Kwaśniów Dolny I Kwaśniów Górny

Informacje ogólne General information

Położenie: Gmina Klucze (pow. olkuski) leży w północno- Location: The commune of Klucze (olkuski district) is situated in the north- -zachodniej części województwa małopolskiego, na terenie western part of the province of Lesser Poland (Małopolska), on the area of Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej the Kraków-Częstochowa Upland (Jura Krakowsko-Częstochowska) Powierzchnia: 119 km² Area: 119 km2 Ludność: ok. 15 tys. mieszkańców Population: ca. 15 thousand inhabitants Sołectwa (15): Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Village administrations (15): Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Gol- Golczowice, Hucisko, Jaroszowiec, Klucze, Kolbark, Krzywo- czowice, Hucisko, Jaroszowiec, Klucze, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dol- płoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, ny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, Zalesie Golczowskie Zalesie Golczowskie Neighbouring communes: Bolesław, Dąbrowa Górnicza, Łazy, Ogrodzie- Sąsiednie gminy: Bolesław, Dąbrowa Górnicza, Łazy, Ogro- niec, Olkusz, Pilica, Wolbrom dzieniec, Olkusz, Pilica, Wolbrom Distances (approx.): Kraków – 45 km, Katowice – 50 km, Częstochowa Odległości (ok.): Kraków – 45 km, Katowice – 50 km, Często- – 70 km, Warszawa – 270 km chowa – 70 km, Warszawa – 270 km Foreign partners: Cserepfalu (Hungary), Batizovce (Slovakia), the Commu- Partnerzy zagraniczni: Cserepfalu (Węgry), Batizovce (Słowa- ne of Kyffhaüser (Germany), Berezhany (Ukraine), Pikalevo (Russia), Okland cja), Powiat Kyffhaüser (Niemcy), Brzeżany (Ukraina), Pikalevo (Romania) (Rosja), Okland (Rumunia) Organizations: The Commune of Klucze belongs to the Association of Ju- Organizacje: Gmina Klucze należy do Związku Gmin Jurajskich, rassic Communes, Local Acting Group upon the Biała Przemsza Lokalnej Grupy Działania Nad Białą Przemszą Symbols of the commune Symbole gminy Coat of arms: on its escutcheon in red (royal colour) there are two crossed Herb: na jego tarczy w kolorze czerwonym (królewskim) wid- keys (golden) and a golden carlina flower nieją dwa skrzyżowane klucze (złote) oraz kwiat dziewięćsiła Flague: it has the shape of a rectangle in red and golden and depicts two w kolorze złotym. crossed (golden) keys which symbolize the membership of old royal staro- Flaga: ma kształt prostokąta w kolorach czerwonym i złotym sties in Rabsztyn and Ogrodzieniec. oraz wizerunek dwóch skrzyżowanych kluczy (w kolorze zło- Marketing logo: it is made of two merging elements – a handwritten tym), symbolizujących przynależność do dawnych starostw drawing of hepatica flower (the symbol of spring, vitality) and the in- królewskich w Rabsztynie i Ogrodzieńcu. scription “Klucze”. Below, on the background of a line symbolizing the Logo marketingowe: stanowi połączenie dwóch przenika- sand of Błędowska Desert, there is an inscription JURAJSKA GMINA jących się elementów – odręcznego rysunku kwiatu przy- (Jurassic Commune). laszczki (symbolu wiosny, witalności) oraz napisu Klucze. Poniżej, na tle linii symbolizującej piasek Pustyni Błędowskiej, znajduje się napis JURAJSKA GMINA. Między Śląskiem i Małopolską Between Silesia and Lesser Poland

On the borderland of two provinces, in the heart of the Kraków- Częstochowa Upland, open to guests – this is the commune of Klucze. It is good to live, work and rest here. Na pograniczu dwóch woje- Here, there are the most famous tourist routes of Silesia and wództw, w sercu Jury Krakowsko- Lesser Poland – Szlak Orlich Gniazd (The Trail of Eagles’ Nests), Na-Częstochowskiej, otwarta na gości Szlak Architektury Drewnianej (The Trail of Wooden Architec- – to Gmina Klucze. Tutaj dobrze się ture) and Szlak Pustynny (The Desert Trail). The last one allows mieszka, pracuje i wypoczywa. to see Błędowska Desert – a true, one of a kind geographical-na- Tędy przebiegają najbardziej ture phenomenon in Europe. After the planned rehabilitation, znane szlaki turystyczne Śląska for example with the use of funds from the European Union, its i Małopolski – Szlak Orlich Gniazd, chances to become again Polish Sahara are high. Szlak Architektury Drewnianej We base the development of the commune on investments. i Szlak Pustynny. Ten ostatni po- We have a rich sports-recreational and farm-tourist back- zwala na zobaczenie Pustyni Błędowskiej – prawdziwego ground. Enterprise and education are developing. Interesting cultural unikatu geograficzno-przyrodniczego w Europie. Po pla- offers appear which are aimed at residents and visitors. But it’s the com- nowanej rewitalizacji, m.in. z udziałem funduszy unijnych, mune’s residents that are all about the atmosphere –open, active and at ma ona duże szanse stać się na powrót polską Saharą. the same time attached to tradition. They are proud of cultural heritage Rozwój gminy opieramy na inwestycjach. Mamy bogatą of this land. You are most welcome to the Commune of Klucze – check bazę sportowo-rekreacyjną i agroturystyczną. Rozwija się the guaranteed experience and new inspirations! przedsiębiorczość i edukacja. Powstają interesujące oferty Kazimierz Ściążko, kulturalne, skierowane do mieszkańców i przyjezdnych. Commune Administrator Ale o charakterze gminy decydują przede wszystkim jej mieszkańcy – otwarci, aktywni i jednocześnie przywiązani do tradycji. Dumni z dziedzictwa kulturowego tej ziemi. Zapraszam serdecznie do Gminy Klucze – po sprawdzone wrażenia i nowe inspiracje!

Wójt Gminy Klucze Kazimierz Ściążko

Młodzi sportowcy i Kazimierz Ściążko na boisku „Orlik” w Kluczach | Young sportsmen and Kazi- mierz Ściążko, at the “Orlik” pitch in Klucze

GMINA KLUCZE 1 Dąbrówka Hill Dąbrówka

fot. J. Pleszyniak fot. Wzgórze DąbrówkaWzgórze Gmina Klucze – historia, gospodarka, kultura, oświata i sport The Commune of Klucze – history, economy, culture, education and sport

e g i | Pragu roschen ask pr sz ro Wander through the years Wędrówka przez lata G Najstarszy znany dokument dotyczący The oldest document concerning Klucze was made in Krakow Klucz powstał w Krakowie 21 czerwca on 21st June 1374. It was then when Queen Elisabeth, mother 1374 r. To wtedy królowa Elżbieta, mat- of Luis I of Hungary sold the village administration in a village ka Ludwika Węgierskiego, sprzedała called Klucze, together with three feuds for thirty Prague gro- sołectwo we wsi, zwanej Klucze, wraz schen to the faithful subjects – Jasiek and Wawrzynek. z trzema łanami, za trzydzieści groszy In the Middle Ages the residents of Klucze dealt with agri- praskich wiernym poddanym – Jaśkowi culture and iron ores mining, for example of pyrite. Klucze then i Wawrzynkowi. belonged to the royal starosty in Ogrodzieniec and later in Rab- W średniowieczu mieszkańcy Klucz zajmo- sztyn. In the 18th century craftsmen came here, including coopers, wali się rolnictwem i wydobywaniem rud żelaza, wheelwrights and millers. m.in. pirytu. Klucze należały wtedy do starostwa królewskie- A crucial moment in the town’s history was launching the first pa- go w Ogrodzieńcu, a później w Rabsztynie. W XVIII w. pojawili per machine (1898) by an industrialist Ludwik Mauve, deemed a co- się tutaj rzemieślnicy, w tym bednarze, kołodzieje i młynarze. creator of industry on the area of the Polish Kingdom (in the interwar

