IUCN – Program Europy

Za³o¿enia do planu ochrony Che³mskiego Parku Krajobrazowego

Praca zbiorowa wykonana pod kierunkiem i redakcj¹ dr Ewy Gackiej-Grzesikiewicz

Autorzy dr Ewa Gacka-Grzesikiewicz mgr in¿. Janusz Holuk dr in¿. Marek £oœ mgr in¿. arch. Maria Maciejewska in¿. Tadeusz Mazurek dr Lidia Michalak mgr Janusz Wójciak

Koordynacja projektu dr Zenon Tederko

Fundacja IUCN – Poland Warszawa 1997 Pogl¹dy autorów wyra¿one w niniejszej publikacji nie zawsze odzwierciedlaj¹ opinie IUCN. Równie¿ zastosowany sposób prezentacji materia³u i nazewnictwo geograficzne nie wyra¿a jakichkolwiek pogl¹dów IUCN w sprawie statusu prawnego pañstw, terytoriów lub obszarów, dotycz¹cego przebiegu ich granic.

Wydawca: Fundacja IUCN Poland

Copyright: (1997) IUCN – The World Conservation Union i Fundacja IUCN Poland

Reprodukcja niniejszej publikacji do celów edukacyjnych i na inne niekomercyjne potrzeby jest dozwolona bez uprzedniej zgody wydawcy. Reprodukcja w celu sprzeda¿y lub w celu innego przeznaczenia komercyjnego jest zabroniona bez uprzedniej pisemnej zgody wydawcy.

ISBN: 2-8317-0405-7

Opracowanie edytorskie: Marta Radwan Korekta: Maria Bucka Opracowanie kartograficzne map: Zespó³ autorów Opracowanie komputerowe map: VISITRONICS Co.Ltd. Fotografia na ok³adce: Olgierd Bielak Fotografie w tekœcie: Olgierd Bielak Projekt ok³adki: Fundacja IUCN Poland Sk³ad: Marek J.WoŸniak

Druk: Pracownia Poligraficzna ARWIL s.c., Warszawa, ul. Czereœniowa 16

Dystrybucja: Fundacja IUCN Poland ul. Narbutta 40/21, 02-541 Warszawa lub IUCN - The World Conservation Union Rue Mauverney 28, CH – 1196 Gland, Switzerland Fundacja IUCN Poland dziêkuje Ministerstwu Rolnictwa, Zarz¹dzania Œrodowiskiem i Rybo³ówstwa Królestwa Holandii za pomoc finansow¹ udzielon¹ w ramach projektu Nr 79986C, administrowanego przez IUCN – Œwiatow¹ Uniê Ochrony Przyrody. The IUCN Foundation Poland would like to express its gratitude to the Ministry of Agriculture, Natural Management and Fisheries of The Netherlands for its financial assistance for the project 79986C administered by IUCN – The World Conservation Union.

Spis treœci

Od Wydawcy ...... 9 1. WPROWADZENIE ...... 11 2. WALORY PRZYRODNICZE I KULTUROWE ...... 12 Po³o¿enie ...... 12 Œwiat roœlin ...... 12 Œwiat zwierz¹t ...... 13 Walory kulturowe ...... 14 3. SZCZEGÓLNE FORMY OCHRONY PRAWNEJ ...... 16 Rezerwaty przyrody ...... 16 Pomniki przyrody ...... 17 U¿ytki ekologiczne ...... 19 4. UWARUNKOWANIA PRZESTRZENNO-GOSPODARCZE ...... 20 Powierzchnia, ludnoœæ, zatrudnienie ...... 20 U¿ytkowanie ziemi ...... 21 Surowce mineralne ...... 22 5. STRUKTURA FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNA MAKROREGIONU ...... 23 6. G£ÓWNE KIERUNKI ROZWOJU, FUNKCJE OBSZARU ZWI¥ZANEGO Z CHE£MSKIM PARKIEM KRAJOBRAZOWYM . . 25 G³ówne kierunki rozwoju ...... 25 Osadnictwo ...... 25 Rolnictwo ...... 27 Przemys³ ...... 27 Infrastruktura ...... 28 Komunikacja ...... 26 Gospodarka komunalna ...... 26 Elektroenergetyka ...... 27 £¹cznoœæ ...... 27 Turystyka i obs³uga ruchu miêdzynarodowego ...... 29 7. STOSUNKI WODNE ...... 31 Woda – czynnik decydujacy o walorach przyrodniczych ...... 31 Woda – czynnik decydujacy o walorach gospodarczych ...... 31 Wielkoœæ zasobów wodnych ...... 32 Zmiany stosunków wodnych na przestrzeni wieków ...... 33 Okres staropolski ...... 31 Okres od pocz¹tku XIX wieku do po³owy XX wieku ...... 31 Okres wspó³czesny, tj. druga po³owa XX wieku ...... 32 8. EKOSYSTEMY LEŒNE CHE£MSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO ...... 35 Charakterystyka przyrodnicza lasów ...... 35 Uwarunkowania prawne gospodarki leœnej ...... 37 9. EKOSYSTEMY NIELEŒNE CHE£MSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO ...... 41 Agrocenozy ...... 41 Torfowiska ...... 42 Murawy kserotermiczne ...... 44 10. ZAGRO¯ENIA WALORÓW CHE£MSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO ...... 46 Zagro¿enia antropogeniczne ...... 46 Zagro¿enia biotyczne ...... 47 11. CELE PLANU OCHRONY CHE£MSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO ...... 48 12. G£ÓWNE PROBLEMY GOSPODARCZE ...... 49 Gospodarka wodna ...... 49 Poprawa jakoœci wód p³yn¹cych ...... 47 Okreœlenie rzeczywistych, niezbêdnych potrzeb w zakresie melioracji na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego ...... 48 Ochrona stosunków wodnych w rezerwatach torfowiskowych ...... 48 Ochrona stosunków wodnych poza rezerwatami ...... 49 Kszta³towanie stosunków wodnych w strefach ekotonowych ...... 49 Miêdzynarodowy ruch tranzytowy ...... 51 13. WNIOSKI DO PLANU OCHRONY CHE£MSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO ...... 53 Granice opracowania ...... 53 Ochrona stosunków wodnych ...... 53 Ekosystemy leœne ...... 54 Ekosystemy nieleœne ...... 54 Szczególne formy ochrony ...... 55 Problemy badawcze ...... 55 14.BIBLIOGRAFIA ...... 57 Podstawowe akty prawne i inne dokumenty stanowiace o poddaniu obszarów i obiektów ochronie prawnej ...... 57 Plany i programy gospodarcze, dokumentacje przyrodnicze i opracowania planistyczne ...... 59 Literatura – wybrane pozycje ...... 61 15. ZA£¥CZNIKI ...... 64 Mapy...... 64 Powi¹zania z krajowymi i europejskimi obszarami chronionymi (orygina³ mapy w skali 1:300 000) Struktura funkcjonalno-przestrzenna i kierunki rozwoju (orygina³ mapy w skali 1:300 000) Legendy do map: ...... 64 Uwarunkowania przestrzenno-gospodarcze (orygina³ mapy w skali 1: 50 000) Uwarunkowania przyrodnicze (orygina³ mapy w skali 1:50 000) Struktura ekologiczna (orygina³ mapy w skali 1:100 000)

Od Wydawcy

Od wielu lat Œwiatowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN - The World Conservation Union) podejmowa³a w ramach Programu Europy (wczeœniej Programu Europy Wschodniej) dzia- ³ania zmierzaj¹ce do oceny stanu zachowania i stopnia ochrony poszczególnych rodzajów ekosystemów. Rezultatem tych inicjatyw s¹ liczne publikacje, m.in.: “The Lowland Grassland of Central and Eastern Europe”, “Wetlands of Central and Eastern Europe” oraz “Mountains of Central and Eastern Europe”. W ostatnim okresie coraz wiêcej uwagi poœwiêca siê zagadnieniom zarz¹dzania zasobami naturalnymi, zarówno na szczeblu miêdzynarodowym, jak i krajowym oraz lokalnym. Wyrazem tego trendu jest np. podjêta w 1993 roku inicjatywa zmierzaj¹ca do opracowania i wdro¿enia koncepcji Europejskiej Sieci Ekologicznej – EECONET. Dla wielu jednak krajów Europy Centralnej i Wschodniej, które na prze³omie lat osiem- dziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych wesz³y na drogê demokratyzacji i decentralizacji, a tak¿e przekszta³ceñ w kierunku gospodarki rynkowej, szczególnie istotnym zagadnieniem jest zarz¹- dzanie zasobami naturalnymi na poziomie lokalnym. W rezultacie bowiem tego procesu odpowiedzialnoœæ za realizacjê polityki ochrony zasobów naturalnych zosta³a przeniesiona na w³adze lokalne. W wielu przypadkach spowodowa³o to przestrzenn¹ fragmentacjê systemu zarz¹dzania, co zmniejszy³o mo¿liwoœci jego koordynacji. Jest to szczególnie istotne w zarz¹- dzaniu zasobami naturalnymi w skali ekologicznych obszarów funkcjonalnych, jak np. doliny rzeczne czy rozleg³e tereny wodno-b³otne, zarz¹dzanymi przewa¿nie przez kilka oœrodków w³adzy lokalnej. Podkreœliæ równie¿ nale¿y, ¿e wskutek decentralizacji struktura administracyjno-prawna uleg³a przemianom i pojawi³ siê problem niedostatku wykwalifikowanych kadr. Raptowne zmiany w strukturach instytucjonalnych po³¹czone z trudnoœciami ekonomicznymi pogorszy- ³y kontrolê gospodarowania zasobami naturalnymi i doprowadzi³y w wielu wypadkach do niekontrolowaniej i nadmiernej eksploatacji tych zasobów. Bior¹c to pod uwagê, Œwiatowa Unia Ochrony Przyrody zleci³a w ramach Programu Europy, dziêki finansowemu wsparciu rz¹du holenderskiego, krajowym biurom IUCN w Czechach, Polsce, S³owacji i na Wêgrzech równoleg³¹ realizacjiê miêdzynarodowego projektu “Wspieranie w³adz lokalnych w procesie zarz¹dzania zasobami naturalnymi”. Projekt ten zmierza³ do upowszechnienia najbardziej efektywnych w tych krajach doœwiadczeñ w zakresie zarz¹dzania zasobami przyrodniczymi na poziomie w³adz lokalnych.

9 Za³o¿ono, ¿e w Polsce wspomniany projekt bêdzie wspieraæ mo¿liwoœci w³adz lokalnych w procesie zarz¹dzania obszarami naturalnymi przez: q opracowanie strategii ochrony obszaru Che³mskiego Parku Krajobrazowego oraz modelo- wych za³o¿eñ do planu ochrony Che³mskiego Parku Krajobrazowego, których edytorskie wydanie oddajemy do r¹k Czytelników; w projekcie przyjêto, ¿e za³o¿enia bêd¹ dotyczyæ terenu che³mskich torfowisk wêglanowych, objêtych ju¿ przez dwa inne projekty IUCN – zmierzaj¹ce do opracowania planu zarz¹dzania regionem che³mskich torfowisk wêglano- wych jako terenami rolniczymi i terenami o wysokiej ró¿norodnoœci biologicznej; dlatego te¿ w niniejszej publikacji wykorzystano wyniki wielu projektów IUCN realizowanych od lat w skali kraju i regionu che³mskich torfowisk wêglanowych; q opracowanie raportu przedstawiaj¹cego aktualn¹ sytuacjê w zarz¹dzaniu zasobami natural- nymi, przegl¹d kompetencji w³adz lokalnych w zakresie zarz¹dzania zasobami naturalnymi, a tak¿e ich ewolucj¹ i wystêpuj¹ce trudnoœci oraz wskazuj¹cego sposób ich rozwi¹zania. q opracowanie i wdro¿enie programu wspólnych przedsiêwziêæ ochronnych; w projekcie za³o¿ono finansowanie realizacji wspólnego programu ochrony zasobów naturalnych na szczeblu zespo³u w³adz lokalnych w jednym regionie ekologicznym; w rezultacie w latach 1994-96 opracowano i zrealizowano projekt pt. “Ochrona che³mskich torfowisk wêglano- wych”; zainicjowany przez IUCN projekt zrealizowano dziêki bezpoœredniej wspó³pracy wielu instytucji rz¹dowych i pozarz¹dowych oraz dziêki wspó³finansowaniu przez UW, ZChPK, WFOŒiGW, a tak¿e Fundacjê EkoFundusz jako sponsora strategicznego. q szkolenia kadr lokalnych oœrodków w³adzy; szkolenia s³u¿y³y nie tylko upowszechnianiu, ale i wymianie doœwiadczeñ pomiêdzy oœrodkami administruj¹cymi obszarami funkcjonal- nymi; ponadto zrealizowany w ramach niniejszego projektu program szkoleñ umo¿liwi³ identyfikacjê potrzeb w³adz lokalnych w zakresie szkoleñ, a tak¿e okreœlenie ich typu i formy, najbardziej odpowiadaj¹cych potrzebom i wymogom kadr zarz¹dzaj¹cych zasobami natu- ralnymi na szczeblu lokalnym; q finansowanie praktycznych przedsiêwziêæ i dzia³añ; w ramach niniejszego projektu przewi- dziano fundusz na rzecz realizacji konkretnych przedsiêwziêæ w ramach wspólnych progra- mów ochrony; fundusz mia³ spe³niæ rolê katalizatora i zainicjowaæ d³ugoterminowe dzia³a- nia ochronne; fundusz móg³ byæ wykorzystany wy³¹cznie na dzia³ania priorytetowe; wymaga³o to nie tylko dok³adnego rozpoznania problemów i potrzeb ochrony w procesie zarz¹dzania; prowadzi³o do nabycia doœwiadczenia w identyfikowaniu problemów i potrzeb oraz do opracowania programu wspólnych dzia³añ ochronnych, a tam gdzie to konieczne wymusza³o wspó³pracê i koordynacjê dzia³añ na szczeblu lakoalnych oœrodków w³adz. Publikuj¹c niniejsze opracowanie – stanowi¹ce jeden z rezultatów projektu – Fundacja wyra¿a nadziejê, ¿e bêdzie ono wspieraæ proces skutecznego zarz¹dzania i ochrony obszaru che³mskich torfowisk wêglanowych, terenów o unikatowej wartoœci przyrodniczej i o bez w¹tpienia europejskim znaczeniu ze wzglêdu na ochronê przyrody. Przekazuj¹c niniejsze opracowanie do r¹k Czytelników zwracamy siê z uprzejm¹ proœb¹ o nadsy³anie na adres Fundacji uwag i propozycji, które zostan¹ wykorzystane w dalszych jej pracach. Dr Zenon Tederko Dyrektor Fundacji

10 1. Wprowadzenie

Che³mski Park Krajobrazowy zosta³ ustanowiony na terenie województwa che³m- skiego uchwa³¹ nr XVIII/89/83 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Che³mie z dnia 28 marca 1983 roku. Jest to jeden z piêciu parków, które znajduj¹ siê w Ekologicznym Systemie Obszarów Chronionych (ESOCh) województwa che³mskiego (patrz mapa: Powi¹zania z krajowymi i europejskimi obszarami chronionymi).

Utworzenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego zgodnie z przewidywaniami uchwa³y mia³o pozwoliæ na: q utrzymywanie ró¿norodnoœci przyrody, q zapewnienie spo³eczeñstwu korzystnych warunków zdrowotnych, q zachowanie kompleksów przyrodniczych dla kultury narodowej i gospodarki, q zachowanie sk³adników i tworów przyrody ze wzglêdu na ich szczególn¹ rolê ekologiczn¹, rzadkoœæ wystêpowania albo znaczenie naukowe, historyczne, wy- chowawcze i estetyczne lub inne wartoœci spo³eczne.

Che³mski Park Krajobrazowy, zwany tak¿e dalej Parkiem, ma powierzchniê oko³o 14 000 ha i po³o¿ony jest na terenie czterech gmin: Che³m, Sawin, Dorohusk i Ruda Huta. Strefê otulinow¹ o powierzchni 9000 ha stanowi otaczaj¹ca Park czêœæ Che³m- skiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Zgodnie z Ustaw¹ o ochronie przyrody [1991] dla parku krajobrazowego wraz z otulin¹ sporz¹dza siê plan ochrony, który nastêpnie zatwierdzany jest przez wojewodê, a ustalenia zawarte w tym planie s¹ wi¹¿¹ce przy sporz¹dzaniu planów zagospo- darowania przestrzennego.

Za³o¿enia do planu ochrony stanowi¹ wstêpn¹ fazê planu ochrony. Zosta³y opra- cowane przez zespó³ specjalistów jako samodzielny projekt finansowany przez Fundacjê IUCN Poland. Jest to materia³ do dalszych dyskusji i decyzji na temat strategii rozwoju regionu oraz potrzeb i mo¿liwoœci ochrony zagro¿onych walorów terenu parku.

Celem opracowania by³o przygotowanie merytoryczne i organizacyjne do sporz¹- dzenia planu ochrony Che³mskiego Parku Krajobrazowego w nawi¹zaniu do Zasad sporz¹dzania planów ochrony parków krajobrazowych [Chmielewski 1994] – wytycznych Ministerstwa Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa.

11 2. Walory przyrodnicze i kulturowe

Po³o¿enie Opracowaniem objêto obszar po³o¿ony w œrodkowo-wschodniej czêœci województwa che³mskiego z typowymi krajobrazami dla Pagórów Che³mskich w rejonie Sawina i dla Obni¿enia Dubienki w rejonie Œwier¿. Zró¿nicowanie krajobrazu tego terenu wynika z po³o¿enia na pograniczu wymienionych jednostek fizjograficznych.

Pó³nocno-zachodnia czêœæ terenu, obejmuj¹ca Pagóry Che³mskie, jest bardziej uroz- maicona, charakteryzuj¹ j¹ ostañcowe wzniesienia o wysokoœci wzglêdnej docho- dz¹cej do 50 m. W po³udniowej czêœci Parku przewa¿aj¹ p³askie i rozleg³e zag³êbienia, wype³nione torfami.

Œwiat roœlin Zró¿nicowanie warunków glebowych i wilgotnoœciowych oraz ró¿ne formy u¿ytko- wania terenu spowodowa³y du¿¹ ró¿norodnoœæ roœlinnoœci wystêpuj¹cej na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego. Specyficzne cechy szaty roœlinnej uwarunko- wane s¹ obfitoœci¹ wêglanu wapnia w pod³o¿u. Zaznacza siê to powszechnym udzia- ³em roœlin wapniolubnych w niemal ka¿dej formacji roœlinnej Parku. Stanowi¹ one równie¿ charakterystyczny element zbiorowisk towarzysz¹cych uprawom polowym i terenom zabudowanym.

Na terenach leœnych, które zajmuj¹ 44% powierzchni Parku, zdecydowanie panuj¹ siedliska ¿yzne – lasowe i lasów mieszanych. Dominuj¹ w nich wykszta³cone w ró¿nej formie gr¹dy. Sztuczne wprowadzanie na du¿ych powierzchniach sosny nie spo- wodowa³o wyraŸnych zmian w sk³adzie gatunkowym runa. Siedliska mniej ¿yzne o umiarkowanej wilgotnoœci pod³o¿a zajmuj¹ bory mieszane. Na bardziej suchych, dobrze nas³onecznionych fragmentach czêsto spotykamy œwietliste d¹browy. Jest to widny las, w runie którego roœnie wiele roœlin ciep³olubnych. Wœród siedlisk pod- mok³ych najwiêksze powierzchnie zajmuj¹ olsy oraz podmok³e lasy, których drzewo- stan stanowi prawie wy³¹cznie brzoza omszona. Jest to teren trudnodostêpny z po- wodu grz¹skiego pod³o¿a i bujnego runa.

