Islam Tarihi Ve Sanatlari (Islam Tarihi)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ) ANABİLİM DALI ETİYOPYA HARAR BÖLGESİNDE YENİDEN İSLAMLAŞMA (XVIII-XX. YÜZYILLAR) Doktora Tezi IBSA AHMED HASSEN Ankara 2018 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ) ANABİLİM DALI ETİYOPYA HARAR BÖLGESİNDE YENİDEN İSLAMLAŞMA (XVIII-XX. YÜZYILLAR) Doktora Tezi IBSA AHMED HASSEN Tez Danışmanı Prof. Dr. Seyfettin ERŞAHİN Ankara 2018 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ) ANABİLİM DALI IBSA AHMED HASSEN ETİYOPYA HARAR BÖLGESİNDE YENİDEN İSLAMLAŞMA (XVIII-XX. YÜZYILLAR) Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Seyfettin ERŞAHİN Tez Jürisi Üyeleri: Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Seyfettin ERŞAHİN Prof. Dr. Mehmet ÖZDEMİR Prof.Dr. Durmuş ARIK Prof. Dr. Levent Öztürk Doç. Dr. Adnan ADIGÜZEL Yedek Üyeler: Doç. Dr. Halide ASLAN Dr. Öğretim Üyesi İlhami Ayrancı Tez Sınavı Tarihi: 04.05.2018 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne, Prof. Dr. Seyfettin Erşahin danışmanlığında hazırladığım “Etiyopya- Harar Bölgesinde Yeniden İslamlaşma (XVIII-XX. YÜZYILLAR)” adlı doktora tezimdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu, başka kaynaklardan aldığım bilgileri metinde ve kaynakçada eksiksiz olarak gösterdiğimi, çalışma sürecinde bilimsel araştırma ve etik kurallarına uygun olarak davrandığımı ve aksinin ortaya çıkması durumunda her türlü yasal sonucu kabul edeceğimi beyan ederim. Tarih: 30.03.2018 Ibsa Ahmed Hassen ÖNSÖZ Etiyopya Çarçer-Harar Platosu’nun İslamlaşması hakkında bilimsel çalışma yapma fikri ilk olarak 1990’lı yılların sonu 2000’li yılların başında Addis Ababa Üniversitesi’nde lisans öğrencisi iken, konu hakkında herhangi bir yazılı kitap, tez veya makale bulamadığım zaman aklıma gelmişti. O günden itibaren çalıştığım lisans ve yüksek lisans tezlerim bu bölge ile ilgilidir. Zira bölge çok farklı etnik köken ve kültüre sahip olduğundan onları birleştirecek tek şeyin İslam olması ilgi çekicidir. Fakat bu birleştirici unsurun tarihi, konuyla ilgili yazılı kaynaklarının bulunmaması ve sözlü kaynakların da derlenmemesi sebebiyle yazılamamıştır. Bu sebeple bölgenin tarihinin belgelenmesine katkıda bulunmayı içinde yetiştiğim kültüre ve tarihe karşı bir sorumluluk olarak gördüm. Bu tezin amacı, özellikle İslam Tarihi ve Müslüman topluluklarının incelenmesine katkıda bulunmak için Etiyopya tarihinin araştırılmasında bir boşluğu doldurmaktır. Etiyopya’da İslamiyet’in tarihini Türk bilim ve kültür hayatına birinci elden kaynaklar aracılığıyla tanıtmak da amaçlanmıştır. Tez, ağırlıklı olarak yukarı Hararghe bölgesini içermekle beraber XIX. yüzyılın sonlarında Hararghe’de illerin kurulmasından dolayı bölgenin tamamını dâhil ettim. Tez, XVII. yy ile XX. yy arasındaki zamanı kapsamaktadır. Tezin birinci bölümü, Etiyopya ve Afrika Boynuzu’nda İslamiyet’in tarihinin yazımı, İslamiyet’in yayılma süreci, İslamlaşmanın metotları, teorileri ve etkenlerini içermektedir. Tezin ikinci bölümünde XVI-XVII. Yüzyıllarda Etiyopya bölgesinde Oromoların yükselişi ve üçüncü grubun hâkimiyet mücadelesinde ortaya çıkışı, Çarçer-Harar Platolarının Oromoları, Emir