2 GMINA KLUCZE Przełomowym momentem w dziejach miejscowości było uruchomienie pierwszej maszyny papierniczej (1898 r.) przez przemysłowca Ludwika Mauve, uważanego za współtwórcę przemysłu na terenie Królestwa Polskiego (w dwudziestole- ciu międzywojennym dobra kluczewskie stanowiły własność rodziny Dietlów i Mauve). Dziś na terenie gminy istnieje ponad 950 podmiotów go- spodarczych. Do największych należą: Kimberly Clark S.A., Saint-Gobain Glass Polska, Zakłady Wapienno-Piaskowe „Si- likaty” i „Glaspol”. Gminnemu Zespołowi Oświaty podlegają: Przedszkolaki na dożynkach w Kluczach | Kindergarten pupils during harvest festival in Klucze przedszkola (2), zespoły szkolno-przedszkolne (4), szkoły pod- stawowe (3) i gimnazja (2). period of the 1920s the estate of Klucze was the ownership of the Dietles’ Ważnymi instytucjami kultury są Gminny Ośrodek Kultu- and Mauves’). Presently, on the area of the commune there are over 950 ry w Kluczach oraz Gminna Biblioteka Publiczna w Kluczach. business entities. The biggest ones are: Kimberly Clark S.A., Saint-Gobain W skład tego pierwszego wchodzą m.in. Domy Kultury Polska, Calcareous-Sand Plant “Silikaty” and “Glaspol”. The commune w Kluczach („Papiernik”) i w Jaroszowcu („Hutnik”), w któ- Education Complex includes: kindergartens (2), school-kindergarten rych działają pracownie artystyczne: ceramiki, muzyczna, complexes (4), primary schools (3) and junior high schools (2). tańca i teatralna. Z kolei GBP posiada filię w Jaroszowcu. Important cultural institutions are the Commune Culture Centre in Od 1991 r. ukazuje się w gminie miesięcznik samorządowy Klucze and Commune Public Library in Klucze. The first one includes for ECHO KLUCZ. example Culture House in Klucze (“Papiernik”) and in Jaroszowiec (“Hut- Miejscową bazę sportowo-rekreacyjną tworzą: boiska nik”), in which operate the following art workshops: ceramics, music, klubowe GLKS Przemszy Klucze, Unii Jaroszowiec, Centurii dance and theatre. The Commune Public Library has also a branch in Chechło i Legionu Bydlin, 2 baseny kryte (Klucze, Jaroszo- Jaroszowiec. A self-government monthly ECHO KLUCZ has been pub- wiec), kompleks boisk „Orlik” (Klucze) oraz kilka boisk wielo- lished in the commune since 1991. funkcyjnych (Bydlin, Chechło, Kwaśniów, Rodaki, Ryczówek). The local recreation-sports base consists of: club pitches of GLKS Przem- Tereny gminy, leżące w granicach Parku Krajobrazowego Or- sza Klucze, Unia Jaroszowiec, Centuria Chechło and Legion Bydlin, 2 indoor lich Gniazd, mają wspaniałą przyrodę i bardzo dobre warunki swimming pools (Klucze, Jaroszowiec), “Orlik” complex of pitches (Klucze) do uprawiania różnych form turystyki (→ str. 4 i 5). n and a number of multi-functional pitches (Bydlin, Chechło, Kwaśniów, Na boisku w Kluczach w Kluczach Na boisku Rodaki, Ryczówek). The lands of the commune which are situated within the Eagles’ Nests Landscape Park have wonderful nature and very good conditions to practise various |

On the pitch in Klucze On kinds of tourism(→ pages 4 and 5).n

Dni Dziedzictwa z Panem Twardowskim | Heritage Days with Mr Twardowski GMINA KLUCZE Wędrówki

po gminie fot. M. Tarnówka „Malinka” – malownicze stawy w Kluczach – przyroda i turystyka | “Malinka” pictureque ponds in Klucze Wanderings in the commune – nature and tourism

Pośród lasów i skał Among forests and rocks Malowniczy krajobraz gminy tworzą skaliste wzgórza i ostań- The picturesque landscape of the commune is made of rocky hills and ce, rozległe lasy, dolina rzeki Białej Przemszy oraz Pustynia inselbergs, vast forests, valley of the Biała Przemsza River and Błędowska Błędowska – użytek ekologiczny (→ str. 6). Jej tereny leżą Desert – ecological use (→ page 6). Their areas belong to the Lesser Po- w małopolskiej części Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. land part of the Eagles’ Nests Landscape Park. The world of flora and Świat flory i fauny reprezentuje ponad 1,5 tys. gatunków fauna is represented by over 1.5 thousand species of plants and 3 thou- roślin oraz 3 tys. gatunków owadów i ok. 200 gatunków pta- sand species of insects as well as about 200 species of birds. In the forests ków. W lasach i na polach żyją m.in. sarny, dziki, zające, lisy, and on the fields there are for example: roe deer, wild boars, hares, foxes, nietoperze, dzięcioły, sowy, jastrzębie i myszołowy. bats, woodpeckers, owls, hawks and buzzards. W drzewostanie gminy przeważają lasy bukowe i bory The majority of tree stand is beech forests and pine woods, and in sosnowe, a w dolinie Białej Przemszy występują lasy o cha- the Biała Przemsza valley there are marsh forests and ash-alder ripar- rakterze bagiennym oraz łęgi jesionowo-olszowe. Do zjawisk ians. The karst phenomena include numerous hills and rocks – inani- krasowych należą liczne wzgórza i skały – pomniki przyrody mate featuresof historic importance (Góra Szczypy, Skały nad Kopalnią, nieożywionej (Góra Szczypy, Skały nad Kopalnią, góra Maś- the mountains of Maśnica, Winnica and Plecki) as well nica, góra Winnica i góra Piecki) oraz kilkanaście jaskiń, m.in. as several caves, for example Błotna, Lodowa, Pod Błotna, Lodowa, Pod Porzeczką i Na Świniuszce. Urokliwymi Porzeczką and Na Świniuszce. Some charming places miejscami są: Staw Czerwony i Staw Zielony (Klucze), Staw are: Czerwony Pond, Zielony Pond (Klucze), Stoki Pond Stoki Kwaśniowskie (Stoki), źródło rzeki Minóżki (Rodaki), oraz (Stoki Kwaśniowskie), the Minóżka River springs (Rodaki) wzgórza – punkty widokowe Czubatka (Klucze) i Dąbrówka as well as hills – beauty spots of Czubatka (Klucze) and (Chechło). Na terenie gminy znajduje się 10 pomników przy- Dąbrówka (Chechło). There are 10 monuments of nature rody: buki i ostańce skalne (Klucze, Jaroszowiec) oraz lipa on the area of the commune: beeches and inselbergs (Rodaki). n (Klucze, Jaroszowiec) and a linden tree (Rodaki). n

4 GMINA KLUCZE Pieszo, rowerem i konno | On foot, by bicycle and by horse

Szlaki piesze | Walking routes Orlich Gniazd (Kraków-Częstochowa/kolor czerwony – 163,9 km). Przebieg na terenie gminy: Jaroszowiec-Cieślin-Bydlin-Krzywopłoty-Psiarskie Eagles’ Nests (Kraków – Częstochowa/red colour – 163.9 km). It runs through the commune of: Jaroszowiec-Cieślin-Bydlin-Krzywopłoty-Psiarskie Pustynny – część północna (Pustynia Błędowska-Czubatka-Klucze-Golczowice-Stoki Kwaśniowskie/żółty – 26, km). Przebieg na terenie gminy: jak powyżej Desert – north part (Błędowska Desert-Czubatka-Klucze-Golczowice-Stoki Kwaśniowskie/yellow colour – 26 km). It runs through the commune: as above Partyzantów Ziemi Olkuskiej (Wiesiółka-Udórz/kolor czarny – 44,3 km. Przebieg na terenie gminy: Skałbania-Chechło-Rodaki-góra Świniuszka The Partisans of the Lands of Olkusz (Wiesiółka-Udórz/black colour – 44.3 km). It runs through the commune of: Skałbania-Chechło-Rodaki -the mountain of Świniuszka Szwajcarii Zagłębiowskiej (Zawiercie-Sławków/kolor czerwony – 33,7 km). Przebieg na terenie gminy: płd. i płn. okolice Chechła Zagłębie Switzerland (Zawiercie-Sławków/red colour – 33.7 km). It runs through the commune: southern and northern parts of Chechło

Ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne | Nature-educational paths Wokół Rudnicy (Osiedle XXX-lecia-Staw Czerwony-Staw Zielony-Rudnica-Czubatka-ul. Rudnicka/kolor zielony, 8 przystanków –1,5 km) Around Rudnica (the XXX-anniversary Housing Estate-Staw Czerwony-Staw Zielony-Rudnica-Czubatka-ul. Rudnicka/green colour, 8 stops – 1.5 km) Rudnica-Pustynia Błędowska-Biała Przemsza (kolor czerwony, 8 przystanków – 3 km) Rudnica-Błędowska Desert-Biała Przemsza (red colour, 8 stops – 3 km) Góra Stołowa (Jaroszowiec-góra Pod Wieżą-kamieniołomy Cieszyniec-Jaroszowiec/kolor niebieski, 10 przystanków – 4,5 km) Góra Stołowa (Jaroszowiec-the mountain of Pod Wieżą-Cieszyniec-Jaroszowiec quarries/blue colour, 10 stops – 4.5 km)

Trasy rowerowe | Bicycle trails Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd (Kraków-Częstochowa/kolor czerwony – 188,3 km). Przebieg w gminie: Bogucin Duży-Jaroszowiec- Bydlin-Krzywopłoty Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests (Kraków-Częstochowa/red colour – 188.3 km). It runs through the commune of: Bogucin Duży-Jaroszowiec- Bydlin-Krzywopłoty) Zielony Szlak Rowerowy (Klucze-Pomorzany-Olkusz-Bogucin Mały-Jaroszowiec-Klucze/kolor zielony – 25 km) Green Bicycle Trail (Klucze-Pomorzany-Olkusz-Bogucin Mały-Jaroszowiec-Klucze/green colour – 25 km) Przylaszczkowy Szlak Rowerowy (Klucze-Chechło-Rodaki-Bydlin-Golczowice-Klucze / kolor niebieski – 41 km) Hepatica Bicycle Trail (Klucze-Chechło-Rodaki-Bydlin-Golczowice-Klucze/blue colour – 41 km)

