P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ŚWIER śE (753)

Warszawa 2011 Autorzy: Ewa Krogulec*, Jan Wierchowiec*, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Krystyna Wojciechowska***

Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Plansza A – Redaktor regionalny: Albin Zdanowski** Plansza B – Redaktor regionalny: Joanna Szyborska-Kaszycka** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

*Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa **Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ***Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN......

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp (E. Krogulec)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Krogulec) ...... 4 III. Budowa geologiczna (E. Krogulec)...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (J. Wierchowiec)...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wierchowiec)...... 16 VI. Perspektywy wyst ępowania kopalin (J. Wierchowiec) ...... 17 VII. Warunki wodne (E. Krogulec) ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 21 VIII. Geochemia środowiska...... 23 1. Gleby (P. Kwecko)...... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik)...... 26 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska)...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (E. Krogulec)...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Krogulec)...... 38 XII. Zabytki kultury (E. Krogulec) ...... 44 XIII. Podsumowanie (E. Krogulec, J. Wierzchowiec, K. Wojciechowska)...... 47 XIV. Literatura...... 49

I. Wst ęp

Arkusz Świer Ŝe Mapy geo środowiskowej Polski (MGsP) w skali 1:50 000 został opra- cowany w 2010/11 r przez Segi AT (plansza A) oraz PIG-PIB i Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA (plansza B). Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Heliasz i in., 2005). Niniej- sze opracowanie powstało w oparciu o Instrukcj ę opracowania MGsP (Instrukcja…, 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych, oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane

3 były w: Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego w Lublinie, Regionalnej Dy- rekcji Ochrony Środowiska w Lublinie, starostwach powiatowych w Chełmie i Włodawie oraz w Urz ędach Gminnych w Ruda Huta, Wola Uhruska, Dorohusk, Sawin i Chełm. Korzy- stano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę u konserwatorów zabytków archeologicznych i architektonicznych, w Nadle śnictwach oraz w Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznaw- stwa w Puławach. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej we wrześniu 2010 roku. Szczegółowe dane dotycz ące złó Ŝ kopalin s ą uj ęte w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Świer Ŝe ograniczaj ą współrz ędne 23°30’ i 23°45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 51°10’ i 51°20’ szeroko ści geograficznej północnej. W granicach Polski znajduje si ę około 70% obszaru arkusza. Cz ęść północno-wschodnia nale Ŝy do Ukrainy. Obszar arkusza, zgodnie z podziałem administracyjnym kraju, nale Ŝy do województwa lubelskiego. Przewa Ŝaj ąca cz ęść terenu arkusza znajduje si ę w granicach powiatu chełmskie- go (gminy: Ruda Huta, Dorohusk, Sawin i Chełm). Niewielka, północno-zachodnia cz ęść arkusza jest poło Ŝona w obr ębie powiatu włodawskiego (gmina Wola Uhruska). Według fizyczno-geograficznego podziału Polski J. Kondrackiego (2000) obszar arku- sza jest poło Ŝony w obr ębie Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Jego znaczna cz ęść na- le Ŝy do makroregionu Polesie Woły ńskie, a północno-wschodnia cz ęść do makroregionu Po- lesie Zachodnie (fig. 1). W obr ębie Polesia Woły ńskiego wyst ępuj ą dwa mezoregiony: Pagóry Chełmskie na północnym zachodzie i południowym zachodzie oraz Obni Ŝenie Dubie ńskie w centrum i na południowym wschodzie. Pagóry Chełmskie s ą obszarem urozmaiconym mor- fologicznie, a najwy Ŝej poło Ŝony punkt (237,8 m n.p.m.) wyst ępuje w okolicy osady Kolonia Bukowa Wielka (gmina Sawin). Ni Ŝej poło Ŝony obszar Obni Ŝenia Dubie ńskiego jest rozległ ą równin ą, gdzie na skutek procesów krasowych w kredowym podło Ŝu wytworzyły si ę płaskie zagł ębienia terenu, wypełnione w warstwie przypowierzchniowej utworami piaszczystymi, torfami i madami. Deniwelacje terenu nie przekraczaj ą tam 5 m, a jedynie na północy, na gra- nicy z Pagórami Chełmskimi oraz w dolinie Bugu, dochodz ą do 20 m. Najni Ŝej poło Ŝone te- reny (170–162,5 m n.p.m.) są zlokalizowane w dolinie Uherki i Bugu. Główn ą jednostk ę geomorfologiczn ą na opisywanym obszarze stanowi Wał Uhruski i Kotlina Dubienki. W obr ębie wału Uhruskiego charakterystyczne s ą garby, rowy oraz progi tektoniczne, za ś w rozległej kotlinie krasowej Dubienki niewielkie pagórki denudacyjne.

4 Współczesna rze źba ukształtowała si ę przez procesy erozji i akumulacji plejstoce ńskiej i ho- loce ńskiej. W północnej cz ęś ci terenu, na Wale Uhruskim, przewa Ŝaj ą formy akumulacji lo- dowcowej i wodnolodowcowej, a w południowej cz ęś ci tarasy akumulacji jeziornej i rzecznej oraz równiny pojezierne.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Świer Ŝe na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granice prowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów, 4 – granica pa ństwa

Prowincja Wy Ŝyny Polskie: Podprowincja Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska: Makroregion Wy Ŝyna Lubelska: Mezore- gion: 343.18 – Działy Grabowieckie. Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja Polesie: Makroregion Polesie Zachodnie: Mezoregiony: 845.16 – Równina Ł ęczy ńsko-Włodawska, 845.17 – Polesie Brzeskie; Makroregion Polesie Woły ńskie: Mezoregio- ny: 845.32 – Pagóry Chełmskie, 845.33 – Obni Ŝenie Dubie ńskie

Wśród form holoce ńskich najwyra źniej wyodr ębnia si ę w rze źbie dolina Bugu. Strefa kraw ędziowa doliny ma wysoko ść wzgl ędn ą 5–10 m i miejscami ma charakter podci ęć ero- zyjnych. Szerokie dno doliny urozmaicaj ą liczne starorzecza (o ró Ŝnej wielko ści i kształcie) o dnie podmokłym lub wypełnionych wod ą. Taras zalewowy Bugu o powierzchni płaskiej, okresowo zalewany jest wodami wezbraniowymi. Obszar bada ń pod wzgl ędem klimatycznym charakteryzuje si ę przewag ą wpływów kon- tynentalnych. Najbli Ŝsza stacja meteorologiczna jest zlokalizowana w Chełmie. Średnia rocz-

5 na temperatura powietrza wynosi 7,3°C. Średnia temperatura najcieplejszego miesi ąca lipca wynosi 18,9°C, a najzimniejszego, stycznia -4,6°C. Zima trwa przeci ętnie 97 dni, cz ęsto na- wet dłu Ŝej ( średnia liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi około 85 dni), natomiast lato około 98 dni. Okres wegetacyjny trwa tu około 210 dni (ze średni ą temperatur ą 14,7°C). Średnia suma opadów atmosferycznych wynosi na tym obszarze 540 mm, w latach suchych notowano 350–400 mm, a w latach mokrych 750–800 mm. Przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku południowo- zachodniego i południowo-wschodniego, najmniej jest wiatrów północno-zachodnich, pół- nocno-wschodnich i północnych (Wo ś, 1999). W granicach omawianego arkusza s ą poło Ŝone nieliczne, niewielkie miejscowo ści, z których najwi ększe to: Świer Ŝe, Ruda Huta, Wola Uhruska. W latach 1867–1954 miejsco- wo ść Świer Ŝe była siedzib ą gminy, obecnie siedziba mie ści si ę we wsi Ruda Huta. W Woli Uhruskiej, b ędącej siedzib ą gminy, mieszcz ą si ę mi ędzy innymi: Ośrodek Pomocy Społecz- nej, Liceum Ogólnokształc ące, Zakład Usług Komunalnych, Biblioteka Publiczna, Gminny Ośrodek Kultury, Zespół Szkół. Działalno ść gospodarcza w opisywanym rejonie zwi ązana jest z obsług ą rolnictwa i ludno ści wiejskiej. Najwi ększe przedsi ębiorstwa s ą zlokalizowane w miejscowo ściach: Le- śniczówka – Zakład Przetwórstwa Mi ęsnego „Kompleks” (zatrudnienie 80 osób) i Ruda–Huta – piekarnia (zatrudnienie 10 osób). W Rudzie-Opalin poło Ŝone s ą tereny poprzemysłowe przygotowywane na działalno ść przemysłowo – produkcyjną materiałów budowlanych i na- wozów mineralnych. Poza wspomnianymi wy Ŝej przedsi ębiorstwami w opisywanym obsza- rze funkcjonuj ą drobne zakłady usługowe zwi ązane z produkcj ą i handlem. Obszar arkusza ma charakter typowo rolniczy. Podstawowym źródłem utrzymania lud- no ści jest praca we własnych gospodarstwach rolnych, dominuj ą u Ŝytki rolne, lasy stanowi ą około 25% powierzchni. Wi ększ ą cz ęść u Ŝytków rolnych zajmuj ą gleby klas III i IV. Jako ść wyst ępuj ących gleb zaliczana jest do średnio korzystnych dla produkcji rolnej. Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego w opisywanym terenie wynosi ok. 5,0 ha. W sektorze prywatnym, poza gospodarstwami indywidualnymi, funkcjonuj ą tak Ŝe gospodar- stwa spółdzielcze: Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Dobryłów (powierzchnia gruntów 110,52 ha), Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Srebrzyszcze (powierzchnia gruntów 233,76 ha) oraz Gospodarstwo UNIRPOL (powierzchnia gruntów 202,52 ha). Towarow ą produkcj ę Ŝywca rze źnego i mleka prowadz ą najcz ęś ciej gospodarstwa o areale 5–10 ha i po- wy Ŝej 15 ha. W lasach na terenie arkusza Świer Ŝe dominuj ą dwa typy siedliskowe – boru świe Ŝego i boru mieszanego świe Ŝego. Znacznie mniejsze powierzchnie zajmuj ą siedliska boru wilgot-

6 nego, boru mieszanego wilgotnego oraz lasu świe Ŝego, lasu mieszanego świe Ŝego i wilgotne- go. Drzewostany buduje głównie sosna z domieszk ą gatunków li ściastych (brzozy lub d ębu). Lasy li ściaste zachowały si ę przede wszystkim w południowej cz ęś ci gminy Ruda Huta (lasy śali ńskie). S ą to zespoły gr ądowe, rzadziej świetlista d ąbrowa. Miejsca najbardziej podmokłe (w obni Ŝeniach terenu, w pobli Ŝu cieków wodnych) zajmuj ą siedliska olsu i olsu jesionowe- go. W północno-wschodniej cz ęś ci opisywanego obszaru przebiega droga wojewódzka re- lacji Terespol – Włodawa – Dorohusk – Zosin. W południowo-wschodniej cz ęś ci przebiega droga ekspresowa S12. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Lublinie zako ńczyła etap konsultacji społecznych dotycz ących przedsi ęwzi ęcia „Budowa obwodnicy m. Chełm” w ci ągu drogi ekspresowej S12. Pozostałe drogi w obr ębie arkusza nale Ŝą do ka- tegorii powiatowej i gminnej zapewniaj ąc wła ściw ą obsług ę komunikacyjn ą mieszka ńcom zarówno w powi ązaniach wewn ętrznych jak i z obszarami s ąsiednich gmin i miejscowo ści. Przy do ść du Ŝym zwodoci ągowaniu poszczególnych miejscowo ści w opisywanym ob- szarze brak jest oczyszczalni ścieków i kanalizacji, poza miejscowo ści ą Ruda Huta, w której funkcjonuje mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków (o przepustowo ści 104 m3/dob ę) oraz oczyszczalnia zakładów mi ęsnych w Le śniczówce (o przepustowo ści 50 m3/dob ę).

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Świer Ŝe została opracowana, przede wszystkim, na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Świer Ŝe (Bu- raczy ński, Wojtanowicz, 1990). Opisywany obszar le Ŝy w obr ębie brze Ŝnej południowo-zachodniej cz ęś ci prekambryj- skiej platformy wschodnioeuropejskiej (na pograniczu Zapadliska Włodawskiego i Podnie- sienia Kumowskiego). Krystaliczne podło Ŝe platformy pokrywaj ą osady wczesnego paleozo- iku (kambr, ordowik, sylur), przykryte niezgodnie le Ŝą cymi osadami karbonu, na których bez- po średnio zalega mezozoiczny kompleks skał w ęglanowych jury i kredy. Osady jury wy- kształcone s ą w postaci cienkiej serii wapieni piaszczystych i organogenicznych (górnej jury) o średniej mi ąŜ szo ści kilkadziesi ąt metrów. Na wapieniach jurajskich zalega pokrywa skał kredowych górnej o średniej mi ąŜ szo ści 450 m. Pod wzgl ędem litologicznym s ą to mi ękkie margle i kreda pisz ąca, rzadziej opoki. Osady trzeciorz ędowe zostały stwierdzone wył ącznie w obr ębie Wału Uhruskiego, a ich mi ąŜ szo ść wynosi średnio kilkana ście metrów. S ą to neoge ńskie piaski kwarcowe, lokalnie przewarstwione mułkami organicznymi.

7 Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą około 90% powierzchni arkusza (fig. 2). Mi ąŜ szo ść osadów jest zmienna i maksymalnie dochodzi do 60 m. Osady te s ą poło Ŝone na utworach kredy górnej lub lokalnie na utworach neoge ńskich. Na Wale Uherskim przewa Ŝaj ą utwory pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego z okresów zlodowace ń środkowopolskich i południowopolskich. Natomiast w Kotlinie Dubienki wyst ępuj ą osady jeziorne i rzeczne głównie zwi ązane z okresem interglacjału eemskiego i zlodowace ń północnopolskich (wisły).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Świer Ŝe na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg. Marksa, Bera, Gogołka, Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły Plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki jeziorne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 22 – piaski i mułki jeziorne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i Ŝwiry Kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemianami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

8 Osady starsze od zlodowace ń południowopolskich s ą wykształcone w postaci mułków jeziornych. Gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ą na omawianym obsza- rze powszechnie. S ą silnie zdenudowane st ąd tworz ą rezidua. Osady te s ą przykryte piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, powy Ŝej których wyst ępuj ą gliny zwałowe stanowi ące głów- ny poziom lodowcowy zlodowace ń południowopolskich. Mi ąŜ szo ść glin wynosi od około 2 do ponad 6 m. Bezpo średnio na glinach zwałowych zalegaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi od 2 do prawie 8 m. Lokalnie nad piaskami wyst ępuj ą mułki i iły jeziorne o mi ąŜ szo ści do 7 m. Utwory interglacjału mazowieckiego (wielkiego) zostały dobrze udokumentowane w kilku wierceniach. Są to utwory rzeczne o mi ąŜ szo ści do 15 m, gytie z ziemi ą krzemionko- wą o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej lokalnie 10 m, mułki i iły jeziorne oraz namuły torfiaste o mi ąŜ szo ści do kilku metrów oraz kreda jeziorna o niewielkiej mi ąŜszo ści. Sedymentacja osadów zlodowace ń środkowopolskich jest zwi ązana z akumulacj ą pia- sków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Na opisywanym obszarze osady te wyst ępuj ą na po- wierzchni terenu na południowym przedpolu Wału Uhruskiego oraz w jego obr ębie. Mi ąŜ- szo ść osadów piaszczystych wynosi najcz ęś ciej kilka metrów. Wyst ępuj ą one na glinach zwa- łowych w rejonie Bukowej Małej i Stanisławowa, natomiast w rejonie Srebrzyszcz, Łukówka i Siedliszcza le Ŝą bezpo średnio na kredzie pisz ącej. Gliny zwałowe z okresu zlodowace ń środkowopolskich wyst ępuj ą na powierzchni terenu, tworz ąc płaty ró Ŝnej wielko ści, głównie na Wale Uhruskim. Mi ąŜ szo ść osadów gliniastych nie przekracza 8 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, piaski i Ŝwiry ozów i kemów oraz piaski i Ŝwiry moren martwego lodu wyst ępuj ą lokalnie tworz ąc ró Ŝne formy rze źby. Mułki i iły jeziorne interglacjału eemskiego zostały udokumentowane w dolinie Bugu na gł ęboko ści 7–12 m. Lądolód podczas zlodowace ń północnopolskich nie obj ął swoim zasi ęgiem opisywane- go obszaru. Osady zlodowace ń północnopolskich wykształcone w postaci piasków i mułków jeziornych zajmuj ą znaczne obszary w środkowej i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Mi ąŜszo ść tych osadów wynosi od kilku do kilkunastu metrów. W dolinie Bugu wyst ępuj ą piaski rzeczne o znacznej mi ąŜ szo ści wynosz ącej kilka metrów buduj ące tarasy nadzalewowe. Zajmuj ą one znaczn ą powierzchni ę w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza w okolicach Dorohuska i Świer Ŝ. Na tarasie nadzalewowym wyst ępuj ą piaski eoliczne w niewielkich pa- górkach wydmowych o wysokości do 5 m.