Nur’un ölümünden sonra Çarçer-Harar Platosu’nun durumu gibi konular ele alınmıştır. Üçüncü bölümde Doğu Oromoları arasında İslamiyet’in yayılması ve Harar Emirliği’nin ortaya çıkışı konusu konu edilmiştir. Ayrıca Emir Ali Davud, Abduşşükür, Emir i Muhammed gibi öne çıkan Müslüman idareciler ve yönetimlerinden bahsedilmiştir. Dördüncü bölüm, 1875’ten 1887’ye kadar Çarçer-Harar Platosu’nun İslamlaşmasını konu edinmektedir. Bu bölümde ayrıca Harar Platosu’nun Mısırlılar tarafından ele geçirilmesi ve İslamlaşma süreci, Rauf Paşa’nın Afran Kallo Oromolarını İslamlaştırma Siyaseti, Harar’da misyonerlik faaliyetleri, İslamiyet’in Hararghe’de pekişmesi, Çalenko Savaşı’nın sonuçları gibi hususlar ele alınmıştır. Beşinci bölümde işgalden İtalyan yönetimine kadar Çarçer-Harar platoları (1887-1941) incelenmektedir. Bölgede Oromoların toplu halde İslamlaşması, İslami kültürün Oromolaşması, İslamlaşmada mevlit törenlerinin, tasavvuf ve tarikatların önemi, yeni rejim altında (1900-1942) İslamiyet, İslamlaşma ve Sosyal-Politik Durum da bu bölümde incelenen konular arasındadır. Altıncı ve son bölümde 1941-1991 tarihleri arasında Doğu Etiyopya’da Haile Selassie’nin diktatörlüğü ve Müslümanlar ele alınmaktadır. 1941-1974 döneminde hükümetin Müslümanlarla ilgili politikaları, Kulub Hannolato hareketinin başarısız olmasından sonra meydana gelen sosyal-politik gelişmeler de bu bölümde ele alınan hususlardandır. Tezde konuyla ilgili, mevcut birincil ve ikincil kaynakları kullandım. Birincil kaynaklar ilgililerle birebir görüşmelerime, belgelere, mektuplara ve anlaşmalara dayanmaktadır. Fakat bölge hakkında XIX. yüzyıla kadar olan birincil kaynaklar yeterli değildi. Etiyopya Ulusal Arşivi, İslamlaşma konusunda sınırlı kaynağa sahipti. Addis Ababa Üniversitesi Etiyopya Çalışmaları Enstitüsü, çoğu mikrofilm halinde birçok eski el yazması ve seyahatnamelerden oluşan iyi bir koleksiyona sahiptir. Şerif Müzesi’ndeki Abdullah Şerif’e ait özel koleksiyon bu çalışmanın çok önemli kaynaklarından biridir. XIX. yüzyılın sonundan bu yana olan süreçle ilgili Harari bölgesi yetkililerinden ciddi belge desteği aldım. Bunlar sadece Doğu Etiyopya’nın tarihiyle ilgili değil, aynı zamanda Etiyopya Tarihi’ne ilişkin önemli vesikalar hükmündedir. ii Bu çalışmanın tamamlanmasında sözlü kaynakların hayati önemi bulunmaktadır. Bu çerçevede son 15 yıldır sözlü kaynakları toplamakla meşgul oldum ve bunları yazılı belge azlığından doğan boşluğu doldurmak için kullandım. Türkiye örneğinde, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA) ve Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri’nde (BCA) Osmanlı Türkçesi ve Amharca dili ile yazılan Etiyopya’yla ilgili birçok mektup buldum ve bazılarını bu çalışmamda kullandım. Tezimi tamamlamak için ilk ve en çok, bana yol gösteren, destek olan ve hayatımı bereketlendiren yüce Allah’ıma şükrediyorum. Bu çalışmada, bana çok şey kazandıran kişilere ve kurumlara teşekkür borçluyum. Özellikle tez danışmanım Prof. Dr. Seyfettin Erşahin’e, konunun seçilmesinden bu yana tavsiyeleri, teşvikleri ve rehberliği için en derin şükranlarımı sunarım. Onun paha biçilemez öneri, yönlendirme ve açıklamaları olmadan