Inne | Other Kluczewska sekcja nordic walking | Nordic walking section of Klucze Transjurajski Szlak Konny (Nielepice-Częstochowa/kolor czerwony – 204 km). Przebieg na terenie gminy: Pustynia Błędowska-Chechło Trans-Jurassic Horse Trail (Nielepice-Częstochowa/red colour – 204 km). It runs through the commune of: Błędowska Desert-Chechło. Szlak Architektury Drewnianej Woj. Małopolskiego (237 obiektów – 1500 km). Obiekt w gminie: kościół św. Marka z 1601 r. (Rodaki) Wooden Architecture Trail of the Province of Lesser Poland (237 buildings – 1500 km). Building in the commune: Saint Mark’s church from 1600 (Rodaki) Międzynarodowy Szlak Maryjny (Częstochowa-Mariazell), który prowadzi przez Sanktuarium Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych w Jaroszowcu. IInternational Trail of Maria (Częstochowa-Mariazell), which leads through the Sanctuary of the Mother of God, the Supporter of the Faithful in Jaroszowiec. GMINA KLUCZE Pustynia Błędowska Błędowska Desert fot. J. Pleszyniak Widok na pustynię | View of the desert Pustynia Błędowska (ok. 32 km2), nazywana też polską Saharą, jest wielką osobliwością przyrodniczą. Jej powstanie było związane z masową wycinką drzew dla potrzeb olkuskiego hutnictwa i górnictwa, co doprowadziło do odsłonięcia luźnych pokładów piasku (od XIII w.), nagromadzonego tutaj Pw okresie zlodowaceń przed 2–3 mln lat. Reszty dokonał już wiatr, tworząc ruchome wydmy, wały, niecki i obniżenia deflacyjne. Błędowska Desert (about 32 km2), also called Polish Sahara, is a unique natural phenomenon. Its creation was connected with a massive cut down of trees for the purposes of metallurgical and mining industry of Olkusz which has lead to revealing loose layers of sand (since the 13th century) collected here in the glacial period 2-3 million years ago. The rest has been done by the wind, creating shifting sand dunes, embankments basins and entrainment depressions.

6 GMINA KLUCZE Od Błędowa po Klucze Tereny pustyni leżą na pograniczu Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Olkuskiej. Na zach. sięga ona po Błędów, a na wsch. po Klucze. Od płn. przylega do wsi Chechło. Pustynię tworzy część pół- nocna – z luźnymi pokładami piasku (teren wojskowy) oraz część południowa (użytek ekologiczny). Są one oddzielone od siebie równoleżnikowo biegnącą doliną Białej Przemszy. Góra Czubatka | Czubatka Mountain Średnia głębokość zalegania piasku wyno si 17–20 m, a ich zasoby szacowane są na ok. 2,5 mld m³.

Pustynna legenda Według legendy, powstanie pustyni było dziełem diabła, który czyhał na duszę Pana Twardowskiego. Otóż, pewnego razu czarnoksiężnik wyraził życzenie, aby czort zebrał całe srebro z ziem polskich i ukrył je pod Olkuszem. Nie umknęło to uwagi okolicznych mieszkańców, którzy zaczęli budować kopalnie. I wtedy diabeł posta- Jaszczurka zwinka | Sand lizard nowił zasypać je piaskiem znad Bałtyku. Jednak w drodze powrotnej zahaczył workiem o wieżę kościoła w Kluczach Czubatka o zachodzie słońca i rozsypał jego zawartość po całej okolicy. | Czubatka at the sunset From Błędowo to Klucze Północna część pustyni | Northern part of the desert The lands of the desert are located on the borderline of the Silesian High- lands (Wyżyna Śląska) and Olkusz Highlands (Wyżyna Olkuska). To the west it reached up to Błędów, and to the west up to Klucze. From the north it neighbours to the village of Chechło. The desert is created by the northern part – with loose layers of sand (military area) and the southern part (ecological use). They are divided from each other by the valley of the Biała Przemsza which runs latitudinally. The average depth of sand layers is about 17-20 m, and their deposits are assessed at about 2.5 billion m3.

Desert legend According to the legend, the creation of the desert was the work of the devil who was waiting for the soul of Mr Twardowski (Pan Twardowski).

GMINA KLUCZE 7 „Wielbłąd” z… Chechła | “Camel” from... Chechło

Pustynia z lotu ptaka | Bird’s eye view over the desert

Miraże i burze Once day, the wizard made a wish that the evil spirit would collect Przewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim z 1939 r. tak opisywał all silver from the Polish lands and hide it under Olkusz. It did not go ówczesną pustynię: W gorące dni letnie zaobserwować tu moż- unnoticed from the neighbouring inhabitants who started to build na miraże (…) Dają one wrażenie gładkiej lub lekko sfalowanej mines. And it was then when the devil decided to cover them with sand tafli jeziornej, niekiedy nawet obramowanej kępkami krzewów from the Baltic. However, on his way back he caught his sack on the (…) Niesamowity widok przedstawia pustynia w czasie burzy. church tower in Klucze and spilled all its content all over the region. Masy sypkiego materiału poderwane wiatrem, tworzą prawdzi- we wiry piaszczyste. Mirages and storms In 1939 a tourist guide described the desert of the time in such a way: On Wojsko na pustyni hot summer days you can see mirages here (...) They make an impression W latach 30. XX w. na pustyni odbywały się szkolenia pol- of a smooth or slightly wavy surface of a lake, sometimes even rimmed skich lotników na samolotach PZL 23 „Karaś”. Podczas II woj- with tufts of bushes (...). The desert during a storm is an incredible view. ny światowej swoje pojazdy testowały tu niemieckie oddzia- Masses of loose material, lifted by the wind, create true sand eddies. ły Africa Korps. Później stała się ona poligonem 6 Brygady Powietrznodesantowej. W 1999 r. latały nad nią natowskie Army at the desert samoloty „Herkules” i śmigłowce „Puma”. Natomiast latem During the 1930s trainings of Polish pilots on PZL 23 “planes took place on the desert. During the Second World War, German troops of Africa W słońcu pustyni | In the desert sun Corps tested their vehicles here. Later on it became a training ground of the 6th Air- borne Brigade. In 1999 NATO planes and helicopters flew over the desert. Then, in the summer of 2011 planes from the 8th Kraków- Balice Air Transport Base performed training airdrops containers and landing platforms over the desert.

Kulon zwyczajny 10 GMINA KLUCZE | Eurasian Stone-curlew 2011 r. samoloty CASA 295 M z 8. Bazy Lotnictwa Transpor- Dessert Life+ towego Kraków-Balice dokonywały nad nią ćwiczebnych The southern part of the desert, which has precious natural habitats is an zrzutów ciężkich kontenerów i platform desantowych. ecological use (the area of “Nature 2000”). In 2011-2014, thanks to means obtained from the European Union – Life+ (50%), the National Fund of Pustynne Life+ Environment Protection and Water Management in Warsaw (45%) and Południowa część pustyni, posiadająca cenne siedliska przy- means of the commune (5%), it will be subject to a thorough rehabilita- rodnicze, stanowi użytek ekologiczny (obszar „Natura 2000”). tion. The total cost of the project will be over €2.5 million. It anticipates, for W latach 2011–2014 dzięki środkom pozyskanym z Unii example, cutting down of trees and bushes of foreign species, protection Europejskiej – Life+ (50%), Narodowego Funduszu Ochrony treatments of on-the-sand habitats, organizing natural workshops as well Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie (45%) oraz as creating educational trails and Desert Information Centre. środkom gminy (5%), będzie ona poddana gruntownej rewitalizacji. Całkowity koszt projektu wyniesie ponad 2,5 mln euro. It’s interesting! W jego ramach przewidziano m.in. wycinkę obcych gatunko- • the name of Błędowska Desert was coined by a geographer Wacław wo drzew i krzewów, zabiegi ochronne siedlisk napiaskowych, Nałkowski (1889), organizację warsztatów przyrodniczych oraz utworzenie ście- • northern part of the desert belongs to the Ministry of National De- żek dydaktycznych i Pustynnego Centrum Informacji. fence, whereas its southern part is covered by the landscape protection programme “Nature 2000” • its natural environment consists of 350 plant species and over 150 animal species • movies like “Faraon” directed by J. Kawalerowicz (1966) and “W pustyni i w puszczy” directed by W. Ślesicki (1973) were shot here • “Desert Mirages” – an open-air event is organized here annually by the Polish Sahara Association during holidays. n

G. Bartoszka Chechło G. Przypiecek Dąbrówka Za Górą Osada Macierzanka piaskowa | Breckland Thyme 355 Pustkowie Maliny Buczna Góra To ciekawe! • nazwę Pustynia Błędowska wymyślił geograf Wacław Nał- kowski (1889 r.) Pustynia • północna część pustyni należy do Ministerstwa Obrony Narodowej, natomiast jej część południowa objęta jest programem ochrony krajobrazu „Natura 2000” Biała Przemsza • jej środowisko przyrodnicze tworzy 350 gatunków roślin i ponad 150 gatunków zwierząt Błędowska • w tutejszych plenerach kręcono filmy „Faraon” – J. Kawalerowi- cza (1966 r.) i w „W pustyni i puszczy” – W. Ślesickiego (1973 r.) • „Pustynne Miraże” – impreza plenerowa organizowana tu 382 G. Jałowce KLUCZE co roku przez Stowarzyszenie Polska Sahara (wakacje) n (Czubatka)

GMINA KLUCZE 9 Panorama Gminy Panorama of the Commune

fot. R. Jaworski Panorama Klucz | View of Klucze

Malownicza Gmina Klucze składa się z piętnastu sołectw. W jej skład wchodzą: Klucze, Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Golczowice, Hucisko, Jaroszowiec, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów MDolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek i Zalesie Golczowskie. The picturesque Commune of Klucze consists of fifteen village administrations. They include: Klucze, Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Golczowice, Hucisko, Jaroszowiec, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek and Zalesie Golczowskie.