9 W holocenie powstały namuły zagł ębie ń bezodpływowych o maksymalnej mi ąŜ szo ści do 3 m, gliny piaszczyste i mułki (mady) tarasów zalewowych wy Ŝszych Bugu o mi ąŜszo ści do 5 m oraz piaski i mułki tarasów zalewowych ni Ŝszych o mi ąŜszo ści do 2 m. W dolinach rzecznych, w dnach starorzeczy i w zagł ębieniach wyst ępuj ą namuły i piaski humusowe oraz torfy. Wi ększe płaty torfów (o mi ąŜ szo ści od 0,5 do 3 m) wyst ępuj ą w rozległych obni Ŝeniach doliny Gdolanki, w okolicach Rudy-Huty, na północ od Zarudni, w obni Ŝeniach we wschod- niej cz ęś ci gminy oraz w niektórych starorzeczach Bugu. W rejonie miejscowo ści Błota Sre- brzyskie mi ąŜ szo ść torfów dochodzi do 6–7 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Świer Ŝe wyst ępuj ą trzy kompleksy litologiczno-surowcowe: okru- chowy, zbudowany z piasków, stanowi ących kruszywo naturalne dla budownictwa i drogo- wnictwa; ilasty, na który składaj ą si ę iły i mułki ilaste trzeciorz ędu, b ędące surowcem do pro- dukcji ceramiki budowlanej i cementu oraz torfowy (obszary perspektywiczne dla udokumen- towania złó Ŝ tej kopaliny). Dotychczas udokumentowano 13 złó Ŝ: 8 kruszywa naturalnego piaskowego, 3 iłów ce- ramiki budowlanej oraz 2 iłów do produkcji cementu. Zestawienie udokumentowanych złó Ŝ kopalin, ich stan zagospodarowania oraz klasyfikację sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝa surowców ilastych, zarówno do produkcji cementu jak te Ŝ ceramiki budowlanej znajdu- ją si ę w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w okolicach Bukowej i Łukówka, na terenie gminy Sawin.

Zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Bukowa Wielka” udokumentowano w kategorii C 2

(Borz ęcki i in., 1978), a nast ępnie w kategorii C 1 w roku 1988 (Jaros, Niszczyk, 1988) w ob- rębie dwóch pól zło Ŝowych o ł ącznej powierzchni 19,35 ha (pole zachodnie A –12,43 ha, pole wschodnie B – 6,92 ha). Kopalin ą s ą tu iły i mułki ilaste trzeciorz ędu (miocen-pliocen) wci- śni ęte w formie pakietów i soczew w otaczaj ące je czwartorz ędowe gliny zwałowe. Taka nie- regularno ść budowy powoduje du Ŝą zmienno ść mi ąŜ szo ści zło Ŝa, od 3,0 do 18,3 m. Średnia mi ąŜ szo ść w polu A wynosi 9,6 m, a w polu B 7,7 m. W nadkładzie o średniej grubo ści 1,9 m w polu A oraz 2,3 m w polu B wyst ępuj ą: gleba, piaski i glina zwałowa. W sp ągu zło Ŝa w obydwu polach wyst ępuj ą iły i gliny na zwietrzelinie margli kredowych. Warstwa zło Ŝowa jest sucha, natomiast lokalnie wyst ępuje poziom wód zawieszonych w stropie osadów ilasto- gliniastych.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wydobycie Numer Wiek geologiczne Kategoria zagospoda- Zastosowanie Klasyfikacja (tys. t, Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania rowania kopaliny złó Ŝ tys. m 3* ) konflikto- na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m 3* ) zło Ŝa wo ści zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy według stanu na 31.12. 2009 (Wołkowicz i in. (red.), 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 tylko pozabilan- Natura 1 Wola Uhruska p Q C * Z – Sb 4 B sowe 1 2000, L *1) 2 Bukowa Wielka i(ic) Tr 617 C1 Z – Scb 4 B Gl

3 Bukowa Wielka i(ir) Tr 2 603 C1 N – Sc 4 B Gl * 1) 4 Bukowa Mała p Q 40 C1 Z – Sb, Sd 4 B W * 5 Łukówek I i(ic), g(gc) Tr, Q 9 C1 Z – Scb 4 A – 11 11 * 6 Łukówek i(ir) Tr 292 C1 Z – Sc 4 A –

7 Łukówek p. B p Q 36 C1 Z – Sd 4 A –

8 Łukówek p. A p Q 33 C1 G 3 Sd 4 A –

9 Jazików p Q 20 C1 G 3 Sb, Sd 4 A –

10 Le śniczówka p Q 46 C2 Z – Sb, Sd 4 B K, W 1) 1) 11 Świer Ŝe p Q 118 C2 G 2 Sb, Sd 4 B W * 2) 12 Bukowa Wielka-1 i(ic), g(gc) Tr, Q 169 C1 G 0 Scb 4 A – 3) 13 Świer Ŝe IV p Q 106 C1 G –. Sd 4 A –

Rubryka 2 1) – ponad 50% powierzchni zło Ŝa poza granicami arkusza Świer Ŝe (753); Rubryka 3 p – piaski, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, i(ir) – iły o ró Ŝnym zastosowaniu (iły do produkcji cementu), g(gc) – gliny ceramiki budowlanej Rubryka 4 Tr – trzeciorz ęd, Q – czwartorz ęd Rubryka 5 1) – wg dodatku nr 2 z 2008 roku zasoby bilansowe wynosz ą 1556 tys.m 3; * Rubryka 6 kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 ; Rubryka 7 zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, Z1) – wg Bilansu... zło Ŝe eksploatowane okresowo, G 1) – zaniechane w połowie 2010 roku; G2) – wydano koncesj ę, eksploatacji nie podj ęto; G 3) – zagospodarowane w 2010 roku Rubryka 9 kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sc – cementowe, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10 zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 Natura 2000 – obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (obszar specjalnej ochrony ptaków), L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb, K – ochrona kra- jobrazu; W – ochrona wód podziemnych (GZWP nr 407)

W iłach i mułkach niekorzystna jest du Ŝa zawarto ść margla ziarnistego (w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm) si ęgaj ąca maksymalnie 0,31% ( średnio 0,02%). Ponadto kopali- na charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami: woda zarobowa od 6,6 do 15,0% ( śr. 9,70), zawarto ść SiO 2 si ęga średnio 71,49%, Al 2O3 –13,29%, a Fe 2O3 – 4,57%. Udział pozostałych składników: CaO, MgO, K 2O i Na 2O oscyluje wokół 1%. Przeprowadzone badania tworzywa ceramicznego po wypaleniu w temperaturze 950°C wykazały znaczn ą zmienno ść jego parametrów, przy generalnie niskiej jako ści: nasi ąkliwo ść w wyrobach wynosi od 19,6 do 40,3% ( średnio 27,12%), wytrzymało ść na ściskanie od 12,10 do 24,31 MPa ( średnio 18,78 MPa), a porowato ść wzgl ędna waha si ę w przedziale od 5,7 do 13,04%.

W roku 1997 prawie na tym samym obszarze udokumentowano w kategorii C 1 zło Ŝe iłów do produkcji cementu „Bukowa Wielka” (Majka-Smuszkiewicz, 1997a). Wi ększo ść tego zło Ŝa (ponad 90% powierzchni) pokrywa si ę ze zło Ŝem iłów ceramiki budowlanej o tej samej nazwie, a przedmiotem dokumentacji w obydwu zło Ŝach s ą te same osady. Powierzchnia opisywanego zło Ŝa jest nieco mniejsza (15,55 ha), jednak tak Ŝe obejmuje dwa pola zło Ŝowe (pole zachodnie A – 9,25 ha, pole wschodnie B – 6,30 ha). Poniewa Ŝ przedmiotem dokumentacji jest ten sam kompleks litologiczno-surowcowy, zbli Ŝone s ą cechy jako ściowe iłów. Podobna jest tak Ŝe budowa geologiczna zło Ŝa oraz warunki hydrogeolo- giczne. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 2,0 do 18,3 m ( średnio 9,5 m), a nadkład o grubości od 0,2 do 3,0 m ( średnio 0,9 m) stanowi ą: cienka warstwa gleby oraz piaski z wkładkami Ŝwi- rów i gliny zwałowe.

Iły zawieraj ą: od 56,03 do 87,04% SiO 2 ( śr. 72,23%), od 6,87 do 19,46% Al 2O3

(śr. 13,12%), od 1,53 do 8,41% Fe 2O3 ( śr. 4,53%), od 0,09 do 3,28 CaO ( śr. 1,07%) i od 0,36 do 2,40 K 2O ( śr. 1,46%), a zawarto ści MgO i Na 2O s ą poni Ŝej 1%. Dokumentacja z 1997 roku (Majka-Smuszkiewicz, 1997a, b), została wykonana na zle- cenie Cementowni Chełm, która traktowała to zło Ŝe jako pole rezerwowe dla innego, eksplo- atowanego aktualnie zło Ŝa iłów schudzaj ących surowiec w ęglanowy. Nie rozliczyła zasobów zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Bukowa Wielka”. PoniewaŜ w krajowej bazie zasobowej istniej ą dwa zło Ŝa dotycz ące tej samej serii zło Ŝowej, wydaje si ę uzasadnionym potraktowa- nie iłów i mułków ze zło Ŝa „Bukowa Wielka” jako kopaliny dwusurowcowej (surowiec ilasty ceramiki budowlanej oraz surowiec ilasty do produkcji cementu). W zwi ązku z planami uruchomienia nowej cegielni w miejscowo ści Wola Uhruska na zlecenie „Symetric” Sp. z o.o. została opracowana dokumentacja geologiczna wyodr ębniaj ąca

12 ze zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Bukowa Wielka” zło Ŝe iłów i mułków „Bukowa Wielka- 1” (Chwesiuk, 2008a). Dla pozostałej cz ęś ci zło Ŝa sporz ądzono rozliczenie zasobów w formie dodatku do dokumentacji geologicznej (Chwesiuk, 2008b).

Zło Ŝe „Bukowa Wielka-1” udokumentowano w kategorii C 1 na powierzchni 1,35 ha. Mi ąŜszo ść serii zło Ŝowej wynosi od 10,0 do 15,0 m ( średnio 12,5 m), a nadkład o grubo ści od 0,3 do 5 m ( średnio 2,1 m) stanowi ą: cienka warstwa gleby oraz piaski gliniaste i gliny zwa- łowe. Zawarto ść margla w ziarnach >0,5 mm, wynosz ąca średnio 0,05% (maksymalnie do 0,19%) oraz skurczliwo ść wysychania od 6,6 do 15,0% ( średnio 9,7%) kwalifikuj ą kopalin ę z tego zło Ŝa jako surowiec do produkcji ceramiki budowlanej po uprzednim schudzeniu su- rowca ceramicznego. Bada ń jako ściowych tworzywa ceramicznego nie wykonano. Podobna sytuacja, je śli chodzi o dokumentacj ę złó Ŝ iłów, panuje w okolicach Łukówka, gdzie na cz ęś ciowo pokrywaj ącym si ę obszarze udokumentowano dwa zło Ŝa: pierwotnie zło- Ŝe iłów do produkcji cementu „Łukówek” (Wiatr, 1976), a nast ępnie iłów ceramiki budowla- nej „Łukówek I” (Chwesiuk, 2000b). W zło Ŝu „Łukówek” o powierzchni 9,70 ha, kopalin ą s ą iły trzeciorz ędowe (miocen-pliocen) o mi ąŜ szo ści od 1,8 do 2,5 m ( średnio 2,0 m), tkwi ące jako porwaki w obr ębie glin i piasków czwartorz ędowych. Nadkład stanowi jedynie gleba. Poziom wodono śny znajduje si ę poni Ŝej serii zło Ŝowej.

Iły zawieraj ą: od 61,01 do 64,04% SiO 2 ( śr. 62,52%), od 15,71 do 17,08% Al 2O3

(śr. 16,40%), od 3,20 do 5,44% Fe 2O3 ( śr. 4,32%), od 1,32 do 4,78 CaO ( śr. 3,07%) i od 0,63 do 2,19 K 2O ( śr. 1,41%); zawarto ści MgO, Na 2O i SO 3 s ą poni Ŝej 1%. Kopalina wykorzysty- wana była jako dodatek do produkcji klinkieru. W s ąsiedztwie zło Ŝa „Łukówek” oraz cz ęś ciowo w jego granicach udokumentowano w kategorii C 1 zło Ŝe glin i iłów do produkcji ceramiki budowlanej „Łukówek I” o powierzch- ni około 0,50 ha (Chwesiuk, 2000b). Seri ę zło Ŝow ą o średniej mi ąŜ szo ści 1,9 m buduj ą iły trzeciorz ędu (miocen-pliocen) z wkładkami glin zwałowych czwartorz ędu. W nadkładzie wy- st ępuje wył ącznie gleba. Parametry jako ściowe iłów przyj ęto według dokumentacji s ąsiednie- go zło Ŝa „Łukówek”. Surowiec przeznaczony był do produkcji cegły pełnej. Zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego s ą rozmieszczone na terenie kilku gmin znaj- duj ących si ę na obszarze arkusza. Parametry geologiczne tych złó Ŝ jak te Ŝ charakterystyk ę jako ściow ą kopaliny przedstawiono w tabelach 2 i 3. W rejonie Woli Uhruskiej kart ą rejestra- cyjn ą w obr ębie serii zło Ŝowej o genezie eolicznej (wydma) udokumentowano złoŜe kruszy- wa piaszczystego „Wola Uhruska” (Wołejko i in., 1977). W zło Ŝu pozostały tylko zasoby pozabilansowe. Piaski przeznaczone były dla budownictwa.