12 Walory przyrodnicze i kulturowe

Wœród zbiorowisk nieleœnych szczególnie interesuj¹ce s¹ torfowiska. S¹ to w zdecy- dowanej wiêkszoœci torfowiska niskie, jedynie w pó³nocnej czêœci Leœnictwa Czu³- czyce wystêpuje niewielkie leœne torfowisko wysokie. Okolice Che³ma s¹ miejscem wystêpowania unikatowych w skali kraju torfowisk wêglanowych. T¹ nazw¹ okreœla siê powszechnie rozleg³e misy torfowe powsta³e w obni¿eniach uformowanych przez procesy krasowe rozwijaj¹ce siê w wêglanowych ska³ach kredowych. Wymiana wód pomiêdzy krasowym pod³o¿em i pok³adami torfu u³atwia migracjê wêglanów roz- puszczonych w tych wodach. Nieu¿ytkowane rolniczo zbocza kredowych ostañców stanowi¹ siedliska interesuj¹cej roœlinnoœci stepowej. Wiele rzadkich gatunków z tej grupy roœlin spotykamy równie¿ w widnych lasach, na suchych ³¹kach oraz przy szlakach komunikacyjnych. S¹ wœród nich: mi³ek wiosenny (Adonis vernalis), wisienka stepowa (Cerasus fruticosa), k³oæ wiechowata (Cladium mariscus), dziewiêæsi³ bez³odygowy (Carlina acaulis), goryczka krzy¿owa (Gentiana cruciata), storczyk kukawka (Orchis militaris), zawilec wielko- kwiatowy (Anemone silvestris) i aster gawêdka (Aster amellus).

Che³mski Park Krajobrazowy odznacza siê wyj¹tkowym bogactwem florystycznym. Obfitoœæ rzadkich gatunków roœlin zaznacza siê chocia¿by w iloœci stwierdzonych tutaj gatunków chronionych. W Parku i jego najbli¿szym s¹siedztwie rosn¹ 53 gatunki bêd¹ce pod ochron¹ œcis³¹ i 13 – pod ochron¹ czêœciow¹. W œwietlistych d¹browach wystêpuje obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), tojad dzióbaty (Aconitum variega- tum), pluskwica europejska (Cimicifuga europaea), naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora) i orlik pospolity (Aquilegia vulgaris). W gr¹dach czêsty jest barwinek pos- polity (Vinca minor), spotyka siê równie¿ tak rzadkie gatunki, jak: bu³awnik czerwony (Cephalanthera rubra) i wielkokwiatowy (C. alba), groszek wschodniokarpacki (Lathyrus laevigatus) oraz parzyd³o leœne (Aruncus silvestris).

Rzadkie gatunki rosn¹ce na torfowiskach w populacjach licz¹cych tysi¹ce osobników to: kosaciec syberyjski (Iris sibirica), kruszczyk b³otny (Epipactis palustris), gnidosz królewski (Pedicularis sceptrum-carolinum), kosatka kielichowa (Tofieldia calyculata), storczyk krwisty (Orchis incarnata), listera jajowata (Listera ovata), zawilec wielko- kwiatowy (Anemone silvestris), pe³nik europejski (Trollius europaeus), goryczka w¹sko- listna (Gentiana pneumonanthe), zerwa kulista (Phyteuma orbiculare) i goŸdzik pyszny (Dianthus superbus).

Œwiat zwierz¹t Zró¿nicowanie siedliskowe Che³mskiego Parku Krajobrazowego warunkuje niezwy- k³e bogactwo faunistyczne.

Najlepiej poznan¹ grup¹ spoœród krêgowców s¹ ptaki. Awifaunê lêgow¹ szacuje siê na 152 gatunki. W niedostêpnych podmok³ych drzewostanach gnieŸdzi siê kilkanaœcie par czarnych bocianów (Ciconia nigra) oraz przebywa kilka par ¿urawi (Grus grus). W brze¿nych partiach lasów granicz¹cych z ³¹kami i torfowiskami zak³ada gniazda

13 Fundacja IUCN - Poland kilkanaœcie par orlików krzykliwych (Aquila pomarina). Poza licznymi dziêcio³ami: du¿ym (Dendrocopos major), œrednim (D. medius), czarnym (Dryocopus martius) i dziê- cio³kiem (Dendrocopos minor), wystêpuje tu rzadki dziêcio³ bia³ogrzbiety (Dendrocopos leucotos). Charakterystycznym ptakiem na gr¹dach jest kontrastowo ubarwiona mucho³ówka bia³oszyja (Ficedula albicollis). Lasy Parku s¹ jednym z najbardziej na po³udnie wysuniêtych stanowisk lêgowych droŸdzika (Turdus iliacus). Najcen- niejszym gatunkiem, który gniazduje na torfowiskach wêglanowych jest niewielka i niepozorna wodniczka (Acrocephalus paludicola). Jest to jeden z najbardziej zagro- ¿onych gatunków ptaków w skali ca³ego globu. Polska jest najwa¿niejszym lêgowi- skiem tego ptaka na œwiecie. Na torfowiskach regularnie gniazduj¹ równie¿ kulik wielki (Numenius arquata), dubelt (Gallinago media), krwawodziób (Tringa totanus), sowa b³otna (Asio flammeus), b³otniaki ³¹kowy (Circus pygargus) i stawowy (C. aeruginosus), ¿uraw (Grus grus), zielonka (Porzana parva) i podró¿niczek (Luscinia svecica). Szuwary k³ociowe s¹ miejscem niemal¿e kolonijnego gniazdowania b³otnia- ków. Ich zagêszczenia na torfowiskach nale¿¹ do najwiêkszych notowanych w Europie. Na zbiorniku retencyjnym w Stañkowie, poza du¿¹ koloni¹ œmieszek, (Larus ridibundus) gnieŸdzi siê kilka gatunków kaczek (Anatidae), zausznik (Podiceps nigricollis), b¹czek (Ixobrychus minutus) i b¹k (Botaurus stellaris). Spoœród krêgowców Parku wystêpuj¹ rzadkie gatunki p³azów i gadów. Na zbiorniku Stañków bytuje ¿ó³w b³otny (Emys orbicularis) w liczbie kilkudziesiêciu osobników. Pojedyncze ¿ó³wie b³otne obserwowano równie¿ na torfowiskach i w olsach leœnictw Stañków i Sawin.

Spoœród ssaków ³ownych na terenie Parku wystêpuj¹: sarna (Capreolus capreolus), lis (Vulpes vulpes), dzik (Sus scrofta) i ³oœ (Alces alces).

Niezwykle bogata jest równie¿ fauna bezkrêgowców. Na torfowiskach wêglanowych ¿yje ponad 800 gatunków motyli (38% ogó³u motyli wystêpuj¹cych w Polsce). Kilkunastu z nich nie obserwowano dotychczas w Polsce poza okolicami Che³ma. Wiele z nich znalaz³o siê na Czerwonej Liœcie Zwierz¹t Gin¹cych i Zagro¿onych w Polsce [1992].

Walory kulturowe W rejonie Che³mskiego Parku Krajobrazowego znajduje siê wiele interesuj¹cych obiektów kultury materialnej. Najcenniejsze zabytki znajduj¹ siê w samym Che³mie, mieœcie odleg³ym od granic Parku zaledwie o kilka kilometrów.

Jest to przede wszystkim zlokalizowana na wysokim wzniesieniu i dominuj¹ca w krajobrazie Che³ma Bazylika Mariacka, XVIII-wieczna barokowa katedra greko- katolicka (fot. 1). Obok niej znajduje siê XIX-wieczna dzwonnica i zabudowania dawnego pa³acu biskupów che³mskich oraz klasztor bazylianów. Ca³y zespó³ powsta³ na miejscu obiektów znacznie wczeœniejszych, siêgaj¹cych X wieku. Znajdowa³o siê tutaj grodzisko z okresu wczesnego œredniowiecza. Na uwagê zas³uguje równie¿ barokowy koœció³ Rozes³ania Œwiêtych Aposto³ów, Zespó³ Reformacki oraz XIX-wieczna, klasycystyczna cerkiew prawos³awna œw. Jana Teologa, zespó³ semi-

14 Walory przyrodnicze i kulturowe narium unickiego (z XVIII w.) oraz ruiny kamiennej wie¿y mieszkalno-obronnej w Che³mie-Bie³awinie.

Niew¹tpliw¹ atrakcj¹ turystyczn¹ s¹ che³mskie podziemia kredowe powsta³e w wyni- ku wydobywania od co najmniej XVI wieku kredy pisz¹cej, sieæ korytarzy pod- ziemnych ma ³¹cznie d³ugoœæ oko³o 15 km.

Ponadto godnymi uwagi zabytkami w rejonie Parku s¹: q kamienna wie¿a mieszkalno - sakralno - obronna w Sto³piu (X-XI w.), q grodziska wczesnoœredniowieczne w Sajczycach, Czu³czycach, Busównie i Tar- nowie, q koœció³ rzymskokatolicki z XVII wieku (prezbiterium – œwi¹tynia z XIV w.) w Podgórzu, q póŸnobarokowy koœció³ w Sawinie wraz z dzwonnic¹ i przytu³kiem – XVIII wiek, q XVIII-wieczny pa³ac w Serebryszczu (fot. 2), q drewniany koœció³ek w Czu³czycach z XVIII wieku (fot. 3), q Pa³ac Suchodolskich z pozosta³oœci¹ parku w Dorohusku – XVIII wiek (fot. 4), q koœció³ pod wezwaniem œw. Piotra i Paw³a w Œwier¿ach z pocz¹tku XIX wieku, q koœció³ polskokatolicki w Rudzie Hucie – Zarudnia – XIX wiek, q pa³ac w Chylinie z pocz¹tku XX wieku, q neogotycki koœció³ rzymskokatolicki w Dorohusku – z pocz¹tku XX wieku oraz q liczne mogi³y partyzanckie i ¿o³nierskie – œwiadectwo toczonych na tym terenie walk o odzyskanie niepodleg³oœci Polski; pochodz¹ z okresu Powstania Stycznio- wego oraz I i II wojny œwiatowej.

15 3. Szczególne formy ochrony prawnej

Rezerwaty przyrody W granicach Che³mskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny znajduj¹ siê cztery rezerwaty przyrody.

W Parku znajduj¹ siê trzy rezerwaty: q rezerwat leœny “Bachus” (utw. w 1958 r.) o powierzchni 83,74 ha, po³o¿ony w gminie Sawin; las liœciasty z dêbem bezszypu³kowym (Quercus sessilis) i rzad- kimi gatunkami runa, jak: gnieŸnik leœny (Neottia nidus-avis) i ¿ywiec cebulkowy (Denatria bulbifera); q rezerwat torfowiskowy “Bagno Serebryskie” (utw. w 1991 r.) o powierzchni 376,62 ha, po³o¿ony w gminach Che³m i Ruda Huta; kompleks torfowisk wêgla- nowych, rzadkie gatunki roœlin i zwierz¹t; q rezerwat torfowiskowy “BrzeŸno” (utw. w 1973 r.) o powierzchni 165,8 ha, po³o¿ony w gminach Dorohusk i Che³m; torfowisko wêglanowe z licznymi rzadkimi gatunkami roœlin: k³oæ wiechowata (Claduim mariscus), pe³nik euro- pejski (Trollius europaeus), oman w¹skolistny (Inula ensifolia) i storczyk szeroko- listny (Orchis latifolius; fot. 5-8).

W otulinie znajduje siê: q rezerwat leœny “Serniawy” (utw. w 1965 r.) o powierzchni 38,0 ha, po³o¿ony w gminie Sawin; ³êg olszowo-jesionowy i gr¹d niski z ponad dwustuletnimi dêbami szypu³kowymi (Quercus robur); ostoja rzadkich gatunków roœlin, takich jak bluszcz (Hedera helix) i zwierz¹t – bociana czarnego (Ciconia nigra), orlika krzykliwego (Aquila pomarina).

Poza otulin¹ w granicach opracowania znajduj¹ siê trzy rezerwaty: q rezerwat florystyczny “Stawska Góra” (utw. w 1956 r.) o powierzchni 4,0 ha, po³o¿ony w gminie Che³m; zbiorowiska stepowe z dziewiêæsi³em pop³ocho- listnym (Carlina onopordifolia); q rezerwat torfowiskowy “Roskosz” (utw. w 1990 r.) o powierzchni 472,79 ha, po³o¿ony w gminach Kamieñ i Dorohusk; unikatowe zbiorowiska torfowisk wêglanowych, a tak¿e ostoja ptaków;

16 Szczególne formy ochrony prawnej

q rezerwat stepowy “Wolwinów” (utw. w 1972 r.) o powierzchni 1,12 ha, po³o¿ony w gminie Che³m; roœlinnoœæ kserotermiczna z wisienk¹ stepow¹ (Prunus fruticosa).

Rezerwaty: “BrzeŸno”, “Roskosz” i “Bagno Serebryskie” utworzono w celu ochrony torfowisk wêglanowych, w których odnotowano wystêpowanie oko³o 690 gatunków roœlin naczyniowych. Wœród nich 44 gatunki objêto ochron¹ prawn¹, a 22 wpisano na Listê roœlin zagro¿onych w Polsce [1992], miêdzy innymi t³ustosz dwubarwny (Pinguicula bicolor) oraz dwulistnik muszy (Ophrys insectifera).

Œcis³y rezerwat florystyczny “Stawska Góra”, chroni¹cy zbiorowiska roœlin ksero- termicznych, nale¿y do najstarszych i najbardziej znanych rezerwatów na Lubel- szczyŸnie. Osobliwoœci¹ florystyczn¹ i g³ównym obiektem ochrony jest dziewiêæsi³ pop³ocholistny wystêpuj¹cy w Polsce jedynie na 4 stanowiskach.

Rezerwat “Wolwinów” powo³ano w celu ochrony œródleœnej polany z muraw¹, w której wystêpuje wiele rzadkich roœlin stepowych.

Spoœród dwóch rezerwatów leœnych utworzono “Serniawy” w celu ochrony zbioro- wisk ³êgowych i gr¹dowych z wielogatunkowym drzewostanem pochodzenia natu- ralnego z udzia³em jesionu (Fraxinus excelsior), olszy czarnej (Alnus glutinosa), dêbu szypu³kowego (Quercus robur), jaworu (Acer pseudoplatanus), klonu (Acer campestre) i lipy drobnolistnej (Tilia cordata), “Bachus” natomiast w celu ochrony naturalnego, starego drzewostanu z du¿ym udzia³em dêbu bezszypu³kowego. Szczególn¹ cech¹ rezerwatu “Bachus” jest obecnoœæ kilkunastu lejków krasowych, o powierzchni do kilkuset metrów kwadratowych i g³êbokoœci do 2 metrów, które przez du¿¹ czêœæ roku s¹ wype³nione wod¹.

Pomniki przyrody Na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego oraz w jego s¹siedztwie wystêpuje kilkadziesi¹t pomników przyrody. Ochron¹ objêto pojedyncze drzewa, grupy drzew, g³azy narzutowe oraz 2 wzgórza widokowe, niszê Ÿród³ow¹, p³at roœlinnoœci i alejê. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje najwiêkszy w Makroregionie Œrodkowo-Wschodnim d¹b szypu³kowy “Bolko” w Hniszowie i jedyna w województwie che³mskim aleja lipowa w Turce.

Wiele pomnikowych drzew zlokalizowanych jest na terenie zabytkowych parków. Do najlepiej zachowanych nale¿¹ parki: w Œwier¿ach (XIX w.), Chylinie (XVII w.), Serebryszczu (XVIII w.), Stawie (XVIII w.), Hniszowie (XIX w.) i Husynnem (XIX w.).

W gminach zwi¹zanych z terenem Che³mskiego Parku Krajobrazowego znajduj¹ siê nastêpuj¹ce pomniki przyrody: q w Che³mie: q wzgórze widokowe “Grodzisko” (pow. 1,46 ha) – Góra Che³mska, q jesion wynios³y (Fraxinus excelsior); odmiana jednolistna (obwód 186 cm) – Góra Che³mska,

17 Fundacja IUCN - Poland

q mi³orz¹b dwuklapowy (Ginko biloba); obwód 205 cm – ul. Reformacka, q 2 wi¹zy szypu³kowe (Ulmus laevis); obwody 278, 296 cm – ul. Lubelska, q ajlant gruczo³owaty (Ailant altissima); obwód 170 cm – Pl. £uczkowskiego, q iglicznia trójcierniowa (Gleditsia triacauthos); obwód 85 cm – ul. Hrubie- szowska, q jesiony wynios³e (Fraxinus excelsior); obwody 275 i 265 cm – ul. Hrubieszowska, ul. Kasprzaka, q 7 modrzewi europejskich (Larix decidua); obwód 225-260 cm – Uroczysko Borek, q p³at roœlinnoœci kserotermicznej “Borek”; powierzchnia 0,10 ha – Las Borek; q w gminie Che³m: q wierzba bia³a (Salix alba); obwód 324 cm – Zagroda, q brzoza brodawkowata (Betula pendula); obwód 289 cm – Ludwinów, q 2 lipy drobnolistne (Tilia cordata); obwody 462, 591 cm – Staw, q 3 modrzewie europejskie; obwody 228, 240, 242 cm – Stañków, q nisza Ÿród³owa; powierzchnia 0,04 ha – kolonia Nowosió³ki, q wzgórze widokowe “Góra Dziewicza”; powierzchnia 1,54 ha – kolonia Horo- dyszcze, q kasztanowiec bia³y (Aesculus hippocastanum); obwód 315 cm – Depu³tycze Stare, q d¹b szypu³kowy; obwód 386 cm – Depu³tycze Stare; q w gminie Dorohusk: q topola bia³a (Populus alba); obwód 435 cm – Husynne, q 2 dêby szypu³kowe (Quercus robur); obwody 435, 435 cm – Husynne, q 7 dêbów szypu³kowych; obwód 320-420 cm – Œwier¿e, q jesion wynios³y; obwód 280 cm – Œwier¿e, q aleja lipowa; d³. 150 m, szer. 5,5 m – Turka, q klon zwyczajny (Acer platanoides); obwód 305 cm – Turka, q g³az narzutowy – Puszki; q w gminie Ruda Huta: q d¹b szypu³kowy “Bolko”; obwód 860 cm – Hniszów, q 6 dêbów szypu³kowych; obwód 320-365 cm – Hniszów, q 2 jesiony wynios³e; obwody 320, 350 cm – Hniszów, q klon zwyczajny; obwód 301 cm – Hniszów, q brzoza brodawkowata; obwód 225 cm – Hniszów, q iglicznia trójcierniowa; obwód 144 cm – Hniszów, q wi¹z polny; obwód 335 cm – Ruda Wieœ; q w gminie Sawin: q sosna pospolita (Pinus sylvestris); obwód 264 cm – Sawin, q 4 dêby szypu³kowe; obwody 407, 412, 420, 447 cm – Sawin, q g³az narzutowy – Sawin, q 3 g³azy narzutowe – Wólka Petry³owska, q g³az narzutowy “Kamieñ Powstañców” – Malinówka, q 3 dêby szypu³kowe; obwody: 505, 510, 530 cm – Wólka Petry³owska;

18 Szczególne formy ochrony prawnej

q w gminie Wola Uhruska: q 3 lipy drobnolistne (Tilia cordata); obwody 315, 480, 508 cm – Uhrusk, q klon zwyczajny; obwód 350 cm – Uhrusk, q 2 dêby szypu³kowe; obwody 390, 414 cm – Uhrusk, q 8 jesionów wynios³ych; obwód 258-480 cm – Majdan Stuleñski, q d¹b szypu³kowy; obwód 330 cm – Majdan Stuleñski, q lipa drobnolistna; obwód 410 cm – Stulno Stare; q w gminie Wierzbica: q topola bia³a (Populus alba); obwód 470 cm – Chylin Wielki, q klon zwyczajny; obwód 290 cm – Chylin Wielki.