10 GMINA KLUCZE Klucze

Lokacja Klucz nastąpiła za panowania króla Kazimierza Wiel- The incorporation of Klucze took place dur- kiego (I poł. XIV w.). Według legendy, nazwa miejscowości ing the reign of the King Casmir the Great (I wzięła się od klucznika Janusza, któremu miejscowe grunty half of the 14th century). According to the przekazał dworzanin Parczewski z zamku Rabsztyn. W okoli- legend, the name of the town originated cy wydobywano rudy żelaza. Później wyrobiska zalano wodą from the title of a minor district official Pałacyk Dietla | The Dietels’ palace i tak powstały stawy Zielony oraz Czerwony – malownicze Janusz, who was given the local lands by miejsca spacerów i wędkowania. Atrakcyjnymi terenami do a courtier Parczewski from the castle of Rabsztyn. Iron ore was mined in the neighbourhood and later on the excavations were filled with water and that’s how the ponds Zielony and Czerwony – picturesque places for walks and fishing – were created. Attractive areas for fishing are also ponds in the vicinity of Klucze-Osada (used by the local fishing circle). There few different tourist routes running through Klucze → ( page 5). In 2011 Polish Tourist Association was established here. Over 100 ago Klucze primary (public) school was functioning here. Today, its inheritor is the local junior high school and primary school, named after John Paul Staw Zielony | Zielony Pond II. In Klucze, the Farmer’s Wives’ Association and associations, for example łowienia ryb są także stawy w okolicach Klucz-Osady (użytko- “Babiniec” and “Ziemia Kluczewska” are operating actively. An interesting wane przez miejscowe koło wędkarskie). offer is prepared for children and adults by the Culture House in Klucze. Przez Klucze przebiega kilka różnych szlaków turystycz- Moreover, it has the University of the Third Age as well as a cinema. nych (→ str. 5). W 2011 r. zawiązało się tu koło PTTK. Ponad 100 In the centre of the town we can find the remains of manor buildings lat temu funkcjonowała kluczewska szkoła podstawowa (po- of the Dietles’ from the beginning of the 20th century. They include former wszechna). Dziś jej spadkobierczynią są tutejsze gimnazjum small manor houses (presently the seat of a bank and Social Help Centre) i podstawówka, noszące imię Jana Pawła II. W Kluczach aktyw- as well as two small palaces in the part (owned by the commune). The nie działają Koło Gospodyń Wiejskich i stowarzyszenia, m.in. main events of the commune are the Days of the Lands of Klucze, May/ „Babiniec” i „Ziemia Kluczewska”. Dla dzieci i dorosłych bogatą June), and Juniper Holiday , June. As a part of the first event there has also ofertę przygotowuje Dom Kultury w Kluczach. Ponadto ist- been a marathon “We Swim La Manche!” (since 1998). Its participants nieje przy nim Uniwersytet Trzeciego Wieku oraz kino. swim in a relay a distance of 42 km in several hours. n W centrum miejscowości znajdziemy pozostałości dwor- skiej zabudowy Dietlów z pocz. XX w. Należą do niej daw- ne dworki (obecnie siedziba banku i Ośrodka Pomocy Społecznej) oraz dwa pałacyki w parku (własność gminy). Głównymi imprezami gminy są Dni Ziemi Kluczewskiej (maj/czerwiec) i Święto Jałowca (czerwiec). W ramach tej pierwszej odbywa się również maraton „Przepływamy La Manche!” (od 1998 roku). Jego uczestnicy przez kilkanaście godzin sztafetowo pokonują w basenie dystans 42 km. n „Przepływamy La Manche!” | “We Swim La Manche!” – marathon

GMINA KLUCZE 11 Bogucin Duży

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1226 r. Podobno jej nazwa wzięła się od imienia Boguta – ptasznika z zamku Rabsztyn, właściciela e st miejscowych ziem. W 1273 r. doszło a h C tu do starcia pomiędzy wojskami e h t Bolesława Wstydliwego i śląskimi w

a ł s e oddziałami Władysława Opol- l

czyka. Według Jana Długosza,

w i

l bitwa ta była następstwem bun-

y t

s tu krakowian przeciwko srogim

ł rządom Bolesława Wstydliwego.

e l

o B W jej wyniku rycerstwo śląskie po- Okolice wsi | Vicinity of the village niosło klęskę. Dziś tę niewielką wieś zamieszkuje 337 osób. Na miejscu The oldest mention about the vil- Przydrożna kapliczka działa kilkanaście lokalnych firm. Bogucin Duży jest dobrą lage dates back to 1226. Allegedly, bazą wypadową dla turystów. W odległości ok. 5 km znaj- its name came from the name of dują się ruiny zamku w Rabsztynie, a 9 km stąd stoją ruiny Bogut – a fowler from the Rabsz- zamku w Bydlinie. Wieś leży w granicach Parku Krajobrazo- tyn castle, owner of the local lands. | wego Orlich Gniazd, a przez jej teren biegnie Szlak Rowe- In 1273 a clash of Bolesław the shrine Roadside rowy Orlich Gniazd (kolor czerwony). W Bogucinie Dużym Chaste’s army and Silesian troops działają aktywnie Koło Gospodyń Wiejskich, Ochotnicza of Władysław Opolczyk took place Straż Pożarna i Rada Sołecka. Wspólnie organizują one co here. According to Jan Długosz, roku m.in. imprezę plenerową „Dzień Ziemniaka” (sierpień/ this battle was a result of the re- wrzesień). n bellion of the citizens of Kraków against strict rulings of Bolesław Koło Gospodyń Wiejskich w korowodzie dożynkowym | The Farmer’s Wives’ Association at the harvest festival procession the Chaste. As a consequence, Sile- sian knighthood was defeated. Today, this small village is inhabited by 337 people. There are several local companies operating here. Bogucin Duży is a good starting point for tourists. The ruins of the castle in Rabsztyn are about 5 km from here, and ruins of the castle in Bydlin – 9 km. The village is situated within the borders of the Eagles’ Nests Landscape Park, and the Eagles’ Nests Bicy- cle Trail (red colour) runs through it. In Bogucin Duży the Farmer’s Wives’ Association, Voluntary Fire Brigade and Village Administration Council are operating actively. Each year, they organize jointly, among other things, an open-air event called “Potato Day” (August/September). n

14 GMINA KLUCZE Bydlin

Zabytkowa kaplica | Historic chapel

W północnej części wsi leży Wzgórze św. Krzyża z ruinami nie- wielkiego zamku (kościoła). Najstarsze wzmianki o castrum Bydlin lub fortalicium Załęże pochodzą z 1389 r. Później był on kościołem katolickim i zborem arian. W 1655 r. spaliły go wojska szwedzkie. Odbudowany przez Męcińskich był często napadany i rabowany, aż w końcu popadł w całkowitą ruinę Ruiny zamku | Ruins of the castle (koniec XVIII w.). Dziś ruiny są jednym z obiektów na Szlaku Orlich Gniazd. In the northern part of the village there is Wzgórze św. Krzyża (Holy Na wzgórzu istnieją też pozostałości okopów z czasów Cross Hill) with the ruins of a small castle (church). The oldest men- I wojny światowej. Z kolei na cmentarzu parafialnym znajdują tions of castrum Bydlin or fortalicium Załęże date back to 1389. Later się mogiły wojenne z 1914 r. oraz obelisk-krzyż legionistów po- on it was a Catholic church and Arian congregation. In 1655 it was ległych w bitwie pod Krzywopłotami (1914 r.). W tym miejscu burnt by the Swedish army. Rebuilt by the Męcińskis it was often sub- co roku organizowane są obchody Święta Niepodległości Pol- ject to attacks and plundering, and in the end it fell into ruin (end of ski. Przy murze cmentarnym stoi kaplica z XVIII w. 19 listopada the 18th century). Today, the ruins are one of the buildings on the 1916 r. cześć poległym oddał w Bydlinie Józef Piłsudski. Przed Eagles’ Nests Trail. II wojną odbywały się tutaj zjazdy jego byłych żołnierzy. Z tego On the hill there are remains of trenches from the First World War. okresu pochodzi szkoła-pomnik wzniesiona dla upamiętnie- Then, on the parish cemetery there are war graves from 1914 as well nia legionowego czynu (izba pamięci). Przed budynkiem usta- as an obelisk-cross of the legionnaires fell in the battle of Krzywopłoty wiono głaz z płaskorzeźbą marszałka na koniu. Interesującym (1914). Each year official celebrations of the Independence Day of Po- zabytkiem wsi jest również kościół św. Małgorzaty (1865 r.). n land are organized here. Near the cemetery wall there is a chapel from the 18th century. On 19th November 1916, Józef Piłsudski honoured Głaz upamiętniający bitwę z 1914 r. | the fallen legionnaires in Bydlin. During the inter-war period conven- Boulder commemorating the battle of 1914 tions of his former soldiers took place here. School-monument (re- membrance chamber) built to commemorate the act of legionnaires’ dates back to that period. In front of the building there is a boulder with a low relief of the marshal riding a horse. An interesting monument of the village is also Saint Margaret’s church (1865). n

