Sił Powietrznych Issn 1897-8428 (W Tym 5% VAT) Cena 10 Zł

KWARTALNiK CZERWiEC 2013 przegląd NR 02 (062) sił powietrznych iSSN 1897-8428 (w tym 5% VAT) Cena 10 zł

Radar str. 34 pod ochroną Na atak pociskami przeciwradiolokacyjnymi automatycznie mogą reagować stacje radiolokacyjne. Trzeba je tylko mieć. przegląd sił powietrznych CZERWiEC 2013 | NR 02 (062)

Szanowni Czytelnicy!

Bieżący kwartał to oprócz świąt poszczególnych rodzajów wojsk Sił Powietrznych – Aleje Jerozolimskie 97 wojsk inżynieryjnych w kwietniu i wojsk chemicznych w czerwcu – także ich wysiłek 00-909 Warszawa szkoleniowy. W kwietniu odbędą się międzynarodowe ćwiczenia „Noble Arrow-13” tel.: CA MON 845 365, 845 685 i „Frisian Flag”, w których wezmą udział wydzielone komponenty 2 Skrzydła Lotnictwa faks: 845 503 Taktycznego. W przestrzeni powietrznej naszego kraju będą ćwiczyć lotnicy innych e-mail: [email protected] państw w ramach BRTE XIV – Baltic Regional Training Event i doskonalić procedury Air Policing. W maju Dowództwo Operacyjne Sił Zbrojnych będzie organizatorem Redaktor naczelny: ćwiczeń, w których komponent powietrzny będzie doskonalił umiejętności reagowania WOJCiECH KiSS-ORSKi na wypadek wtargnięcia w naszą przestrzeń niezidentyfi kowanych obiektów i ich tel.: +48 22 684 02 22 zwalczanie. 3 Warszawska Brygada Rakietowa Obrony Powietrznej na poligonach e-mail: [email protected] będzie doskonalić wyszkolenie poszczególnych dywizjonów rakietowych w osiąganiu Kierownik Wydziału Wydawnictw gotowości do rażenia celów powietrznych, a w czerwcu dowódcy poszczególnych Specjalistycznych: skrzydeł lotnictwa taktycznego i transportowego – funkcjonowanie podległych im JOANNA ROCHOWiCZ jednostek w różnych stanach zagrożenia bezpieczeństwa naszego kraju. tel.: +48 22 684 52 30 Kierownicze gremia wyciągają wnioski z konfl iktów XX i XXI wieku, dotyczące silnej obrony powietrznej, która będzie stanowić podstawę rodzimej tarczy rakietowej. To Redaktor prowadzący: właśnie analizy konfl iktów w Iraku i Jugosławii sprawiły, że na wojska radiotechniczne płk rez. dr JAN BRZOZOWSKi i obrony powietrznej należy patrzeć inaczej niż do tej pory i rozpocząć wyposażanie ich tel.: CA MON 845 186 w zestawy radiolokacyjne odporne na zakłócenia, zdolne wykrywać cele powietrzne e-mail: [email protected] o małej skutecznej powierzchni odbicia lecące na niskich wysokościach. Z kolei Opracowanie redakcyjne: wyrzutnie rakietowe, podobnie jak rakiety, powinny być odporne na zakłócenia MARiA JANOWSKA elektroniczne oraz mieć możliwość wyboru właściwego celu i rażenia go w takiej tel.: CA MON 845 184 odległości od osłanianego obiektu, by jego atak był nieopłacalny. Wyrzutnie powinny mieć celowniki odporne na zakłócenia i takie systemy kierowania, które nie pozwolą Opracowanie graficzne: zakłócić komend przesyłanych do rakiet. Można jednak uwzględnić inne podejście do Wydział Składu zwalczania środków napadu powietrznego. Zamiast wyposażać dywizjony rakietowe Komputerowego i grafiki WiW w wyrzutnie, lepiej rozważyć możliwość zwalczania celów powietrznych za pomocą promieni laserowych. Na tym polu odnosiliśmy sukcesy, a nasza myśl techniczna w tej Kolportaż i reklamacje: dziedzinie nie odstaje od krajów, w których prace nad podobnymi sposobami rażenia TOPLOgiSTiC są bardziej zaawansowane. Należy górować nad przeciwnikiem i dążyć do sprostania tel.: 22 389 65 87 wymaganiom nie współczesnego, ale przyszłego pola walki. Z pewnością poruszone kom.: 500 259 909 problemy są analizowane w gremiach decyzyjnych, tak by biorąc pod uwagę możliwości faks: 22 301 86 61 naszego kraju, wywiązywać się z konstytucyjnych zobowiązań, jakie stoją przed siłami email: [email protected] zbrojnymi. www.toplogistic.pl Życzę zatem przyjemnej lektury oraz zachęcam do dzielenia się swoimi przemyśleniami Zdjęcie na okładce: zarówno na tematy szkoleniowe, jak i nowych możliwości prowadzenia walki JAKUB SAgAN przez Siły Powietrzne. Druk: ArtDruk płk rez. dr Jan Brzozowski ul. Napoleona 4, 05-230 Kobyłka www.artdruk.com

Nakład: 1500 egz.