U¿ytki ekologiczne W celu ochrony stanowisk rzadkich gatunków roœlin i zwierz¹t utworzono na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego u¿ytki ekologiczne. Jest wœród nich Jezioro S³one (patrz fot. 20) wraz z otaczaj¹cym go torfowiskiem (24,42 ha) oraz oko³o 250 niewiel- kich bagienek o ³¹cznej powierzchni 567,52 ha.

W s¹siedztwie Parku zlokalizowany jest zbiornik retencyjny w Husynnem o powie- rzchni 112,31 ha podlegaj¹cy równie¿ ochronie w formie u¿ytku ekologicznego. Gniazduje tutaj wiele gatunków ptaków wodno-b³otnych. W mieszanej kolonii regu- larnie od kilku lat gnie¿d¿¹ siê: rybitwa bia³ow¹sa (Chlidonias hybridus), rybitwa bia³oskrzyd³a (Ch. laucopterus), rybitwa czarna (Ch. niger), rybitwa rzeczna (Sterna hirundo) i œmieszka (Larus ridibundus).

19 4. Uwarunkowania przestrzenno-gospodarcze

Powierzchnia, ludnoœæ, zatrudnienie Objêty opracowaniem obszar obejmuje oko³o 22% powierzchni województwa che³m- skiego i oko³o 40% zamieszka³ej w nim ludnoœci. W granicach opracowania znajduje siê stolica województwa: miasto Che³m (krajowy oœrodek rozwoju) oraz 7 gmin: Che³m, Dorohusk (czêœæ), Kamieñ (czêœæ), Ruda Huta, Sawin, Wola Uhruska (czêœæ) i Siedliszcze (czêœæ).

£¹czna powierzchnia analizowanego obszaru wynosi 832 km2, w tym Che³mski Park Krajobrazowy (140 km2) zajmuje oko³o 17% terenu.

Bior¹c pod uwagê obszar ca³ych gmin – jak wykazano w tabeli 1 – jest to obszar o powierzchni oko³o 1154 km2, zamieszka³y przez 114,5 tys. osób (45 542 osoby zamieszkuj¹ na wsi i 68 970 osób zamieszkuje w Che³mie). W tabeli 1 zilustrowano równie¿ stan zatrudnienia w poszczególnych gminach i mieœcie Che³m.

Wsie po³o¿one w obrêbie opracowania to niewielkie jednostki osadnicze, w czêœci ukszta³towane historycznie w zwarte uk³ady – Sawin, Wola Uhruska, Œwier¿e, Doro- husk, BrzeŸno, Kamieñ i Okszów – w czêœci o zabudowie rozproszonej lub pasmowej, wzd³u¿ dróg publicznych.

Ludnoœæ wiejska na analizowanym obszarze zosta³a dotkniêta wieloma negatywnymi zjawiskami dotycz¹cymi wsi polskiej, w tym: q starzeniem siê ludnoœci w gminach po³udniowych województwa; udzia³ ludnoœci w wieku poprodukcyjnym przekracza 20% ogó³u mieszkañców, q defeminizacj¹ obszarów wiejskich: œrednio 86 kobiet na 100 mê¿czyzn w grupie wiekowej 18-29 lat, q niskim przyrostem naturalnym – 2,7% w województwie, w niektórych gminach po³udniowych i wschodnich przyrost jest ujemny, q wieloletni¹ wysok¹ migracj¹ na obszarach wiejskich – wschodnie i zachodnie gminy powy¿ej 1% rocznie,

20 Uwarunkowania przestrzenno-gospodarcze

Tabela 1. Powierzchnia miast i gmin oraz liczba ludnoœci w wieku produkcyjnym w anali- zowanych jednostkach administracyjnych województwa che³mskiego (wg stanu na 1995 r.)

Ludnoœæ ogó³em w wieku produkcyjnym Powierzchnia, Miasta i gminy km2 w tym miasta gminy i gminne liczba osób % miejscowoœci Miasto Che³m 35 (miasto) 68 970 68 970 40 908 59,3 Gmina Che³m 222 (gmina) 12 096 6512 53,8 Gmina Dorohusk 192 7599 2386* 4005 52,7 Gmina Kamieñ 97 4093 ok. 1000 2163 52,8 Gmina Ruda Huta 113 5086 ok. 1000 2687 52,8 Gmina Sawin 190 6305 ok. 2000 3280 52,0 Gmina Wola Uhruska 151 4716 ok. 2000 2522 53,5 Gmina Siedliszcze 154 7577 ok. 1000 3850 50,8 Razem 1154 114 512 67 857 59,3

* Wed³ug stanu na rok 1993 dla jednostki osadniczej Dorohusk, obejmuj¹cej trzy miejscowoœci: Dorohusk, Okopy, Kolonia Okopy.

q wysokim bezrobociem na wsi, w niektórych gminach wskaŸnik bezrobocia zbli¿a siê lub przekracza 16% w stosunku do liczby osób w wieku produkcyjnym, q przeludnieniem agrarnym – nadmiar si³y roboczej w gospodarstwach indywidu- alnych o oko³o 30% zatrudnionych, q niskim poziomem wykszta³cenia – wykszta³cenie podstawowe i niepe³ne podsta- wowe posiada 48,4% ludnoœci.

Sytuacja ta wynika zarówno z po³o¿enia geograficznego, które od wieków unie- mo¿liwia³o rozwój tych obszarów, jak i z aktualnie przebiegaj¹cych transformacji systemowych.

U¿ytkowanie ziemi W strukturze u¿ytkowania ziemi na omawianym obszarze du¿y udzia³ maj¹ lasy oraz u¿ytki zielone. G³ówny kompleks leœny – Lasy Czu³czyckie – stanowi trzon Che³m- skiego Parku Krajobrazowego, w rozci¹g³oœci po³udniowej oko³o 12 km.

Na ca³ym obszarze wystêpuje mozaika gruntów ornych i u¿ytków zielonych. U¿ytki zielone zajmuj¹ du¿e powierzchnie w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru oraz w dolinie Bugu i Uherki. Gleby gruntów ornych s¹ zró¿nicowane pod wzglêdem bonitacyjnym. Du¿y udzia³ maj¹ gleby klasy IV, gleby klasy III wystêpuj¹ w po³ud- niowo-wschodniej czêœci obszaru, w okolicy Czu³czyc i Poczekajki. Gleby s³abe, klas V i VI, zajmuj¹ najwiêksz¹ powierzchniê w pó³nocno-wschodniej czêœci omawianego obszaru.

21 Fundacja IUCN - Poland

Surowce mineralne W granicach opracowania znajduj¹ siê udokumentowane z³o¿a surowców mine- ralnych. Nale¿¹ do nich: q wêgiel kamienny, q surowce wêglanowe (kreda i margle), q piaski, q surowce ilaste.

Fragment z³o¿a wêgla kamiennego “Sawin” (zasoby w kat. C2 stanowi¹ 1463 tys. t) wchodzi w sk³ad Lubelskiego Zag³êbia Wêglowego [Bilans 1995].

Dwa z³o¿a surowców wêglanowych to: q z³o¿e kredy “Che³m”, o zasobach 384 419 tys. t wykorzystywane na potrzeby cementowni [Bilans 1995], oraz q z³o¿e marglu i kredy “Bezek”, o zasobach 865 715 tys. t, nie eksploatowane, [Bilans 1995].

Z³o¿e piasku znajduje siê w Czu³czycach, a jego zasoby wynosz¹ oko³o 3000 tys. t (czêœciowo eksploatowane).

Z³o¿e surowców ilastych znajduje siê w Bukowie Wielkiej (o zasobach 2256 tys. t) i Malinówce (o zasobach 438 tys. t).

Ponadto obszar Che³mskiego Parku Krajobrazowego i jego okolice znajduj¹ siê w zasiêgu G³ównego Zbiornika Wód Podziemnych – Niecka Lubelska. Zbiornik ten jest jedynym Ÿród³em czystej wody dla mieszkañców województwa.

W za³¹czniku 2 przedstawiono legendê do mapy uwarunkowañ przestrzenno-gospo- darczych.

22 5. Struktura funkcjonalno-przestrzenna makroregionu

Powi¹zania z makroregionem (patrz mapa: Struktura funkcjonalno-przestrzenna i kierunki rozwoju w skali 1:300 000) przebiegaj¹ w czterech g³ównych grupach, obejmuj¹cych: q bieguny i pasma rozwoju osadnictwa, q pasma zwi¹zane z rozwojem infrastruktury technicznej (g³ównie komunikacji), q tereny atrakcyjnoœci przyrodniczej, q tereny intensyfikacji produkcji rolnej.

Przygraniczne po³o¿enie województwa che³mskiego jest jego g³ównym atrybutem, którego wykorzystanie wi¹¿e siê z przejœciem granicznym w Dorohusku i sieci¹ odpowiedniej rangi powi¹zañ miêdzynarodowych, g³ównie wschód – zachód.

W opisanej sytuacji pozycja Lublina1 i tworz¹ca siê aglomeracja lubelska powinny mieæ oparcie w odpowiednio rozbudowanej i rozwijanej sieci oœrodków rozwoju krajowego – w tym wypadku miast wojewódzkich. Takim miastem jest miêdzy innymi Che³m, przez który przechodzi wa¿na droga ekspresowa z Kijowa przez Dorohusk – Che³m – Lublin (S-82), biegn¹ca dalej na zachód i po³udnie Europy. Druga wa¿na droga ekspresowa S-17 biegnie z zachodu i po³udnia Europy przez Lublin – Krasnystaw – Zamoœæ – Hrebenne i dalej do Lwowa. Z tymi trasami powi¹zane jest po³¹czenie regionaln¹ drog¹ krajow¹ 816: od W³odawy przez Wolê Uhrusk¹ i Dorohusk, z po³¹czeniem w kierunku Ukrainy, Bia³orusi i Rosji.

Kolejn¹ wa¿n¹ tras¹ jest droga 83, przecinaj¹ca Che³m i biegn¹ca w kierunku pó³- nocnym do W³odawy, oraz linia kolejowa Lublin – Che³m – W³odawa, gdzie przecina granicê i biegnie dalej przez Ukrainê i Bia³oruœ w kierunku Brzeœcia.

Odpowiednio wyposa¿ona, przebudowana i zmodernizowana sieæ tych powi¹zañ jest niezbêdnym warunkiem rozwoju ca³ego regionu, rodzi jednak okreœlone zagro- ¿enia i konflikty.

1 W przysz³oœci miasta rangi “europolu” wed³ug klasyfikacji u¿ywanej w planie krajowym i opraco- waniach makroregionalnych.

23 Fundacja IUCN - Poland

Otwarcie granicy wschodniej Polski daje te¿ szansê na powi¹zanie atrakcyjnych przyrodniczo terenów Pojezierza £êczyñsko-W³odawskiego, Poleskiego Parku Naro- dowego oraz cennych przyrodniczo obszarów w pó³nocnej czêœci województwa, z kompleksem Szackiego Parku Narodowego na Ukrainie. Sprzyjaæ temu bêdzie przewidywane otwarcie lokalnych przejœæ polsko-ukraiñskich w Zbara¿u (o charak- terze turystycznym) i Woli Uhruskiej, a przede wszystkim miêdzynarodowego przej- œcia do Bia³orusi we W³odawie.

Mo¿na równie¿ przewidywaæ powstanie w przysz³oœci pewnych zwi¹zków prze- strzennych w zakresie produkcji i przetwarzania ¿ywnoœci na dobrych i bardzo dobrych glebach w czêœci po³udniowej województwa che³mskiego, gdzie ³¹cz¹ siê one z du¿ymi kompleksami takich gleb w województwach zamojskim i lubelskim.

24 6. G³ówne kierunki rozwoju, funkcje obszaru zwi¹zanego z Che³mskim Parkiem Krajobrazowym

G³ówne kierunki rozwoju Kierunki rozwoju analizowanego terenu powinny uwzglêdniaæ kierunki rozwojowe okreœlone dla ca³ego województwa w nawi¹zaniu do lokalnych uwarunkowañ przy- rodniczych i spo³eczno-gospodarczych.

G³ówne kierunki rozwoju województwa che³mskiego obejmuj¹: q rozwój rolnictwa na kompleksach gleb dobrych i bardzo dobrych; q rozwój funkcji zwi¹zanych z obs³ug¹ miêdzynarodowego ruchu turystycznego i wymiany gospodarczej; q umocnienie roli oœrodka miejskiego Che³m jako wa¿nego oœrodka regionalnego, stymuluj¹cego dalszy rozwój ca³ego regionu. Na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego najwa¿niejszy bêdzie rozwój funkcji zwi¹zanych z obs³ug¹ miêdzynarodowego ruchu turystycznego. Obecnie takie fun- kcje tego terenu zaczynaj¹ siê dopiero kszta³towaæ.

Obszar objêty badaniami obejmuje tereny wykorzystywane obecnie jako tereny osad- nicze, rolnicze, leœne i przemys³owe oraz zajête przez infrastrukturê turystyczn¹ i zwi¹zan¹ z obs³ug¹ ruchu miêdzynarodowego. Poni¿ej scharakteryzowano obszary zwi¹zane z Che³mskim Parkiem Krajobrazowym pod wzglêdem pe³nionych funkcji (poza leœnictwem, któremu poœwiêcono odrêbny rozdzia³).

Osadnictwo Na terenie objêtym opracowaniem znajduje siê miasto Che³m i 183 so³ectwa (wg spisu powszechnego z 1988 r.). Jednostki wiejskie s¹ ró¿nej wielkoœci. S¹ to miejscowoœci gminne, licz¹ce oko³o 2000 mieszkañców (Dorohusk, Sawin, Wola Uhruska) i oko³o

25 Fundacja IUCN - Poland

1000 mieszkañców (Kamieñ, Ruda Huta). Pozosta³e wsie licz¹ od oko³o 1000 mie- szkañców (Okszów, BrzeŸno) do oko³o 100 mieszkañców (Tomaszówka, Zamieœcie) z minimalnym zaludnieniem wsi Kolemczyce (18 osób). Jest to wieœ wyludniona, o niskim standardzie ¿ycia mieszkañców.

Sieæ osadnicza zachowa³a walory historyczne, a przewaga wsi ma³ych i œrednich odpowiada warunkom przyrodniczo-ekonomicznym obszaru. Znajduj¹ siê tu obiek- ty architektury regionalnej wpisane do ewidencji konserwatora zabytków w nastêpu- j¹cych miejscowoœciach po³o¿onych na terenie gmin: Che³m, Kamieñ, Dorohusk, Wola Uhruska i Sawin: q gmina Che³m – Zagroda, Zawadówka, Kolonia ¯ó³tañce, Depu³tycze Stacja, Depu³tycze Kolonia, Weremowice, Kolonia Krzywice, Ro¿d¿a³ów, Pokrówka, Strupin Ma³y, Strupin Du¿y, Mo³odutyn, Ignatów, Rudolfin, Stañków, Serebryszcze, Nowiny, Kamieñ, Kolonia Ocho¿a, Janów, Rejowiec, Niemirów; q gmina Kamieñ – P³awanice, Czerniejów, Lipinki; q gmina Dorohusk – Micha³ówka, Ostrów, Turka, Zanowinie, Kolemczyce, Okopy, Husynne, Œwier¿e; q gmina Wola Uhruska – Bytyñ, Siedliszcze, Kosyñ, Stulno, Mszanka; q gmina Sawin – Macoszyn, Osowa, Bachus, Chutcze, Serniawy, Malinówka, Wólka Petry³owska.

Miasto Che³m – którego metryka siêga 1000 lat, istnieje od 1235 roku, prawa miejskie uzyska³o w 1392 roku. Dzieje miasta s¹ bardzo burzliwe. Jedynym œladem po œrednio- wieczu s¹ zabytki archeologiczne i historyczny uk³ad starego centrum miasta. Dopiero wieki XVIII, XIX i XX pozostawi³y cenne obiekty architektury. Najœwietniejsze z nich, dzie³a Paw³a Fontany, to: q Bazylika Narodzenia Najœwiêtszej Marii Panny z po³owy XVIII wieku; q Koœció³ Rozes³ania œw. Aposto³ów z drugiej po³owy XVIII wieku; q Koœció³ Reformatorów œw. Andrzeja Aposto³a z 1750 roku, w³¹czony w zespó³ klasztorny.

Ochron¹ konserwatorsk¹ objêta jest starówka che³mska, a tak¿e du¿e osiedle by³ej Wschodniej Dyrekcji Kolejowej “Dyrekcja”, z 1925 roku, o powierzchni 50 ha.

Osobliwoœci¹ miasta s¹ podziemia kredowe obejmuj¹ce labirynt korytarzy o d³ugoœci szacowanej na ponad 15 km i rozci¹gaj¹ce siê w g³¹b do 25 m poni¿ej powierzchni ziemi. Powstanie ich ³¹czy siê z prowadzon¹ od œredniowiecza eksploatacj¹ kredy.

W mieœcie i miejscowoœciach gminnych znajduj¹ siê ró¿ne obiekty us³ugowe, jednak¿e zaplecze us³ugowe odbiega wyraŸnie od œredniej krajowej w tym zakresie. Wymaga modernizacji i rozbudowy, zw³aszcza uzupe³nienia o obiekty zwi¹zane z promocj¹ regionu, obs³ug¹ bankow¹ oraz informacj¹ turystyczn¹ i handlow¹.

Rozwój i modernizacja sieci osadniczej powinna opieraæ siê na jej to¿samoœci kul- turowej i regionalnej. W stosunku do nowej zabudowy wskazane jest zachowanie uk³adów osadniczych i architektury wykszta³conej historycznie w oparciu o tradycjê.

26 G³ówne kierunki rozwoju, funkcje obszaru zwi¹zanego z Che³mskim Parkiem Krajobrazowym

Rolnictwo Rolnictwo jest jedn¹ z g³ównych funkcji obszaru objêtego badaniami, chocia¿ jakoœæ wystêpuj¹cych gleb mo¿na uznaæ za œredni¹, poniewa¿ du¿y udzia³ maj¹ tu gleby klasy IVa, a gleby klasy III wystêpuj¹ tylko wyspowo, w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru. Gleby klas V i VI zajmuj¹ najwiêksz¹ powierzchniê w pó³nocno- –wschodniej czêœci obszaru.

Struktura w³asnoœci i wielkoœci gospodarstw rolniczych przedstawia siê nastêpuj¹co: q ponad 90% u¿ytków rolnych jest we w³adaniu indywidualnym, q œrednia powierzchnia gospodarstw rolnych jest zró¿nicowana i wynosi od 5,1 ha w gminie Che³m do 8,3 ha w gminie Wola Uhruska, q liczba gospodarstw rolnych ogó³em wynosi 8000 (wg danych z 1994 r.).

Wed³ug ostatnich badañ œrednia powierzchnia gospodarstwa rolnego zwiêkszy³a siê od 1988 roku o 1,08 ha i obecnie wynosi 7,98 ha.

Na analizowanym terenie zak³ada siê prowadzenie rolnictwa wielofunkcyjnego, dopasowanego do warunków glebowo-klimatycznych, z zaleceniem dalszego zwiê- kszania powierzchni gospodarstw rolniczych. Ze wzglêdu na ochronê ekologicznych funkcji obszaru zaleca siê gospodarowanie zrównowa¿one z produkcj¹ ¿ywnoœci przeznaczonej na zaopatrzenie miasta i ca³ego obszaru o podwy¿szonej aktywnoœci gospodarczej.