GMINA KLUCZE 13 Chechło

It is here, from the hill of Dąbrówka (335 m above sea level) where there is a wonderful panorama over Błędowska Desert. The village was established over 700 years ago. In the 14th and 15th century, it was ruled by knight families of the Przeginia, Pilawa, Ostoja and Szreniawa. Grave- Church in Chechło Church | stones with their descendants’ coats of arms are on the local cemetery. At the end of the 16th century the parish of Chechło had twelve villages. In 1807 a baroque church of the Birth of the Holy Virgin Mary was built here. In its main altar there is a painting of the Mother of God with the baby Jesus. Chechło has long cultural traditions – already before the Kościół w Chechle war the construction of Folk House was initiated here (1934), there was To tu, ze wzgórza Dąbrówka (355 m n.p.m.) rozpościera się also an amateur theatre group. wspaniała panorama na Pustynię Błędowską. Wieś istnieje od During the occupation, the areas of the village constituted a solid ponad 700 lat. W XIV i XV w. władały nią rody rycerskie her- support for the underground military organization – the National Ar- bu Przeginia, Pilawa, Ostoja i Szreniawa. Nagrobki z herbami my’s battalion “Surowiec”. The leader of one of its companies was lieu- ich potomków znajdują się na miejscowym cmentarzu. Pod tenant “Haughty” – Gerard Woźnica. Those tragic years are commemo- koniec XVI w. parafia Chechło liczyła 12 wiosek. W 1807 r. rated by the cross of the fallen on Błojec and a plaque commemorating wzniesiono tutaj barkowy kościół Narodzenia Najświętszej 33 inhabitants of Chechło – victims of the Second World War (parish Marii Panny. W jego ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki cemetery). Boskiej z Dzieciątkiem. Chechło ma długie tradycje kulturalne In the village, there are for example, the Farmer’s Wives’ Association – już przed wojną działał tu Dom Ludowego (1934 r.), istniał which, in 2009, celebrated its 50th anniversary, and Voluntary Fire Bri- amatorski zespół teatralny. gade, and ULKS Centuria sports club. n …w otoczeniu lasów i pustyni Podczas okupacji tereny wsi stanowiły mocne oparcie dla podziemnej organizacji wojskowej – batalionu Armii Kra- jowej „Surowiec”. Dowódcą jednej z jego kompanii był por. „Hardy” – Gerard Woźnica. Tamte tragiczne lata upamiętnia krzyż poległych na Błojcu oraz tablica poświęcona 33 miesz- kańcom Chechła – ofiarom | II wojny światowej (cmentarz …being surrounded by forests and the desert parafialny). We wsi istnieje m.in. Koło Go- spodyń Wiejskich, które w 2009 r. obchodziło jubileusz 50-lecia, działalności oraz Ochotnicza Koło Gospodyń Wiejskich Straż Pożarna, i klub sportowy | The Farmer’s Wives’ Association ULKS Centuria. n

14 GMINA KLUCZE Cieślin Kościól w Cieślinie Kościól Początki wsi sięgają 1400 r., a jej nazwa pochodzi prawdopodobnie od słowa cieśla. Według notatek ks. Wiśniewskiego z lat 30. XX w., dawniej hodowa- no tu jedwabniki i ryby. Także dziś we wsi można |

zaopatrzyć się w świeże ryby z tutejszej hodowli, Church in Cieślin m.in. pstrągi. W kościele parafialnym św. Stanisława BM (z lat 20. XX w.) znajduje się m.in. cenna XIV-wieczna fi- gura Matki Boskiej z Dzieciątkiem (wcześniej zdobiła dawny, drewniany kościółek w Cieślinie). W 1986 r. figurkę The beginnigs of the village date back to 1400, and its name comes prob- oddano do renowacji, a odnowioną cenną rzeźbę wypo- ably from the word carpenter. According to notes of priest Wiśniewski życzyło Muzeum w Nowym Sączu. W maju 2008 r. figurka, from the 1930s, in the past silkworms and fish were bred here. Also now, nazywana teraz Matką Boską Cieślińską, powróciła do para- we can buy fresh fish in the village, for example trout, from its fish farm. fii. Przed kościołem stoją ciekawe figury świętych i aniołów. In the parish church of Saint Stanislaus BM (from the 1920s) there is for Ich twórcą był ks. Marcin Dubiel, związany z parafią w latach example a precious 14th century figure of Mother of God with baby Jesus 1959–1989 r., artysta rzeźbiarz i malarz (obrazy jego autor- (previously it was a decoration of an old, wooden church in Cieślin). In 1986 stwa, poza miejscową the figure was subject to renovation, and the renovated, precious figure świątynią znajdują się was borrowed by the Museum in Nowy Sącz. In May 2008 the figure, pres- także w Muzeum Archi- ently called Mother of God of Cieślin, came back to the parish. In front of the diecezjalnym w Lublinie church there are interesting statues of saints and angels. Their creator was i zbiorach prywatnych). priest Marcin Dubiel, connected with the parish in 1959-1989, a sculptor and W otoczeniu kościoła painter (his paintings, apart from the local church, are also in the Archdio- jest malowniczy kom- cese Museum in Lublin and in private collections). pleks sadzawek. Na jednej Around the church there is a picturesque complex of pools. z nich stoi posąg św. Jana On one of them there is a statute of Saint John of Nepomuk, carer Nepomucena, opiekuna of roads, bridges, fords, ponds and springs. In the village, there are dróg, mostów, brodów, also ruins of a watermill from the end of the 19th stawów i źródeł. We wsi century. In Cieślin there is the Farmer’s Wives’ Association. Titbits on the village at Statue of Saint John of Nepomukt znajduje się także ruina | młyna wodnego z końca www.cieslin1400.republika.pl. n XIX w. W Cieślinie działa Koło Gospodyń Wiejskich. Ciekawostki na temat miejscowości można zna- leźć na stronie www.cies- …przy młynie wod- lin1400.republika.pl n nym z 1893 r. Posąg św. Jana Nepomucena św. Posąg | ... at the watermill from 1893 GMINA KLUCZE 17 Golczowice

Malownicze tereny wsi chętnie odwie- dzane są przez turystów i weekendo- wiczów. Do letnich kąpieli i plażowania zachęca Biała Przemsza z piaszczystym dnem. Natomiast leśnym spacerom sprzyjają okoliczne lasy. W ich drzewo- Brzegi Białej Przemszy | Banks of the Biała Przemsza stanie występują jaworzyna górska, buczyna sudecka i ciepłolubna buczyna naskalna. Na północ Picturesque areas of the village are gladly visited by tourists and od wsi leży wzgórze Kamyk (382 m n.p.m.) z wapiennym weekend-tourists. The Biała Przemsza invites to summer baths and ostańcem i jaskinią o rozwinięciu poziomym. Z kolei na po- sunbathing. The neighbouring forests favour forest hikes. Their tree łudnie od Golczowic zlokalizowane są kamieniołomy „Stare stand includes Lunario-Aceterum forests, Dentario enneaphylli-Fage- Gliny” (czynne wyrobisko). tum and stenothermal Cephalanthero-Fagenion. To the north of the Podczas powstania styczniowego 1863 r. pod Golczowi- village there is Kamyk hill (382 m above sea level) with a calcareous cami doszło do bitwy pomiędzy oddziałem kpt. Anastaze- inselberg and a cave expanding horizontally. Then, to the south f Gol- go Mossakowskiego a kolumną wojsk rosyjskich, dowodzo- czowice there are “Stare Gliny” quarries (an active excavation). ną przez gen. mjr. Aleksandra Szachowskiego (22 kwiet- During the January Uprising in 1863, there was a battle in Golczo- nia). W jej wyniku blisko 400-osobowe siły powstańcze wice between the troop of captain Anastazy Mossakowski and a col- | i głaz w hołdzie powstańcom z 1863 r. Krzyż

odniosły zwycięstwo nad Rosjanami. Wydarzenie to umn of Russian army com- Cross and the boulder to commemorate insurrectionists from 1863 upamiętniają krzyż i kamienny głaz z tablicą ustawione manded by general major w centrum miejscowości. We wsi działa kilka gospodarstw Aleksander Szachowski (22nd agroturystycznych. Przez Golczowice biegną pieszy Szlak April). As a consequence, al- Orlich Gniazd, Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd oraz most 400-person uprising pieszy Szlak Pustynny. n forces achieved victory over the Russians. This event is commemorated by a cross and a stone boulder with a plaque situated in the centre of the town. In the village there are a few farm-tourist farmsteads. The Eagles’ Nests Trail, Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests and a hiking Desert Trail run through Gol- czowice. n.