PRENUMERATA zamówienia na roczną prenumeratę psp prosimy przesyłać na adres: [email protected] lub składać telefonicznie, dzwoniąc pod numer: 22 684 04 00. „Przegląd Sił Powietrznych” koszt rocznej prenumeraty wynosi 40 zł. ukazuje się od listopada 1928 roku.

przegląd sił powietrznych 3 NR 2/2013 SPIS TREŚCI

trendy

Nowe wyzwanie dla sił zbrojnych gen. dyw. pil. dr Leszek cwojdziński...... 6

Ruch lotniczy – jak pogodzić interesy płk rez. pil. dr telesfor marek markiewicz...... 10

archiwum autora archiwum str. 6

trendy gen. dyw. pil. dr leszek cwojdziński SZKOLENIE i bl Kierunki zmian Szkolenie modułowe, czyli sojusznicza integracja w arsenale kpt. marcin sznycer...... 26 środków walki Bezzałogowym systemom Radar i jego otoczenie powietrznym w programie ppłk dypl. stanisław czeszejko...... 34 modernizacji Sił Zbrojnych RP przypisano wyjątkowe zadania. Obiekt szczególnej ochrony płk nawig. dr inż. bogdan grenda...... 46

SZKOLENIE i bl Bezbłędnie trafiać w cel mjr bartosz czajkowski...... 57

Czujniki pogody w pomiarach lotniskowych płk rez. dr inż. dariusz stępień...... 62

robert pete l a robert str. 57 doświadczenia mjr bartosz czajkowski Bałkański konflikt Bezbłędnie mjr Sebastian maślanka...... 68 trafiać w cel Producenci bomb lotniczych wprowadzają coraz nowsze logistyka i bardziej uniwersalne zapalniki. Jednym z nich jest Joint Natowski standard logistyczny Programmable Fuze FMU-152A/B. mjr dariusz kupiec...... 79

4 przegląd sił powietrznych SPIS TREŚCI

inne armie str. 92

ppłk marek depczyński Problemy rosyjskich skrzydeł Mimo redukcji w ciągu kolejnych 8–10 lat Siły Powietrzne i Obrony rob sch l eiffert rob Powietrznej nadal będą stanowić drugi po siłach powietrznych USA potencjał na świecie. prawo i dy scyplina str. 107 Dyscyplina kontra asertywność ppłk w st. spocz. dr jerzy garstka płk w st. spocz. pil. dr Jerzy szczygieł...... 86

Degradacja a pozbawienie emerytury Lotniczy kpt. wojciech kozłowski...... 89 wyścig zbrojeń Brazylijczycy chcą pozyskać nowe technologie dla swojego inne armie przemysłu zbrojeniowego, czyniąc go konkurencyjnym dla innych. Problemy rosyjskich skrzydeł ppłk marek depczyński...... 92 ppłk pil. w st. spocz. maciej kamyk

Konkurencja rośnie Korkociąg płk dypl. rez. nawig. józef maciej brzezina...... 104 finansowy Lotniczy wyścig zbrojeń ppłk w st. spocz. dr jerzy garstka...... 107

Korkociąg finansowy ppłk pil. w st. spocz. maciej kamyk ...... 113

str. 113 usaf Z kabiny pilota i nawigatora płk dypl. rez. nawig. józef maciej brzezina...... 117 Czy F-35 ocaleje?

przegląd sił powietrznych 5 NR 2/2013 trendy

gen. dyw. pil. dr Leszek Cwojdziński Ministerstwo Obrony Narodowej Nowe wyzwanie dla Sił Zbrojnych Bezzałogowym systemom powietrznym w programie modernizacji Sił Zbrojnych RP przypisano wyjątkowe zadania.