13 Tabela 2 Parametry geologiczne złó Ŝ kruszywa piaskowego Mi ąŜ szo ść Grubo ść Skały Nr Powierzchnia zło Ŝa: nadkładu: otaczaj ące: Warunki zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa w ha od –do, śr. od–do, śr. nadkład hydrogeologiczne mapie (m) (m) sp ąg 1 2 3 4 5 6 7 0,2–0,4; gleba 1 Wola Uhruska 23,60 2,5–13,8; 4,9 suche 0,3 piaski 1,7–3,1; 0,2–0,5; gleba cz ęś ciowo 4 Bukowa Mała 1,32 2,2 0,3 gliny pylaste zawodnione 0,5–3,0; gleba 7 Łukówek p. B 1,84 0,5 suche 2,4 glina zwałowa 1,5–2,5; 0,2–0,7; gleba 8 Łukówek p. A 1,76 suche 1,9 0,5 glina zwałowa gleba pole A 1,18 1,5–2,4 0,3–0,4; 9 Jazików mułki, piaski suche pole B 0,62 2,0 0,4 pylaste gleba 3,1–3,7; 0,3–0,5; cz ęś ciowo 10 Le śniczówka 0,78 zwietrzelina 3,5 0,4 zawodnione kredy 0,6–7,3; 0,0–0,5; gleba cz ęś ciowo 11 Świer Ŝe 11,18 3,8 0,2 pyły zawodnione 2,1–5,5; 0,5–2,9; gleba 13 Świer Ŝe IV 1,72 suche 3,9 1,4 piaski pylaste

Tabela 3 Charakterystyka jako ściowa kruszywa piaskowego Gęsto ść nasypowa Nr Zawarto ść ziaren Zawarto ść pyłów Gęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsio- zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa o ϕ do 2 mm (%) mineralnych (%) w stanie lu źnym nym mapie (od–do; śr.) (od–do; śr.) od–do; śr. (Mg/m 3) od–do; śr. (Mg/m 3) 1 2 3 4 5 6 0,8–5,0; 1,40–1,55; 1,60–1,71; 1 Wola Uhruska 100 1) 3,4 1,42 1,66 95–100; 2,2–10,0; 1,35–1,42; 4 Bukowa Mała nie okre ślono 98,3 4,7 1,38 Łukówek 79,3–100; 6,7–22,0; 1,62–1,68; 7 nie badano p. B 89,7 14,4 1,65 Łukówek 79,3–100; 6,7–22,0; 1,62–1,68; 8 nie badano p. A 89,7 14,4 1,65 4,6–7,2; 9 Jazików 100 1,40 1,58 6,3 2,3–5,1; 10 Le śniczówka 100 nie badano nie badano 3,4 96–100; 2,5–3,0; 1,34–1,40; 11 Świer Ŝe nie badano 99 2,8 1,37 5,0–10,0; 13 Świer Ŝe IV 100 nie badano 1,59 7,5 1) – zawarto ść ziarna poni Ŝej 2,5 mm Na terenie gminy Sawin w zachodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę zło Ŝe „Bukowa Ma- ła”. W zło Ŝu udokumentowanym w formie karty rejestracyjnej wyst ępuj ą piaski wodnolo- dowcowe (Chwesiuk, Grzywa, 1993). Kopalina przeznaczona jest dla budownictwa i drogo- wnictwa.

14 W centralnej cz ęś ci arkusza Świer Ŝe udokumentowano trzy zło Ŝa w kategorii C 1 – „Łu- kówek p. A” (Łoza, 2001a), „Łukówek p. B” (Łoza, 2001b) i „Jazików” (w dwóch polach) (Łoza, 2003; Pilipczuk, 2009), natomiast w cz ęś ci południowo-zachodniej powy Ŝszego arku- sza jedno zło Ŝe w kategorii C 2 – „Le śniczówka” (Chwesiuk, 1998). Piaszczysta seria złoŜowa wy Ŝej opisanych złó Ŝ ma genez ę wodnolodowcow ą. Kopalina z tych złó Ŝ mo Ŝe by ć stosowa- na w drogownictwie oraz dodatkowo w budownictwie („Jazików”, „Le śniczówka”). W połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci arkusza na terenie gminy Dorohusk udokumentowano dwa zło Ŝa kruszywa piaskowego: „ Świer Ŝe” (w kat. C 2) oraz „ Świer Ŝe IV” (w kat. C 1). Zlokalizowane są one w obr ębie tarasu nadzalewowego wznosz ącego si ę 8–10 m nad poziom rzeki Bug. Zło Ŝe „ Świer Ŝe” o aktualnej powierzchni 11,18 ha zostało udokumentowane najpierw na powierzchni 5,40 ha (Chwesiuk, 1995), a nast ępnie powi ększone o kolejne 5,78 ha (Chwesiuk, 2000a). W obr ębie opisywanego arkusza znajduje si ę tylko fragment zło Ŝa „ Świer Ŝe”, (zasadni- cza cz ęść le Ŝy na terenie s ąsiedniego arkusza Okopy – 754) W obydwu zło Ŝach kopalin ą s ą w przewadze drobnoziarniste piaski rzeczne, które mog ą by ć wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie (zło Ŝe „ Świer Ŝe”) oraz drogownictwie „ Świer Ŝe IV” (Stec, 2009). Wszystkie zło Ŝa znajduj ące si ę na terenie arkusza Świer Ŝe ze wzgl ędu na ich ochron ę zaklasyfikowano do złó Ŝ klasy 4 (powszechne, licznie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne). Do klasy- fikacji zastosowano kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych (Zasady…, 2002). Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści ich eksploatacji w odniesieniu do ró Ŝnych komponentów środowiska przyrodni- czego i elementów zagospodarowania przestrzennego (Instrukcja…, 2005). Z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝa piasków „Wola Uhruska”, „Bukowa Ma- ła” „Le śniczówka” i „ Świer Ŝe” oraz zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Bukowa Wielka” i iłów do produkcji cementu „Bukowa Wielka” zaliczono do klasy B – złó Ŝ konfliktowych. Zło Ŝe „Wola Uhruska” znajduj ą si ę w obszarze specjalnej ochrony ptaków Europejskiej Sieci Eko- logicznej Natura 2000 – Dolina Środkowego Bugu i w obr ębie lasów. Zło Ŝa: „Bukowa Mała”, „Le śniczówka” i „ Świer Ŝe” le Ŝą w granicach udokumentowanego zbiornika wód podziem- nych Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ) – 407 (Zezula i in., 1996), a obydwa zło Ŝa „Bukowa Wielka” le Ŝą na obszarze wyst ępowania gleb chronionych. Zło Ŝe „Le śniczówka” dodatkowo poło Ŝone jest na terenie parku krajobrazowego. Pozostałe zło Ŝa: „Łukówek p. A”, „Łukówek p. B”, „Jazików” i „ Świer Ŝe IV” zaliczono do małokonfliktowych (klasa A) (tabela 1). Ze wzgl ędu na zaleganie warstwy zło Ŝowej powy Ŝej poziomów wodono śnych uznano, Ŝe powy Ŝsze zło Ŝa nie stanowi ą zagro Ŝenia (ogniska zanieczyszcze ń) dla zbiornika wód pod- ziemnych – 407 pomimo udokumentowania w granicach tego zbiornika.

15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Świer Ŝe, z wyj ątkiem złó Ŝ iłów do produkcji cementu „Bukowa Wielka” i iłów ceramiki budowlanej „Bukowa Wielka-1”, wszystkie pozostałe zło Ŝa były lub są przedmiotem eksploatacji. UŜytkownicy wszystkich eksploatowanych złó Ŝ kruszywa piaskowego posiadaj ą wa Ŝne koncesje, a zło Ŝa maj ą zatwierdzone obszary i tereny górnicze (tabela 4). Zasoby bilansowe kruszywa piaskowego (około 318 tys. ton) przy obecnym poziomie wydobycia starcz ą co najmniej na kilkana ście lat. Na podstawie wa Ŝnych koncesji prowadzona jest eksploatacja ze złó Ŝ: „Łukówek p. A” „Jazików” i „ Świer Ŝe IV”. Eksploatacja złó Ŝ: „Łukówek p. A” i „Jazi- ków” prowadzona jest na potrzeby gmin Sawin i Ruda-Huta, głównie w zakresie napraw lo- kalnych dróg, a podrz ędnie w budownictwie (zło Ŝe „Jazików”). Piaski ze zło Ŝa „ Świer Ŝe IV” zagospodarowanego przez prywatnego u Ŝytkownika są wykorzystywane do napraw dróg. Tabela 4 Charakterystyka obszarów i terenów górniczych Powierzchnia Nr Powierzchnia Nazwa obszaru Okres wa Ŝno ści koncesji zło Ŝa na terenu górniczego zło Ŝa górniczego od – do mapie (ha) (ha) 1 2 3 4 5 8 Łukówek p. A 1,56 1,56 29.11.2001–31.12.2011 pole A 1,18 pole A 1,18 9 Jazików 17.11.2003–17.11.2013 pole B 0,62 pole B 0,62 12 Bukowa Wielka-1 1,35 1,35 14.08.2008–13.08.2015

13 Świer Ŝe IV 1,70 1,70 07.12.2009–13.08.2019

Od przełomu lat 70. i 80. do pocz ątku lat 90. była prowadzona eksploatacja iłów i mułków ceramiki budowlanej ze zło Ŝa „Bukowa Wielka”. Śladem po tej eksploatacji jest nie- wielkie, wypełnione wod ą wyrobisko. Drugie zło Ŝe iłów do produkcji cementu, „Łukówek” było natomiast eksploatowane od lat 70. do 1994 roku. Na niewielk ą skal ę w latach 2000–2001 eksploatowano tak Ŝe zło Ŝe iłów i mułków ceramiki budowlanej „Łukówek I”. Wydobywano tu surowiec na potrzeby cegielni zlokalizowanej nieopodal zło Ŝa. Aktualnie cegielnia jest nie- czynna, a zło Ŝe zaniechane. Śladem po eksploatacji jest zalane wod ą niewielkie wyrobisko. Zło Ŝe „Bukowa Wielka-1” jest w trakcie zagospodarowywania, w sierpniu 2008 roku uzyskano koncesj ę na eksploatacj ę, obecnie trwa budowa zakładu przeróbczego w Woli Uhruskiej. Eksploatacja zło Ŝa „Łukówek p. B”, która była prowadzona w latach 2001–2006 została zaniechana ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów przemysłowych. W granicach zło Ŝa pozo- stawiono rozliczone zasoby bilansowe rz ędu 36 tys. ton piasków budowlanych.

16 Eksploatacji piasków ze zło Ŝa „Le śniczówka” trwaj ącej w latach 1999–2001 zaniecha- no ze wzgl ędu na nisk ą jako ść piasków i konfliktowo ść z chronionymi elementami środowi- ska naturalnego. Zasobów bilansowych piasków budowlanych nie rozliczono. Śladem po działalno ści górniczej jest ulegaj ące post ępuj ącej samorekultywacji wyrobisko wgł ębne o powierzchni kilku arów. W 2000 roku zaniechana została eksploatacja ze zło Ŝa „Bukowa Mała”. Wydobycia pia- sków zaprzestano z powodu wyczerpania zasobów przemysłowych (warstwa sucha). Pozosta- łe w zło Ŝu zasoby bilansowe nie zostały rozliczone stosownym dodatkiem. Eksploatacj ę pro- wadzono systemem ścianowym, pozostawiaj ąc praktycznie uległe samorekultywacji niewiel- kie (rz ędu 0,1–0,2 ha), sezonowo zawodnione wyrobiska poeksploatacyjne. W roku 1977 rozpocz ęto eksploatacj ę piasków wydmowych ze zło Ŝa „Wola Uhruska”. Prawdopodobnie w latach 90. XX wieku Lubelskie Kopalnie Surowców Mineralnych zako ń- czyły eksploatacj ę ze wzgl ędu na wyczerpanie bilansowych zasobów piasków. Teren poeks- ploatacyjny został zrekultywowany poprzez złagodzenie skarp wyrobiska i zalesienie. W granicach dawnego wyrobiska okresowo prowadzone było nielegalne wydobycie piasków na niewielk ą skal ę przez okoliczn ą ludno ść . W czasie zwiadu terenowego nie stwierdzono śladów świe Ŝej eksploatacji piasków. Na obszarze arkusza Świer Ŝe nie stwierdzono punktów niekoncesjonowanej eksploata- cji, w których prowadzone jest obecnie wydobycie kopaliny na wi ększ ą skal ę. W czasie zwia- du terenowego odnotowano 6 punktów wyst ępowania kopaliny o powierzchni do kilkudzie- si ęciu arów, które s ą pozostało ści ą po nielegalnej eksploatacji piasków. Wyrobiska tego typu wyst ępuj ą w rejonie Woli Uhruskiej (w granicach dawnego wyrobiska zło Ŝa piasków „Wola Uhruska”), Bukowej Wielkiej, Łukówka, Konotopa, Karolinowa i w okolicach Le śniczówki (przy granicy ze zło Ŝem piasków o tej samej nazwie).

