Nato W Polskiej Perspektywie 1989-2019
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ROBERT KUPIECKI NATO W POLSKIEJ PERSPEKTYWIE 1989-2019 Warszawa 2019 Copyright © Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2019 RECENZENT: Prof. dr hab. Jerzy Eisler, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Instytut Pamięci Narodowej KOREKTA JĘZYKOWA: Baharat, Joanna Morawska ISBN 978-83-66213-10-4 ISBN 978-83-66091-19-1 WYDAWCA: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych PROJEKT GRAFICZNY I SKŁAD: Marcin Rossa, Veronika Zhuk DRUK: Legra sp. Z o.o. SPIS TREŚCI wstęp/5 część i: polska w drodze do nato rozdział 1: praca u podstaw/11 Uwarunkowania i czynnik czasu/13 Rozmontowywanie Jałty/21 Wypełnianie próżni bezpieczeństwa/38 rozdział 2: sięgając po przeznaczenie/48 Nowe realia strategiczne i czas przełomu/48 Polskie „tak” i rosyjskie niet/65 Krok we właściwym kierunku/73 rozdział 3: triumf sprawiedliwości nad historią: madryt i independence/87 Dialog indywidualny i Clinton w Detroit/88 Przeciwnicy rozszerzenia i stosunki NATO–Rosja/92 Szczyt w Madrycie i finisz akcesji/97 Wyzwania dnia pierwszego/110 część ii: polska w nato rozdział 4: polskie priorytety w nato/117 Polska a główne kierunki transformacji NATO/118 Kolektywna obrona w polskiej perspektywie/130 Stosunki transatlantyckie – wyzwania i szanse/144 rozdział 5: polska a zarządzanie kryzysowe nato/155 Polska jako „producent” bezpieczeństwa w NATO/155 NATO a operacje antykryzysowe/161 Między misjami stabilizacyjnymi a kolektywną obroną/171 Polska w misjach NATO/178 rozdział 6: polska a kooperatywne bezpieczeństwo nato/186 Europejski krąg partnerstwa i rozszerzenie NATO/190 Relacje NATO z Rosją i z Ukrainą/194 Pozaeuropejskie formy partnerstwa NATO: Dialog Śródziemnomorski, Stambulska Inicjatywa Współpracy, Globalne Partnerstwo/208 zakończenie: jakiego nato polska potrzebuje?/212 Droga Polski do NATO – krótkie kalendarium/216 Bibliografia selektywna/231 wstęp zabiegi o członkostwo w NATO wypełniły pierwszą deka- dę polskiej transformacji systemowej, a związane z tym działania stanowiły po zmianie politycznej 1989 r. główny kierunek poli- tyki bezpieczeństwa RP. Akcesja do sojuszu w marcu 1999 r. była konsekwencją wzajemnego powiązania udanych reform demo- kratycznych w państwie, przyzwolenia sił politycznych legitymi- zowanego poparciem Polaków, a także korzystnej ewolucji poli- tyki Zachodu. Jeśli idzie o ewolucję wewnętrznych uwarunkowań naszej polityki atlantyckiej – czy też w przypadku ich kontekstów międzynarodowych – z dzisiejszej perspektywy rozszerzenie Sojuszu Północnoatlantyckiego może się wydawać bezdyskusyjnie naturalne i bezalternatywne. Od chwili akcesji wyrosło już całe pokolenie młodych Polaków nieznających innej sytuacji niż Polska w NATO. 5 W rzeczywistości jednak droga Polski na Zachód i w jakimś sensie Zachodu (NATO) na Wschód była skomplikowana, a u progu okresu pozimnowojennego dla wielu w kraju i za granicą nieoczy- wista, pełna przeszkód, stereotypów, krytyków, obaw czy zwykłej ignorancji. Może ona stanowić – przy konieczności właściwe- go doszacowania znaczenia czynników zewnętrznych – studium przypadku budowania porozumienia w kraju i skutecznej dyplo- macji oraz korzystającej z niej rozumnej polityki