Dożynki gminne | Commune harvest festival

16 GMINA KLUCZE Hucisko

Pierwsza wzmianka o tej niewielkiej wsi, która The first mention of this Przydrożna kapliczka była własnością szlachecką, pochodzi z XVIII w. small village, which was Jej nazwa wskazuje na dawny związek z działal- the ownership of the gen- nością hutniczą. Wiadomo bowiem, że w XVI w. try, dates back to the 18th na północny wschód od niej istniała odkrywkowa century. Its name indicates | kopalnia rudy żelaza i srebra w Strzegowej. its former connection with shrine Roadside Dzisiejsza wieś jest wspaniałym miejscem wy- the smelting activity. It is poczynku. W otaczających ją sosnowo-bukowych lasach known that in the 16th century to the south-east from it there was an opencast mine of iron and silver ore in Strzegowa. The present village is a great place of recreation. In pine-beach forests which surround it we can come across calcareous inselbergs and caves. In 1997, two kilometres to the west of the village, an interesting cave Cisneć was discovered (length: 245 m, depth: 22.4 m). It has a rarely occurring dripstone in the area of the Jurassic under the form of pea stone and small mushrooms. A short, downward corridor leads to the cave. Further way is blocked with grating which is due to safety reasons. Then, to the east of Hucisko we come across Rowerowa wędrówka | Bicycle tour three tourist trails – two bicycle trails –Hepatica (blue), and the Jurassic spotkamy wapienne ostańce i jaskinie. W 1997 r., dwa kilo- Bicycle Trail of Eagles’ Nests (red) as well as the hiking Desert Trail (yellow). metry na zachód od wsi, odkryto ciekawą jaskinię Cisneć The neighbouring areas of the village are a perfect place to pick up (dł. 245 m, gł. 22,4 m). Posiada ona rzadko spotykaną na berries, wild strawberries and mushrooms. In Hucisko, there is a youth Jurze szatę naciekową pod postacią pizolitów i grzybków. club and the Farmer’s Wives’ Association. n Do jaskini prowadzi krótki, biegnący w dół korytarzyk. Dalszą drogę w jej głąb zagradza krata, co jest spowodowane względami bez- pieczeństwa. Natomiast na wschód od Huciska napotkamy trzy trasy turystyczne – dwa szlaki rowerowe – Przylaszczkowy (niebieski) i Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd (czerwony) oraz pieszy Szlak Pustynny (żółty). Okolice wsi są wymarzonym miejscem do zbierania jagód, poziomek i grzybów. W Hu- cisku istnieje świetlica i działa Koło Gospodyń n Wiejskich. KGW podczas uroczystości dożynkowych | The Farmer’s Wives’ Association during harvest festival

GMINA KLUCZE 17 Jaroszowiec

Udokumentowana historia miejscowości sięga I poł. XIX w. W 1885 r. poprowadzono tędy linię kolejową, a przed I wojną światową wybudowano do dziś stojący dworzec. Obecnie działają tu duże zakłady przemysłowe m.in. Saint-Gobain Glass Polska oraz „Glaspol”. 24 lipca 1929 r. w Jaroszowcu przebywał prezydent RP, Ignacy Mościcki. Z jego udziałem odbyło się wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę sanatorium dla dzieci chorych na gruźlicę, wg projektu archi- tekta inż. Jana Witkiewicza-Koszczyca. Pierwsi pacjenci przy- Wojewódzki Szpital Chorób Płuc | Provincial Hospital of Lung Diseases jechali do Jaroszowca już w 1934 r. Obecnie przedwojenną tradycję tej placówki przejął Wojewódzki Szpital Chorób Płuc. Documented history of this place dates back to the first half of the 19th Jaroszowiec otaczają zalesione wzgórza z ostańcami. century. In 1885 a railway had been led through the town, and before Należą do nich m.in. Ostra Góra (jaskinia Pod Porzeczką), the I World War a train station (still standing) was built here. Presently, Góra Stołowa (Jaskinia Błotna – piąta co do głębokości there are big industrial facilities operating here, for example Saint- na Jurze, 42 m gł.) oraz szczyt wzniesienia Pod Wieżą (Jaski- Gobain Glass Polska and “Glaspol”. On 24th July 1929 the President of nia Lodowa). Zimą w Jaroszowcu działa łagodny stok narciar- the Republic of Poland, Ignacy Mościcki, was in Jaroszowiec. He took ski (165 m) z wyciągiem talerzykowym. part in the setting in of the foundation stone under the building of a Przez miejscowość biegną liczne szlaki turystyczne, tuberculosis sanatorium for children, based on the design of architect w tym pieszy Szlak Orlich Gniazd, Jurajski Szlak Rowero- engineer Jan-Witkiewicz-Koszczyc. First patients came to Jaroszowiec wy Orlich Gniazd i ścieżka przyrodnicza „Góra Stołowa”. already in 1934. Presently, the pre-war tradition of this institution has Jednym z nich jest także Międzynarodowy Szlak Maryjny been taken over by the Provincial Hospital of Lung Diseases. (Częstochowa-Mariazell), który prowadzi przez Sanktuarium Jaroszowiec is surrounded by forested hills with inselbergs. They include, Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych w Jaroszowcu. for example, Ostra Góra (Pod Porzeczką cave), Góra Stołowa (Błotna cave), Dobrą okazją do poznania miejscowego folkloru jest as well as the peak of the hill Pod Wieżą (Lodowa cave). In the winter in Ja- coroczna impreza „Dzień Jagody” (lipiec). n roszowiec operates a gentle ski slope (165 m) with a “plate” ski lift. There are numerous tourist trails run- Zimowa panorama Jaroszowca | Winter panorama of Jaroszowiec ning through the town, including the Trail of Eagles’ Nests, Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests and “Góra Stołowa” natural path. One of them is also the Interna- Stok narciarski Stok narciarski tional Trail of Maria (Częstochowa-Mari- azell), which leads to the Sanctuary of the Mother of God, the Supporter of the |

Faithful in Jaroszowiec. A good chance slope Ski to learn about the local folklore is the annual event “Day of the Berry” (July). n

20 GMINA KLUCZE Kolbark

Historia Kolbarku sięga XIV w. (Colberg). W XV w. wieś, jako jedna z pierwszych na ziemi olkuskiej, posiadała własną karczmę. Dziś zamieszkuje tu 513 osób. Urokliwym miejscem jest pobliski teren biwakowy nad Białą Przemszą, gdzie odbywały się m.in. festyny wakacyjne dla dzieci. We wsi rośnie 400-letni dąb – pomnik przyrody (ul. Dębowa). Dwa kilometry na południe od niej, nad Wieś z lotu ptaka | Village from a bird’s eye view brzegiem Białej Przemszy, leży przysió- łek Kolbark Młyny. Składa się on z trzech domów i nieczynne- History of Kolbark dates back to the 14th century (Colberg). In the 15th go młyna wodnego. Obok nich spotkamy stawy rybne. century the village, as one the first on the lands of Olkusz, had its own Przez Kolbark Młyny wiedzie też trasa spływów kajako- inn. Today, 513 people are living here. A charming place is a nearby wych Białą Przemszą (ok. 67 km/Wolbrom – Sosnowiec Ję- camp at the Biała Przemsza, where for example summer holiday fes- zor). I chociaż jest ona usiana licznymi przeszkodami (m.in. tivals for children took place. There is a 400-year-old oak in the village zwalone pnie drzew), to doświadczeni kajakarze bardzo ją – natural feature of historic importance (Dębowa Street). Two kilome- sobie cenią. Ciekawostką Kolbarku są liczne przydrożne ka- tres southwards from it, by the banks of pliczki, według tradycji chroniące podróżnych. the Biała Przemsza, there is a hamlet called W miejscowości działa Ochotnicza Straż Pożarna i Koło Kolbark Młyny. It consists of three houses Gospodyń Wiejskich oraz Stowarzyszenie Na Rzecz Zrówno- and an out-of-order watermill. Next to them ważonego Rozwoju Społeczno-Gospodarczego „Klucz”. n we come across some fishing ponds. There is also a kayak trail of the Biała Przem- sza running through Kolbark Młyny (about 67 km/Wolbrom – Sosnowiec Jęzor). And al- though it is strewn with numerous hindrances (for example fallen tree trunks), it is very much appreciated by experienced canoeists. An interesting piece of information about Kolbark is numerous roadside shrines which, according to tradition, protect the travellers. In the town there is also a Voluntary Fire Brigade and a The Farmer’s Wives’ Association as well as “Klucz” Association for Sustainable Development. n fot.: www.naszlas.republika.pl Św. Florian przed remizą strażacką Spływ Białą Przemszą | The Biała Przemsza canoeing | Saint Florian in front of the fire station

GMINA KLUCZE 19 Krzywopłoty

Leżące na północny zachód od Bydlina Krzywopłoty to in- teresujące miejsce dla turystów. Przebiegają tędy dwa szlaki rowerowe – Przylaszczkowy (niebieski) i Orlich Gniazd (czerwony). W miejscowości oprócz gościńca z noclegami znajduje się również ośrodek konny HIPPICA, zajmujący się m.in. hodowlą koni sportowych i produkcją sprzętu jeździeckie- go. Jednak Krzywopłoty, obok Bydlina, to przede wszystkim miejsce historyczne. W dniach 17–18 li- Cross and Cross

| stopada 1914 r. doszło Stadnina koni sportowych | Sports horses stud tu do jedynej dużej bitwy na Jurze podczas Situated to the north from Bydlin, Krzywopłoty is an interesting place for I wojny światowej. Pod tourists. There are two bicycle trails running here – Hepatica Trail (blue) Krzywopłotami, Bydli- and the Eagles’ Nests (red). In the town, apart from the inn with accom- nem i Załężem starły modation, there is also a HIPPICA horse centre which deals for example się wojska austriackie with sports horses breeding and production of horse riding equipment. (m.in. IV i VI batalion Still, Krzywopłoty, next to Bydlin, is most of all a historic place. legionów Józefa Pił- On 17th-18th November 1914 the only big battle during the First Krzyż i obelisk pamięci bitwy 1914 r. the battle of 1914 obelisk commemorating sudskiego) z wojska- World War on Jurassic took place here. Near Krzywopłoty, Bydlin and mi rosyjskimi. Po stronie austriackiej walczyło 440 polskich Załęże Austrian army (for example IV and VI battalion of Józef Piłsudski’s legionistów, z czego 46 zginęło, a 131 odniosło rany. W bitwie legionnaires) clashed with the Russian army. There were 440 Polish le- tej poległ m.in. por. Stanisław Paderewski, bratanek Ignace- gionnaires fighting on the Austrian side, out of which 46 died and 131 go Paderewskiego. Dzięki ich poświęceniu udało się wtedy were injure. In the battle, Lieutenant Stanisław Paderewski, Ignacy Pa- zatrzymać ofensywę Rosjan. Polegli legioniści spoczywają derewski’s nephew, died among other people. Thanks to their sacrifice na cmentarzu w Bydlinie, it was possible to stop the Russians’ a w Krzywopłotach histo- offensive. Fallen legionnaires are ryczną bitwę upamiętnia buried on the cemetery in Bydlin krzyż i głaz z okolicznoś- and in Krzywopłoty the historic ciową tablicą. fight is commemorated by a cross Dziś Krzywopłoty za- and a boulder with a plaque. mieszkuje ok. 530 osób. Ist- Today, there are about 530 nieje tu Dom Ludowy i Koło people living in Krzywopłoty. There Gospodyń Wiejskich. n is a Folk House and the Farmer’s Wives’ Association here. n