VI. Perspektywy wyst ępowania kopalin

Na całym obszarze arkusza Świer Ŝe na powierzchni terenu wyst ępuj ą przede wszystkim utwory czwartorz ędowe. Tylko lokalnie odsłaniaj ą si ę w ęglanowe utwory górnokredowe, które tworz ą najwy Ŝsz ą cz ęść zachodniej skarpy doliny Bugu oraz buduj ą wzgórza w central- nej cz ęś ci arkusza w okolicach Siedliszcza i Rudki. Miejscami na powierzchni terenu wyst ę- puj ą tak Ŝe ilaste lub piaszczyste utwory trzeciorz ędu (mio-pliocenu), jednak nie znajduj ą si ę one tutaj in situ , lecz stanowi ą porwaki wtłoczone w obr ęb utworów czwartorz ędowych. Na skraju zachodniej cz ęś ci arkusza przebiega granica zasi ęgu karbo ńskiej w ęglonośnej formacji Lublina. Zwi ązane s ą z ni ą perspektywy zasobowe w ęgla kamiennego, oszacowano

17 do gł ęboko ści 1000 m (Zdanowski, 2010a, b). Jednak ich warto ść gospodarcza jest niewielka (w ęglozasobno ść w ęgli typu 32/34 1–2 m) i nie wydaje si ę prawdopodobne, aby wzrosła w najbli Ŝszych dziesi ątkach lat. W roku 2008 na obszarze opisywanego arkusza spółka Orlen Upstream rozpocz ęła za- krojone na szerok ą skal ę badania perspektywiczno ści skał ilastych i ilasto-mułowcowych or- dowiku i dolnego syluru dla udokumentowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu ziemnego (gaz łupkowy) oraz piaskowców kambryjskich jako skał perspektywicznych dla udokumen- towania tzw. gazu zamkni ętego. Powy Ŝsze kompleksy skalne spełniaj ą podstawowe warunki dla wyst ępowania gazu niekonwencjonalnego (Poprawa, Kiersnowski 2008; Poprawa, 2010). W przeszło ści na potrzeby budowlane okoliczna ludno ść pozyskiwała kred ę pisz ącą z kamieniołomu na Babiej Górze w centralnej cz ęś ci arkusza. Kopalina zawiera

87,7% CaCO 3 (Tarnas, 1962). Najbardziej eksponowana partia tego wzgórza została uznana za perspektywiczn ą dla udokumentowania zło Ŝa kredy pisz ącej. Mi ąŜ szo ść kredy na wychod- niach w kamieniołomie oszacowano na co najmniej 20–30 m. Z uwagi na brak danych wiert- niczych co do mi ąŜ szo ści kompleksu kredy pisz ącej nie wyznaczono obszarów prognostycz- nych dla udokumentowania złó Ŝ w powy Ŝszym obszarze perspektywicznym. Z utworami czwartorz ędowymi wi ąŜą si ę perspektywy wyst ępowania złó Ŝ kruszywa na- turalnego piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego. Perspektywy zło Ŝowe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego s ą zwi ązane z kilkoma typami osadów. S ą to: piaski i Ŝwiry moren martwego lodu, piaski i Ŝwiry ozów, piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych oraz piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej (Buraczy ński, Wojtanowicz, 1990) jako obszary perspektywiczne zło Ŝowo potraktowano rozległe wychodnie piasków i Ŝwirów akumulacji szczelinowej, rozci ągaj ąca si ę od zachodniej granicy arkusza do miejscowo ści Rudy-Wie ś oraz stref ę wyst ępowania pia- sków i Ŝwirów buduj ących moren ę martwego lodu w okolicy Kolonii K ępy przy południowej granicy arkusza. W wyznaczonych obszarach perspektywicznych wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry o szacunkowej mi ąŜ szo ści kilku metrów. Szczególnie interesuj ące, je śli chodzi o perspektywy kruszywa piaskowego, wydaj ą si ę osady buduj ące taras nadzalewowy rzeki Bug, wznosz ące si ę w rejonie pomi ędzy miejscowo- ściami Rudka, Świer Ŝe i Zamie ście 8–10 m ponad lustro wody w rzece Bug (Buraczy ński, Wojtanowicz, 1990). Na s ąsiednim arkuszu Okopy w obr ębie tego tarasu udokumentowano kilka, aktualnie eksploatowanych złó Ŝ piasków. Poprzez analogi ę z powy Ŝszym obszarem zło Ŝowym szacunkowa mi ąŜ szo ść perspektywicznego kompleksu piaszczystego mo Ŝe zmie- nia ć si ę w granicach od 1–2 m do nawet 6–7 m. Za perspektywiczne w zakresie kruszywa

18 piaskowego uznano równie Ŝ niewielkie formy moren czołowych w okolicach Bukowej Wiel- kiej. Jako perspektywiczne nale Ŝy tak Ŝe traktowa ć piaski zgromadzone w wydmach wyst ępu- jących zarówno na powierzchni tarasu nadzalewowego, jak te Ŝ na zachód od miejscowo ści Zamieście. Mi ąŜ szo ść piasków mo Ŝe dochodzi ć tu do 2–3 m. Z uwagi na brak danych wiertniczych i przede wszystkim bada ń jako ściowych, nie wy- znaczono obszarów prognostycznych dla udokumentowania złó Ŝ w powy Ŝszych obszarach perspektywicznych. Na terenie arkusza, a zwłaszcza w jego południowej i centralnej cz ęś ci, wyst ępuj ą licz- ne nagromadzenia torfów. Były one przedmiotem dokumentacji geologicznych, sporz ądza- nych głównie w latach 90. XX wieku (Borowiec, 1990; Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). S ą to tor- fy niskie, turzycowe lub szuwarowo-brzezinowe, o popielno ści od 10 do 20%, stopniu roz- kładu na poziomie około 30%, o mi ąŜ szo ści do 7 m. Zwykle poni Ŝej torfów wyst ępuje wa- pienna gytia. Po weryfikacji terenowej uwzgl ędniaj ącej stopie ń zmeliorowania terenu powy Ŝ- sze obszary udokumentowanych torfów zaznaczono jako obszary perspektywiczne. Mimo Ŝe w obr ębie piasków wodnolodowcowych, a nawet namułów holoce ńskich udo- kumentowano kilka złó Ŝ kruszywa piaskowego („Łukówek p. A”, „Łukówek p. B”, „Jazi- ków”), to nie wydaje si ę celowym dalsze poszukiwanie nagromadze ń zło Ŝowych w tych osa- dach. W udokumentowanych zło Ŝach obserwuje si ę zwykle mi ąŜ szo ść blisk ą dolnej granicy bilansowo ści oraz płytkie zaleganie wód gruntowych. Piaski buduj ące rozległy kem w okolicach Łukówka nie spełniaj ą kryteriów bilansowo ści dla tego typu kopaliny, je śli cho- dzi o mi ąŜ szo ść i zawarto ści pyłów mineralnych (Sawicka, 1972). Obszar w rejonie miejsco- wo ści Gotówka (na południowym skraju arkusza) równie Ŝ rozpoznano z wynikiem negatyw- nym. Prowadzono tu prace poszukiwawcze piasków pod k ątem zastosowania ich w budow- nictwie i drogownictwie. Wykonano kilkana ście otworów o gł ęboko ści 3–8 m, w których nawiercono piaski silnie zaglinione lub piaski pylaste o małej mi ąŜ szo ści (Cywicki, 1985). Wyst ąpienia osadów ilastych trzeciorz ędu (mio-pliocenu) były przedmiotem prac po- szukiwawczych w latach siedemdziesi ątych i osiemdziesi ątych. Poza obszarem Bukowej Wielkiej i Łukówka, gdzie udokumentowano zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej oraz iłów do produkcji cementu, pozostałe wyst ąpienia uznano za negatywne pod wzgl ędem zło Ŝowym (Borz ęcki, Sokoli ńska, 1977). Sondami do gł ęboko ści 5–6 m nawiercono tu wyst ąpienia glin zwałowych i piasków gliniastych.

19 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Świer Ŝe jest poło Ŝony w zlewni Bugu oraz jej dopływu Uherki. Najwi ększ ą rzek ą na opisywanym obszarze jest Bug, lewobrze Ŝny dopływ Narwi. Rze- ka stanowi wschodni ą granic ę pa ństwa (Polska – Ukraina); na omawianym obszarze jest nie- uregulowana, meandruje, tworz ąc liczne starorzecza. Szeroko ść koryta rzeki wynosi ok. 50– 100 m. Rzeka charakteryzuje si ę zasilaniem roztopowo-opadowym z wezbraniami w okresie wiosennym (marzec–kwiecie ń) i jesiennymi ni Ŝówkami (sierpie ń–pa ździernik). Stany wody w rzece obserwowane na wodowskazie w Dorohusku (poza obszarem arkusza) wykazywały du Ŝą ró Ŝnicę mi ędzy stanami średnimi, a wysokimi. Średni roczny przepływ Bugu z wielole- cia (1951–90) mierzony na przekroju we Włodawie (poza obszarem arkusza) wynosił 54,5 m3/s, najwi ększy przepływ z okresu obserwacyjnego wynosił ok. 770 m 3/s (Raport…, 2010). Najwi ększym dopływem Bugu na omawianym terenie jest Uherka. Rzeka jest uregulo- wana, a szeroko ść koryta wynosi około 2,5 m. Jest to rzeka o ustroju deszczowym. Wysokie stany wód notuje si ę w marcu i kwietniu, a minimalne pod koniec lata (sierpie ń, wrzesie ń). Stany wody w rzece mierzone na wodowskazie w Rudzie Opalin wykazywały niezbyt du Ŝe wahania, ok. 150 cm, pomi ędzy niskimi, a wysokimi oraz ok. 270 cm mi ędzy stanami eks- tremalnymi. Średni roczny przepływ Uherki z wielolecia (1955–90) wynosił 1,55 m 3/s, nato- miast maksymalny 28,1 m 3/s, a minimalny 0,05 m 3/s. Głównym prawobrze Ŝnym dopływem Uherki jest rzeka Gdolanka. Rzeka ta jest rów- nie Ŝ uregulowana, a szeroko ść koryta wynosi 1–1,5 m. Stany wody na rzece nie s ą obserwo- wane. Pozostałe, mniejsze cieki naturalne (bezimienne) płyn ące na omawianym obszarze sta- nowi ą głównie dopływy Uherki i Gdolanki. Wyst ępuje tu kilka nieco wi ększych zbiorników wodnych w rejonie Rudy Opalin (o powierzchni 1 i 3 ha) i w rejonie lasu Uroczysko Wesołówka, oraz liczne drobne oczka wodne głównie genezy krasowej (rejon Gotówki Niemieckiej, Marynina, Zarudni, Podrudzia). Mniejsze zbiorniki wypełniaj ą niektóre starorzecza w dolinie Bugu. Na torfowiskach wyst ę- puj ą liczne torfianki z wod ą (dolina Gdolanki, okolice Miłosławia, Marysina). Badania czysto ści wód powierzchniowych w ramach monitoringu diagnostycznego przeprowadzono w 2005 roku. Ocena stanu czysto ści klasyfikowanego zgodnie z 5-stopniow ą skal ą (Rozporz ądzenie…, 2004) przedstawiała si ę w nast ępuj ący sposób:

20  Rzeka Bug w punkcie monitoringowym Dorohusk (poza obszarem arkusza) – IV klasa,  rzeka Uherka w punkcie monitoringowym Rudka – IV klasa,  Rzeka Gdolanka w punkcie monitoringowym Ruda Opalin – V klasa. W 2008 roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie prowadził mo- nitoring jako ści wód zlewni Bugu. Ocen ę jako ści wód przeprowadzono zgodnie z rozporz ą- dzeniem w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych cz ęś ci wód po- wierzchniowych i podziemnych (Raport…, 2009). Na podstawie dost ępnych wyników bada ń sporz ądzono wst ępn ą ocen ę stanu jednolitych cz ęś ci wód. Ze wzgl ędu na ci ągły proces dosto- sowywania metod dla biologicznych elementów jako ści wód, jak równie Ŝ ustalania warto ści granicznych dla klas jako ści, nie wszystkie wska źniki biologiczne mogły by ć uwzgl ędnione w klasyfikacji. Dlatego te Ŝ poni Ŝsz ą ocen ę nale Ŝy traktowa ć jako ocen ę wst ępn ą. W poste- runku Dorohusk (poza obszarem arkusza) ocena stanu/potencjału ekologicznego wód Bugu wskazuje na stan umiarkowany, w zakresie oceny elementów fizykochemicznych – stan poni- Ŝej dobrego, w zakresie oceny stanu elementów biologicznych – stan dobry. Ocena sta- nu/potencjału wód w rzece Gdolanka w punkcie monitoringowym Ruda Opalin oraz w rzece Uherce w punkcie Rudka okre ślono jako stan umiarkowany, w zakresie oceny elementów fizykochemicznych – stan poni Ŝej dobrego, w zakresie oceny stanu elementów biologicznych – stan dobry (Raport…, 2010). Źródłami zanieczyszcze ń wód powierzchniowych na opisywanym obszarze są spływy powierzchniowe substancji biogennych z pól uprawnych (z nawozów, środków ochrony ro- ślin itp.) oraz nieoczyszczone ścieki (bytowo-gospodarcze) z terenów zabudowy wiejskiej, odprowadzane do cieków i rowów melioracyjnych.

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą Polski wynikaj ącą z Ramowej Dyrektywy Wodnej UE obszar arkusza jest poło Ŝony w Subregionie Bugu wy Ŝynnego. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny na obszarze subregionu wyst ępuje w sp ękanych w ęglanowych utworach kredy górnej, przewa Ŝnie kredzie pisz ącej, marglach i marglach ilastych. Kr ąŜ enie wód pod- ziemnych odbywa si ę systemem poł ączonych szczelin, w śród których o przeci ętnej wodono- śno ści masywu decyduj ą systemy sp ęka ń ciosowych wraz ze szczelinami oddzielno ści mi ę- dzyławicowej, za ś lokalnie systemy szczelin zwi ązanymi ze strefami dyslokacyjnymi (Pa- czy ński, Sadurski red., 2007). Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny na obszarze arkusza Świer Ŝe cz ęsto pozostaje w bezpo średniej wi ęzi hydraulicznej z czwartorz ędowym poziomem wodono śnym. Znaczne

21 dopływ wody do studni uzyskuje si ę do gł ęboko ści 100 m. Na gł ęboko ści poni Ŝej 100 m wy- st ępuje zjawisko zaciskania si ę szczelin skutkuj ące znacznym zmniejszeniem wodoprzepusz- czalno ści osadów. Na gł ęboko ści 200 m osady s ą ju Ŝ słabo przepuszczalne, a na gł ęboko ści 300 staj ą si ę praktycznie nieprzepuszczalne. Poziom wodono śny najcz ęś ciej ujmowany jest przez studnie gł ębinowe na gł ęboko ści od 10–42 m p.p.t. Zwierciadło wody ma charakter swobodny, lokalnie napi ęty. Wydajno ść studzien mie ści si ę w zakresie 15–66 m 3/h. Współ- czynnik filtracji osadów buduj ących u Ŝytkowy poziom wodono śny mie ści si ę w zakresie od 1,8 do 5,5 m/d, a przewodno ść warstwy od 250 do 500 m 2/d. Kredowy poziom wodono śny zasilane jest wskutek bezpo średniej lub po średniej infil- tracji opadów atmosferycznych, a drenowany przez Bug i jego dopływy. Zwierciadło wód podziemnych wyst ępuje na gł ęboko ści: do 2 m na obszarze drenowanym przez Kanał Świer- Ŝowski, od 2 do 10 m na obszarze środkowej cz ęś ci arkusza w obr ębie zlewni dolnej Uherki oraz od 8 do 30 m na obszarze fragmentu zlewni Włodawski (Krajewski, Porowski, 1998). Najpłycej – do 1 m p.p.t. wyst ępuj ą wody podziemne w dnach dolin rzecznych oraz w obr ębie rozległych płaskich obni Ŝeń o charakterze równin torfowych. W obr ębie starorze- czy Bugu, zwierciadło wód wyst ępuje na ogół płycej ni Ŝ 1 m p.p.t. W obr ębie tarasu zalewo- wego zabudowanego z mad pyłowych i pyłowo – piaszczystych, wody podziemne wyst ępuj ą nieco gł ębiej (do 1,5 m p.p.t.). Znaczna cz ęść ludno ści zaopatruje si ę w wod ę z płytkich in- dywidualnych studni kopanych bazuj ących na przypowierzchniowym, czwartorz ędowym poziomie wód podziemnych, lokalnie kredowo-czwartorz ędowym. Wody podziemne u Ŝytkowego poziomu wodono śnego s ą na ogół dobrej jako ści. Ich skład chemiczny jest kształtowany przez czynniki geogeniczne, wpływy antropogeniczne s ą nieznaczne. Najwi ększym zagro Ŝeniem dla wód podziemnych jest niewielki stopie ń skanali- zowania wsi, szczególnie w rejonach wyposa Ŝonych w sie ć wodoci ągow ą. Ścieki, przy wzmo Ŝonym poborze wody, gromadzone s ą cz ęsto w nieszczelnych szambach sk ąd przesi ą- kają do wód podziemnych lub odprowadzane s ą bezpo średnio do gruntu i rowów melioracyj- nych. Na mapie zaznaczono czynne uj ęcia o wydajno ściach przekraczaj ących 25 m 3/h. Są to uj ęcia zlokalizowane w: Woli Uhruskiej, Bukówku, Siedliszczach, Rudej Wsi, Rudej Opalin, Rudej Hucie, Honiszowie i Świer Ŝach. Obszar arkusza jest poło Ŝony w zasi ęgu Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) Nr 407 Niecka Lubelska Chełm – Zamo ść (fig. 3). Parametry hydrogeologiczne GZWP nr 407 przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: mi ąŜ szo ść 65–94 m, współczynnik filtracji 3,3– 5,5 m/d, przewodno ść 250–350 m 2/d, moduł zasobów odnawialnych 105–227 m 3/d/km 2 i mo-

22 duł zasobów dyspozycyjnych – średnio 150 m3/d/km 2. Cały zbiornik jest obj ęty obszarem ochronnym (Zezula i in., 1996).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Świer Ŝe na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – ob- szar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 4 – granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ), kreda górna (K2) VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 753 – Świer Ŝe, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar-

23 to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 753 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Świer Ŝe bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 753 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Świer Ŝe

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12 –35 22 27 Cr Chrom 50 150 500 1 –4 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 16 –42 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 –2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1 –6 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1 –5 2 3 Pb Ołów 50 100 600 3 –11 5 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 –0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 753 – Świer Ŝe 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktu alnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod st awami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 753 – Świer Ŝe do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

24 gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5).