zagranicznej. Uczy ona także o znaczeniu konsensu w tej polityce jako stra- tegicznym zasobie państwa i źródle jego siły. Efekt osiągnięty w 1999 r. już od 20 lat umacnia bezpieczeństwo Polski i zapewnia jej skuteczny instrument kształtowania otoczenia międzynarodo- wego. Członkostwo w NATO wymusza jednocześnie ciągłe proce- sy adaptacyjne w naszym systemie bezpieczeństwa narodowego, będące warunkiem jego wzmocnienia wykorzystującego potencjał sojuszniczy. Alians z państwami Europy oraz Ameryki Północnej, określa obecnie w zasadniczy sposób bezpieczeństwo Polski i po- szerza jej możliwości realizacji innych celów polityki zewnętrznej. Co ciekawe, 20 lat po przystąpieniu do NATO proces ten, je- den z największych i oczywistych sukcesów politycznych i dy- plomatycznych wolnej Polski, nie doczekał się jeszcze wyczerpu- jącego opracowania monograficznego. Bo chociaż stan wiedzy w tym zakresie stopniowo się poprawia – pojawiają się opraco- wania naukowe1, prace pisane w lżejszej konwencji, ale o boga- tej faktografii2, wspomnienia uczestników wydarzeń3 oraz zbio- 1 Zob. R. Kupiecki, Atlanticism in Post-1989 Polish Foreign Policy, [w:] R. Kuźniar (red.), Poland’s Security Policy 1989–2000, Warszawa 2001, s. 271–327; R. Kupiecki, Akcesja Polski do NATO. Okiem historyka i uczestnika, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2014, nr 1, s. 41–76; R. Kuźniar, Droga do wolności. Polityka zagraniczna III Rzeczpospolitej, Warszawa 2008, s. 85–136; M. Tabor, Polska w Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, [w:] S. Parzymies, I. Popiuk-Rysińska, Udział Polski w organizacjach międzynarodowych, Warszawa 2012, s. 137–172. Kilka innych opracowań porusza się w kręgu ustaleń wspomnianych wyżej autorów. Od ponad 25 lat analizom NATO i polskim sprawom w sojuszu obszerny rozdział poświęca „Rocznik Strategiczny”. Z prac zagranicznych na uwagę zasługuje praca R. Asmusa (będąca zarówno naukowym opracowaniem, co i zapisem osobistych doświadczeń amerykańskiego uczestnika wydarzeń) NATO. Otwarcie drzwi, Warszawa 2002. Szersze tło decyzji USA o rozszerzeniu NATO kreśli J.M. Goldgeier, Not Whether, but When. Te US Decision to Enlarge NATO, Washington DC 1999. Ostatnio ukazał się interesujący zbiór esejów wieloletniego architekta amerykańskiej polityki zagranicznej wobec naszego regionu Daniela Frieda, Te United States and Central Europe in the American Century. Essays of the Lectures, Warsaw 2019, zwł. s. 47–72. 6 2 Zob. J.M. Nowak, Od hegemonii do agonii. Upadek Układu Warszawskiego. Polska perspektywa, Warszawa 2011; T. Lis, Wielki finał. Kulisy wstępowania Polski do NATO, Kraków 1999. 3 M.in.: systematyczne relacje ministrów K. Skubiszewskiego, Polska i Sojusz Atlantycki w latach 1989–1991, „Sprawy Międzynarodowe” 1999, nr 1, s. 9–50; idem, Stosunki między Polską i NATO w latach 1989–1993. Przyczynek do historii dyplomacji w III Rzeczypospolitej, www.skubi.net/nato.html (dostęp 30.12.2018); D. Rosatiego, Powrót Polski do Europy, „Sprawy Międzynarodowe” 1999, nr 1, s. 51–64 oraz J. Onyszkiewicza, Na drodze do NATO – okruchy wspomnień, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2014, nr 1, s. 21–40; idem (w ramach wywiadu rzeki), Ze szczytów do NATO. Z Ministrem Obrony Narodowej Januszem Onyszkiewiczem