P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz ŚWIER śE (753) Warszawa 2011 Autorzy: Ewa Krogulec*, Jan Wierchowiec*, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Krystyna Wojciechowska*** Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Plansza A – Redaktor regionalny: Albin Zdanowski** Plansza B – Redaktor regionalny: Joanna Szyborska-Kaszycka** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka** *Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa **Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ***Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN........ Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp (E. Krogulec)..................................................................................................................3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Krogulec) ..................................................4 III. Budowa geologiczna (E. Krogulec).........................................................................................7 IV. Zło Ŝa kopalin (J. Wierchowiec)..............................................................................................10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wierchowiec)...........................................................16 VI. Perspektywy wyst ępowania kopalin (J. Wierchowiec) ........................................................17 VII. Warunki wodne (E. Krogulec) ...............................................................................................20 1. Wody powierzchniowe.............................................................................................20 2. Wody podziemne......................................................................................................21 VIII. Geochemia środowiska...........................................................................................................23 1. Gleby (P. Kwecko)...................................................................................................23 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik)............................................................26 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska).........................................................................28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (E. Krogulec)......................................................................37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Krogulec).......................................................................38 XII. Zabytki kultury (E. Krogulec) ................................................................................................44 XIII. Podsumowanie (E. Krogulec, J. Wierzchowiec, K. Wojciechowska).................................47 XIV. Literatura..................................................................................................................................49 I. Wst ęp Arkusz Świer Ŝe Mapy geo środowiskowej Polski (MGsP) w skali 1:50 000 został opra- cowany w 2010/11 r przez Segi AT (plansza A) oraz PIG-PIB i Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA (plansza B). Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Heliasz i in., 2005). Niniej- sze opracowanie powstało w oparciu o Instrukcj ę opracowania MGsP (Instrukcja…, 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych, oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane 3 były w: Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego w Lublinie, Regionalnej Dy- rekcji Ochrony Środowiska w Lublinie, starostwach powiatowych w Chełmie i Włodawie oraz w Urz ędach Gminnych w Ruda Huta, Wola Uhruska, Dorohusk, Sawin i Chełm. Korzy- stano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę u konserwatorów zabytków archeologicznych i architektonicznych, w Nadle śnictwach oraz w Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznaw- stwa w Puławach. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej we wrześniu 2010 roku. Szczegółowe dane dotycz ące złó Ŝ kopalin s ą uj ęte w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Arkusz Świer Ŝe ograniczaj ą współrz ędne 23°30’ i 23°45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 51°10’ i 51°20’ szeroko ści geograficznej północnej. W granicach Polski znajduje si ę około 70% obszaru arkusza. Cz ęść północno-wschodnia nale Ŝy do Ukrainy. Obszar arkusza, zgodnie z podziałem administracyjnym kraju, nale Ŝy do województwa lubelskiego. Przewa Ŝaj ąca cz ęść terenu arkusza znajduje si ę w granicach powiatu chełmskie- go (gminy: Ruda Huta, Dorohusk, Sawin i Chełm). Niewielka, północno-zachodnia cz ęść arkusza jest poło Ŝona w obr ębie powiatu włodawskiego (gmina Wola Uhruska). Według fizyczno-geograficznego podziału Polski J. Kondrackiego (2000) obszar arku- sza jest poło Ŝony w obr ębie Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Jego znaczna cz ęść na- le Ŝy do makroregionu Polesie Woły ńskie, a północno-wschodnia cz ęść do makroregionu Po- lesie Zachodnie (fig. 1). W obr ębie Polesia Woły ńskiego wyst ępuj ą dwa mezoregiony: Pagóry Chełmskie na północnym zachodzie i południowym zachodzie oraz Obni Ŝenie Dubie ńskie w centrum i na południowym wschodzie. Pagóry Chełmskie s ą obszarem urozmaiconym mor- fologicznie, a najwy Ŝej poło Ŝony punkt (237,8 m n.p.m.) wyst ępuje w okolicy osady Kolonia Bukowa Wielka (gmina Sawin). Ni Ŝej poło Ŝony obszar Obni Ŝenia Dubie ńskiego jest rozległ ą równin ą, gdzie na skutek procesów krasowych w kredowym podło Ŝu wytworzyły si ę płaskie zagł ębienia terenu, wypełnione w warstwie przypowierzchniowej utworami piaszczystymi, torfami i madami. Deniwelacje terenu nie przekraczaj ą tam 5 m, a jedynie na północy, na gra- nicy z Pagórami Chełmskimi oraz w dolinie Bugu, dochodz ą do 20 m. Najni Ŝej poło Ŝone te- reny (170–162,5 m n.p.m.) są zlokalizowane w dolinie Uherki i Bugu. Główn ą jednostk ę geomorfologiczn ą na opisywanym obszarze stanowi Wał Uhruski i Kotlina Dubienki. W obr ębie wału Uhruskiego charakterystyczne s ą garby, rowy oraz progi tektoniczne, za ś w rozległej kotlinie krasowej Dubienki niewielkie pagórki denudacyjne. 4 Współczesna rze źba ukształtowała si ę przez procesy erozji i akumulacji plejstoce ńskiej i ho- loce ńskiej. W północnej cz ęś ci terenu, na Wale Uhruskim, przewa Ŝaj ą formy akumulacji lo- dowcowej i wodnolodowcowej, a w południowej cz ęś ci tarasy akumulacji jeziornej i rzecznej oraz równiny pojezierne. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Świer Ŝe na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granice prowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów, 4 – granica pa ństwa Prowincja Wy Ŝyny Polskie: Podprowincja Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska: Makroregion Wy Ŝyna Lubelska: Mezore- gion: 343.18 – Działy Grabowieckie. Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja Polesie: Makroregion Polesie Zachodnie: Mezoregiony: 845.16 – Równina Ł ęczy ńsko-Włodawska, 845.17 – Polesie Brzeskie; Makroregion Polesie Woły ńskie: Mezoregio- ny: 845.32 – Pagóry Chełmskie, 845.33 – Obni Ŝenie Dubie ńskie Wśród form holoce ńskich najwyra źniej wyodr ębnia si ę w rze źbie dolina Bugu. Strefa kraw ędziowa doliny ma wysoko ść wzgl ędn ą 5–10 m i miejscami ma charakter podci ęć ero- zyjnych. Szerokie dno doliny urozmaicaj ą liczne starorzecza (o ró Ŝnej wielko ści i kształcie) o dnie podmokłym lub wypełnionych wod ą. Taras