Pewien problem stanowi zagospodarowanie gruntów pozostaj¹cych w zarz¹dzie Agencji W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa.

Przemys³ Na omawianym obszarze znajduje siê kilka zak³adów przemys³owych zatrudnia- j¹cych ponad 50 osób, zlokalizowanych g³ównie w Che³mie i gminie Dorohusk: q miasto Che³m – 8 zak³adów, z których najwiêkszy to cementownia (1060 zatrud- nionych), pozosta³e to zak³ady przemys³u lekkiego, surowców mineralnych i metalowego, q gmina Dorohusk – 1 zak³ad (wytwórnia opakowañ tekturowych, 170 zatrud- nionych).

Mniejsze przedsiêbiorstwa przemys³u us³ugowego i lekkiego zgrupowane s¹ w Che³- mie, BrzeŸnie i Dorohusku oraz przy trasie Che³m – Dorohusk (wymiana handlowa i obs³uga podró¿nych). Czêœæ nowych przedsiêbiorstw wykorzystuje istniej¹c¹ sub- stancjê budowlan¹, urz¹dzenia oraz istniej¹ce bocznice kolejowe.

Zak³ada siê dalszy rozwój us³ug i drobnego przemys³u zwi¹zanego z obs³ug¹ podró¿- nych, handlem miêdzynarodowym, transportem i tranzytem. G³ówn¹ inwestycj¹ zwi¹zan¹ z przejœciem granicznym w Dorohusku jest budowa drogi celnej i terminalu

27 Fundacja IUCN - Poland o powierzchni 18,0 ha oraz rozbudowa us³ug, przemys³u i sk³adów w kszta³towanej dzielnicy przemys³owo-sk³adowej w Che³mie.

Infrastruktura

Komunikacja Komunikacjê drogow¹ opisano ju¿ wczeœniej w rozdziale 5. Wa¿nym elementem infrastruktury komunikacyjnej jest oprócz dróg zelektryfikowana linia kolejowa relacji Warszawa – Lublin – Che³m – Dorohusk – Kowel, która przebiega równolegle do drogi. Jest to po³¹czenie miêdzynarodowe, szeroko- i normalnotorowe, wyposa- ¿one w 3 bocznice na terenie gminy Dorohusk.

Gospodarka komunalna Jak wynika z przedstawionego w tabeli 2 zestawienia podstawowym Ÿród³em zanie- czyszczenia wód na wsi jest dysproporcja miêdzy liczb¹ osób korzystaj¹cych z sieci wodoci¹gowej i liczb¹ osób korzystaj¹cych z urz¹dzeñ kanalizacyjnych oraz brak dostatecznej liczby lokalnych oczyszczalni œcieków.

Tabela 2. Stan gospodarki wodno-œciekowej i gazownictwa (wg danych z 1994 r.)

Jednostki administracyjne Wodoci¹gi, % Kanalizacja, % Gaz, % Miasto Che³m 90,4 76,5 37,3 Gmina Che³m 30,0 1,5 * Gmina Sawin 28,0 4,4 – Gmina Wola Uhruska 44,0 1,0 – Gmina Ruda Huta 18,0 1,0 – Gmina Dorohusk 30,0 1,5 – Gmina Kamieñ 50,0 – *

* Brak danych procentowych.

Na analizowanym obszarze znajduje siê 1 du¿a miejska oczyszczalnia œcieków w Che³mie (rozbudowana, ze spor¹ rezerw¹) oraz 3 oczyszczalnie gminne (1 w bu- dowie) i 3 zak³adowe. Istnieje potrzeba rozbudowy sieci kanalizacyjnej oraz budowy lokalnych oczyszczalni œcieków. Zagro¿eniem dla czystoœci wód s¹ tak¿e znajduj¹ce sê w obrêbie omawianego obszaru dwa wysypiska œmieci: q wysypisko komunalne w Serebryszczu, ju¿ wyeksploatowane, bez mo¿liwoœci dalszej istotnej rozbudowy, teren wysypiska wymaga rekultywacji na powierzchni 8,5 ha, q wysypisko przemys³owe rumoszu z ceg³y magnezytowo-chromitowej na terenie wyrobiska cementowni, zagra¿aj¹ce bezpoœrednio ujêciu wody “Bariera”.

28 G³ówne kierunki rozwoju, funkcje obszaru zwi¹zanego z Che³mskim Parkiem Krajobrazowym

Przebadania wymaga zw³aszcza migracja zwi¹zków chromu z wysypiska do ujêæ wód podziemnych oraz cieków powierzchniowych. Oba wysypiska wymagaj¹ te¿ rekultywacji.

Elektroenergetyka Na badanym obszarze znajduj¹ siê dwie linie energetyczne 110 kV relacji Che³m – Macoszyn i Che³m – Nadrybie oraz jedna linia 220 kV. Obszar zelektryfikowany jest w blisko 100%, chocia¿ na niektórych terenach istniej¹ca sieæ wymaga ju¿ modernizacji.

£¹cznoœæ Stan telefonizacji województwa poprawi³ siê znacz¹co w ostatnich latach i wynosi³ w roku 1994: q 150,5 abonentów/1000 M (79,3/1000 M w 1980 r.) w Che³mie, q 50,8 abonentów/1000 M (16,4/1000 M w 1980 r.) na wsi.

Turystyka i obs³uga ruchu miêdzynarodowego Turystyczne walory omawianego w opracowaniu obszaru stanowi bogactwo przy- rodnicze i krajobrazowe tego obszaru, znajduj¹ce siê tu zabytki kultury oraz s¹sie- dztwo miasta Che³ma (patrz mapa: Powi¹zania z krajowymi i europejskimi obszarami chronionymi).

Stan zagospodarowania turystycznego i standard istniej¹cej bazy turystycznej jest jednak niezadowalaj¹cy. Baza noclegowa skoncentrowana jest w Che³mie (ok. 600 miejsc noclegowych). Znajduje siê tu 1 hotel, 2 ca³oroczne domy wycieczkowe, ca³o- roczne schronisko m³odzie¿owe oraz 4 hotele przy zak³adach pracy. Poza Che³mem jedynie w Rudzie Hucie znajduje siê schronisko m³odzie¿owe (25 miejsc noclegowych) czynne w sezonie letnim i w Woli Uhruskiej 2 oœrodki wypoczynkowe sezonowe (73 miejsc noclegowych). Budownictwo letniskowe wystêpuje w bardzo ograniczo- nym zakresie.

Rejonami aktualnie wykorzystywanymi turystycznie jest dolina rzeki Bug (agro- turystyka, wêdkarstwo) i w ma³ym zakresie Lasy Czu³czyckie. W ostatnich latach zaczê³a siê rozwijaæ agroturystyka w Woli Uhruskiej, poza terenem Parku. Dzia³aj¹ tam 23 gospodarstwa agroturystyczne wynajmuj¹ce mieszkania letnikom. W³adze gminy Wola Uhruska prowadz¹ od niedawna – jako jedne z nielicznych – dzia³alnoœæ promocyjn¹ na rzecz tej formy turystyki.

W stadium zagospodarowania przestrzennego województwa che³mskiego przewi- dziano rozwój funkcji turystycznej doliny rzeki Bug. Preferowan¹ form¹ wypoczynku w tym rejonie jest agroturystyka oraz dodatkowo wypoczynek pobytowy i œwi¹teczny oraz turystyka kwalifikowana. Dalszy rozwój wypoczynku pobytowego i œwi¹te-

29 Fundacja IUCN - Poland cznego przewiduje siê w Woli UhruskiejiwŒwier¿ach. Turystyka kwalifikowana to wêdrówki piesze, rowerowe i motorowe wzd³u¿ doliny Bugu oraz kajakarstwo na rzece Bug (po oczyszczeniu rzeki).

Generalnie sam obszar Che³mskiego Parku Krajobrazowego nie jest szczególnie inte- resuj¹cy dla przeciêtnego turysty, którego zainteresowania koncentruj¹ siê raczej wokó³ takich obiektów jak k¹pielisko i lokale gastronomiczne oraz dotycz¹ pozys- kiwania ryb, grzybów i jagód. W zwi¹zku z tym w Che³mskim Parku Krajobrazowym preferuje siê g³ównie rozwój przyrodniczej turystyki kwalifikowanej (wêdrówki pie- sze i rowerowe po wyznaczonych szlakach). Ze wzglêdu na po³o¿enie Parku w s¹sie- dztwie miasta œredniej wielkoœci rozwijaæ siê tu bêdzie tak¿e turystyka weekendowa, podmiejskie osadnictwo letniskowe oraz ogródki dzia³kowe poza miejsk¹ stref¹ ska¿enia.

Rozwój turystyki zagranicznej, zwi¹zanej z przejazdem tranzytowym Lublin – Kowel, bêdzie limitowany mo¿liwoœciami noclegowymi i gastronomicznymi w s¹siedztwie trasy przejazdu. Rozwój ruchu turystycznego wymaga nie tylko promocji walorów przyrodniczych tego obszaru na u¿ytek krajowych i zagranicznych turystów, ale przede wszystkim rozbudowy bazy turystycznej o odpowiednim standardzie. Formy zagospodarowania i u¿ytkowania turystycznego musz¹ byæ zgodne z wymaganiami ochrony walorów przyrodniczych Parku.

G³ównym oœrodkiem obs³ugi ruchu turystycznego I rzêdu jest i pozostanie miasto Che³m, które jest krajowym oœrodkiem turystyki wycieczkowej i tranzytowej oraz oœrodkiem turystycznym rozrz¹dowo-zaopatrzeniowym. Do obs³ugi ruchu turysty- cznego w Rejonie Nadbu¿añskim wyznaczono: q oœrodki rozrz¹dowo-zaopatrzeniowe (III rzêdu, z odpowiednim zakresem us³ug) w Dorohusku i Woli Uhruskiej, q oœrodki ruchu œwi¹tecznego w Dorohusku i Œwier¿ach, q oœrodek wczasowy w Woli Uhruskiej, q bazê turystyki wodnej w Dorohusku.

30 7. Stosunki wodne

Woda – czynnik decyduj¹cy o walorach przyrodniczych Na analizowanym terenie iloœæ i poziom wód zadecydowa³y o powstaniu najpierw p³ytkich jezior (rozlewisk), a nastêpnie o wytworzeniu siê zespo³u niskich torfowisk topogenicznych (potocznie nazywanych wêglanowymi). Torfowiska wype³niaj¹ zag³êbienia w ska³ach kredowych, maskuj¹c rzeŸbê krasow¹. Obserwuje siê ich œcis³y zwi¹zek ze stosunkami wodnymi [Wilgat 1984] wyra¿aj¹cy siê: q istnieniem i rozwojem torfowisk przy utrzymywaniu siê zwierciad³a wody gruntowej w pobli¿u powierzchni terenu (misy torfowe, doliny rzeczne), q powstrzymaniem rozwoju torfowisk i rozpoczêciem procesów murszotwórczych przy obni¿eniu siê zwierciad³a wody gruntowej do oko³o 1 m, q zanikaniem torfowisk przy znacznym i d³ugotrwa³ym obni¿eniu siê zwierciad³a wód, powoduj¹cym murszenie, a nastêpnie powolny zanik masy torfowej oraz zmniejszenie produktywnoœci siedlisk i zmiany stosunków florystycznych; w skrajnych przypadkach masyw torfowy zagro¿ony jest samozapaleniem (po¿arem).

Woda – czynnik decyduj¹cy o walorach gospodarczych Ska³y kredowe w okolicach Che³ma s¹ wielkim wodonoœcem zajmuj¹cym czêœæ Niecki Lubelskiej. Wydzielono tu g³ówny zbiornik wód podziemnych (GZWP) “Che³m – Zamoœæ”, którego charakterystyka [Kleczkowski 1990] przedstawia siê nastêpuj¹co: q typ kredowy, szczelinowo-porowy, 2 q powierzchnia 8800 km , q œrednia g³êbokoœæ ujêæ wody 70 m, 3 q zasoby 1050 tys. m /d, 2 q modu³ 1,381/sžkm .

31 Fundacja IUCN - Poland

Wiêksza czêœæ powierzchni GZWP “Che³m – Zamoœæ” objêta jest szczególn¹ ochron¹ (porównaj legendê do mapy: Uwarunkowania przestrzenno-gospodarcze; za³¹- cznik 2). Ustanowiono tu: q dwa obszary najwy¿szej ochrony (ONO), wokó³ Zamoœcia i Che³ma, o ³¹cznej powierzchni 980 km2, oraz q rozleg³e obszary wysokiej ochrony (OWO) obejmuj¹ce ³¹cznie 4700 km2.

Wielkoœæ zasobów wodnych Pomimo pozornie du¿ej objêtoœci wód powierzchniowych, przypowierzchniowych (torfowiska) i podziemnych dyspozycyjne zasoby wodne na omawianym obszarze s¹ ograniczone, a ponadto ich racjonalne wykorzystanie jest utrudnione ze wzglêdu na niekorzystne roz³o¿enie poboru wody (g³ówny u¿ytkownik – miasto Che³m znajduje siê w górnym biegu Uherki). Zlewniê Uherki po Rudê Opalin charakteryzuj¹ nastê- puj¹ce parametry (dane z lat 1956 -1975, [Michalczyk 1981]): q opad 604,1 mm, q parowanie 486,7 mm, q odp³yw ogó³em 117,4 mm, q odp³yw podziemny 69,1 mm, 3 q œredni przep³yw wody w rzece Uherce na tym odcinku 1,64 m /s, 2 q wskaŸnik odp³ywu 3,72 l/sžkm .

Tabela 3. Pobór wód podziemnych ze zlewni Uherki wed³ug stanu na 1992 rok

Rzeczywiste zasoby eksploatacyjne Obszar Powierzchnia zlewni, km2 m3/d mln m3/r. l/sžkm2 Rejon Che³ma 65 27,8 10,15 4,95 Pozosta³y obszar 388 1,5 0,55 0,04 Razem 453 29,3 10,70 0,75

Eksploatacyjne zasoby wodne zlewni Uherki po Rudê Opalin wed³ug aktualnych danych przedstawiono w tabeli 4.

Z przedstawionych dwu zestawieñ widaæ wyraŸnie, ¿e problemem jest nie tyle nadmierny pobór wody, co nadmierna jego koncentracja. Z zasobów wodnych ob- szaru stanowi¹cego 14,3% zlewni objêtej bilansem pobiera siê 94,9% ca³kowitej iloœci pobieranej wody.

32 Stosunki wodne

Tabela 4. Zasoby wodne zlewni Uherki

Powierzchnia Zasoby eksploatacyjne Obszar * 2 zlewni ,km m3/d mln m3/r l/sžkm2 Rejon Che³ma 109,9 48 637 17,75 5,12 Pozosta³y obszar 343,3 18 840 6,88 0,64 Razem zlewnia Uherki po Rudê Opalin 453,2 67 477 24,63 1,72

* W tabeli podano powierzchniê podziemnej zlewni Uherki, powierzchnia zlewni powierzchniowej wynosi wed³ug IMGW 433,0 km2.

Zmiany stosunków wodnych na przestrzeni wieków

Okres staropolski Do zmiany warunków odp³ywu w okresie poprzedzaj¹cym XIX wiek przyczyni³y siê piêtrzenia m³yñskie na Uherce i jej dop³ywach oraz budowa stawów m³yñskich. Potwierdzaj¹ to dane z lustracji w latach 1565 i 1664 oraz dane kartograficzne z po³owy XIX wieku i pocz¹tku XX wieku.

Okres od pocz¹tku XIX wieku do po³owy XX wieku Od pocz¹tku XIX wieku do po³owy XX wieku obserwuje siê wchodzenie rolnictwa na tereny bagienne oraz tereny poleœne. W zwi¹zku z tym zwiêksza siê powierzchnia u¿ytków rolnych kosztem powierzchni lasów i nieu¿ytków oraz rozbudowuje sieæ hydrograficzna, zarówno rowów bocznych, jak i cieków g³ównych. Sieæ rzeczna roz- budowywana jest w œrodkowym i górnym biegu rzek (np. rzeka Gdola) lub w ca³ym biegu (np. Ciek Œwier¿owski). W tym blisko 150-letnim okresie mo¿na wyró¿niæ 3 podokresy: q carski, tj. do I wojny œwiatowej, okres ten by³ po czêœci zwi¹zany z kolonizacj¹ niemieck¹, która objê³a czêœæ (ówczesnych) terenów marginalnych; w tym podokresie sieci¹ hydrograficzn¹ nie objêto jeszcze wszystkich terenów bagiennych (np. “Roskosz”); q miêdzywojenny, tj. pomiêdzy I a II wojn¹ œwiatow¹. W tym podokresie zmeliorowano (po czêœci ekstensywnie) praktycznie wszystkie tereny bagienne w rejonie Che³ma; q wojenny, tj. II wojna œwiatowa i pierwsze lata powojenne, zwi¹zane ze znacznymi zmianami demograficznymi; w tym czasie nast¹pi³ istotny regres w u¿ytkowaniu (zaniedbanie, zniszczenie) urz¹dzeñ melioracyjnych oraz zniszczenie czêœci spiêtrzeñ m³yñskich, co przyczyni³o siê do odtworzenia lub “renaturyzacji” czêœci bagien tego terenu.

33 Fundacja IUCN - Poland

Okres wspó³czesny, tj. druga po³owa XX wieku W drugiej po³owie XX wieku stopniowo powraca³o rolnictwo na tereny pobagienne, co wi¹¿e siê z powtórn¹ melioracj¹ tych terenów i pierwsz¹ lub powtórn¹ regulacj¹ rzek. Nastêpowa³a te¿ intensyfikacja gospodarki rolnej (mechanizacja, chemizacja). Jednoczeœnie rezygnowano z uprawy niektórych terenów u¿ytkowanych eks- tensywnie.

Efektem tych procesów jest zró¿nicowanie siedlisk bagiennych na siedliska poba- gienne u¿ytkowane koœnie lub pastwiskowo i siedliska wtórnie zabagnione (prakty- cznie nie u¿ytkowane, np. kotliny bagienne w górnych czêœciach zlewni rzeki Gdoli i Cieku Œwier¿owskiego). Jest to zjawisko charakterystyczne dla nieustabilizowanych stosunków wodnych, tzn. kiedy na jednych terenach trwa proces osuszania, a na innych proces zabagniania. Stan ten uznano za wyjœciowy w momencie tworzenia projektu Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych (ESOCh) dla województwa che³mskiego, a w tym i Che³mskiego Parku Krajobrazowego w latach 1977-1979.

Na pocz¹tku omawianego okresu uleg³y zniszczeniu piêtrzenia m³yñskie, nastêpnie zmieni³y siê stosunki wodne w bezpoœrednim s¹siedztwie Che³ma w wyniku zwiê- kszenia siê zasiêgu leja depresyjnego oraz pogorszy³a siê jakoœæ wód Uherki.

34 8. Ekosystemy leœne Che³mskiego Parku Krajobrazowego

Charakterystyka przyrodnicza lasów Che³mski Park Krajobrazowy (ChPK) wed³ug podzia³u Polski na krainy przyrodni- czoleœne znajduje siê w po³udniowo-wschodniej czêœci Krainy Mazowiecko-Pod- laskiej, w obrêbie Dzielnicy Wy¿yny Wschodniolubelskiej oraz mezoregionu Polesia Wo³yñskiego [Trampler i in. 1990], który stanowi obszar przejœciowy pomiêdzy nizinami na pó³nocy oraz wy¿ynami na po³udniu. Wystêpuj¹ tu rozleg³e p³askie równiny, w obrêbie których wznosz¹ siê wzgórza zbudowane ze ska³ kredowych. Lasy tego terenu charakteryzuje wysoka potencjalna produktywnoœæ, poniewa¿ sto- sunkowo du¿y jest udzia³ ¿yznych siedlisk bagiennych i œrednio ¿yznych siedlisk wilgotnych. Ogólna zasobnoœæ drzewostanów mezoregionu jest jednak doœæ ma³a (ok. 119 m3/ha1). Potencjaln¹ roœlinnoœæ naturaln¹ mezoregionu stanowi¹ sub- kontynentalne lasy lipowo-dêbowo-grabowe w odmianie “œrodkowopolskiej” bez buka (Fagus silvatica), jod³y (Abies alba) i œwierka (Picea abies), œwietliste lasy dêbowe i sosnowo-dêbowe w typie lasu mieszanego œwie¿ego z bogatym runem obfituj¹cym w gatunki sucho- i ciep³olubne oraz zabagnione lasy ³êgowe jesionowo-olszowe oraz bagienne lasy olszowe i brzozowe.