Dożynki gminne | Commune harvest festival

20 GMINA KLUCZE Kwaśniów Dolny i Kwaśniów Górny

Najstarsze wzmianki dotyczące wsi pochodzą z 1388 r. Według Jana Długosza, w XV w. istniały tu młyn i karczma. Pierwszymi jej właścicielami byli rycerze Dzierżek i Jan Kwaś- niowscy oraz Wichna ze Sławkowa. W 2001 r. na terenie Kwaśniowa Dolnego odkryto wcześniej nieznaną budowlę z wapienia i piaskowca (ul. Dworska 17). Wkrótce okazało się, że jest to pozostałość wieży rycerskiej z ok. 1552 r. Relikty Szkoła Podstawowa w Kwaśniowie| Primary school in Kwaśniów podobnej budowli z zarysami fosy odnaleziono też na nie- dalekim wzgórzu Kwiecynek w Kwaśniowie Górnym. Na płd. The oldest mentions about the village date back to 1388. Then, accord- od wzgórza leży malowniczy staw Stoki (1,7 ha). ing to Jan Długosz, in the 15th century there was a mill and an inn here. Zabytkowym obiektem okolicy jest kapliczka Na Borach. Their first owners were Dzierżek and Jan Kwaśniowscy and Wichna Obok niej przebiegają szlaki turystyczne – Jurajski Szlak from Sławków. In 2001, on the area of Kwaśniów Dolny an unknown Rowerowy Orlich Gniazd (czerwony), Przylaszczkowy Szlak structure from limestone and sandstone was discovered (17 Dworska Rowerowy (niebieski) oraz pieszy Szlak Pustynny (żółty). Street). It soon turned out that these are remains of a knight’s tower from Samą kapliczkę ufundowano w 1864 r. dla uczczenia po- around 1552. Relics of a similar structure with features of a moat were wstańców styczniowych 1863 r. W latach II wojny światowej also discovered at the neighbouring hill Kwiecynek in Kwaśniów Górny. była ona miejscem zbornym żołnierzy AK. Dziś w jej sąsiedz- Southwards to the hill there is a picturesque Stoki pond (1.7 ha). twie znajduje się ołtarz polowy i pomnik upamiętniający A historic building in the vicinity is a small chapel Na Borach. There are partyzantów oddziału „Hardego”. tourist trails running near it – the Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests, He- W obu wsiach działają Koła Gospodyń Wiejskich i zespoły patica Bicycle Trail, and as well as the hiking Desert Trail. The very chapel śpiewacze – „Kwaśniowianki” i „Dworzanki”. Natomiast tutej- was founded in 1864 to commemorate the January insurrectionists of sza Ochotnicza Straż Pożarna powstała już 1931 r. W Kwaś- 1863. During the years of the Second World War it was a meeting place for niowie Górnym działa piekarnia „U Pawełka”. Jej wypieki the soldiers of the National Army. Today, in its vicinity there is a makeshift – Chleb Jurajski i Kołacz Jurajski są wpisane na listę produk- altar and a memorial commemorating the partisans of “Haughty” troop. tów tradycyjnych województwa małopolskiego. Jednym In both towns there are the Farmer’s Wives’ Associations and singing z najnowocześniejszych obiektów oświatowych w gminie groups – “Kwaśniowianki” and “Dworzanki”. Its local Voluntary Fire Bri- jest szkoła podstawowa z boiskami wielofunkcyjnymi. n gade was established already in 1931. In Kwaśniów Górny there is a bakery “U Pawełka”. Its baking Jurassic Bread and Jurassic ring-shaped Cake were Staw Stoki | Stoki Pond introduced on the list of traditional products of the province of Lesser Po- land. One of the most modern educational buildings in the commune is the local primary school with multi- functional pitches. n

Drzwi wieży rycerskiej z XVI wieku Staw „Stoki” | Stoki lake | Door of the knight’s tower from 16th century

GMINA KLUCZE 21 vv

Rodaki

Wieś otoczona sosnowymi lasami leży w Parku Krajobra- zowym Orlich Gniazd. Na płn. od niej biegnie Pasmo Smo- leńsko-Niegowonickie. Najwyższym jego wzniesieniem jest tutaj góra Świniuszka (488 m n.p.m.), z jaskinią Na Świ- niuszce. U podnóża góry biją krystalicznie czyste źródła rzeki Minożki. Na płn. zach. od Rodak znajduje się rezerwat leśny Góra Chełm (gm. Łazy), a na płd. – wzgórze o wy- sokości 402 m, skąd można podziwiać panoramę Pustyni Błędowskiej. Izba Regionalna | Regional Chamber

A village surrounded by pine forests is situated in the Eagles’ Nests Land- scape Park. To the north of it there is Smoleńsko-Niegowonickie range. The highest hill is Świniuszka (488 m above sea level) with the cave Na Świniuszce. At the base of the mountain there crystal clear springs of the Minożka River. To the northern west from Rodaki there is Góra Chełm forest reserve (commune of Łazy), and to the south – 402 m high hill, from which the panorama of Błędowska Desert can be admired. The most precious monument of Rodaki is a larch church of Saint Mark’s from 1601 (in 2006 there was a thorough renovation of the church) Nordic walking w lasach rodackich | Nordic walking in the forests of Rodaki with a standalone belfry (18th/19th century). This building is situated on Najcenniejszym zabytkiem Rodak jest modrzewiowy koś- the Wooden Architecture Trail of the Province of the Lesser Poland. The re- ciół św. Marka z 1601 r. (w 2006 r. kapitalny remont świąty- mains of the village buildings from the 1930s and 1940s are over twenty ni) z wolno stojącą dzwonnicą (XVIII/XIX w.). Obiekt ten leży wooden houses. In one of them there is a Regional Chamber (Poprzeczna na Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Małopol- Street). In the village there is a Voluntary Fire Brigade, UKS “Małopolanie”, skiego. Pozostałością zabudowy wsi z lat 30. i 40. XX w. jest the Farmer’s Wives’ Association and “Swojacy” cabaret group. “Jurassic Vil- ponad dwadzieścia drewnianych domów. W jednym z nich lage of Rodaki” Association is operating actively. On its initiative a project mieści się Izba Regionalna (ul. Poprzeczna). We wsi istnieją “Green Goose in the Land of White Down” was carried out here. Numerous Ochotnicza Straż Pożarna, UKS „Małopolanie”, Koło Gospo- events have been organized here, for example the dyń Wiejskich i zespół kabaretowy „Swojacy”. Aktywnie działa Festival “Open Homesteads”, Festival of Grass tutaj Stowarzyszenie „Jurajska Wioska Rodaki”. Z jego inicja- Mowing and Forget-Me-Not Day. In 2005, tywy realizowano projekt „Zielona Gęś w krainie białego pu- Rodaki, as one of four of Polish vil- chu”. Organizowane tu były liczne imprezy, w tym Festiwal lages, was awarded in the European „Otwarte Zagrody”, Festiwal Koszenia Łąk i Dzień Niezapomi- Competition of Countryside Devel- najki. W 2005 r. Rodaki, jako jedną z czterech polskich wsi, wy- opment and Renovation. Titbits and różniono w Europejskim Konkursie Rozwoju i Odnowy Wsi. news from Rodaki can be found at Ciekawostki i aktualności z Rodak na stronie www.rodaki.pl n www.rodaki.pl. n Kościół św. Marka | Saint Mark’s church