25 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993,-1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profilu o przebiegu N-S, przeci- naj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (za- chodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzysta- no tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowa- nia pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 10–42 nGy/h. Wy Ŝsze warto- ści odpowiadaj ą glinom zwałowym, piaskom i Ŝwirom lodowcowym i wodnolodowcowym, ni Ŝsze za ś osadom jeziornym i rzecznym oraz torfom. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść pro- mieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów cezu jest bardzo niskie – nie przekracza 2,9 kBq/m 2.

26 753W PROFIL ZACHODNI 753E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5682377 5689481

5686709 5680673 m m 5683691 5678765 5679608

5676767 5674495 0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 27 27

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5682377 5689481

5686709 5680673 m m 5683691 5678765 5679608

5676767 5674495 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Świer Ŝe (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmo- dyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

28 Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiert- niczych, których profil wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS.

29 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Świer Ŝe Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krajewski, Porowski, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Świer Ŝe bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zabudowa miejscowo ści gminnych Wola Uhruska i Ruda-Huta oraz zwarta zabudowa Świer Ŝy i Brze źna, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Dolina środkowego Bugu” PLB 060003, „Chełmskie Torfowiska Węglanowe” PLB 060002 (ochrona ptaków), „Torfowiska Chełmskie” PLH 060023, „Las śali ński” PLH 060102, „Poleska Dolina Bugu” PLH 060032 (ochrona siedlisk), − rezerwat przyrody „Bagno Serebryskie” (torfowiskowy), − tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − obszary bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − strefa szczególnej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Za- mo ść (obszar spływu wód podziemnych do uj ęć wód komunalnych w rejonie Chełm- Rejowiec), − wychodnie utworów kredy górnej (skały kolektorskie zbiornika nr 407), − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Bugu, Uherki, Gdolanki i pozostałych cieków, − strefy (do 250 m) wokół akwenów,

30 − tereny zagro Ŝone ruchami masowymi w rejonach Woli Uhruskiej, Nadbu Ŝanki, na połu- dniowy zachód od Woli Uhruskiej, rejon Mielnik (wzdłu Ŝ doliny Bugu) i w rejonie miejscowo ści Świer Ŝe (wzdłu Ŝ doliny Bugu) (Grabowski (red.) i in., 2007), − obszary zagro Ŝone podtopieniami – dolina Bugu od Wólki Okopskiej do Bytynia (No- wicki i in., 2007). Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono w granicach wyst ępowania na powierzchni terenu glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich (stadiał maksymalny). Tworz ą one płaty ró Ŝnej wielko ści, ich mi ąŜ szo ść wynosi na ogół 7–8 m, wy- jątkowo mo Ŝe przekracza ć 10 m. Maksymaln ą, 15 m mi ąŜ szo ść glin stwierdzono w profilu otworu wykonanego w rejonie Ba ńkówki. Gliny stadiału maksymalnego zlodowace ń środko- wopolskich zalegaj ą tu bezpo średnio na glinach starszych. W profilu otworu wykonanego w rejonie miejscowo ści Siedliska stwierdzono wyst ępowanie 1 m warstwy iłów (5,8–6,8 m). Wyniki analizy petrograficznej glin nie s ą jednoznaczne. W profilach niektórych otworów s ą one całkowicie zwietrzałe, pozbawione Ŝwirów skał wapiennych, w śród skał skandynawskich dominuj ą krystaliczne, a materiał lokalny zawiera prawie wył ącznie kwarce neoge ńskie (Bu- raczy ński, Wojdanowicz, 1990). Ogólnie wyst ępuj ące tu gliny maj ą niejednorodny charakter. Obszary rekomendowane do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejonach: Kolonia Józefów, Bukowa Wielka II, Kolonia Bukowa Wielka – Przykory – Ba ńkówka, Bukowa Mała – Kolonia Bukowa Mała, na południowy wschód od Łukówka, Ba ńkówka – Stanisławów, Stanisławów – Wola Uhruska, Kolonia Piaski – Babia Góra i Siedliszcze w gminach Wola Uhruska i Sawin. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w granicach wyznaczonych obsza- rów jest ich poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych 407 Chełm – Zamo ść (w) i zabudowa miejscowo ści gminnej Wola Uhruska (b). W miejscach, w których gliny wyst ępuj ą pod niewielkim (do 2 m) nadkładem piasków i Ŝwirów lodowcowych lub wodnolodowcowych stadiału maksymalnego warunki izolacyjne okre ślono na mniej korzystne (zmienne).

31 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów innych ni Ŝ oboj ętne niebezpieczne (komunalne) Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wskazano w miej- scach powierzchniowego wyst ępowania kier iłów mio-plioce ńskich w śród utworów czwarto- rz ędowych (piasków i glin) stadiału maksymalnego zlodowace ń środkowopolskich. W okresie tych zlodowace ń, pod wpływem aktywnego działania l ądolodu utwory neo- ge ńskie podlegały zaburzeniom glacitektonicznym i przemieszczeniom poziomym, czego dowodem s ą liczne kry utworów mioce ńskich w obr ębie pokrywy czwartorz ędowej. W granicach obszarów mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wskaza- nego w rejonie Bukowej w gminie Sawin udokumentowano zło Ŝa iłów „Bukowa Wielka” (dwa pola) i „Bukowa Wielka I” (Jaros, Niszczyk, 1988). Utwory te tworz ą ci ąg odmian lito- logicznych od iłów po mułki piaszczyste. Ich cech ą charakterystyczn ą jest ciemne zabarwie- nie, od czarnego do br ązowego, rzadziej szarozielonkawe, nakrapiane rdzawymi nieregular- nymi plamkami. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 2 m do ponad 18 m, średnio ponad 9 m. Około 70% serii stanowi ą iły pyłowe (około 60% frakcji iłowej), pozostałe 30% to mułki ilaste (oko- ło 45% frakcji iłowej) tworz ące nieregularne przewarstwienia w serii ilastej. Mułki ilaste maj ą mi ąŜszo ści od 0,6 m do 5 m. S ą to surowce od średnioplastycznych po wysokoplastyczne. Lokalnie wyst ępuj ą soczewkowe przerosty piasków pylastych o mi ąŜszo ściach 1–3 m. W cz ęś ci stropowej wyst ępuj ą niekiedy rozmycia erozyjne wypełnione piaskami ró Ŝnoziarni- stymi, miejscami w piaski „wprasowane” s ą glacitektonicznie płaty glin zwałowych. Ogólnie kry utworów neoge ńskich maj ą niezaburzon ą struktur ę gł ęboko ściow ą, powierzchnia stropo- wa poło Ŝona jest na gł ęboko ści od 0,2 do 5,5 m. Z przeprowadzonych bada ń laboratoryjnych surowca ilastego złó Ŝ „Bukowa Wielka” wynika, Ŝe niektóre partie surowca cechuj ą si ę zbyt du Ŝą przesi ąkliwo ści ą, która pogarsza jego własno ści izolacyjne. W ocenie makroskopowej iły i mułki ilaste nie wykazuj ą wyra źnych ró Ŝnic. Jedynie struktura warstewkowa i laminacja oraz stopie ń zapiaszczenia pozwala na rozró Ŝnienie mułków ilastych. Potwierdzaj ą to wyko- nane analizy granulometryczne, które klasyfikuj ą surowiec ilasty do iłów pyłowych, mułków ilastych, mułków piaszczysto-ilastych. W utworach otaczaj ących zło Ŝe wyst ępuj ą dwa poziomy wodono śne, lokalnie poł ączo- ne. Pierwszy zwi ązany jest z piaszczystymi utworami czwartorz ędu, w śród których zalegaj ą kry mio-plioce ńskie, drugi z marglami kredowymi oddzielonymi od pierwszego poziomu nie- ci ągł ą warstw ą glin. Wody poziomu kredowego maj ą charakter napi ęty. Generalnie mo Ŝna stwierdzi ć Ŝe mamy do czynienia z poł ączonymi poziomami czwartorz ędowo-kredowymi. Zwierciadło stabilizuje si ę na gł ęboko ści 3–4 m. Ze wzgl ędu na warunki hydrogeologiczne

32 w dokumentacji zło Ŝa zaproponowano rekultywacj ę wodno-le śną (wyrobisko poeksploatacyj- ne przekształcone w zbiornik wodny w obramowaniu lasów). Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść nie- jednorodnego wykształcenia litologicznego iłów udokumentowanych w zło Ŝach „Bukowa Wielka” oraz wyst ępowanie tych osadów pod nadkładem piaszczystym warunki izolacyjne okre ślono na zmienne. Mimo mi ąŜ szo ści iłów spełniaj ących kryteria przyjęte dla składowania odpadów niebezpiecznych, ze wzgl ędu na warunki hydrogeologiczne i mo Ŝliwo ść deformacji glacitektonicznych nie rekomenduje si ę terenów w ich granicach do składowania odpadów niebezpiecznych. Kolejny obszar mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wskazano w granicach udokumentowanych złó Ŝ „Łukówek” (Wiatr, 1976) i „Łukówek I” (Chwesiuk, 2000b). Kopalin ą s ą iły neoge ńskie (miocen – pliocen) o średniej mi ąŜ szo ści 2 m, tkwi ące w formie kry w obr ębie osadów czwartorz ędowych. Nadkład o średniej mi ąŜ szości 0,2 m sta- nowi gleba. Zło Ŝe „Łukówek” jest suche, poziom wodono śny wyst ępuje poni Ŝej serii zło Ŝo- wej. Powierzchnia złó Ŝ wynosi około 10 ha. W cz ęś ci południowej rekomendowanego obsza- ru seri ę zło Ŝow ą stanowi ą gliny czwartorz ędowe i iły neoge ńskie o średniej mi ąŜszo ści 1,8 m. Ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść iłów, niezgodn ą z wymaganymi kryteriami, w granicach złó Ŝ nie powinno si ę składowa ć odpadów niebezpiecznych. W profilach otworów wykonanych na południowy wschód od zło Ŝa stwierdzono wyst ępowanie iłów neoge ńskich o mi ąŜ szo ściach 1,5–4,8 m, co świadczy o mo Ŝliwym, wi ększym zasi ęgu wyst ępowania warstwy izolacyjnej. Ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜszo ść iłów, a przede wszystkim form ę wyst ępowania (kra) warunki izolacyjne mog ą by ć zmienne. Iły udokumentowane na terenie obj ętym arkuszem mog ą by ć tak Ŝe wykorzystane do tworzenia barier mineralnych składowisk zlokalizowanych poza miejscami ich wyst ępowania. Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wskazano równie Ŝ w miejscu kartograficznych wydziele ń iłów w rejonie Ba ńkówki i na południowy wschód od Mszanny. Decyzj ę o przeznaczeniu tych obszarów na składowiska odpadów musz ą poprze- dzi ć badania geologiczne i hydrogeologiczne. Pozwol ą one na okre ślenie faktycznego wy- kształcenia litologicznego osadów, ich mi ąŜ szo ści, wła ściwo ści izolacyjnych i stosunków wodnych w ich obr ębie. Prawie wszystkie obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych, znajduj ą si ę na terenach o niskim stopniu zagro Ŝenia wód, przy słabej izolacji nie wyst ępuj ą tu ogniska zanieczyszcze ń. Jedynie dla obszaru wskazanego w granicach złó Ŝ „Łukówek” i „Łukówek I” stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na wysoki ze wzgl ędu na słabsz ą izolacj ę. Równie Ŝ obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych w rejonie Bukowej

33 Wielkiej II, Bukowej Wielkiej II – Bukowej Małej, Ba ńkówki i Stanisławowa połoŜone s ą na terenach o niskim stopniu zagro Ŝenia wód. W rejonie Kolonii Bukowej Małej, na południowy wschód od Łukówka i na południowy zachód od Kolonii Piaski stopie ń zagro Ŝenia wód okre- ślono na wysoki; a w rejonach Babiej Góry, Siedliszcza i na wschód od Uhruska na bardzo wysoki, ze wzgl ędu na brak izolacji od powierzchni terenu. Analizowany teren jest dobrze rozpoznany wiertniczo. W wielu otworach stwierdzono wyst ępowanie iłów neoge ńskich o mi ąŜszo ściach dochodz ących do 17 m (nieprzewiercony – obszar wskazany na południe od miejscowo ści Ba ńkówka) (Borz ęcki, Sokoli ńska, 1977). Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w granicach wytypowa- nych obszarów jest przede wszystkim ich poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść , zabudowa miejscowo ści Ba ńkówka i poło Ŝenie w granicach udokumentowanych złó Ŝ „Bukowa Wielka”, „Bukowa Wielka I”, „Łukówek” i Łukówek I”. W miejscowo ści Kolonia Rudka funkcjonuje gminne składowisko odpadów komunal- nych dla gminy Ruda-Huta. Obiekt uwzgl ędniony jest w planie zagospodarowania prze- strzennego, posiada decyzj ę lokalizacyjn ą i pozwolenie na u Ŝytkowanie. Starosta Powiatowy wydał pozwolenie na eksploatacj ę ROL 7637/5/2/02, przegl ąd ekologiczny wykonano w 2002 roku, Starosta powiatowy wydał decyzj ę dostosowawcz ą ROL 7637/5/3/02 wa Ŝną do 31.12.2005. Przewidywany termin zamkni ęcia składowiska to rok 2050. Eksploatacj ę rozpo- cz ęto w 1997 roku, podło Ŝe uszczelniono foli ą PEHD o grubo ści 1,5 mm, prowadzony jest drena Ŝ odcieków i monitoring wód podziemnych, Obiekt posiada wag ę samochodow ą, wyko- nano pas zieleni izolacyjnej, uzupełniono uszczelnienie skarp, planuje si ę wdro Ŝenie systemu selektywnej zbiórki odpadów stałych. Składowisko zlokalizowane jest na obszarze pozbawio- nym naturalnej bariery izolacyjnej, na powierzchni terenu wyst ępuj ą przepuszczalne osady czwartorz ędowe.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystny ze wzgl ędów geologicznych wydaje si ę wariant lokalizacji skła- dowisk w granicach udokumentowanych złó Ŝ iłów neoge ńskich „Bukowa Wielka” i „Bukowa Wielka I” oraz” Łukówek” i „Łukówek I”. Zło Ŝe „Łukówek” jest suche, ale znajduje si ę na terenie o wysokim stopniu zagro Ŝenia wód podziemnych, a mi ąŜ szo ść udokumentowanych iłów jest niewielka. W przypadku decyzji o przeznaczeniu na składowiska odpadów terenów złó Ŝ „Bukowa Wielka”, „Bukowa Wielka I” i Łukówek I” nale Ŝy si ę liczy ć z konieczno ści ą odwodnienia obiektów.