W Che³mskim Parku Krajobrazowym lasy zajmuj¹ oko³o 44% jego powierzchni. W zdecydowanej wiêkszoœci s¹ to lasy pañstwowe znajduj¹ce siê w zarz¹dzie Nad- leœnictwa Che³m. Przestrzennie stanowi¹ dwa doœæ du¿e i oddalone od siebie (w przy- bli¿eniu 4,5 km) kompleksy leœne: Lasy Czu³czyckie i Lasy ¯aliñskie. Lasy Czu³czyckie (nazywane niekiedy Lasami Stañkowskimi) po³o¿one s¹ w Obrêbie Stañków, a Lasy ¯aliñskie w Obrêbie Zawadówka. Kompleks Lasów Czu³czyckich zajmuje powierzchniê oko³o 5000 ha, tj. 74% powie- rzchni leœnej Parku i po³o¿ony jest w pó³nocnej i centralnej jego czêœci. Ma kszta³t nieco zdeformowanej cyfry “7", o przebiegu po³udnikowym. D³ugoœæ kompleksu, tj. odleg³oœæ w linii prostej pomiêdzy jego skrajnymi punktami, wynosi ponad 18 km, a

1 Przeciêtna zasobnoœæ w Polsce (bez dzielnic górskich) wynosi 147,2 m3/ha, a z dzielnicami górskimi 162,74 m3/ha.

35 Fundacja IUCN - Poland

œrednia jego szerokoœæ 2,5-3 km. Pod wzglêdem ró¿norodnoœci siedliskowej kompleks ten wykazuje ogromne bogactwo. Wystêpuje tu 13 spoœród 15 ni¿owych typów siedliskowych lasu. Brak jest jedynie boru suchego oraz lasu ³êgowego. Najwiêksze powierzchnie w Lasach Czu³czyckich zajmuj¹ siedliska lasu œwie¿ego (37%), lasu mieszanego œwie¿ego (23%) oraz olsu (16%). Od 3 do 7% powierzchni zajmuj¹: las mieszany wilgotny, bór mieszany œwie¿y, las wilgotny oraz las mieszany bagienny. Udzia³ pozosta³ych typów siedliskowych ³¹cznie nie przekracza w tym kompleksie 3% powierzchni. Na szczególn¹ uwagê – ze wzglêdu na sw¹ odmiennoœæ siedliskow¹ – zas³uguje w tym kompleksie niewielki fragment lasu po³o¿ony w centralnej czêœci Parku, w pobli¿u miejsca, gdzie ³¹cz¹ siê ze sob¹ rzeki Lepietucha i Uherka. Jest to starodrzew sosnowy wykszta³cony na siedlisku boru bagiennego oraz boru miesza- nego bagiennego, otoczony ¿yznymi lub bardzo ¿yznymi siedliskami lasowymi.

Zró¿nicowana jest równie¿ struktura gatunkowa drzewostanów tego kompleksu. Najwiêkszy udzia³ maj¹: sosna zwyczajna (Pinus silvestris) – 30%, dêby (Quercus), g³ównie szypu³kowy (Q. robur) – 25%, olsza czarna (Alnus glutinosa) – 21% oraz brzozy (Betula), g³ównie omszona (B. pubescens) – 19%. Udzia³ pozosta³ych gatunków, takich jak: osika (Populus tremula), jesion wynios³y (Fraxinus excelsior), grab zwyczajny (Carpinus betulus), lipa drobnolistna (Tilia cordata), modrzew europejski (Larix decidua) nie przekracza 5% powierzchni.

Struktura wiekowa drzewostanów w kompleksie Lasów Czu³czyckich przedstawia siê nastêpuj¹co: drzewostany w wieku do 20 lat zajmuj¹ 18% powierzchni, od 21 do 40 lat – 14%, od 41 do 60 lat – 33%, od 61 do 80 lat – 25%, od 81 do 100 lat – 6%, a w wieku powy¿ej 100 lat – nieca³e 4% powierzchni. £¹cznie drzewostany m³ode (do 40 lat) zajmuj¹ oko³o 32%, w œrednim wieku (41-80 lat) oko³o 58%, a stare (powy¿ej 80 lat) oko³o 10% powierzchni.

Kompleks Lasów ¯aliñskich po³o¿ony jest w po³udniowo-wschodniej czêœci Parku i zajmuje nieco ponad 1700 ha. Ma kszta³t zbli¿ony do prostok¹ta o przebiegu równo- le¿nikowym. D³ugoœæ kompleksu wynosi oko³o 9 km, a œrednia jego szerokoœæ oko³o 1,5 km. Pod wzglêdem ró¿norodnoœci siedliskowej jest nieco ubo¿szy ni¿ kompleks poprzedni. Wystêpuje tu 9 typów siedliskowych lasu. Najwiêksze powierzchnie zajmuj¹: las œwie¿y – 32%, las wilgotny – 29%, ols – 16% oraz las mieszany bagienny – 15%. Pozosta³e siedliska: lasu mieszanego wilgotnego, lasu mieszanego œwie¿ego, olsu jesionowego oraz boru mieszanego wilgotnego, zajmuj¹ ³¹cznie niewiele ponad 8% powierzchni kompleksu.

Równie zró¿nicowana jak w poprzednim kompleksie jest struktura gatunkowa drzewostanów. Najwiêkszy udzia³ powierzchniowy maj¹: brzozy (g³ównie omszona) – 42%, dêby (g³ównie szypu³kowy) – 18%, sosna zwyczajna – 16%, olsza czarna – 15%. Osika i jesion wynios³y zajmuj¹ po oko³o 4,5%, a pozosta³e gatunki, grab (Carpinus betulus), lipa (Tilia), modrzew (Larix), topole (Populus), wierzby (Salix), œwierk (Picea), ³¹cznie nie wiêcej ni¿ 1,5% powierzchni. Struktura wiekowa drzewostanów w tym kompleksie jest ubo¿sza ni¿ w Lasach Czu³czyckich. Drzewostany w wieku do 20 lat zajmuj¹ 11% powierzchni, od 21 do 40 lat – 19%, od 41 do 60 lat – 41%, od 61 do 80 lat – 21%, od 81 do 100 lat – 8%. Prawie

36 Ekosystemy leœne Che³mskiego Parku Krajobrazowego zupe³nie brak jest drzewostanów starszych. £¹cznie drzewostany m³ode (do 40 lat) zajmuj¹ oko³o 30% powierzchni kompleksu, w œrednim wieku (41-80 lat) oko³o 62% powierzchni, a stare (powy¿ej 80 lat) oko³o 8% powierzchni.

£¹cznie na terenie Parku dominuj¹ zdecydowanie siedliska œwie¿e (tj. wykszta³cone w warunkach s³abego oddzia³ywania wody gruntowej), zajmuj¹ce oko³o 58% powie- rzchni leœnej. Siedliska wilgotne i bagienne zajmuj¹ odpowiednio 15% i 27% powierz- chni. Sk³ad gatunkowy drzewostanów Parku zdominowany jest przez nastêpuj¹ce gatunki: sosnê zwyczajn¹, brzozê brodawkowat¹ (Betula verrucosa) i omszon¹ (B. pubescens), d¹b szypu³kowy (Quercus robur) oraz olszê czarn¹ (Alnus glutinosa), które zajmuj¹ ³¹cznie oko³o 94% powierzchni leœnej Parku. Rzeczywisty i potencjalny udzia³ gatunków w lasach Che³mskiego Parku Krajobrazowego ilustruj¹ dane w tabeli 5.

Tabela 5. Rzeczywisty i potencjalny udzia³ g³ównych gatunków lasotwórczych w Che³m- skim Parku Krajobrazowym

Udzia³ g³ównych gatunków Gatunek (rodzaj) lasotwórczych, % rzeczywisty potencjalny D¹b szypu³kowy (Quercus robur) i bezszypu³kowy (Q. sessilis) 23 50 Sosna zwyczajna (Pinus silvestris) 27 10 Olsza czarna (Alnus glutinosa) 20 21 Modrzew europejski (Larix decidua) 0,1 5 Jesion wynios³y (Fraxinus excelsior) 1,5 3 Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa) i omszona (B. pubescens) 25 3

Jak wynika z przedstawionych danych, lasy Che³mskiego Parku Krajobrazowego charakteryzuje ogromne bogactwo siedliskowe oraz du¿e zró¿nicowanie drzewo- stanów (fot. 9-12). Przewa¿nie s¹ to drzewostany ró¿nowiekowe i wielogatunkowe, porozcinane licznymi œródleœnymi bagienkami, co jeszcze bardziej podnosi ich walory œrodowiskotwórcze (patrz legendy do map: Struktura ekologiczna i Uwarunkowania przyrodnicze).

Uwarunkowania prawne gospodarki leœnej Sposób prowadzenia gospodarki leœnej okreœla wiele przepisów prawnych, z których najwa¿niejszym jest Ustawa o lasach [1991]. Ustalono w niej cele (art. 7 ustawy) oraz zasady gospodarki leœnej (art. 8 ustawy). Najwa¿niejszymi celami gospodarki leœnej s¹: q zachowanie lasów i ich korzystnego oddzia³ywania na klimat, powietrze, wodê, glebê, warunki ¿ycia i zdrowia cz³owieka oraz równowagê przyrodnicz¹, q ochrona lasów, w tym szczególnie lasów stanowi¹cych naturalne fragmenty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych ze wzglêdu na zachowane leœne zasoby genetyczne i walory krajobrazowe oraz cennych dla nauki,

37 Fundacja IUCN - Poland

q ochrona gleb i terenów szczególnie nara¿onych na zanieczyszczenia lub uszko- dzenie albo o specjalnym znaczeniu spo³ecznym, q produkcja drewna na zasadzie najwy¿szej op³acalnoœci oraz surowców i produk- tów ubocznego u¿ytkowania lasu.

Gospodarka leœna powinna zgodnie z powo³an¹ ustaw¹ zapewniæ powszechn¹ ochro- nê lasów, utrzymanie ich trwa³oœci i ci¹g³oœci u¿ytkowania oraz powiêkszanie zaso- bów leœnych. Na w³aœcicielach i zarz¹dcach lasów ci¹¿y obowi¹zek zachowania w lasach roœlinnoœci leœnej oraz naturalnych bagien, ³¹k i torfowisk (ust. 1 art. 13 ustawy). W artykule 30 ustawy wprowadza siê równie¿ wiele zakazów obowi¹- zuj¹cych we wszystkich lasach, bez wzglêdu na rodzaj w³asnoœci. Do najwa¿niejszych z nich nale¿¹: zakaz zanieczyszczania gleby i wód, zakaz zaœmiecania, rozkopywania gruntu (zakaz ten nie dotyczy czynnoœci zwi¹zanych z gospodark¹ leœn¹), zakaz rozgarniania œció³ki i niszczenia grzybów oraz grzybni, zakaz niszczenia lub uszka- dzania drzew, krzewów i innych roœlin (z wyj¹tkiem czynnoœci zwi¹zanych z gospo- dark¹ leœn¹), zakazy zbierania œció³ki, wypasu zwierz¹t gospodarskich, biwakowania poza miejscami wyznaczonymi, wybierania jaj i piskl¹t, niszczenia lêgowisk i gniazd ptasich, a tak¿e niszczenia lêgowisk, nor i mrowisk oraz p³oszenia, œcigania, chwytania i zabijania zwierz¹t, puszczania psów luzem, ha³asowania (zakazy nie dotycz¹ polowañ regulowanych odrêbnymi przepisami). Na terenach œródleœnych ³¹k i torfo- wisk, jak równie¿ do 100 metrów od granicy lasu obowi¹zuj¹ zakazy rozniecania ognia poza miejscami wyznaczonymi, korzystania z otwartego ognia oraz wypalania wierz- chniej warstwy runa.

Drugim wa¿nym aktem prawnym dotycz¹cym gospodarki leœnej jest Ustawa o ochronie przyrody [1991]. Do najwa¿niejszych ustaleñ tej ustawy z punktu widzenia gospodarki leœnej nale¿¹: pozostawienie w gospodarczym wykorzystaniu gruntów leœnych na terenie parku krajobrazowego (ust. 2 art. 24 ustawy) oraz stwierdzenie, i¿ zadania z zakresu ochrony przyrody na terenie Lasów Pañstwowych po³o¿onych w granicach parku krajobrazowego wykonuje samodzielnie miejscowy nadleœniczy, zgodnie z planem ochrony parku krajobrazowego, uwzglêdnionym w operacie urz¹dzania lasu (ust. 10 art. 24 ustawy).

Niezwykle wa¿nym przepisem, okreœlaj¹cym kierunki dzia³añ jest artyku³ mówi¹cy o tym, ¿e gospodarka zasobami dziko wystêpuj¹cych roœlin i zwierz¹t powinna zapewniaæ ich trwa³oœæ i optymaln¹ liczebnoœæ przy zachowaniu w mo¿liwie najwiê- kszym stopniu ró¿norodnoœci genetycznej. Realizacja wynikaj¹cych z tego zadañ nastêpuje w szczególnoœci przez ochronê, utrzymanie i racjonalne zagospodarowanie naturalnych zbiorowisk roœlinnych, a przede wszystkim lasów, torfowisk, bagien, muraw i brzegów wód oraz naturalnych stanowisk roœlin i zwierz¹t (fot. 13-16).

Kolejne uwarunkowania gospodarki leœnej wynikaj¹ z Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leœnych [1995]. Zobowi¹zuje ona do ochrony gruntów leœnych polegaj¹cej na: ograniczaniu przeznaczania gruntów leœnych na cele nieleœne, zapobieganiu proce- som degradacji i dewastacji gruntów oraz szkodom w drzewostanach i produkcji leœnej powstaj¹cym w wyniku dzia³alnoœci nieleœnej, przywracaniu wartoœci u¿ytko-

38 Ekosystemy leœne Che³mskiego Parku Krajobrazowego wej gruntom, które j¹ utraci³y, poprawianiu wartoœci u¿ytkowej gruntów oraz zapo- bieganiu obni¿ania ich produkcyjnoœci (ust. 2 art. 3 ustawy).

Wiele uwarunkowañ i kierunków gospodarki leœnej wynika te¿ z innych przepisów i wytycznych oraz porozumieñ miêdzynarodowych. Nale¿y do nich realizacja kon- cepcji trwa³ego i zrównowa¿onego rozwoju lasów i leœnictwa. Najpe³niej, jak dotych- czas, pojêcie to zosta³o okreœlone podczas tzw. Konferencji Helsiñskiej w 1993 roku Oznacza ono zarz¹dzanie i u¿ytkowanie lasów i terenów leœnych w taki sposób i w takim tempie, które pozwol¹ zachowaæ je jako odnawialne zasoby naturalne i nie uszczupliæ ich w d³ugim czasie, zachowaæ ich ró¿norodnoœæ biologiczn¹, produk- tywnoœæ, zdolnoœæ do odnawiania siê, ¿ywotnoœæ oraz zdolnoœæ do spe³niania teraz i w przysz³oœci odpowiednich ekologicznych, ekonomicznych i spo³ecznych funkcji na szczeblu lokalnym, krajowym i globalnym na poziomie, który nie spowoduje szkód w innych ekosystemach.

Zgodnie z za³o¿eniami tej koncepcji podstawowymi celami hodowli lasu powinno byæ zachowanie warunków sprzyjaj¹cych naturalnej ewolucji ekosystemów leœnych. G³ówna dotychczas zasada zachowywania zgodnoœci biocenozy z biotopem powinna nadal byæ niezmiennie przestrzegana wobec postulatów ochrony ró¿norodnoœci bio- logicznej. Z tych wzglêdów wszystkie zabiegi hodowli lasu powinny byæ oparte na rozpoznaniu warunków glebowo-siedliskowych oraz na znajomoœci tendencji rozwo- jowych fitocenoz, jak równie¿ na pe³nej inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej. W hodowli lasu powinny byæ rozwijane kierunki hodowli naturalnej lub pó³naturalnej z uwzglêdnieniem zasady rozproszonego ryzyka hodowlanego.

Elementy koncepcji trwa³ego i zrównowa¿onego rozwoju lasów i leœnictwa znalaz³y swoje odzwierciedlenie zarówno w cytowanej wczeœniej Ustawie o lasach, jak równie¿ resortowych zarz¹dzeniach, miêdzy innymi w zarz¹dzeniu nr 11 Dyrektora Gene- ralnego Lasów Pañstwowych z dnia 14.02.1995 roku w sprawie doskonalenia gospo- darki leœnej na podstawach ekologicznych. Z punktu widzenia ochrony lasów Che³mskiego Parku Krajobrazowego niezwykle wa¿ne s¹ sformu³owania zawarte w zasadach ogólnych wymienionego zarz¹dzenia. Okreœlono w nich, i¿ jednym z czynników decyduj¹cych o trwa³oœci lasów jest ograniczenie degradacji stosunków wodnych w lasach. W zwi¹zku z tym konieczne jest: q zachowanie w stanie zbli¿onym do naturalnego i odtwarzanie œródleœnych zbiorników i cieków wodnych oraz obsadzanie ich drzewami i krzewami poza obszarami lasów i ³¹k w celu ograniczenia dop³ywu zanieczyszczeñ; q zachowanie w dolinach rzek lasów ³êgowych, olsów i innych naturalnych formacji przyrodniczych jako ostoi rzadkich gatunków roœlin i zwierz¹t oraz regulatorów wilgotnoœci siedlisk i mikroklimatu; q zachowanie w stanie nienaruszonym œródleœnych nieu¿ytków, jak np.: bagien, trzêsawisk, torfowisk wraz z ich flor¹ i faun¹ w celu ochrony pe³nej ró¿norodnoœci przyrodniczej; q dostosowanie sposobów zagospodarowania lasów wodochronnych do potrzeby maksymalizacji funkcji, dla których lasy te uznano za ochronne.

39 Fundacja IUCN - Poland

Z zaleceñ szczegó³owych zawartych w omawianym zarz¹dzeniu na szczególn¹ uwa- gê w Che³mskim Parku Krajobrazowym zas³uguj¹: koniecznoœæ inicjowania odnowie- nia naturalnego lasu na wszystkich siedliskach, na których uzasadnia to sk³ad gatun- kowy, przywracanie utraconej ró¿norodnoœci biocenozom leœnym i wzbogacanie krajobrazu leœnego oraz zró¿nicowanie stosowanych zabiegów u¿ytkowania lasu.

40 9. Ekosystemy nieleœne Che³mskiego Parku Krajobrazowego

Agrocenozy W agrocenozach znajduj¹cych siê na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego mo¿na wyró¿niæ zbiorowiska upraw polowych i zbiorowiska u¿ytków zielonych.