22 GMINA KLUCZE vv

Ryczówek

To prawdopodobnie najstarsza osada w gminie Klucze. Wykopaliska, prowadzone tu w 1998 r., wykazały ślady pierwszych osad pochodzących z II-IV w. n.e. Najmłod- sza część odkrytej osady datowana była na VIII-X w. n.e. Na miejscu znaleziono wtedy ślady po drewnianych domach, paleniska z wapiennych kamieni, fragmenty naczyń glinianych i kości zwierząt. Pierwsza wzmianka o wsi Ryczów-Minor pochodzi z 1325 r. Ryczówek ma opracowany własny herb, na którym widnieje wpisana w literę R głowa jelenia. fot. R. Barnaś | www.moondek.com Na północ od wsi wznoszą się góra Świniuszka (488 Ulotna chwila, czyli widok na Babią Górę | A fleeting moment, which is a view of Babia Góra m n.p.m.) oraz Księża Góra (462 m n.p.m.). W XVII w. prawdopodobnie u podnóża tej drugiej stał klasztor Ka- This is probably the oldest settlement in the commune of Klucze. Excava- medułów. Własnością zakonników były m.in. dwa folwarki, tions carried out here in 1998 indicated signs of first settlements dating młyn, dwie karczmy oraz 11 stawów rybnych. Z obu wspo- back to the 2nd-4th century AD. The youngest part of the revealed set- mnianych wcześniej miejsc rozpościera się piękny widok na tlement dated back to 8th-10th century AD. Remains of wooden houses, okolicę. Przy sprzyjającej pogodzie z okolic wsi widać nawet hearths from limestone, fragments of clay dishes and animal bones Babią Górę, która znajduje się w odległości prawie 100 km! were found then. The first mention about the village Ryczów-Minor We wsi istnieją Koło Gospodyń Wiejskich, teatr ludowy dates back to 1325. Ryczówek has its own coat of arms, on which letter oraz Ochotnicza Straż Pożarna (od 1928 r.). Działa tu także “R” is inscribed into a red deer head. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Ryczówka To the north of the village there is Świniuszka mountain and Księża KUŹNIA. Dużą popularnością cieszy się cykliczna impreza Góra. In the 17th century, probably at the base of the latter, there was plenerowa „Majówka w Ryczówku” (maj). Ciekawe informa- a Camaldolite monastery. The monks owned for example two home farms, cje na stronie www.ryczowek.pl n a mill, two inns and 11 fishing ponds. From both of the aforementioned places there is a beautiful view of the surrounding area. With a favour- able weather from the area of the village one can see as far as Babia Góra, which is almost 100 km away! In the village there is the Farmer’s Wives’ Association, folk theatre and a Voluntary Fire Brigade (since 1928). There is also an Association for Development and Promotion Ryczówka KUŹNIA. A cycli cal open-air event “Spring Picnic in Ryczówek” ( May) is also hugely popular. Interesting information can be found at www.ryczowek.pl. n Impreza „Majówka w Ryczówku” | “Spring Picnic in Ryczówek” event Piłkarki z Ryczówka | Football players from Ryczówek

GMINA KLUCZE 23 vv

Zalesie Golczowskie

Malowniczo położona miej- scowość na północ od Jaro- szowca. W pobliżu biegnie Ju- rajski Szlak Rowerowy Orlich Shrine on the tree the on Shrine | | Gniazd (czerwony), a także trasa pieszego Szlaku Pustyn- nego (żółty). Tym ostatnim możemy dojść do doliny Bia- łej Przemszy (Kobylica). W po- Kapliczka na drzewie bliżu Zalesia, od lat 80. XX w. istnieje letni ośrodek harcerski …na skraju zalesiańskich lasów | ... on the edge of the forests of Zalesie Hufca ZHP Sosnowiec. Najwyższym wzniesieniem okolic Zalesia Golczowskie- A town picturesquely situated to the north of Jaroszowiec. In the go jest Ostra Góra (w kierunku zach., 405 m n.p.m., lokalnie vicinity there are the Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests (red) and zwana Czubatką). W Zalesiu zachował się przedwojenny the walking Desert Trail (yellow). We can use the last one to get to dom mieszkalny „Gawlik” (obecnie własność gminy). the valley of Biała Przemsza (Kobylica). In the vicinity of Zalesie, since We wsi znajdują się także przydrożne kapliczki, o które 1980s there is a summer scouts’ centre of ZHP Troop Sosnowiec. dbają mieszkańcy. Najładniejsza z nich, osadzona w pniu The highest hill of the areas of Zalesie Golczowskie is Ostra Góra starej lipy, została nagrodzona w powiatowym konkursie (westwards, 405 m above sea level, locally called Czubatka). In Zalesie „Kapliczka przydrożna”. n a pre-war housing building “Gawlik” was kept (presently owned by the commune). In the village there are also roadside shrines, which are being main- tained by the inhabitants. The most beautiful of them, placed on the trunk of an old linden tree, has been awarded in the commune “Road- side Shrine” competition. n

Koło Gospodyń Wiejskich w Zalesiu | The Farmer’s Wives’ Association Zalesie z lotu ptaka | Zalesie from a bird’s eye view

24 GMINA KLUCZE vv

Wybrane adresy w gminie | Addresses in the commune

INSTYTUCJE | INSTITUTIONS Komisariat Policji w Kluczach Pokoje gościnne „U Pawła” (5 miejsc) ul. Dworska 15, Klucze Urząd Gminy Klucze ul. Zawierciańska 18, Klucze kom. 604 478 965 ul. Partyzantów 1, 32-310 Klucze tel. 32 649 44 00 tel. 32 642 85 08, 642 84 39 fax 32 649 44 01 Pokoje gościnne (32 miejsca) tel./fax 32 642 80 52 telefon alarmowy 997 ul. Rodacka 6, Kwaśniów Górny www.gmina-klucze.pl tel./fax 032 642 98 42 NOCLEGI | ACCOMMODATION www.patrycjaipawel.go3.pl Gminny Ośrodek Kultury w Kluczach Baza Noclegowa GOK (8 miejsc) ul. Partyzantów 1, Klucze basen kryty, boisko Stanica Turystyki Konnej (2 miejsca) tel. 32 647 14 60, 647 14 61 ul. Kolejowa 15a, Jaroszowiec ul. Grabowska 3, Rodaki www.gokklucze.pl tel. 32 645 70 85 kom. 501 670 762 Turystyka wiejska „Cztery pory roku” (10 miejsc) Gminna Biblioteka Publiczna w Kluczach Baza Noclegowa SM (42 miejsca) ul. Laski 8b, Ryczówek ul. Rudnicka 2a, Klucze ul. Kolejowa 9, Jaroszowiec kom. 606 181 447 tel. 32 642 92 83 tel. 32 642 94 13 www.biblioteka-klucze.pl Gospodarstwo Agroturystyczne (9 miejsc) SPORT I REKREACJA | SPORT AND RECREATION ul. Kluczewska 1, Chechło Dom Kultury Papiernik Boisko ORLIK tel. 32 642 04 87, kom. 504 207 016 ul. Rudnicka 2, Klucze ul. Rudnicka 6, Klucze przy stadionie GLKS Przemsza Klucze tel. 32 642 84 02 Gospodarstwo Agroturystyczne (10 miejsc) ul. Jurajska 20, Golczowice Boiska wielofunkcyjne: Bank PEKAO SA kom. 501 567 069, 517 211 285 Chechło, ul. Kluczewska 56 ul. Zawierciańska 10, Klucze www.twojajura.pl (przy szkole podstawowej) tel. 32 642 82 00, 642 83 46 Jaroszowiec, ul. Leśna Gospodarstwo Agroturystyczne (5 miejsc) (w pobliżu DK „Hutnik”) PKO BANK POLSKI ul. Powstania Styczniowego 6, Golczowice Klucze, ul. Zawierciańska ul. XXX-lecia 1, Klucze tel. 32 642 83 82, kom. 502 113 861 (przy szkole podstawowej) tel. 32 642 85 39 www.domekwgolczowicach.pl Kwaśniów Dolny, ul. Rodacka Agencja Rozwoju Regionu Kluczewskiego S.A. Gospodarstwo Agroturystyczne (14 miejsc) (przy szkole podstawowej) ul. Rabsztyńska 3, Klucze ul. Polna 9, Golczowice Rodaki, ul. Strażacka 11 tel./fax 32 642 84 31 www.golczowice.prv.pl (przy szkole podstawowej) Ryczówek, ul. Dolna 12 Gospodarstwo Agroturystyczne (8 miejsc) NZOZ „ZDROWIE” s.c. (przy szkole podstawowej) ul. Zawierciańska 14, Klucze ul. Plażowa 11, Golczowice Kryta pływalnia tel. 32 642 84 13 tel. 32 642 98 79 www.ufelka-golczowice.emeteor.pl ul. Kolejowa 15, Jaroszowiec Wojewódzki Szpital Chorób Płuc tel. 32 645 70 85 Ośrodek „Mustang” (6 miejsc) ul. Kolejowa 1a, Jaroszowiec Kryta pływalnia ul. Rodacka 2 a, Ryczówek tel. 32 642 80 90 ul. Zawierciańska 30, Klucze Urząd Pocztowy Pawilon Sportowy (25 miejsc) tel. 32 642 92 92 ul. Zawierciańska 18, Klucze ul. Legionów 41, Bydlin Wyciąg narciarski tel. 32 642 85 21 tel. 32 642 62 20 Jaroszowiec

Folder został wydany na zlecenie Urzędu Gminy Klucze Redakcja i teksty | Editing: Jerzy Pleszyniak, Rafał Jaworski, Jacek Wicherski The brochure was commissioned by Klucze Commune Office Projekt graficzny |Graphic design: Andrzej Pisarek, Agata Derbisz Realizacja | Realization: Zdjęcia | Photos: D. Dąbrowska, R. Jaworski, M. Tarnówka, J. Smentek, J. Sypień, A. Wydawnictwo Alatus Maniak, K. Smółka, J. Miszczyński, M. Porcz, M. Bierlet, H. Ładoń, A. Płachecka, A. Chmura, 40-319 Katowice, ul. Pogodna 2 archiwa: UG Klucze i „Echo Klucz”archiwum, Wydawnictwo ALATUS tel.: 32 205 90 01, 32 204 88 75 Korekta | Proofreading: Urszula Bańcerek www.alatus.net.pl Copyright © Gmina Klucze i Wydawnictwo ALATUS Katowice 2011