34 Obszary powierzchniowego wyst ępowania iłów neoge ńskich wyznaczone w rejonie Ba ńkówki i na południowy wschód od Mszanny wymagaj ą dodatkowego rozpoznania geolo- gicznego, w celu stwierdzenia ci ągło ści i rozprzestrzenienia iłów oraz okre ślenia ich faktycz- nego wykształcenia litologicznego i własno ści izolacyjnych. W pierwszej kolejno ści mo Ŝna rozpozna ć budow ę geologiczn ą obszaru wskazanego w rejonie Ba ńkówki. W profilach odwierconych tu otworów wyst ępuj ą iły neoge ńskie o mi ąŜ szo ściach 13,5–17 m, a stopie ń zagro Ŝenia wód poziomu u Ŝytkowego okre ślono na niski. Oprócz miejsc powierzchniowego wyst ępowania iłów neoge ńskich mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie iłów – w rejonie Bukowa Wielka II (5 m iłów czwartorz ędowych), otwory z rejonu Ba ńkówki (2–17 m iłów neoge ńskich), Łukówka 2,5 m iłów neoge ńskich), Kolonia Potoki (2,5–9,4 m iły, 9,4–13 m gliny). Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego oraz zwi ązane z glacitektonik ą mo Ŝliwe deformacje i nieci ągło ści osadów neoge ńskich nie zdecydowano si ę na wskazanie miejsc powierzchniowego wyst ępowania iłów jako obszarów predysponowa- nych do składowania odpadów niebezpiecznych mimo, Ŝe w profilach odwierconych na tych terenach otworów stwierdzono ich du Ŝe mi ąŜ szo ści (do 17 m). Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów nie s ą ko- rzystne. Cały teren obj ęty arkuszem Świer Ŝe poło Ŝony jest w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść o charakterze szczelinowo- porowym. Do gł ęboko ści około 150 m buduj ą go utwory kredowe reprezentowane prawie wył ącznie przez skały w ęglanowe (margle, opoki, kred ę pisz ącą, wapienie, gezy). Lokalnie na skałach kredowych zalegaj ą osady paleocenu i czwartorz ędu, w których wyst ępuj ą poziomy wodono śne. Wody wszystkich poziomów pozostaj ą w ł ączno ści hydraulicznej. Zasilanie od- bywa si ę głównie drog ą bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych. W obr ębie zbior- nika tylko niewielkie jego fragmenty nie s ą zagro Ŝone szybk ą infiltracj ą zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. Najwi ększy zasi ęg maj ą obszary bardzo silnie i silnie zagro Ŝone, gdzie potencjalny czas pionowej migracji zanieczyszcze ń do wód podziemnych nie przekracza 5 lat (Zezula, 1996). W dokumentacji zbiornika wnioskuje si ę o obj ęcie ochron ą całej powierzchni terenu w jego zasi ęgu. Proponuje si ę równie Ŝ wprowadzenie zakazu lokalizowania składo- wisk odpadów niezabezpieczonych przed przenikaniem do podło Ŝa substancji szkodliwych dla środowiska i ka Ŝdorazowo wykonanie oceny oddziaływania obiektu na środowisko.

35 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ wyrobiska poeksploata- cyjne złó Ŝ lub du Ŝe punkty lokalnej niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin. Na składowiska odpadów mo Ŝna przeznaczy ć wyrobisko zaniechanego złoŜa piasków „Łukówek pole B”, a po zako ńczeniu eksploatacji wyrobisko zło Ŝa „Łukówek pole A”. Ograniczenie warunko- wym jest ich poło Ŝenie w granicach udokumentowanych złó Ŝ. Nale Ŝy uwzgl ędni ć koniecz- no ść dodatkowego rozpoznania geologicznego i hydrogeologicznego oraz wykonanie prze- słony podło Ŝa i skarp obiektów – syntetycznej lub mineralnej. Szczególnie istotne jest rozpo- znanie hydrogeologiczne, wyrobiska zlokalizowane s ą na terenie o wysokim stopniu zagro Ŝe- nia wód podziemnych, wyst ępuj ących na gł ęboko ści 5–15 m. Wyrobiska złó Ŝ iłów neoge ń- skich „Bukowa Wielka”(dwa zło Ŝa) i wyrobisko zło Ŝa „Łukówek I ”s ą zawodnione, dlatego nie powinny by ć przeznaczone na składowiska odpadów. Wyrobiska pozostałych złó Ŝ oraz punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obsza- rach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo- gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo- logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

36 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę obszaru arkusza Świer Ŝe pod wzgl ędem warunków budowlanych wykonano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Świer Ŝe (Bura- czy ński, Wojtanowicz, 1990), opracowania Grabowskiego i innych (2007) „Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubel- skim” oraz analizy map topograficznych. Na obszarze arkusza, zgodnie z Instrukcj ą (2005), nie ustalono warunków podło Ŝa bu- dowlanego dla obszarów: złó Ŝ kopalin o powierzchni powy Ŝej 5 ha zaznaczonych na mapie obszarowo, przyrodniczych obszarów chronionych (park krajobrazowy, rezerwat przyrody), terenów le śnych i rolniczych w klasie I–IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wydzielono w rejonach wyst ępo- wania gruntów spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych) oraz gruntów niespo- istych średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie stwierdzono zjawisk geodyna- micznych, a gł ęboko ść do wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu. Grunty skaliste – górnokredowa kreda pisz ąca – wyst ępuj ą na obszarze Pagórów Chełmskich, w rejo- nie miejscowo ści Mszana, Uhrusk i Przymiarki. Skały te s ą mało i średnio sp ękane, a osiada- nia posadowionych na nich budynków s ą bardzo małe. Czasem skały te wyst ępuj ą pod nie- wielkim przykryciem glin zwałowych i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowace ń środkowo- polskich. Grunty półzwarte i twardoplastyczne – skonsolidowane gliny zwałowe zlodowace ń po- łudniowopolskich – wyst ępuj ą na obszarze Pagórów Chełmskich, w rejonie miejscowo ści Bukowa Wielka, Łukówek, Nadbu Ŝanka i Siedliszcze. Ich uplastycznienie, pogorszenie wła- ściwo ści no śnych nast ępuje wraz ze wzrostem zawodnienia gruntu. Grunty niespoiste średniozag ęszczone i zag ęszczone reprezentowane s ą przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski i mułki jeziorne zlodowace ń środkowopolskich oraz piaski rzeczne tarasów nadzalewowych zlodowace ń północnopolskich. Osady wodnolodow- cowe wyst ępuj ą w obr ębie Pagórów Chełmskich, w rejonie miejscowo ści Piaski, Wola Uhru- ska, Łukówek, Siedliszcze i Ruda-Wie ś, a osady jeziorne w obr ębie Obni Ŝenia Dubie ńskiego, w rejonie miejscowo ści Ruda-Huta, śalin i Wólka Okopska. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo wydzielono w rejo- nach wyst ępowania gruntów słabono śnych (organicznych, gruntów spoistych w stanie pla- stycznym i mi ękkoplastycznym, zwietrzelin gliniastych, gruntów niespoistych lu źnych), w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od po-

37 wierzchni terenu, cz ęsto podmokłych i zabagnionych oraz obszarach o spadkach terenu po- wy Ŝej 12%. Grunty spoiste – gliny piaszczyste i mułki facji powodziowej oraz piaski tarasów zalewowych holocenu – wyst ępuj ą w dolinie Bugu oraz w dnach dolinek bocznych Uherki i mniejszych cieków. Piaski tarasów zalewowych w strefie przypowierzchniowej s ą lu źne, gł ębiej stopie ń ich zag ęszczenia wzrasta. Grunty organiczne (torfy i namuły torfiaste holocenu) wyst ępuj ą głównie w zmelioro- wanych obni Ŝeniach terenu modyfikuj ących powierzchni ę Obni Ŝenia Dubie ńskiego i w dolin- kach rozcinaj ących powierzchni ę tarasów nadzalewowych. Obszary podmokłe i zabagnione zajmuj ą starorzecza tarasów zalewowych w dolinie Bugu. Wody w gruntach organicznych mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu i stali. Na powierzchni tarasów zalewo- wych, w okresie zwi ększonych opadów deszczu lub wiosennych roztopów, zwierciadło wód gruntowych mo Ŝe si ę podnosi ć, co stwarza niebezpiecze ństwo zalania w czasie powodzi. Obszary o spadkach terenu powy Ŝej 12% wyst ępuj ą w strefie stromej kraw ędzi doliny Bugu koło Woli Uhruskiej. Strefa ta rozci ęta jest licznymi parowami, gdzie okresowo mog ą zachodzi ć niekorzystne zjawiska: erozja bruzdowa i zmywy powierzchniowe i s ą to obszary predysponowane do rozwoju ruchów masowych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Świer Ŝe, na przewa Ŝaj ącej powierzchni posiada typowo rolniczy cha- rakter. Gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa) zajmuj ące około 25% powierzchni arkusza, wyst ępuj ą wyspowo na całym arkuszu. Rozwin ęły si ę one głównie na piaskach gliniastych i nale Ŝą do typu gleb pseudobielicowych lub gleb brunatnych wyługowanych. Na glebach pochodzenia organicznego, w wi ększo ści torfach niskich, rozwini ęte s ą ł ąki wyst ępuj ące wzdłu Ŝ cieku Gdolanka oraz w rejonie rezerwatu Bagno Serebryskie. W lasach, zajmuj ących około 20% powierzchni, dominuj ą dwa typy siedliskowe – boru świe Ŝego i boru mieszanego świe Ŝego. Drzewostany stanowi ą głównie sosna z domieszk ą gatunków li ściastych (brzozy lub d ębu). Najcenniejszym pod wzgl ędem florystycznym kom- pleksem le śnym jest las śali ński (wł ączony do Chełmskiego Parku Krajobrazowego). Wyst ę- puj ą tu do ść liczne ro śliny chronione jak: przytulia (marzanka) wonna, kalina koralowa, kru- szyna pospolita, lilia złotogłów, gnie źnik le śny, kruszczyk szerokolistny, barwinek pospolity. Chełmski Park Krajobrazowy został utworzony w 1983 r i zajmuje pow. 14 350 ha. Ce- lem utworzenia parku była ochrona cennych ekosystemów le śnych i torfowych obfituj ących w rzadkie i chronione gatunki ro ślin i zwierz ąt. Specyficzne cechy szaty ro ślinnej uwarunko- wane s ą obfito ści ą w ęglanu wapnia w podło Ŝu. W zasi ęgu parku znajduj ą si ę cenne, nie-

38 znacznie przekształcone kompleksy le śne z du Ŝym bogactwem biotypów (siedliska borowe, gr ądowe i ł ęgowe ze znaczn ą liczb ą ro ślin rzadkich). W parku i jego s ąsiedztwie rosn ą 53 gatunki b ędące pod ochron ą ścisł ą i 13 pod ochron ą cz ęś ciow ą. Niektóre rosn ą w popula- cjach licz ących tysi ące osobników. S ą to m.in.: kosaciec syberyjski, storczyk krwisty, zawilec wielkokwiatowy i go ździk pyszny. Szczególne zró Ŝnicowanie siedliskowe warunkuje nie- zwykłe bogactwo faunistyczne parku. Stwierdzono tutaj gniazdowanie 152 gatunków ptaków m.in.: czarnych bocianów, Ŝurawi, orlików krzykliwych, wodniczki, sowy błotnej, dubelta, kulika wielkiego i in. W okolicach Stanisławowa, na torfowiskach i w obszarach leśnictwa Sawin, wyst ępuje Ŝółw błotny. Niezwykle bogata jest tez fauna bezkr ęgowców. śyje tu ponad 800 gatunków motyli (38% Ŝyj ących w Polsce). Wiele gatunków znalazło si ę na Czerwonej Li ście Zwierz ąt Gin ących i Zagro Ŝonych w Polsce. Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu zajmuje powierzchni ę 34 tys. ha. W grani- cach obszaru znajduj ą si ę charakterystyczne krajobrazy Pagórów Chełmskich i Obni Ŝenia Dubienki. S ą to masywne wyniosło ści zbudowane ze skał wapiennych (margle kredowe) na przemian z podmokłymi zagł ębieniami, w których spotka ć mo Ŝna wszystkie typy torfowisk niskich, w tym charakterystyczne dla tego mezoregionu torfowiska w ęglanowe. Lasy, wy- kształcone na Ŝyznych siedliskach, buduj ą wielogatunkowe drzewostany z bogatym runem i podszytem. W obr ębie Chełmskiego Parku Krajobrazowego poło Ŝony jest rezerwat przyrody „Ba- gno Serebryskie”, utworzony w 1991 r. Jest to rezerwat torfowiskowy, obj ęty ochron ą cz ę- ściow ą o ł ącznej powierzchni 373,62 ha. Celem ochrony jest zachowanie torfowiska w ęgla- nowego z wieloma unikalnymi gatunkami flory (gnidosz królewski, zerwa kulista, kosatka kielichowata, pełnik europejski, kilka gatunków storczyków i goryczek) oraz awifauny (wod- niczka, błotniak popielaty, kulik wielki). Projektowane jest utworzenie rezerwatu „Cichy K ąt”. Pod ochron ą b ędzie starodrzew dębowy oraz zaro śla łozowe z trawiasto-turzycowym zbiorowiskiem bagiennym. W północnej cz ęś ci opisywanego obszaru, na północ od miejscowo ści Wola Uhruska, znajduje si ę fragment Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu o całkowitej powierzchni 41 000 ha. Poleski OCK spełnia niezwykle wa Ŝną funkcj ę w zachowaniu równowagi stosun- ków wodnych i klimatycznych. Wśród pomników przyrody dominuj ą d ęby szypułkowe i jesiony wyniosłe. Osobliwo- ści ą przyrodnicz ą jest 400-letni d ąb szypułkowy „Bolko”, najwi ększy okaz w makroregionie lubelskim (tabela 7) rosn ący w parku podworskim w Hniszowie. Rady Gmin proponuj ą utwo- rzenie szeregu u Ŝytków ekologicznych w obr ębie lasów, głównie bagien śródle śnych i zbior-

39 ników wodnych. Brak jest niestety danych dotycz ących ich lokalizacji oraz szczegółowych informacji. Tabela 7 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr Miejscowo ść Rok za- Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu twierdze- ochrony (powierzchnia w ha) na mapie Nadle śnictwo Powiat nia 1 2 3 4 5 6 1 R Nadle śnictwo Chełm * L, T – „Cichy K ąt” Chełm Chełm (350) Chełm T – „Bagno Serebryskie” 2 R Nowiny 1991 Chełm (37 3, 62) Wola Uhruska 3 P Uhrusk 1961 PŜ – d ąb szypułkowy Włodawa Wola Uhruska 4 P Uhrusk 1961 PŜ – d ąb szypułkowy Włodawa Wola Uhruska 5 P Uhrusk 1986 PŜ – lipa drobnolistna Włodawa Wola Uh ruska 6 P Uhrusk 1986 PŜ – klon zwyczajny Włodawa Wola Uhruska PŜ – d ąb szypułkowy 7 P Hniszów 1986 Włodawa „Bo lko” Wola Uhruska PŜ – lipa drobnolistna, d ąb 8 P Hniszów 1986 Włodawa sz ypułkowy (6 szt. ) PŜ – lipa drobnolistna, iglicznia Ruda-Huta trójcierniowa, klon zwyczajny, 9 P Hniszów 1959 jesion wyniosły (2 szt.), brzoza Chełm brodawkowata Ruda -Huta 10 P Ruda-Wie ś 1989 PŜ – wi ąz polny Chełm Dorohusk PŜ – d ąb szypułkowy 11 P Świer Ŝe 1985 Chełm (5 szt.) Dorohusk 12 P Świer Ŝe 1985 PŜ – jesion wyniosły Chełm Dorohusk PŜ – d ąb szypułkowy 13 P Świer Ŝe 1985 Chełm (2 szt.) Dorohusk 14 P Wólka Okopska 1998 PŜ – d ąb szypułkowy Chełm Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody; Rubryka 5: *obiekt proponowany przez słu Ŝby ochrony przyrody; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, T – torfowiskowy; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej.