rozmawiają Witold Bereś i Krzysztof Burnetko, Warszawa 1999. Bogate w fakty są wspomnienia Andrzeja Krzeczunowicza, ambasadora RP w Brukseli, którego kompetencje obejmowały (przed akcesją) także kontakty z NATO, Krok po kroku. Polska droga do NATO 1989–1999, Kraków 1999. Zob. też relacje b. ambasadorów Andrzeja Byrta (RFN), Jerzego Koźmińskiego (USA) i Ryszarda Stemplowskiego (Wielka Brytania): „Polski Przegląd Dyplomatyczny”, nr 3, maj–czerwiec 2009, s. 17–102 oraz wspomnienie Henryka Szlajfera, b. dyrektora Departamentu Strategii i Planowania MSZ, Ku członkostwu w NATO. Wybrane problemy i osobiste wspomnienia, „Sprawy Międzynarodowe” 2009, nr 3, s. 13–28. Wiele ocen i obserwacji dotyczących różnych epizodów polityki zagranicznej, poszerzających wiedzę na temat kontekstu procesu akcesyjnego oraz sporów politycznych z nim związanych przynoszą relacje i komentarze uczestników tamtych wydarzeń, m.in. prezydenta Lecha Kaczyńskiego, [w:] S. Cenckiewicz, A. Chmielecki, J. Kowalski, A.K. Piekarska, Lech Kaczyński. Biografia polityczna 1949–2005, Poznań 2013, s. 486–500, premiera Jana Olszewskiego, Jak uniknęliśmy NATO-bis. Fragmenty wspomnień Jana Olszewskiego, „W Sieci Historii” 2017, nr 9, b. ministra obrony Jana Parysa czy b. urzędnika MSZ i MON Grzegorza Kostrzewy- Zorbasa [w:] J. Kurski, P. Semka, Lewy czerwcowy. Mówią Kaczyński, Macierewicz, Parys, Glapiński, Kostrzewa-Zorbas, Warszawa, b.r. wyd. ry źródeł, polskie i obce4 – to jednak powyższa uwaga pozostaje zasadniczo poprawna. Po części sytuacja ta wydaje się zrozumia- ła, gdyż wiele dokumentów archiwalnych – w kraju i za granicą – wciąż pozostaje zamkniętych dla badaczy. Sam miałem okazję dokonać cząstkowej kwerendy w zbiorach Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, nabierając przekonania (bolesnego dla ba- dacza, ale zrozumiałego dla dyplomaty), iż badany przeze mnie zasób depesz dyplomatycznych polskich ambasad z lat 1989-1999 powinien jeszcze pozostać tajemnicą. Bo choć potwierdza on do- brą pracę i rozeznanie polskiej dyplomacji w omawianych spra- wach, to zawiera także wiele informacji, które powinny jeszcze pozostać wyłączną domeną służby zagranicznej. Obok ujawnia- nych systematycznie amerykańskich źródeł dyplomatycznych co- raz więcej wiedzy przynosi realizowana od dwóch dekad polityka odtajniania archiwaliów Kwatery Głównej NATO. Umożliwia ona badaczom dostęp do tysięcy dokumentów wypracowanych przez różne struktury organizacji. Pośród nich znajduje się np. cieka- wy zbiór 56 odtajnionych materiałów odnoszących się do spraw polskich w latach 1987–1991. Dają one wgląd w kilka spraw poru- 7 szanych m.in. w tej książce5. Jeśli chodzi o opracowania dotyczące okresu poakcesyjnego i działań Polski w NATO, sytuacja prezen- tuje się niewiele lepiej. Wiedza na ten temat, raczej przyczynkar- ska, jest rozproszona po różnych opracowaniach, a monografie 4 Na uwagę zasługują m.in.: systematycznie prowadzona dokumentacja dot. NATO, publikowana w latach 1989–1999 w „Zbiorze Dokumentów” wydawanym przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych; kolekcje: Exposé ministrów spraw zagranicznych 1990–2013, Warszawa 2013; K. Skubiszewski, Polityka zagraniczna i odzyskanie niepodległości. Przemówienia, oświadczenia, wywiady 1989–1993, Warszawa