Do cennych na terenach upraw polowych nale¿¹ gin¹ce w skali kraju zbiorowiska chwastów wystêpuj¹ce na rêdzinach w rejonie Che³ma, spoœród których najcen- niejszym jest zespó³ Caucalido-Scandicetum. Zbiorowisko to w granicach parku i otu- liny wystêpuje jedynie w formie bardzo ubogiej (brak najcenniejszych gatunków kalcyfilnych). W formie typowej wystêpuje np. na polach w otoczeniu Cementowni Che³m, w rejonie rezerwatu “Stawska Góra”. W pozosta³ych uprawach polowych Parku i jego otuliny wystêpuj¹ zbiorowiska chwastów typowe dla gleb ¿yznych. Zespo³y chwastów typowe dla gleb bielicowych na pod³o¿u piaszczystym wystêpuj¹ tylko w okolicach BrzeŸna.

U¿ytki zielone na terenie Parku niemal bez wyj¹tku zajmuj¹ gleby utworzone z torfów niskich. Jedyne torfowisko wysokie zlokalizowane jest na terenie lasów Nadleœnictwa Che³m. £¹ki powsta³y na zmeliorowanych torfowiskach. W wielu przypadkach w wy- niku melioracji zosta³y wyeliminowane bardzo interesuj¹ce zbiorowiska roœlinnoœci torfowiskowej. Dotyczy to kilkusethektarowego torfowiska wêglanowego w rejonie Sawina i czêœci torfowiska wêglanowego na “B³otach Serebryskich”.

U¿ytkowane przez rolników ³¹ki stanowi¹ mozaikê zbiorowisk z klasy Molinio- –Arrhenatheretea. Powierzchniowo przewa¿aj¹ zespo³y z rzêdu Molinietalia. Najcen- niejszym zbiorowiskiem z tego rzêdu jest Molinietum medioeuropaeum. Zbiorowisko to wystêpuje na obrze¿u u¿ytkowanych ³¹k i zbiorowisk torfowiskowych. Na wielu p³atach wystêpuje w typowej formie z udzia³em takich gatunków rzadkich, jak: goŸdzik pyszny (Dianthus superbus), kosaciec syberyjski (Iris sibirica), goryczka w¹sko- listna (Gentiana pneumonanthe).

Na ³¹kach, których u¿ytkowania zaprzestano lub które s¹ koszone nieregularnie, pojawiaj¹ siê zbiorowiska zio³oroœlowe (g³ównie Filipendulo-Geranietum), które po

41 Fundacja IUCN - Poland d³u¿szym czasie przekszta³caj¹ siê w zespó³ krzewiasty Salicetum pentandro-cinereae lub w inicjalne zbiorowiska leœne z brzoz¹ omszon¹ i osik¹ (Populus tremula).

Torfowiska Najbardziej charakterystycznym typem torfowisk wystêpuj¹cych na terenie Parku i jego otuliny s¹ torfowiska wêglanowe.

Typowo wykszta³cone torfowiska wêglanowe, bêd¹ce kompleksem ró¿norodnych zbiorowisk torfowiskowych, zaroœlowych i kserotermicznych chronione s¹ w rezer- watach “Bagno Serebryskie”, “BrzeŸno” i “Rozkosz” (patrz mapa: Uwarunkowania przyrodnicze). Rezerwaty te utworzono na fragmentach basenów torfowych. Dominuj¹cym zbiorowiskiem porastaj¹cym centralne, najbardziej wilgotne fragmen- ty torfowisk jest zespó³ k³oci wiechowatej – Cladietum marisci (fot. 17). Tworzy on wielusethektarowe, zwarte ³any na wszystkich torfowiskach. Szuwary k³oci wiecho- watej maj¹ tu odmienny charakter ni¿ przyjmuj¹ce postaæ szuwarów wokó³ jezior fitocenozy tego gatunku opisywane w innych czêœciach Polski [Fija³kowski 1959]. Najdorodniejsza k³oæ porasta miejsca ze stagnuj¹c¹ wod¹, które przynajmniej przez okres 3-4 lat nie by³y wypalane. We fragmentach okresowo podsuszonych w k³ocio- wisko wnikaj¹ gatunki ³¹kowe. Strefê ekotonaln¹ wokó³ szuwarów k³ociowych two- rzy mozaika rosn¹cych na pod³o¿u torfowym zespo³ów turzyc wielkich (Magno- caricion), miêdzy innymi: zbiorowisko z turzyc¹ darniow¹ (Carex caespitosa), zespó³ turzycy: tunikowej (Caricetum appropinquatae), dwustronnej (C. distichae), prosowej (C. paniculatae) i Buxbauma (C. buxbaumii), a tak¿e m³aki niskoturzycowe: zespó³ marzycy rudej (Schoenetum ferruginei) i zespó³ turzycy Davalla (Caricetum davallianae). Strefa przejœciowa osi¹ga szerokoœæ od kilku do kilkunastu metrów lub nie ma jej wcale. Spoœród zespo³ów szuwarowych na uwagê zas³uguje zespó³ Caricetum buxbaumii, wystêpuj¹cy jeszcze zaledwie na kilku zanikaj¹cych stanowiskach w oko- licach Szczecina oraz na Pojezierzu £êczyñsko-W³odawskim. Z mszarów do naj- rzadszych w kraju nale¿¹ dwa zespo³y: znany jedynie z Polesia Lubelskiego i Kotliny Biebrzañskiej zespó³ Schoenetum ferruginei oraz zespó³ Caricetum davallianae. Ku brzegom roœlinnoœæ torfowiskowa ustêpuje miejsca wilgotnym ³¹kom z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Najwiêksz¹ powierzchniê zajmuje zespó³ z dominuj¹c¹ trzê- œlic¹ modr¹ (Molinia caerulea). Porasta on zazwyczaj ¿yzne i bogate w wêglan wapnia siedliska, które sprzyjaj¹ wystêpowaniu wielu rzadkich roœlin, takich jak wymienione ju¿ goŸdzik pyszny, kosaciec syberyjski i goryczka w¹skolistna oraz kosatka kielichowa (Tolfieldia calyculata), czarcikês ³¹kowy (Succisa pratensis), zerwa kulista (Phyteuma orbiculare). Pozostawione bez koszenia ³¹ki trzêœlicowe przekszta³caj¹ siê miêdzy innymi w zespó³ Filipendulo-Geranietum. Porównywaln¹ do ³¹k trzêœlicowych powierzchniê porasta zespó³ z purpurowo kwitn¹cym ostro¿eniem ³¹kowym (Cirsium rivulare). Wystêpuje on w miejscach koszonych dwa razy w roku. Na bardzo wilgotnych i intensywnie wypasanych fragmentach ³¹k wykszta³ca siê zespó³ Epilobio- –Juncetum effusi.

42 Ekosystemy nieleœne Che³mskiego Parku Krajobrazowego

Wypiêtrzone (o wysokoœci wzglêdnej do 2,5 metrów) kredowe wysepki i pó³wyspy s¹ chrakterystyczne dla wszystkich torfowisk wêglanowych. Pierwotnie porasta³y je zbiorowiska leœne typu d¹browy œwietlistej – Potentillo albae-Quercetum, które pod wp³ywem dzia³alnoœci cz³owieka (wycinanie drzew, wypas zwierz¹t, po¿ary) ust¹- pi³y bardzo ciekawym pod wzglêdem florystycznym murawom z klasy Festuco- –Brometea (fot. 18). S¹ to miêdzy innymi Inuletum ensifoliae z omanem w¹skolistnym (Inula ensifolia) czy Origano-Brachypodietum pinnati. We wszystkich rezerwatach roœlin- noœæ kserotermicznych wysepek, na których zaniechano gospodarowania, zagro¿ona jest zarastaniem przez brzozê omszon¹ (Betula pubescens) i osikê (Populus tremula) oraz zaroœla wierzbowe. Czêœæ wyniesieñ, g³ównie w rezerwatach “BrzeŸno”, jak i “Ros- kosz” porastaj¹ nie przedstawiaj¹ce wiêkszej wartoœci florystycznej tego typu zadrze- wienia osikowo-brzozowe, miejscami zaœ sosnowe.

W rowach melioracyjnych i torfiankach stwierdzono zespó³ grzybieni pó³nocnych – Nymphaeetum candidae (fot. 19), okrê¿nicy bagiennej (Hottonietum palustris) i ¿abiœcieku p³ywaj¹cego (Hydrocharitetum morsus-ranae). Innym rzadkim zespo³em, wystêpuj¹- cym równie¿ w bardziej podtopionych partiach szuwaru k³ociowego, jest Scorpidio- –Utricularietum minoris z rzadkimi w Polsce p³ywaczami: drobnym (Utricularia minor) i œrednim (U. medium). W podobnych warunkach wystêpuje zespó³ ³¹k ramienicowych – Charetum vulgaris.

Urozmaiceniem krajobrazu che³mskich torfowisk s¹ zbiorowiska zaroœlowe, sk³ada- j¹ce siê g³ównie z ró¿nych gatunków wierzb tworz¹cych zespó³ Salicetum pentandro cinereae. Nadmierna jednak ekspansja tych krzewów zagra¿a wystêpowaniu typowej roœlinnoœci zielnej.

Wœród roœlin wystêpuj¹cych na torfowiskach wêglanowych w okolicach Che³ma s¹ zarówno gatunki o atlantyckim, jak i kontynentalnym zasiêgu. Pierwsz¹ grupê roœlin reprezentuje miêdzy innymi k³oæ wiechowata. Roœliny o zasiêgu po³udniowo-wscho- dnim tzw. pontyjskim to miêdzy innymi len z³ocisty (Linum flavum), ostro¿eñ pan- noñski (Cirsium pannonicum) i ostro¿eñ siwy (C. canum). Wystêpuje tu równie¿ gnidosz królewski (Pedicularis sceptrum-carolinum), bêd¹cy reliktem glacjalnym.

Najcenniejsze zbiorowiska torfowisk wêglanowych tworz¹ zespo³y: q k³oci wiechowatej (Cladietum marisci), q marzycy rudej (Schoenetum ferruginei), q turzycy Buxbauma (Caricetum buxbaumii), q turzycy Davalla (Caricetum davallianae), q omanu w¹skolistnego (Inuletum ensifoliae).

Z torfowiskami wêglanowymi zwi¹zanych jest te¿ wiele gatunków zwierz¹t. Szczególnie dobrze poznana jest fauna ptaków. W latach 1984-1996 obserwowano 150 gatunków ptaków.

Dogodne do gniazdowania warunki znalaz³o tu 88 gatunków ptaków, które stanowi¹ 38% z 229 gatunków wspó³czeœnie gniazduj¹cych w Polsce. Najcenniejsze gatunki wystêpuj¹ce na torfowiskach nale¿¹ do grupy ekologicznej ptaków wodno-b³otnych,

43 Fundacja IUCN - Poland zwi¹zanej ze œrodowiskami podmok³ymi. Nale¿¹ do nich: b¹k (Botaurus stellaris), b¹czek (Ixobrychus minutus), cyranka (Anas querquedula), p³askonos (A. clypeata), b³otniak popielaty ³¹kowy (Circus pygargus), b³otniak stawowy (C. aeruginosus)– (fot. 13), ¿uraw (Grus grus), derkacz (Crex crex), kropiatka (Porzana porzana), zielonka (P. parva), wodnik (Rallus aquaticus), kszyk (Gallinago gollinago), dubelt (G. media), krwawodziób (Tringa totanus), rycyk (Limosa limosa), kulik wielki (Numenius arquata), rybitwa bia³oskrzyd³a (Chlidonias leucopterus), sowa b³otna (Asio flammeus), podró¿niczek (Luscinia svecica) i wodniczka (Acrocephalus paludicola). Populacja wodniczki na torfowiskach obejmowa³a w 1993 roku 172 œpiewaj¹ce samce. Ocenia siê, ¿e Polska jest obok Bia³orusi, Niemiec i Wêgier g³ównym obszarem wystêpowania tego zagro¿onego w skali globalnej gatunku. Torfowiska wêglanowe s¹ czwartym co do liczebnoœci stanowiskiem tego gatunku w kraju.

Osobliwoœci¹ spoœród spotykanych na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego zwierz¹t jest ¿ó³w b³otny wystêpuj¹cy w torfiankach oraz w rowach melioracyjnych na terenie rezerwatów “Bagno Serebryskie” i “BrzeŸno”. Okolice Che³ma, a szcze- gólnie zbiornik w Stañkowie i dolina Uherki od ponad 40 lat znane s¹ jako ostoje tego gin¹cego gatunku.

Wœród pozosta³ych zbiorowisk na terenach podmok³ych mo¿na wyró¿niæ zbioro- wiska szuwarowe i turzycowiska.

Zbiornik retencyjny w Stañkowie w znacznym stopniu zajêty jest przez szuwar pa³ki szerokolistnej (Typhaetum latifoliae). Zbiorowisko to nie nale¿y do rzadkich, jednak nale¿y podkreœliæ jego du¿e znaczenie jako siedliska bogatego zgrupowania lêgowych gatunków ptaków oraz miejsce przebywania licznej populacji ¿ó³wia b³otnego.

Uznane za u¿ytek ekologiczny Jezioro S³one (fot. 20) otoczone jest pierœcieniem szuwaru trzcinowego – Phragmitetum communis. Pe³ni on podobn¹ rolê jak wymie- niony wczeœniej zespó³ pa³ki szerokolistnej.

Turzycowiska wystêpuj¹ na œródpolnych bagienkach i lokalnych obni¿eniach wœród ³¹k z d³ugo stagnuj¹c¹ wod¹. Najczêœciej jest to szuwar turzycy zaostrzonej (Caricetum gracilis), rzadziej zespó³ turzycy sztywnej (C. elatae) lub tunikowej (C. appropinquatae). Turzycowiska te na styku z polem lub u¿ytkowan¹ ³¹k¹ s¹ czêsto otoczone pierœcieniem niskoturzycowych m³ak (rzadkie w Polsce zespo³y Caricetum davallianae i Schoenetum ferruginei).

Murawy kserotermiczne Che³mski Park Krajobrazowy, mimo ¿e czêœciowo po³o¿ony jest na Pagórach Che³m- skich nie zawiera w swoich granicach typowych ostañców kredowych. Najbli¿szym ostañcem, na którym w celu ochrony zbiorowisk kserotermicznych z niezwykle rzad- kimi gatunkami roœlin (dziewiêæsi³ pop³ocholistny) utworzono w 1956 roku rezerwat, jest “Stawska Góra”. Le¿y on jednak poza parkiem i jego otulin¹.

44 Ekosystemy nieleœne Che³mskiego Parku Krajobrazowego

Roœlinnoœæ typowo kserotermiczna na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego zajmuje wysepki kredowe na wczeœniej opisanych torfowiskach wêglanowych.

Kilka gatunków kserotermicznych wystêpuje te¿ w lasach, w œwietlistych d¹browach. Typowo wykszta³cone p³aty tego zbiorowiska spotykamy w Leœnictwach Stañków i Czu³czyce. Rosn¹ tam miêdzy innymi obuwik (Cypripedium calceolus), pluskwica europejska (Cimicifuga europaea), mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus).

Wystêpowanie flory i fauny zwi¹zanej z ekosystemami nieleœnymi pokazano na mapach: Uwarunkowania przyrodnicze i Struktura ekologiczna, do których legendy przedstawiono w za³¹czniku 2.

45 10. Zagro¿enia walorów Che³mskiego Parku Krajobrazowego

Zagro¿enia antropogeniczne Najistotniejsza grupa zagro¿eñ walorów Parku powodowanych dzia³alnoœci¹ cz³o- wieka dotyczy œrodowiska wodnego i obejmuje: q zanieczyszczenia wód powierzchniowych, q rozwój leja depresyjnego wód podziemnych, q osuszanie terenów podmok³ych. Druga wa¿na grupa zagro¿eñ dotyczy praktycznie wszystkich elementów œrodo- wiska Parku i jest zwi¹zana z miêdzynarodow¹ tras¹ komunikacyjn¹ S-82. Do zagro- ¿eñ bezpoœrednich nale¿y zaliczyæ: q zajmowanie terenów (rolnych, leœnych) pod inwestycje zwi¹zane z tras¹ tj. obiekty techniczne i us³ugowe, q ha³as, q zanieczyszczenie powietrza i gleby w otoczeniu trasy, q przyspieszenie urbanizacji terenu. Do zagro¿eñ poœrednich nale¿¹: q synantropizacja zbiorowisk roœlinnych, q wzrost penetracji terenu przez ludzi. Trzecia grupa zagro¿eñ antropogenicznych wi¹¿e siê z bliskim s¹siedztwem takich uci¹¿liwych obiektów, jak: q Cementownia “Che³m” (fot. 21), q wysypisko komunalne dla miasta Che³m w w Serebryszczu Serebryszczu (fot. (fot. 22), 22), eksploato- eksploato- wane, z planowan¹ rozbudow¹ w w kierunku kierunku miasta; miasta; pozostaj¹ce pozostaj¹ce bez bez uszczel- uszczel- nienia dna, q sk³adowiskosk³adowisko odpadów odpadów przemys³owych przemys³owych w w Cementowni Cementowni “Che³m”, “Che³m”, gruz gruz ceg³y ceg³y magnezytowo-chromitowej.

46 Zagro¿enia walorów Che³mskiego Parku Krajobrazowego

Czwarta grupa obejmuje zagro¿enia wynikaj¹ce ze zmiany w sposobie zagospo- darowania terenu, a w tym: q zmiany funkcji terenów, np. z rolniczej i leœnej na przemys³ow¹, zabudowy rekreacyjnej i in., q zaorywania ³¹k, q zalesiania niektórych terenów otwartych wa¿nych ze wzglêdu na ochronê ró¿norodnoœci biologicznej roœlinnoœci nieleœnej.

Zagro¿enia biotyczne Wœród zagro¿eñ biotycznych zwraca siê uwagê na: q zagro¿enia wp³ywaj¹ce na zmniejszenie zdrowotnoœci lasów w zwi¹zku ze zwiêkszonym wystêpowaniem foliofagów, q przekroczenie ch³onnoœci ³owisk powoduj¹ce nadmierne niszczenie upraw leœnych i m³odników, q zakrzewianie i zalesianie terenów otwartych w wyniku naturalnej sukcesji spowodowanej zaniechaniem gospodarowania.

47 11. Cele planu ochrony Che³mskiego Parku Krajobrazowego

Na podstawie wstêpnego rozpoznania sytuacji przyrodniczo-gospodarczej analizo- wanego terenu okreœlono szeœæ nastêpuj¹cych g³ównych celów planu ochrony Che³mskiego Parku Krajobrazowego: q opracowanie strategii ochrony i kszta³towania struktury przyrodniczej terenów objêtych planem; q ustalenie zasad ochrony, kszta³towania i u¿ytkowania zasobów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych; q zidentyfikowanie wystêpuj¹cych konfliktów i zagro¿eñ ekologicznych oraz opracowania propozycji ich z³agodzenia; q okreœlenie uwarunkowañ uwarunkowañ przyrodniczych przyrodniczych rozwoju rozwoju obecnych obecnych i przysz³ych i przysz³ych funkcji fun- kcjizwi¹zanych zwi¹zanych z gospodark¹ z gospodark¹ wodn¹, wodn¹, leœn¹ leœn¹ i roln¹; i roln¹; q okreœlenie uwarunkowañ rozwoju osadnictwa w powi¹zaniu z zagospodaro- waniem turystycznym i prowadzeniem dzia³alnoœci edukacyjnej; q okreœlenie wzajemnych uwarunkowañ rozwoju ruchu tranzytowego i turysty- cznego oraz zagospodarowania otoczenia tras komunikacyjnych zwi¹zanych z przejœciami granicznymi.