Poło Ŝenie arkusza na tle mapy systemów ECONET ilustruje figura 5. Krajowa sie ć eko- logiczna ECONET jest wieloprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zacho- wanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodni- czych kraju. S ą one wzajemnie powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ą- gło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie systemu. Cały obszar arkusza znajduje si ę w obr ębie obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym – Obszar Poleski, który swym zasi ęgiem obejmuje liczne obszary prawnie chronione.

40

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Świer Ŝe na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 27M – Obszar Poleski, 2 – granica pa ństwa

Obszary sieci NATURA 2000 poło Ŝone w obr ębie opisywanego arkusza to: Poleska Dolina Bugu (S), Dolina Środkowego Bugu (P), Torfowiska Chełmskie (S) oraz Chełmskie Torfowiska W ęglanowe (P) (tabela 8). Ostoja Poleska Dolina Bugu obejmuje najcenniejsze przyrodniczo i szczególnie atrak- cyjne krajoznawczo odcinki doliny środkowego Bugu. Dolina Bugu jest jedn ą z niewielu do- lin du Ŝych rzek europejskich, która zachowała tak naturalny charakter. O jej naturalno ści świadcz ą liczne meandry i starorzecza oraz dobrze zachowane siedliska zwi ązane z dolinami rzecznymi. W dolinie Bugu znajduj ą si ę rozległe ł ąki ekstensywnie u Ŝytkowane, w śród któ- rych spotyka si ę łagodne, piaszczyste wzniesienia z murawami ciepłolubnymi. Zidentyfiko- wano tu 6 rodzajów siedlisk cennych dla przyrody europejskiej, które zajmuj ą w sumie 66% obszaru. Ostoja Dolina Środkowego Bugu obejmuje długi fragment naturalnej doliny Bugu. W ostoi stwierdzono co najmniej 22 gatunki ptaków wymienianych w zał ączniku I Dyrekty- wy Ptasiej, w tym 9 wpisanych do Polskiej Czerwonej Ksi ęgi Zwierz ąt.

41 Obszar ostoi Torfowiska Chełmskie Ostoja obejmuje kompleks trzech torfowisk niskich typu w ęglanowego z charakterystycznymi zbiorowiskami ro ślinnymi. Jest to unikatowy w skali Europy typ torfowisk. Po śród podmokłych torfowisk wyst ępuj ą suche wyniosło ści terenu z płytko zalegaj ącymi pokładami kredy, zwane „gr ądzikami”. Na terenie ostoi znajduj ą si ę stanowiska interesuj ących i bardzo rzadkich gatunków ro ślin. Ro śnie tu starzec wielkolist- ny notowany w Polsce jedynie w trzech miejscach oraz cenna z europejskiego punktu widze- nia j ęzyczka syberyjska. Ostoja jest równie Ŝ wa Ŝnym terenem bytowania ptaków. Wyst ępuje tu 20 gatunków ptaków zagro Ŝonych w skali Europy m.in. błotniak ł ąkowy i sowa błotna. Chełmskie Torfowiska W ęglanowe to obszar zło Ŝony jest z 5 torfowisk niskich typu węglanowego. Torfowiska te s ą zasilane wył ącznie przez wod ę pochodz ącą z opadów atmos- ferycznych. Szczególn ą rol ę w tworzeniu torfowisk nale Ŝy przypisa ć jednej ro ślinie – kłoci wiechowatej, która porasta znaczn ą cz ęść obszaru (ok. 50%). W krajobrazie ostoi wa Ŝną rol ę odgrywaj ą tzw. gr ądziki, czyli porosłe lasem lub murawami ciepłolubnymi, kredowe wywy Ŝ- szenia terenu. To na nich mo Ŝna spotka ć niewielkie płaty lasów typu d ąbrowy świetlistej, która prawdopodobnie jest zbiorowiskiem pierwotnym dla tego siedliska. Zdecydowana wi ększo ść powierzchni ostoi poprzecinana jest rowami melioracyjnymi. Wyst ępuj ą tu rów- nie Ŝ liczne oczka wodne. Stwierdzono tu przynajmniej 20 l ęgowych gatunków ptaków wy- mienianych w zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej oraz 16 gatunków ptaków migruj ących wymie- nianych w tej dyrektywie, w śród których 10 gatunków jest zagro Ŝonych i znalazło si ę w Pol- skiej Czerwonej Ksi ędze Zwierz ąt. Ostoja Las śali ński poło Ŝona jest w s ąsiedztwie Chełmskich Torfowisk W ęglanowych. Obejmuje centraln ą cze ść niewielkiego kompleksu Lasów śali ńskich wraz z przylegaj ącymi terenami ł ąkowymi i torfowiskami. Ostoja jest drugim pod wzgl ędem liczebno ści, miejscem wyst ępowania przeplatki maturny. Wyst ępuj ą tu równie Ŝ inne naturowe gatunki motyli: prze- platka aurinia, modraszki telejus i nausitous i czerwo ńczyk nieparek. Obszar wyró Ŝnia si ę nie tylko liczebno ści ą kumaka, ale i doskonałymi warunkami dla tego gatunku: znaczn ą liczb ą niewielkich, blisko siebie le Ŝą cych płytkich zbiorników wodnych oraz siedlisk le śnych i zaro- ślowych zapewniaj ących optymalne warunki do przezimowania.

42 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Typ Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w obr ębie arkusza obszaru Powierzchnia Lp. obsza- Kod obszaru i symbol oznacze- Szeroko ść obszaru (ha) ru nia na mapie Długo ść geogr. Kod NUTS Województwo Powiat Gmina geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Poleska Dolina PL311 włodawski, Wola Uhruska 1 K PLH060032 23º31’50’’E 51º41’33’’ N 8 173,3 lubelskie Bugu (S) PL312 chełmski Ruda Huta Wola Uhruska Dolina Środko- PL311 włodawski, 2 J PLB060003 23º48’32’’E 51º7’17’’ N 28 096,6 lubelskie Ruda Huta wego Bugu (P) PL312 chełmski Dorohusk Torfowiska 3 S PLH060023 23º39 ’22” E 51º8’52” N 2 124,2 PL312 lubelskie chełmski Chełm, Dorohusk Chełmskie (S) Chełmskie Tor- Ruda Huta 4 J PLB060002 fowiska W ęgla- 23º36’1’’E 51º9’32’’ N 4 309,4 PL312 lubelskie chełmski Dorohusk

43 43 nowe (P) Chełm Ruda Huta 5 B PLH060102 Las śali ński (S) 23º40’01’’E 51º10’59’’ N 784,1 PL312 lubelskie chełmski Dorohusk

Rubryka 2: K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO, J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, S – obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony sie- dlisk, B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków; S – specjalny obszar ochrony siedlisk, w nawiasie symbol obszaru na mapie

XII. Zabytki kultury

Arkusz Świer Ŝe poło Ŝony jest w granicach historycznej krainy zwanej Ziemi ą Chełmsk ą. Najstarsze ślady osadnictwa na tych terenach datowane s ą na pó źny paleolit. W granicach arku- sza Świer Ŝe przeprowadzone zostały prace archeologiczne w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski dokumentuj ące obecno ść człowieka na tym terenie. Najstarsze ślady osadnictwa pocho- dz ą z epoki kamienia. Najwcze śniej, bo ju Ŝ w XV wieku stwierdzono pierwsze wzmianki o miejscowo ściach Ruda-Huta i Ruda. Bogata i dobrze rozwini ęta sie ć osadnicza powstała w epoce br ązu oraz we wczesnym średniowieczu. Odnotowano tak Ŝe ślady obecno ści osadnic- twa pó źniejszego – średniowiecznego i nowo Ŝytnego (XIV–XVI wiek). Wiele stanowisk arche- ologicznych ulega powolnemu zniszczeniu wskutek systematycznej uprawy pól oraz post ępuj ą- cych naturalnych procesów erozyjnych. Na mapie oznaczono stanowiska archeologiczne szcze- gólnie cenne badawczo, o warto ści poznawczej średniej lub du Ŝej, na terenie których wprowa- dzono stref ę obserwacji archeologicznej. Są to stanowiska niewpisane do rejestru zabytków. Rozwój osadnictwa na Ziemi Chełmskiej przypada na pierwsz ą połow ę XIII wieku. Powstaje wtedy wie ś Uhrusk (1204 r.), a pó źniej wzmiankowane juŜ w 1443 r. miejscowo ści Ruda-Huta i Świer Ŝe. Pograniczny charakter tych ziem spowodował zró Ŝnicowanie struktury etnicznej ludno ści. Na opisywanym obszarze znajduje si ę wiele obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów obj ętych ewidencj ą podlegaj ących ochronie po średniej. Dopuszcza si ę w nich zmiany i adaptacj ę obiektów po uprzednim uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem za- bytków. Zabytkowe domy mieszkalne, obj ęte ochrona konserwatorsk ą s ą poło Ŝone w wsiach: Dobryłów – 4 domy drewniane: – sprzed 1918 r., nr 10, – z lat 1928 – 1930, nr 18, – z 1937 r., nr 21, – sprzed 1939 r., nr 67, Karolinów – 5 domów drewnianych: – z 1920 r., nr 31, nr 31a, nr 62, – z 1925 r., nr 15, nr 32, Le śniczówka – 4 domy drewniane: – z końca XIX w., nr 11, – z pocz ątku XX w., nr 7, – z 1918 r., nr 28, – z 1928 r., nr 11, wł. UG Ruda-Huta

44 Marynin – dom drewniany z 1934 r., nr 15, Poczekajka – dom drewniany z 1928 r., nr 7/8, Zabytkowe budynki u Ŝyteczno ści publicznej oraz mieszkalne, obj ęte ewidencj ą prowa- dzon ą przez gminy, czyli obecnie nieumieszczone w rejestrze zabytków, chocia Ŝ posiadaj ące wa Ŝne znaczenie kulturowe znajduj ą si ę w nast ępuj ących miejscowo ściach: Hniszów – szkoła z 1937 r., murowana, obecnie dom mieszkalny wł. UG Ruda-Huta, Karolinów – szkoła z ok. 1925 r., drewniana, obecnie dom mieszkalny nr 51, budynek kasy PKP, sprzed 1939 r., drewniany, Le śniczówka – drewniana szkoła z 1937 – 1939, Ruda – szkoła z 1905 r., murowana; poczta z 1929 r., obecnie dom mieszkalny Ruda Opalin 19, Ruda-Huta – karczma z 2 poł. XIX w., drewniana obecnie dom mieszkalny, wł. Leszek Słomianowski Ruda-Opalin – dworzec kolejowy sprzed 1914 r., drewniany Hniszów– 1 dom drewniany z 1938 r., nr 15, Ruda-Huta – 4 domy: – drewniany z 1900 r. – ul. Niepodległo ści 46, – murowany, tzw. trzynastak z 1900 r., nr 2/9 – (dom pracowników huty), wł. UG Ruda-Huta – z 2 poł. XIX w., 2 czworaki, (d. wł. huty) ob. domy: ul. 22 Lipca 54 i 56/58 Rudka – 2 domy drewniane: – z 1920 r., nr 35, – z 1935 r., nr 55, Zarudnie – 2 domy drewniane: – z 1920 r., nr 7, – z lat 1918-1920, nr 13, śalin – 2 domy drewniane: – sprzed 1914 r., nr 86, – z 1938 r., nr 68, śalin-Kolonia – 3 domy drewniane: – z ok. 1920 r., nr 26, – z ok. 1925 r., nr 5, – sprzed 1939 r., nr 72.