bu tez ortaya çıkmazdı. Tez izleme komitesi üyeleri Prof. Dr. Mehmet Özdemir ve Prof. Dr. Durmuş Arık’a da tezin geliştirilmesine yaptıkları katkılar için teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Mezuniyet sonrası çalışmalarımda hem lisansüstü eğitimime hem de bu tez çalışmasına katkıda bulunan bazı kurumlara da teşekkür etmek istiyorum. Mizan-Tepi Üniversitesi'ne, araştırmam boyunca, moral, materyal ve finansal destekleri için teşekkür etmek istiyorum. Addis Ababa Üniversitesi’nden mezun olduğum günden bugüne kadar pek çok sosyal, entelektüel tartışmalar yaptığımız ve özellikle bu tezdeki yapıcı ve profesyonel tavsiyeleri için meslektaşım Dokuz Eylül Üniversitesi Karşılaştırmalı Tarih bölümü doktora öğrencisi Seid Ahmed Muhammed’e, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Yasin Meral’e, Hitit Üniversitesi İslam Tarihi Anabilim Dalı Ar. Gör. Muharrem Samet Bilgin ve Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi iii Dinler Tarihi Dr. Öğretim Üyesi Cemil Kutlutürk’e katkılarından dolayı çok teşekkür ederim. Ayrıca arkadaşım Abdi Muhammed Usmael’e teşekkürlerimi iletmek istiyorum. Doktora tezim sırasındaki destekleri ve sınırsız sabırları için annem Buşu Koço’ya, babam Ahmed Hasan’a, eşim Ayhalim Hassen’e ve iki güzel kızım Heranii ve Kulan Ibsa’ya en içten ve en derin minnet ve şükranlarımı sunuyorum. Ayrıca Dr. Nuradin Ahmed, Hindiya Muhammed, Faxxana, Hayat Hassen’e teşekkürlerimi iletiyorum. Son olarak Harari bölgesinin Turizm ve Kültür Ofisi’nin başkanı Eyüb Ebubekir, Batı Hararghe Kültür ve Turizm ofis müdürü Bay Mesfine ve Kurfa Çale valisi Muhammed’e teşekkürlerimi iletmek istiyorum. Bu arada arkadaşlarım Hüseyin Yimer, Leykun Asfaw, Muhammed Ali, Seid Muhe, Abdulatif, İdris, Abebaw, Lemma ve Muhammmed Afif’e uzun süren dostlukları ve doktora tezim sırasında verdikleri manevi destekten ötürü müteşekkirim. Ibsa Ahmed Hassen iv İçindekiler Önsöz ................................................................................................................................. i GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 Araştırma konusu, sorunu ve önemi: Etiyopya Harar bölgesinde yeniden İslamlaşma (XVIII-XX. Yüzyıllar) .................................................................................................. 1 KONU İLE İLGİLİ TEMEL SORULAR ..................................................................... 5 Kaynaklar Hakkında Değerlendirme ............................................................................ 6 Araştırmalar ve Kitaplar ................................................................................................... 7 BİRİNCİ BÖLÜM .......................................................................................................... 18 ETİYOPYA BÖLGESİNE İSLAM’IN GELİŞİ: TARİH YAZIMI VE TEORİLER .... 18 1.1 Etiyopya ve Afrika Boynuzu’nda İslam Tarihinin Yazımı .............................. 18 1.1.1 İslam’ın Gelişinden Önce Afrika Boynuzu .................................................... 19 1.1.2 Etiyopya ve Afrika Boynuzu’ndaki İslamiyetin Yayılma Tarihinin Yazımı . 23 1.2 Etiyopya ve Afrika Boynuzu’nda İslamlaşmanın