48 12. G³ówne problemy gospodarcze

Gospodarka wodna W gospodarce wodnej wystêpuje najwiêcej problemów, których rozstrzygniêcie ma istotne znaczenie dla ochrony walorów przyrodniczych Che³mskiego Parku Kraj- obrazowego. Do problemów tych nale¿¹: q Ocena zasobów wodnych (eksploatacyjnych) zlewni Uherki po Rudê Opalin; w¹tpliwoœci budzi wielkoœæ zasobów eksploatacyjnych ustalona dla rejonu Che³ma na 5,12 l/sžkm2. Zasoby te s¹ bowiem znacznie wiêksze ni¿ wskaŸnik odp³ywu, wynosz¹cy 3,72 l/sžkm2. W³aœciwie nie wiadomo sk¹d bierze siê dodatkowe 1,40 l/sžkm2. q Zmniejszenie skutków nadmiernej koncentracji poboru wody w rejonie Che³ma; pobór wody na 14,3% obszaru objêtego bilansem stanowi a¿ 94% ca³kowitego jej poboru. q Ustalenie zasiêgu leja depresyjnego na obszarze Parku, przy za³o¿eniu obni¿enia zwierciad³a wód podziemnych w stosunku do poziomu naturalnego o 0,3 lub 0,5 m, w dwu wariantach: q dla roku œredniego (wielolecia œredniego), q dla roku suchego (wielolecia suchego).

Przedstawiany w opracowaniach hydrogeologicznych przebieg obni¿enia zwiercia- d³a wód podziemnych o 1 m wzglêdnie 2 m, budzi powa¿ne w¹tpliwoœci. Nasuwa siê podejrzenie b³êdnego okreœlenia granic modelu hydrogeologicznego, na którym sy- mulowano pracê ujêæ wód podziemnych w rejonie Che³ma1.

Poprawa jakoœci wód p³yn¹cych Jakoœæ wód p³yn¹cych w Parku jest z³a. Wed³ug danych za 1994 rok Uherka wraz z Gdol¹, Lepietuch¹ i S³yszówk¹ oraz Ciek Œwier¿owski prowadzi³y wody pozakla- sowe wed³ug kryterium fizykochemicznego. Wed³ug kryterium bakteriologicznego natomiast wody Gdoli by³y w II-III klasie, a Cieku Œwier¿owskiego w III klasie,

1 Weryfikacja dotychczasowych opracowañ hydrogeologicznych wymagaæ bêdzie znacznego nak³adu pracy i znacznych œrodków finansowych. W zwi¹zku z tym powinna byæ ona podjêta niezale¿nie od planu ochrony, najszybciej jak to jest mo¿liwe, ze œrodków przeznaczonych na gospodarkê wodn¹.

49 Fundacja IUCN - Poland pozosta³e rzeki prowadzi³y wody pozaklasowe. Najgorsza jest jakoœæ wód Uherki poni¿ej Che³ma. O jakoœci wód Uherki decyduje zrzut œcieków komunalnych i prze- mys³owych z Che³ma. Miejskie Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej w Che³mie w 1994 roku odprowadzi³o 6342 tys. m3 czêœciowo oczyszczonych œcieków. Istniej¹ca oczyszczalnia ma przepustowoœæ 14 000 m3/d. Po modernizacji i rozbudowie ma ona osi¹gn¹æ 24 000 m3/d i obejmowaæ redukcjê biogenów. Ma³e oczyszczalnie œcieków (do 200 m3/d) znajduj¹ siê w Okszowie, Nowinach, Serebryszczu, Rudzie Hucie, Rudzie Opalin, Leœniczówce i Sawinie. W znacznej czêœci zabudowañ wiejskich nie ma kanalizacji b¹dŸ urz¹dzenia kanalizacyjne nie s¹ pod³¹czone do oczyszczalni.

Okreœlenie rzeczywistych, niezbêdnych potrzeb w zakresie melioracji na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego Potrzeby melioracji zestawione w uk³adzie gminnym (nie odnosz¹ce siê bezpoœrednio do obszaru Parku) przedstawiono w tabeli 6.

Tabela 6. Potrzeby melioracji w gminach* Che³mskiego Parku Krajobrazowego (dane Wojewódzkiego Zarz¹du Melioracji i Urzêdu Wojewódzkiego – 1995 r.)

Grunty, na których Gmina Potrzeby melioracji, ha Grunty zmeliorowane, ha konieczna jest modernizacja, ha Che³m 4000 3098 580 Dorohusk 6400 3557 431 Sawin 5600 4256 297 Ruda Huta 3600 1183 425 Razem 19 600 12 094 1733

* Mo¿na przyj¹æ, ¿e zakres rzeczowy melioracji dla Che³mskiego Parku Krajobrazowego jest o po³owê mniejszy.

Ustalenia szczegó³owe mog¹ znacznie zmniejszyæ zakres nowych melioracji, a jedno- czeœnie zwiêkszyæ potrzeby modernizacji. Istotne bêdzie ustalenie programu nawo- dnieñ (przynajmniej w formie regulowanego odp³ywu).

Niezale¿nie od melioracji wykonywanych na potrzeby rolnictwa (nowych lub moder- nizowanych) trzeba przewidzieæ melioracje ekologiczne, okreœlane mianem renatury- zacji, oraz ustaliæ gdzie i jakie zabiegi renaturyzacyjne s¹ potrzebne, technicznie mo¿liwe i gospodarczo dopuszczalne.

Ochrona stosunków wodnych w rezerwatach torfowiskowych Ochrona rezerwatów torfowiskowych wi¹¿e siê bezpoœrednio z ochron¹ ich sto- sunków wodnych, tj. utrzymaniem b¹dŸ wznowieniem procesów torfotwórczych, a co z tym zwi¹zane, utrzymaniem szuwarów turzycowych i trzcinowych (równie¿ szuwarów k³oci wiechowatej) i powstrzymanie ekspansji olszy, wierzby i brzozy. Oznacza to koniecznoœæ spiêtrzenia wody wewn¹trz rezerwatów i ograniczenia od- p³ywu z nich wody na zewn¹trz.

50 G³ówne problemy gospodarcze

Jest to zadanie bardzo proste pod wzglêdem technicznym, poniewa¿ piêtrzenia rzêdu 1,2-1,8 m umo¿liwiaj¹ podtopienie b¹dŸ zatopienie wiêkszoœci powierzchni ka¿dego z rezerwatów. Wi¹¿e siê to ze sprzyjaj¹cymi warunkami terenowymi: misy (kotliny) torfowe s¹ otoczone wyniesieniami mineralnymi, odp³ywy s¹ prowadzone prze- kopami, a spadki terenu s¹ znikome. Problemem jest brak niezbêdnej iloœci wody.

Ochrona stosunków wodnych poza rezerwatami Dla ca³ego województwa che³mskiego w latach 1995, 1996 opracowano programy budowy zbiorników retencyjnych, budowli piêtrz¹cych na rzekach oraz sieci dopro- wadzalników. W planach tych na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego prze- widuje siê budowê: q 2 zbiorników retencyjnych w gminie Ruda Huta, q 3 zbiorników retencyjnych w gminie Sawin, q 4 jazów na Gdoli, q 2 jazów na Uherce (œrodkowej), q 4 doprowadzalników w dolinie Uherki.

Obiekty te umo¿liwi¹ regulowanie odp³ywu, a tak¿e lokalne podniesienie zwierciad³a wody powierzchniowej i gruntowej. Niezbêdne jest dokonanie oceny wp³ywu tych obiektów na florê i faunê oraz przeanalizowanie celowoœci wykonania innych obiek- tów piêtrz¹cych (ewentualnie doprowadzalników), zw³aszcza na sieci szczegó³owej i okreœlenia mo¿liwoœci ich rekreacyjnego wykorzystania.

Kszta³towanie stosunków wodnych w strefach ekotonowych Podniesienie poziomu wód w rezerwatach przez piêtrzenie b¹dŸ ograniczenie od- p³ywu mo¿e stanowiæ zagro¿enie dla gospodarki ³¹kowo-pastwiskowej na obrze¿ach rezerwatów – podtopienie i brak odp³ywu wtedy, gdy mamy nadmiar wody, a prze- suszenie w okresach suszy, gdy woda jest najbardziej potrzebna. W zwi¹zku z tym niezbêdne jest podjêcie bli¿szych studiów na temat kszta³towania stosunków wodnych na granicy: bagno – ³¹ka (tj. rezerwat – u¿ytek rolny). Granica ta jest bardzo rozwiniêta (mikrorzeŸba krasowa) i mo¿na siê spodziewaæ sytuacji konfliktowych. Wi¹¿e siê z tym potrzeba wykonania urz¹dzeñ kontrolno-pomiarowych do pomiaru stanów wody na sieci odp³ywowej – dla stanów wód powierzchniowych oraz na torfowisku – dla stanów wód glebowych.

Miêdzynarodowy ruch tranzytowy Otwarcie w 1990 roku granicznego przejœcia miêdzynarodowego w Dorohusku stwo- rzy³o nieznan¹ w historii szansê rozwoju regionu che³mskiego.

Przejœcie drogowo-kolejowe w Dorohusku znalaz³o siê w najsilniej zurbanizowanym obszarze i stworzy³o warunki do potencjalnego inwestowania w ca³ym pasie wschód–

51 Fundacja IUCN - Poland zachód z Dorohuskiem jako miejscowoœci¹ obs³uguj¹c¹ przejœcie graniczne i Che³- mem jako centrum rozrz¹dowo-us³ugowym obszaru (fot. 23-24). Znajduje siê tu wiêkszoœæ zak³adów przemys³owych województwa: du¿e zak³ady przemys³u mine- ralnego, spo¿ywczego i lekkiego, gdzie pracuje ponad 60% zatrudnionych w prze- myœle z koncentracj¹ w Che³mie1.

Niestety, obszar ten jest jednoczeœnie Ÿród³em konfliktów: s¹siaduj¹c bezpoœrednio z Che³mskim Parkiem Krajobrazowym rozprzestrzenia siê na jego po³udniow¹ czêœæ, stanowi¹c zagro¿enie dla znajduj¹cych siê tu rezerwatów torfowiskowych i pogar- szaj¹c ogólne warunki œrodowiska.

W przysz³oœci nale¿y siê te¿ liczyæ z uruchomieniem trasy miêdzynarodowej Brzeœæ – W³odawa – Che³m przecinaj¹cej bezpoœrednio teren Parku.

O tym jak pilna jest potrzeba rozwi¹zania tych problemów œwiadczy gwa³towny, dynamiczny wzrost przewozów miêdzynarodowych:

1990 rok 1995 rok q ruch osobowy drogowy 68 525 2 078 992 q ruch pojazdów samochodowych 16 613 682 998 q ruch pojazdów ciê¿arowych 549 61 113

KonfliktowoϾ tego obszaru jest sygnalizowana w wielu opracowaniach plani- stycznych.

W Studium zagospodarowania przestrzennego województwa che³mskiego [1996] za obszary konfliktowe uznano: q rejon rezerwatów torfowiskowych ko³o Che³ma zagro¿onych powiêkszaj¹cym siê lejem depresyjnym wód poziomu kredowego i miêdzynarodow¹ drog¹ ekspresow¹ S-82 (Lublin – Che³m – Dorohusk – Kijów), q Obszar Najwy¿szej Ochrony Wód Podziemnych (ONO) – teren zurbanizowany z licznymi Ÿród³ami emisji zanieczyszczeñ œrodowiska i lejem depresyjnym wód kredowych.

1 Poza rolnictwem zatrudnionych jest oko³o 53% zawodowo czynnych osób (w województwie ok. 40%).

52 13. Wnioski do planu ochrony Che³mskiego Parku Krajobrazowego

Granice opracowania Do obszaru badañ i analiz w planie ochrony Che³mskiego Parku Krajobrazowego nale¿y w³¹czyæ: q od strony po³udniowej kotlinê Rozkoszy (do P³awanic); q obszary na na styku styku z z terenami terenami intensywnie intensywnie zagospodarowanymi zagospodarowanymi (rejon (rejon Che³ma Che³ma i Sawina)i Sawina) oraz oraz z z tras¹ tras¹ S-82 S-82 (umo¿liwienie (umo¿liwienie analizy analizy i i ewentualnie weryfikacji przebiegu granicy Parku przez ten teren); q obszary ³¹kowe i leœne po³o¿one w leœnictwie Sawin (po³udniowo-zachodnia czêœæ Parku) w rejonie rzeki Lepietuchy (ewentualne rozszerzenie granic Parku); Ponadto nale¿y rozwa¿yæ celowoœæ w³¹czenia do Parku obszaru od jego wschodniej strony do granicy pañstwa na Bugu (powi¹zanie Che³mskiego Parku Krajobrazowego z projektowanym obszarem chronionego krajobrazu w dolinie Bugu).

Ochrona stosunków wodnych Zapewnienie odpowiedniej iloœci i jakoœci wód w Parku nale¿y do kluczowych ele- mentów strategii ochrony jego walorów przyrodniczych. W planie ochrony nale¿y: q opracowaæ projekt projekt skutecznego skutecznego zahamowania zahamowania odp³ywu odp³ywu wód wód powierzchniowych powierzchnio- wychz terenu z terenu torfowisk torfowisk wêglanowych; wêglanowych; q przyspieszyæ dzia³ania na rzecz przywrócenia czystoœci wód powierzchniowych na terenie Parku; q opracowaæ warunki rozwoju ma³ej retencji w Parku.

53 Fundacja IUCN - Poland

Ekosystemy leœne Lasy Parku zajmuj¹ blisko po³owê (44%) jego powierzchni. W planie ochrony nale¿y: q opracowaæ mapê roœlinnoœci potencjalnej obszarów leœnych Parku; q przeprowadziæ ocenê zmian zachodz¹cych w ekosystemach leœnych Parku; q przeanalizowaæ podzia³ lasów na ochronne i gospodarcze, zw³aszcza pod k¹tem ochrony lasów na siedliskach wilgotnych i bagiennych oraz lasów o sk³adzie gatunkowym zgodnym z typem roœlinnoœci potencjalnej (np. brzeziny na siedli- skachskach bagiennych); bagiennych); q okreœliæ wp³yw obni¿ania siê poziomu wód powierzchniowych oraz wód pod- ziemnych na stan lasów w Che³mskim Parku Krajobrazowym; q wskazaæ drzewostany o sk³adzie gatunkowym niezgodnym z typem siedlisko- wym lasu oraz zaprojektowaæ ich przebudowê; q oceniæ program zwiêkszania lesistoœci tego obszaru pod k¹tem zachowania mozaikowatoœci ekosystemów leœno - ³¹kowo - zaroœlowych (wa¿nych w ochro- nie wielu rzadkich i chronionych gatunków zwierz¹t i roœlin); q wyjaœniæ przyczyny zwiêkszonej ni¿ dotychczas gradacji szkodników owadzich oraz okreœliæ potencjalne skutki tego zjawiska na stan zdrowotny lasów; q okreœliæ stopieñ ekspansji gatunków synantropijnych do ekosystemów leœnych oraz ich wp³yw na florê leœn¹; q przeprowadziæ analizê pojemnoœci ³owisk pod k¹tem minimalizacji konfliktów pomiêdzy gospodarkami leœn¹ i ³owieck¹; q dokonaæ oceny wp³ywu projektowanych i realizowanych inwestycji w po³udnio- wej czêœci Parku i jego otulinie na ekosystemy leœne.

Ekosystemy nieleœne Najbardziej interesuj¹ce walory przyrodnicze terenów nieleœnych w Parku wystêpuj¹ na torfowiskach i murawach kserotermicznych. W planie ochrony nale¿y: q przeprowadziæ szczegó³ow¹ analizê projektowanych dolesieñ na terenach u¿yt- ków zielonych (obszary wsi: Sawin, Chutcze, Stara Wieœ i Zarzecze) z punktu widzenia ochrony zbiorowisk ³¹kowych i ochrony biotopów wa¿nych dla zagro- ¿onych gatunków zwierz¹t (orlik krzykliwy, bocian czarny, ¿ó³w b³otny); q okreœliæ kierunki optymalnego u¿ytkowania i ochrony gruntów ornych i u¿yt- ków zielonych na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego w nawi¹zaniu do obserwowanej tendencji zaprzestawania u¿ytkowania; q oceniæ skutecznoœæ skutecznoœæ dzia³añ dzia³añ przeciwdzia³aj¹cych przeciwdzia³aj¹cych sukcesji sukcesji wtórnej wtórnej na torfowiskach na torfowi- skachi murawach i murawach kserotermicznych kserotermicznych i opracowaæ i opracowaæ optymalny optymalny program program dzia³añ; dzia³añ; q wytypowaæ fragmenty zbiorowisk ze zwi¹zku Molinion,, które które wymagaj¹ wymagaj¹ stoso- stoso- wania ekstensywnych form wykorzystania gospodarczego (zbiorowiska te po- wsta³y w wyniku specyficznych form wykorzystania – jednokrotnego koszenia co roku lub nawet co drugi rok w okresie póŸnego lata lub w paŸdzierniku z wykorzystaniem pozyskanego siana na œció³kê);

54 Wnioski do planu ochrony Che³mskiego Parku Krajobrazowego

q przeanalizowaæ zasadnoœæ i mo¿liwoœci renaturalizacji nieu¿ytkowanego frag- mentu zniszczonego torfowiska wêglanowego ko³o Sawina; q wytypowaæ do objêcia ochron¹ w formie u¿ytków ekologicznych (pomników przyrody) zachowanych fragmentów torfowisk, œródpolnych i œród³¹kowych oczek wodnych, torfianek, oraz ostoi zwierz¹t w celu zachowania ró¿norodnoœci siedlisk, stanowisk rzadkich gatunków roœlin i zwierz¹t oraz walorów kraj- obrazowych terenu Parku; q wytypowaæ obszary, które bez szczególnych strat przyrodniczych mog¹ byæ przeznaczone na potrzeby ruchu tranzytowego Dorohusk – Che³m i W³odawa – Che³m.

Szczególne formy ochrony Istnieje kilka propozycji wprowadzenia na terenie Parku szczególnych form ochrony. Istnieje te¿ wiele innych obiektów przyrodniczych zas³uguj¹cych na ochronê. W zwi¹zku z tym nale¿y: q oceniæ celowoœæ objêcia ochron¹ rezerwatow¹: q lasów na siedliskach bagiennych i wilgotnych (Lasy ¯aliñskie, Kompleks Stañków) wskazanych przez Nadleœnictwo Che³m (1995) jako projektowane powiêkszenie istniej¹cych rezerwatów: q dwóch projektowanych rezerwatów “Ruda I³owiecka” i “Stañków”; q zinwentaryzowaæ, wykorzystuj¹c miêdzy innymi waloryzacjê przyrodnicz¹ lasów, cenne, pojedyncze obiekty przyrodnicze i w uzasadnionych przypadkach wskazaæ je do ochrony prawnej (rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, u¿ytki ekologiczne); q zaprojektowaæ, jeœli uzna siê to za celowe, pasy zadrzewieñ ochronnych wzd³u¿ ci¹gów tranzytowych Dorohusk – Che³m i W³odawa – Che³m.

Problemy badawcze Niezale¿nie od analiz i studiów podjêtych bezpoœrednio przy opracowywaniu planu ochrony konieczne jest zainicjowanie sta³ego programu badañ walorów przyrod- niczych i zagro¿eñ na terenie Parku. Za pilne uznaje siê: q monitorowanie zbiorowisk roœlinnych, stanowisk najcenniejszych gatunków roœlin i zwierz¹t w celu wytypowania “zbiorowisk i gatunków specjalnej troski”, wskazanie sta³ych sta³ych powierzchni powierzchni w w rezerwatach rezerwatach torfowiskowych torfowiskowych i stepowych i stepowych oraz orazokreœlenie okreœlenie metod metod aktywnej aktywnej ochrony; ochrony; w planie w planie ochrony ochrony winno siêwinno wskazaæ siê wskazaæ zbioro- zbiorowiskawiska i gatunki, i gatunki, których których monitorowanie monitorowanie uznaje uznaje siê za siêpilne za na pilne terenie na terenie Parku ParkuChe³mskiego; Che³mskiego; q opracowanie prognozy zasiêgu leja depresyjnego na obszarze Parku; q przyspieszenie rozpoznania warunków glebowych i siedliskowych w lasach oraz trendów zachodz¹cych w nich zmian;

55 Fundacja IUCN - Poland

q wykonanie prac glebowo-siedliskowych dla kompleksu Lasów ¯aliñskich; q opracowanie docelowego sk³adu gatunkowego drzewostanów na podstawie mapy roœlinnoœci potencjalnej; q opracowanie zasad aktywnej ochrony skupisk rzadkich i chronionych gatunków runa leœnego.