45 Obiekty budownictwa przemysłowego, obj ęte ewidencj ą prowadzon ą przez gminy znajduj ą si ę w nast ępuj ących miejscowo ściach: Karolinów – młyn elektryczny z 1926 r., śalin – drewniany wiatrak ko źlak z 1930 r. Do najcenniejszych obiektów zabytkowych nale Ŝy dawny ko ściół ewangelicko- augsburski, obecnie ko ściół polskokatolicki pw. św. Mateusza, z poł. XIX w, poło Ŝony w miejscowo ści Ruda-Huta (Zarudnie). Obiekt jest przykładem prowincjonalnego budownic- twa sakralnego mniejszo ści wyznaniowej, charakteryzuj ącego si ę oszcz ędn ą dekoracj ą archi- tektoniczn ą. Jest rzadkim przypadkiem dobrze zachowanej świ ątyni budowanej przez koloni- stów niemieckich, pełni ącej funkcje sakralne nieprzerwanie od chwili powstania. Obj ęty ochron ą jest tak Ŝe przyko ścielny cmentarz. Ochronie konserwatorskiej podlegaj ą tak Ŝe pozostało ści zespołu dworsko-parkowego z połowy XIX w., poło Ŝone we wsi Hniszów. Zespół został zało Ŝony przez rodzin ę Trzebi ń- skich w miejscu dawnych, XVI-wiecznych ogrodów dworskich. Mimo cz ęś ciowego znisz- czenia i zatarcia, czytelny jest układ przestrzenno-kompozycyjny zespołu z fragmentami dawnych alei, układem wodnym i ukształtowaniem terenu. Zachowały si ę resztki charaktery- stycznych dla okresu mi ędzywojennego nasadze ń egzotów oraz jednostkowe okazy staro- drzewu d ębowego, w tym d ąb szypułkowy „Bolko” – jeden z najokazalszych w kraju pomni- ków przyrody. W Uhrusku znajduje si ę wiele obiektów wpisanych do rejestru zabytków (tabela 9). Jednym z najstarszych zabytków jest ko ściół pw. św. Jana Chrzciciela z XVII wieku. Poło Ŝo- ny we wsi murowany XIX-wieczny dwór utrzymany w stylu klasycystycznym, znacznie przekształcony w trakcie przebudowy dokonanej w latach 60., otoczony parkiem podworski o powierzchni 2 ha nie został jeszcze wpisany do rejestru zabytków. Dawna kompozycja par- ku uległa zatarciu i mo Ŝna si ę tylko dopatrzy ć resztek alei grabowej i klonowej. Tabela 9 Obiekty zabytkowe w Uhrusku wpisane do rejestru zabytków Miejscowo ść Gmina Powiat Obiekt ko ściół paraf. pw. św. Jana Chrzciciela wraz z wyposa Ŝeniem Uhrusk Wola Uhruska włodawski architektonicznym i ruchomo ściami, drzewostan w granicach ogrodzenia cmentarza kościelnego cerkiew prawosławna pw. Wniebowzi ęcia NMP wraz z wypo- Uhrusk Wola Uhruska włodawski saŜeniem wn ętrza, w gran. cmentarza cerkiewnego plebania (parafii rzymskokat.), w gran. ścian zewn. wg zał. Uhrusk Wola Uhruska włodawski mapy Uhrusk Wola Uhruska włodawski kapliczka drewniana, w gran. wg zał. mapy najstarsza cz ęść cmentarza rzymskokat. w gran. wg opisu w de- Uhrusk Wola Uhruska włodawski cyzji i zał. mapy

46 W miejscowo ści Świer Ŝe znajduj ą si ę pozostało ści zało Ŝenia pałacowo-parkowego z drugiej połowy XIX w. Pałac uległ zniszczeniu, pozostała po nim brama wjazdowa ze stró- Ŝówk ą. W dobrym stanie jest park zało Ŝony na przełomie XVIII i XIX wieku. Jest on przy- kładem parku krajobrazowego w typie romantycznego ogrodu zwi ązanego z prowincjonaln ą siedzib ą szlacheck ą, wykorzystuj ącego naturalne ukształtowanie terenu. Do dzi ś czytelna jest jego kompozycja przestrzenna z pierwotnymi elementami takimi jak: przebieg granic, pozo- stało ści układu komunikacyjnego, układ wodny, w znacznej cz ęś ci pierwotne ukształtowanie terenu parku. W miejscowo ści Świer Ŝe ochronie podlega tak Ŝe cmentarz rzymsko-katolicki. Jeszcze jeden zespół dworsko-parkowy, z XIX wieku, podlegaj ący ochronie jest zloka- lizowany w Zamie ściu. Okres walki Ŝołnierzy i ludno ści cywilnej o wolno ść i niezawisło ść Polski w XIX i XX wieku upami ętniaj ą pomniki i historyczne miejsca pami ęci, min. w miejscowo ściach: Wola Uhruska, Świer Ŝ, Siedliszcze i Uhrusk.

XIII. Podsumowanie

Wschodni ą granic ę arkusza Świer Ŝe wyznacza granica pa ństwa na rzece Bug. Powoduje to, Ŝe powierzchnia arkusza w granicach Polski wynosi tylko 291 km 2, a pozostała cz ęść po- ło Ŝona jest na terenie Ukrainy. Cały obszar arkusza znajduje si ę w obr ębie udokumentowane- go GZWP nr 407 – Niecka Lubelska. Wody podziemne s ą ujmowane przez uj ęcia komunalne i przemysłowe. Na terenie arkusza udokumentowano 13 złó Ŝ kopalin: trzy zło Ŝa iłów ceramiki budow- lanej, dwa zło Ŝa surowców ilastych do produkcji cementu i osiem złó Ŝ kruszywa naturalnego piaszczystego z tym, Ŝe znaczna cz ęść obszaru zło Ŝa piasków „ Świer Ŝe” poło Ŝona jest na s ą- siednim arkuszu Okopy. Zło Ŝa te, z wyj ątkiem złó Ŝ surowców ilastych do produkcji cementu, były lub s ą eksploatowane. Jednak w wi ększo ści wypadków jest to jednak eksploatacja o cha- rakterze okresowym i na niewielk ą skal ę. Na opisywanym obszarze istniej ą perspektywy dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego (rejon Iłowa i Rudej Wsi) i piaszczystego, zwi ązane z formami: lodowcowymi (morenami martwego lodu i czołowymi), ozami i szczelinowym tarasem kemowym, eolicznymi oraz rzecznymi (tarasem nadzalewowym Bugu). Wyst ępuje tak Ŝe du Ŝe perspektywy udokumentowania złó Ŝ torfów. Perspektywiczno ść obszaru arkusza je śli chodzi o udokumentowanie niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu ziemnego pozostaje spraw ą otwart ą i wymaga dalszych bada ń (wierce ń). Teren arkusza jest w przewadze zagospodarowany rolniczo. Gleby chronione (klasy I– IVa u Ŝytków rolnych) wykształcone s ą głównie na piaskach gliniastych i maj ą charakter gleb

47 pseudobielicowych lub brunatnych, a w południowej cz ęś ci arkusza pospolite s ą grunty orga- niczne. Obszary le śne grupuj ą si ę na terenie Chełmskiego Parku Krajobrazowego. Obszar obj ęty arkuszem Świer Ŝe posiada wyj ątkowo wysokie walory przyrodnicze; unikalna awifauna doliny Bugu, cenne zbiorowiska torfowiskowe i le śne oraz bogata fauna Chełmskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny. Regionalny system obszarów chronio- nych tworz ą: Chełmski Park Krajobrazowy, Chełmski i Poleski Obszar Chronionego Krajo- brazu oraz rezerwat przyrody „Bagno Serebryskie, a uzupełniaj ą pomniki przyrody. Na obsza- rze arkusza jest zlokalizowanych 5 obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Na obszarze arkusza znaleziono liczne ślady osadnictwa pocz ąwszy od neolitu po śre- dniowiecze. Mimo bardzo zło Ŝonych dziejów w czasach nowo Ŝytnych liczne s ą zachowane zabytkowe obiekty, głównie zlokalizowane nad dolin ą Bugu, w miejscowo ści Uhrusk, Hni- szów i Świer Ŝe. Na terenie obj ętym arkuszem Świer Ŝe wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji składo- wisk odpadów oboj ętnych i innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalne). Naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów oboj ętnych stanowi ą gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich. Obszary wyznaczono w gminach Wola Uhruska i Sawin. Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wskazano w miej- scach powierzchniowego wyst ępowania iłów neoge ńskich, wyst ępuj ących jako kry w śród osadów czwartorz ędowych. Zlokalizowane s ą w granicach udokumentowanych złó Ŝ „Bukowa Wielka” (2 pola), „Bukowa Wielka I”, „Łukówek” i „Łukówek I” oraz w rejonach miejsco- wo ści Ba ńkówka i na południowy wschód od Mszanny. Na mapie zaznaczono otwory wiertnicze, w profilach których wyst ępuj ą iły neoge ńskie (do 17 m mi ąŜ szo ści – rejon Ba ńkówki). Ze wzgl ędu na form ę wyst ępowania iłów (kry) oraz mo Ŝliwo ść niejednorodnego wy- kształcenia litologicznego, a równie Ŝ na warunki hydrogeologiczne skał otaczaj ących kry, nie zdecydowano o przeznaczeniu miejsc ich wyst ępowania do składowania odpadów niebez- piecznych. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów nie s ą ko- rzystne. Główny poziom u Ŝytkowy na tych terenach stanowi pozbawiony izolacji lub słabo izolowany od zanieczyszcze ń antropogenicznych udokumentowany zbiornik nr 407 Chełm – Zamo ść . Zasilanie odbywa si ę drog ą bezpo średniej infiltracji opadów. Na całym terenie

48 w zasi ęgu zbiornika składowiska odpadów musz ą mie ć przesłon ę podło Ŝa i skarp, aby nie dopu ści ć do zanieczyszczenia wód podziemnych odciekami. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska złó Ŝ piasków „Łukó- wek pole A” i Łukówek pole B”. Wyrobiska złó Ŝ iłów mio-plioce ńskich „Bukowa Wielka”, „Bukowa Wielka I”, i „Łukówek” s ą zawodnione i nie powinny by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Poło Ŝenie arkusza na granicy Unii Europejskiej z Ukrain ą i stosunkowo korzystne wa- runki glebowe oraz liczne obiekty przyrody i krajobrazu sprzyjaj ą rozwojowi rolnictwa eko- logicznego oraz agro i ekoturystyki.

XIV. Literatura

BOROWIEC J., 1990 – Torfowiska Regionu Lubelskiego. PWN, Warszawa. BORZ ĘCKI L., CYWICKI R., SOKOLI ŃSKA Z., 1978 – Dokumentacja geologiczna w kat.

C2 zło Ŝa iłów trzeciorz ędowych glin do produkcji cienko ściennych wyrobów cera- miki budowlanej „Bukowa Wielka”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. BORZ ĘCKI L., SOKOLI ŃSKA Z., 1977 – Sprawozdanie geologiczne z przeprowadzonych prac badawczych za iłami trzeciorz ędowymi dla potrzeb cienko ściennej ceramiki bu- dowlanej w rejonie Józefów-Łukówek. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. BURACZY ŃSKI J., WOJTANOWICZ J., 1990 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Świer Ŝe i Okopy. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

CHWESIUK Z., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Świer Ŝe. Woj. Arch. Geol., Lublin.

CHWESIUK Z., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Le śniczówka” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa w miejscowo- ści Le śniczówka. Arch. Star. Pow. w Chełmie.

CHWESIUK Z., 2000a – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Świer Ŝe. Woj. Arch. Geol., Lublin.

49 CHWESIUK Z., 2000b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa glin i iłów „Łukówek I” dla potrzeb cegielni. Arch. Star. Pow. w Chełmie. CHWESIUK Z., 2008a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa iłów i mułków trzeciorz ędowych

do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej „Bukowa Wielka-1” w kategorii C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CHWESIUK Z., 2008b – Dodatek Nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa iłów i mułków trzeciorz ędowych do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej „Bukowa Wielka”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CHWESIUK Z., GRZYWA Z., 1993 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bu- kowa Mała” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Woj. Arch. Geol., Lublin. CYWICKI R., 1985 – Sprawozdanie geologiczne z bada ń geologiczno-zwiadowczych za zło- Ŝami kruszywa naturalnego i piasku w woj. Chełmskim. Woj. Arch. Geol., Lublin. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., 2007 – System Osłony Przeciwosuwi- skowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ru- chów masowych w województwie lubelskim. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HELIASZ Z., CHYBIORZ R., LEWANDOWSKI J., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Świer Ŝe. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

JAROS J., NISZCZYK E., 1988 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa iłów i mułków trzeciorz ędowych do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej „Bukowa Wielka”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000. Wyd. IHiGI, AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRAJEWSKI S., POROWSKI A., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Świer Ŝe. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Wydaw. Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

50 ŁOZA K., 2001a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 wraz z projektem zago- spodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego na dz. Nr 754/7 (pole A) w miejscowo ści Łukówek. Arch. Star. Pow. w Chełmie.

ŁOZA K., 2001b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 wraz z projektem zago- spodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego na dz. Nr 754/7 (pole B) w miejscowo ści Łukówek. Arch. Star. Pow. w Chełmie.

ŁOZA K., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Jazików” w kat. C 1 na dział- kach nr 44/4 i 3/2. Arch. Star. Pow. w Chełmie.

MAJKA-SMUSZKIEWICZ A., 1997a – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa su- rowców ilastych „Bukowa Wielka” jako surowca niskiego do produkcji cementu. Woj. Arch. Geol., Lublin. MAJKA-SMUSZKIEWICZ A., 1997b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kate-

gorii C 1 zło Ŝa iłów i mułków trzeciorz ędowych do produkcji wyrobów ceramiki bu- dowlanej „Bukowa Wielka”. Woj. Arch. Geol., Lublin. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski, skala 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (RED.), PRA śAK J., FRANKOWSKI Z., JANECKA-STYRCZ K., GAŁ- KOWSKI P., JAROS M., MAJER K., HORDEJUK M., 2007 – Mapa obszarów za- gro Ŝonych podtopieniami w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Fa- lenty. PACZY ŃSKI B., (red) SADURSKI A., (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Wyd. Geol. Warszawa. PILIPCZUK I., 2009 – Dodatek Nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków „Jazików”

w kat. C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWA P. 2010 – System w ęglowodorowy z gazem ziemnym w łupkach — północno- ameryka ńskie do świadczenia i europejskie perspektywy. Przeg. Geol. vol. 58, nr 3: 216–225. POPRAWA A, KIERSNOWSKI J., 2008 – Perspektywy poszukiwa ń gazu ziemnego w ska- łach ilastych (shale gas) oraz gazu ziemnego zamkniętego (tight gas) w Polsce. Biul. Pa ństw. Inst. Geol. Nr 429, s. 145-152.

51 Raport Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie – Stan środowiska w województwie lubelskim w roku 2009. Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 2010 [http://www.wios.lublin.pl/tiki-page.php?pageName= środowisko]. Rozporz ądzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny od- powiada ć ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi. DzU nr 116, poz. 503. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powin- ny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów DzU nr 62, poz. 628. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód: DzU nr 32, poz. 284. RZECHOWSKI J. 1997 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Arkusz Chełm, Horodło. Pań- stw. Inst. Geol. Warszawa. SAWICKA Z., 1972 – Sprawozdanie geologiczne z wierce ń poszukiwawczych za kruszywem naturalnym (pospółki) w rejonie miejscowo ści Łukówek Górny i Bukowa Wielka. Woj. Arch. Geol., Lublin.

STEC J., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w kat. C 1 „ Świer Ŝe IV”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa TARNAS W., 1962 – Projekt robót geologicznych dla ustalenia zasobów i jako ści surowca zło Ŝa kredy pisz ącej w Siedliszczu, gromada Wola Uhruska. Woj. Arch. Geol., Lu- blin. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. DzU nr 39, poz. 251 z 2007 r. tekst jednolity. WIATR J., 1976 – Karta rejestracyjna zło Ŝa iłów trzeciorz ędowych w Łukówku. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

52 WOŁEJKO H., GALUS S., KRASOWSKI S., 1977 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) Wola Uhruska. Woj. Arch. Geol., Lublin. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009r., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002 – Komisja Zasobów Kopalin, Minister- stwo Środowiska, Warszawa. ZDANOWSKI A., 2010a – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski (red. Wołkowicz S) – Węgiel kamienny – Lubelskie Zagł ębie W ęglowe. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Bad. Warszawa. ZDANOWSKI A., 2010b – Jako ść w ęgla w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym. Biul. Pa ństw. Inst. Geol. Nr 439, s. 189-196. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia strefy ochronnej GZWP nr 407 – Niecka Lubel- ska (Chełm – Zamo ść ). Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

53