56 14. Bibliografia

Podstawowe akty prawne i inne dokumenty stanowi¹ce o poddaniu obszarów i obiektów ochronie prawnej Z terenem Che³mskiego Parku Krajobrazowego zwi¹zanych jest doœæ du¿o ró¿nych aktów prawnych, dokumentacji przyrodniczych i planistycznych, opracowañ studial- nych oraz pozycji literaturowych. Pochodz¹ one z ró¿nych okresów i charakteryzuj¹ siê ró¿n¹ dok³adnoœci¹. Czêœæ z nich jest ju¿ zdezaktualizowana i ma jedynie wartoœæ historyczn¹, czêœæ obejmuje tylko fragmenty interesuj¹cego nas terenu.

Przydatnoœæ tych materia³ów do opracowania planu ochrony Parku jest ró¿na. Pozwoli³a jednak autorom (przy doœæ du¿ej ich w³asnej znajomoœci terenu) dokonaæ podsumowania i uporz¹dkowania wiedzy o walorach gospodarczo-przyrodniczo- –kulturowych Che³mskiego Parku Krajobrazowego oraz wskazaæ g³ówne problemy i konflikty na styku przyroda – gospodarka, jak te¿ sformu³owaæ wiele wniosków odnoœnie zakresu problematyki, która powinna byæ przedmiotem studiów w planie ochrony.

Ustawy i rozporz¹dzenia Ustawa o ochronie i kszta³towaniu œrodowiska z dnia 31.01.1980 roku z póŸniej- szymi zmianami (tekst jednolity Dz.U. 1994, nr 49, poz. 196). Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16.10.1991 roku (Dz.U. 1991, nr 114, poz. 492). Ustawa o lasach z dnia 28.09.1991 roku (Dz.U. nr 101, poz. 444). Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 7.07.1994 roku (Dz.U. nr 89, poz. 415). Ustawa Prawo ³owieckie z dnia 13.10.1995 roku (Dz.U. nr 147, poz. 713). Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leœnych z dnia 3.02.1995 roku (Dz.U. 1995, nr 16, poz. 78). Ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach z dnia 15.02.1995 roku (Dz.U. 1962, nr 10, poz. 48).

57 Fundacja IUCN - Poland

Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœni- ctwa z dnia 6 stycznia 1995 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierz¹t (Dz.U. 1995, nr 13, poz. 61). Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœni- ctwa z dnia 6 kwietnia 1995 roku w sprawie ochrony gatunkowej roœlin (Dz.U. 1995, nr 41, poz. 214).

Akt utworzenia Che³mskiego Parku Krajobrazowego wraz z otulin¹ oraz Che³mskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu Uchwa³a nr XVIII/89/83 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Che³mie z dnia 28 marca 1983 roku w sprawie ustanowienia parków krajobrazowych i obsza- rów chronionego krajobrazu na terenie województwa che³mskiego (Dz.Urzêd. WRN nr 4, poz. 24 z 1985 r., Dz.Urzêd. Woj. Che³m. nr 3, poz. 62 z 1995 r. i Dz.Urzêd. Woj. Che³m. nr 2, poz. 9 z 1995 r.).

Akt utworzenia Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego Rozporz¹dzenie Nr 16 Wojewody Che³mskiego z dnia 22 grudnia 1995 roku w sprawie utworzenia Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego na terenie województwa che³mskiego – Dz.Urzêd. Woj. Che³mskiego nr 7, poz. 39 z dnia 30 grudnia 1995 roku.

Akty prawne o uznaniu za rezerwaty przyrody obiektów na terenie Che³mskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny Zarz¹dzenie MLiPD z dnia 18.07.1958 roku (MP nr 63, poz. 361) – rezerwat “Bachus” Zarz¹dzenie MLiPD z dnia 20.10.1965 roku (MP nr 63, poz. 351) – rezerwat “Serniawy”. Zarz¹dzenie MLiPD z dnia 23.01.1973 roku (MP nr 5, poz. 38) – rezerwat “BrzeŸno”. Zarz¹dzenie MOŒZNiL z dnia 26.11.1990 roku (MP nr 48, poz. 366) – rezerwat “Roskosz”. Zarz¹dzenie MOŒZNiL z dnia 9.10.1991 roku (MP nr 38, poz. 273) – rezerwat “Bagno Serebryskie”

Uchwa³y rad gmin w sprawie uznania za u¿ytki ekologiczne obiektów i obszarów po³o¿onych w obrêbie Che³mskiego Parku Krajobrazowego Uchwa³a nr XXVI/148/93 RG w Sawinie z dnia 30.09.1993 roku. Ustanowiono 3 u¿ytki o ³¹cznej pow. 2,25 ha w Leœnictwie Borek. Uchwa³a nr XXVII/128/93 RG w Che³mie z dnia 18.10.1993 roku. Ustanowiono 1 u¿ytek o pow. 0,38 ha w leœnictwie Czu³czyce.

58 Bibliografia

Uchwa³a nr XIX/90/96 RG w Sawinie z dnia 24.04.1996 roku. Ustanowiono 131 u¿ytków o ³¹cznej pow. 144,44 ha w leœnictwach: Sawin (46 u¿ytków o pow. 38,97 ha), Borek (62 u¿ytków o pow. 45,13 ha) i Czu³czyce (23 u¿ytki o pow. 60,34 ha). Uchwa³a nr XIX/85/96 RG w Rudzie Hucie z dnia 29.03.1996 roku. Ustanowiono 41 u¿ytków o ³¹cznej pow. 99,99 ha w leœnictwach: Borek (4 u¿ytki o pow. 2,21 ha), Czu³czyce (17 u¿ytków o pow. 56,54 ha) i Ostrowy (20 u¿ytków o pow. 39,05 ha). Uchwa³a nr XII/88/96 RG w Che³mie z dnia 22.03.1996 roku. Ustanowiono 281 u¿ytków o ³¹cznej pow. 320,46 ha w leœnictwach: Czu³czyce (112 u¿ytków o pow. 120,48 ha), Stañków (155 u¿ytków o pow. 145,15 ha) i Ostrowy (14 u¿ytków o pow. 54,83 ha).

Plany i programy gospodarcze, dokumentacje przyrodnicze i opracowania planistyczne

Plan Urz¹dzania Gospodarstwa Leœnego Nadleœnictwa Che³m na lata 1988-1997. Plan Urz¹dzania Gospodarstwa Leœnego Nadleœnictwa Sobibór na lata 1987-1996. Wykaz obiektów lub tworów przyrody o nadzwyczajnych walorach zas³uguj¹- cych na szczególn¹ ochronê. Maszynopis w formie zestawieñ tabelarycznych i za³¹cznika mapowego w skali 1:25 000 – opracowany w 1995 roku przez Nadleœnictwo Che³m. Projekt docelowej sieci rezerwatów przyrody na gruntach bêd¹cych w zarz¹dzie Lasów Pañstwowych po³o¿onych na terenie woj. che³mskiego. Dokumentacja opracowana na zlecenie Departamentu Ochrony Przyrody w MOŒZNiL przez Biuro Urz¹dzania Lasu i Geodezji Leœnej w Lublinie w latach 1994-1995. Mapy sytuacyjne w skali 1:100 000 wydane przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie w 1933 roku (arkusze: pas 41 s³up 37 i pas 44 s³up 37). Program zwiêkszania lesistoœci województwa che³mskiego na lata 1997-2020, opracowany przez Wydzia³ Ochrony Œrodowiska UW w Che³mie w 1995 roku. Ocena stanu zagro¿enia Che³mskiego Parku Krajobrazowego przez owady, wykonana przez Zarz¹d Che³mskich Parków Krajobrazowych. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody “Bachus”, wykonany przez BULiGL O/w Lublinie. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody “Serniawy”, wykonany przez BULiGL O/w Lublinie. Program budowy zbiorników retencyjnych w województwie che³mskim, Che³m UW 1995. Program realizacji obiektów ma³ej retencji wodnej w województwie che³mskim, Che³m UW 1996. Ochrona i stan œrodowiska w województwie che³mskim. Informator 1994, PIOŒ, Che³m 1995.

59 Fundacja IUCN - Poland

Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na dzieñ 31 XII 1994 r. Pañstwowy Instytut Geologiczny. Warszawa 1995. Mapa zagro¿eñ i ochrony wód podziemnych woj. che³mskiego w skali 1:50 000 – Lublin. Przedsiêbiorstwo Geologiczne w Warszawie: Zak³ad w Lublinie 1993 r. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 1994 r. MOŒZNiL, Pañstwowy Instytut Geologiczny Warszawa 1995 r. Miasto Che³m, 21.02.1994, plan miejscowego zagospodarowania przestrzennego 1:10 000, Woj. Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Gmina Che³m, 29.06.1993 r. plan miejscowego zagospodarowania przestrzennego 1: 10 000, Woj. Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Gmina Dorohusk, 9.12.1994, plan miejscowego zagospodarowania przestrzen- nego 1:10 000, Wojewódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Gmina Kamieñ, 18.12.1986, plan miejscowego zagospodarowania przestrzen- nego 1:10 000, Wojewódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Gmina Ruda Huta, 18.09.19861, plan miejscowego zagospodarowania przestrzen- nego 1:10 000 i 1:5000, Wojewódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Gmina Sawin, 19.12.19861, plan miejscowego zagospodarowania przestrzennego 1:10 000 i 1:5000, Wojewódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Gmina Wola Uhruska, 29.04.19861, plan miejscowego zagospodarowania prze- strzennego 1:10 000 i 1:5000, Wojewódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Gmina Siedliszcze, 23.12.1992, plan miejscowego zagospodarowania przestrzen- nego 1:10 000 i 1:5000, Wojewódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Obszar funkcjonalny “Pasmo” Dorohusk – Che³m – Rejowiec, 1994, 1:50 000, Wojewódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Obszar funkcjonalny “Pasmo” wêze³ Che³m, 1995, studium 1:25 000, Wojewódz- kie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Obszar funkcjonalny “Pasmo” wêze³ Dorohusk, 1995, studium 1:25 000, Woje- wódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Obszar funkcjonalny “Pasmo” wêze³ Rejowiec, 1995, studium 1:25 000, Woje- wódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Studium zagospodarowania przestrzennego woj. che³mskiego, 1996, studium 1:100 000 i 1:300 000, Wojewódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. G³ówne problemy gospodarki wodnej w woj. che³mskim, 1992, 1:100 000, Woje- wódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Studium mo¿liwoœci rozwoju rekreacji w woj. che³mskim, 1992, 1:100 000, Woje- wódzkie Biuro Plan. Przestrz. w Che³mie. Zanieczyszczenie powietrza woj. che³mskiego na bazie zdjêæ lotniczych i sate- litarnych, 1984, Warszawskie Przeds. Geodezyjne. Studium Zieleni m. Che³ma, SGGW Warszawa. Budownictwo regionalne, 1990, 1/100 000 detale, Modus – Lublin.

1 Plany aktualizowano w latach póŸniejszych.

60 Bibliografia

Literatura – wybrane pozycje

Borowiec J. 1990. Torfowiska Regionu Lubelskiego. LTN, PWN, Warszawa. Buczek A., Buczek T. 1987. Waders of carbonate marshes near Che³m (Eastern Poland). Wader Study Group Bull. 51:26-27. Buczek T. 1992. Lêgi sowy b³otnej (Asio flammeus) na torfowiskach wêglanowych w okolicach Che³ma. Not. Orn. 33:141-144. Buczek T., Buczek A. 1993. Torfowiska niskie typu wêglanowego w okolicach Che³ma. Walory przyrodnicze, zagro¿enia, ochrona. Chroñmy przyr. ojcz. 49, 3:76-89. Buczek T., Buczek A. 1993a. Lêgowe siewkowce torfowisk niskich typu wêgla- nowego okolic Che³ma. Not. orn. 34:287-298. Czerwona lista zwierz¹t gin¹cych i zagro¿onych w Polsce. 1992. Red.: G³owaciñski Z. PAN, Kraków. Chmielewski T.J. 1986. Analiza stosunków ekologicznych jako wstêpny etap planowania zagospodarowania przestrzennego parków krajobrazowych (na przyk³adzie Zespo³u Parków Krajobrazowych Ponidzia). Chmielewski T.J. 1994. Zasady sporz¹dzania planów ochrony parków krajobra- zowych (wytyczne metodyczne i organizacyjne). MOŒiZNiL, Warszawa. Cieœlak M. 1979. Propozycja ekologicznej waloryzacji lasów woj. che³mskiego. Biul. Inst. Kszta³towania Œrodowiska 5. Dyrcz A. 1989. Tereny wa¿ne dla ornitologii i ochrony ptaków w Polsce. Prz. Zool. 33:417-437. Fija³kowski D. 1959. Rezerwat leœny “Bachus” ko³o Che³ma. Annales UMCS, sectio C, 14:297-342. Fija³kowski D. 1959. K³oæ wiechowata Cladium mariscus (L.) Pohl. w województwie lubelskim. Ann. UMCS, sectio C, 14:343-357. Fija³kowski D. 1969. Zbiorowiska leœne województwa lubelskiego. Folia Societatis Scientarum Lublinensis, sectio B, vol. 9. Fija³kowski D. 1969. Zespo³y roœlinne wodne i gleb mokrych woj. lubelskiego. Folia Societatis Scientarum Lublinensis, sectio B, vol. 9. Fija³kowski D. 1971. Œródbagienne murawy kserotermiczne pod Che³mem w województwie lubelskim. Ann. UMCS, sectio C, 26:409-419. Gacka-Grzesikiewicz E., Cieœlak M., Lubelska T., Matuszkiewicz J., Zem³a J. 1979. Koncepcja ekologicznego systemu obszarów chronionych dla woj. che³m- skiego. Cz³owiek i Œrodowisko t. 3 z. 1-2: 103-124. Gacka-Grzesikiewicz E. 1980. Projektowane parki krajobrazowe w woj. che³m- skim. Przyr. Pol. 10/1980. Grimmett R.F.A., Jones T.A. 1989. Important Bird Areas in Europe. ICBP Technical Publication 9. ICBP, Cambridge.

61 Fundacja IUCN - Poland

Herbich P. 1992. Zasoby i stan zagospodarowania wód podziemnych zlewni Uherki po Rudê Opalin, ZBiE NFOŒ (maszynopis). Herbich P. 1995. Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód podziemnych z utworów górnokredowych ujêcia “Bariera”, MPGK w Che³mie, Torexpo Toruñ (maszynopis). Holuk J. 1993. Charakterystyka drzewostanów i zbiorowisk leœnych rezerwatu czêœciowego “Serniawy” w Nadleœnictwie Sobibór. WKP w Che³mie (maszy- nopis). Holuk J. 1995. Torfowiska wêglanowe w okolicach Che³ma. W: Problemy geomor- fologii i paleogeografii czwartorzêdu. UMCS, Lublin. Holuk J. 1996. Próba aktywnej ochrony torfowisk wêglanowych w Che³mskim Parku Krajobrazowym. W: Funkcjonowanie ekosystemów wodno-b³otnych w obszarach chronionych Polesia. Red. S. Radwan. Polskie Tow. Hydrobiol. UMCS, Lublin. Kitowski I. 1991. O potrzebie ochrony noclegowisk b³otniaków zbo¿owych (Circus cyaneus L.) w okresie wêdrówek i zimowania. Pr¹dnik. Prace Muzeum Szafera. 3:243-245. Kleczkowski A. (red.) 1990. Mapa obszarów g³ównych zbiorników wód podzie- mnych (GZWP) w Polsce, wymagaj¹cych szczególnej ochrony. AGH, Kraków. Kondracki J. 1988. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Krogulec J. 1991. Czynniki reguluj¹ce liczebnoœæ b³otniaków ³¹kowych (Circus pygargus) w rezerwatach Lubelszczyzny. Pr¹dnik. Prace Muzeum Szafera. 3:251-254. Krogulec J. 1992. Ekologia rozrodu b³otniaka ³¹kowego (Circus pygargus)na torfowiskach wêglanowych ko³o Che³ma. Rozprawa doktorska. UMCS, Lublin (maszynopis). Kucharczyk M. 1996. Antropogeniczne przemiany flory i roœlinnoœci torfowisk wêglanowych w Che³mskim Parku Krajobrazowym. W: Funkcjonowanie eko- systemów wodno-b³otnych w obszarach chronionych Polesia. Red. S. Radwan. Polskie Tow. Hydrobiol. UMCS, Lublin. Kucharczyk M., Wójciak J. 1995. Program aktywnej ochrony gatunków roœlin naczyniowych zagro¿onych wyginiêciem na terenie woj. che³mskiego. Praca wykonana na zlecenie Woj. Kons. Przyrody w Che³mie (maszynopis). Lista roœlin zagro¿onych w Polsce. Opracowanie zbiorowe. Red. Z. Heinrich. PAN, Kraków. £uczycka-Popiel A. 1987. Roœlinnoœæ rezerwatu “Serniawy” w woj. che³mskim. Annales UMCS, sectio C, 42:37-46. Michalak L. 1983. Klimat lokalny Che³ma. Praca doktorska (maszynopis). Michalczyk Z. 1981. Charakterystyka odp³ywu z dorzecza Uherki. Fol. Soc. Scient. Lubl., t. 23, Geogr. 1/2. Pasztaleniec M. 1987. Wystêpowanie i liczebnoœæ wodniczki Acrocephalus paludicola na torfowiskach wêglanowych ko³o Che³ma. Praca magisterska. Zak³ad Ochrony Przyrody UMCS, Lublin (maszynopis).

62 Bibliografia

Praca zbiorowa 1993. Inwentaryzacja przyrodnicza torfowisk wêglanowych w Che³mskim Parku Krajobrazowym i na terenach przyleg³ych. TWWP, Lublin (maszynopis). R¹kowski G. 1992. Koncepcja Systemu Transgranicznych Obszarów Chronionych w rejonie wschodniej granicy Polski. Ochrona Œrodowiska i Zasobów Naturalnych 4. Rykowski K. 1995. Trwa³y rozwój lasów w Polsce – stan i zamierzenia. MOŒZNiL Agencja Rekl.-Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa. Œwieboda M. 1968. Wystêpowanie i ochrona k³oci wiechowatej Cladium mariscus (L.) Pohl. w Polsce. Ochrona Przyrody 33:125-137. Trampler T. i in. 1990. Regionalizacja przyrodniczo-leœna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. PWRiL, Warszawa. Weso³owski T., Winiecki A. 1988. Tereny o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych i b³otnych w Polsce. Not. orn. 29:3-25. Wilgat T., Michalczyk Z., Paszczyk J. 1984. P³ytkie wody podziemne w obszarze zwi¹zanym z centralnym rejonem Lubelskiego Zag³êbia Wêglowego. UMCS, Lublin.

63 15. Za³¹czniki

Mapy Powi¹zania z krajowymi i europejskimi obszarami chronionymi Struktura funkcjonalno-przestrzenna i kierunki rozwoju

Legendy do map Uwarunkowania przestrzenno-gospodarcze Uwarunkowania przyrodnicze Struktura ekologiczna

64