lan pozyskiwania bezzałogowych sażenie dodatkowe, kodyfikacja podsystemów, systemów powietrznych, rozłożony podzespołów i części oraz modułowość syste- na lata 2010–2022, obejmuje przed- mów), współpracę między różnymi typami plat- P sięwzięcia mające na celu przygoto- form (ujednolicenie systemów sterowania) oraz wanie Sił Zbrojnych RP do wprowadzenia ich do systemami zewnętrznymi, także załogowymi (zin- użytku oraz stworzenia warunków efektywnej tegrowanie z systemami zarządzania polem walki); eksploatacji. – rozwój autonomii umożliwiający redukcję za- angażowania operatora, uzależnienia od syste- Analiza mów komunikacji bezprzewodowej o wysokiej Jednym z głównych kierunków rozwoju uzbro- przepustowości i dużej szybkości oraz skrócenie jenia i sprzętu wojskowego jest wprowadzanie czasu podejmowania decyzji; systemów bezzałogowych, zdolnych do wykony- – rozwój narzędzi treningowych, w tym symu- wania zadań bojowych bez bezpośredniego zaan- latorów i trenażerów, oraz dążenie do ujednoli- gażowania żołnierzy i narażania ich na niebezpie- cenia i standaryzacji wymagań szkoleniowych; czeństwo. Dotyczy to również działania platform – rozwój technologii, taktyk, technik i procedur w warunkach uciążliwych, szkodliwych, takich (TTP), umożliwiających podniesienie poziomu jak rozminowanie, lub wsparcia logistycznego. wykorzystania systemów bezzałogowych w śro- Rozwój platform bezzałogowych przyczyni się do dowisku otwartym, w tym współpracy platform poprawy zdolności do przetrwania i ochrony bezzałogowych z oddziałami lądowymi i sprzę- wojsk, walki w terenie zurbanizowanym, obser- tem załogowym oraz wykorzystania ich w niese- wacji, wskazywania i rażenia celów oraz przeciw- gregowanej przestrzeni powietrznej. działania improwizowanym urządzeniom wybu- Wykorzystanie platform bezzałogowych pozo- chowym. staje w ścisłym związku z technologiami obron- Kluczowe aspekty rozwoju platform bezzało- nymi, w szczególności z informacyjnymi w dzie- gowych to: dzinie wymiany danych i łączności. Uwagę należy – dążenie do zapewnienia interoperacyjności skupić na możliwościach ich współpracy z plat- obejmującej wymienność komponentów i senso- formami załogowymi oraz technologiami związa- rów (standaryzacja interfejsów platforma – wypo- nymi z ochroną i przetrwaniem na polu walki. Du-

6 przegląd sił powietrznych trendy

że znaczenie wywierają również nowoczesne źró- który ustanowiono jednym z pięciu głównych te- dła zasilania i materiały inteligentne, wpływające matów modernizacyjnych. na ich rozwój. Prowadzone są prace nad nowymi W programie określono zasadnicze potrzeby rozwiązaniami konstrukcyjnymi poprawiającymi Sił Zbrojnych RP dotyczące bezzałogowych sys- mobilność, interfejsy człowiek–maszyna oraz ma- temów powietrznych oraz sposób ich osiągnięcia szyna–maszyna, systemy transmisji danych, syste- w latach 2010–2022, zarówno dzięki pozyskaniu my autonomii i sterowania, rozpoznanie otocze- samego sprzętu, jak i przeprowadzeniu niezbęd- nia, manipulację i chwytanie, układy zasilania nych do jego wdrożenia zamierzeń organizacyj- i napędu oraz łączność i ochronę elektroniczną. no-dyslokacyjnych, inwestycyjnych, remonto- Platformami bezzałogowymi są także zaintere- wych, szkoleniowych i logistycznych. sowane pododdziały medyczne. Zastosowanie ich widzą do ewakuacji rannych z pola walki oraz w technologiach przełomowych dla medycyny – robotyce, sztucznej inteligencji, telemedycynie. Możliwości założenia Bezzałogowe platformy pola walki mogą znaleźć zasto- W analizie potrzeb dotyczących wyposażania sowania w systemach bezpieczeństwa wewnętrznego naszych sił zbrojnych w bezzałogowe systemy po- i zarządzania kryzysowego, ochrony środowiska, prze- wietrzne skupiono się na zabezpieczeniu jednego myśle, budownictwie i w wielu innych niemilitarnych dzie- z rodzajów rozpoznania – obrazowego (IMINT). dzinach życia. Jednym z przykładów może być wykorzy- Gwarantuje ono wizualizację przekazywanych da- stanie platform bezzałogowych do zadań związanych nych i informacji, często w czasie rzeczywistym, z obserwacją dużych obszarów leśnych czy akwenów dlatego też w najbliższych latach powinno się morskich. Koszty użycia platform załogowych do tego ty- stać podstawowym rodzajem rozpoznania. Trend ten znalazł potwierdzenie w Programie opera- pu zadań są znacznie większe, zatem z ekonomicznego cyjnym na osiągnięcie zdolności opera- punktu widzenia bardziej opłacalne jest użycie BSP. cyjnej w zakresie rozpoznania obrazowego z bezzało- gowych systemów powietrznych, wb e l ectronics FlyEye

przegląd sił powietrznych 7 NR 2/2013 trendy archiwum autora archiwum

Czy tego typu platformy bezzałogowe znajdą się w strukturach Sił Powietrznych?

Program zakłada wprowadzenie całej rodziny znaczy 14 taktycznych oraz 321 mini i mikro- bezzałogowych systemów powietrznych na po- -BSP, widzimy, że konieczne jest przyspiesze- szczególne poziomy dowodzenia. Jego istotą nie wyposażania naszych wojsk w środki walki w odniesieniu do poziomu taktycznego będzie tego typu. zwiększenie zdolności systemu rozpoznania do- Zasadnicze przedsięwzięcia organizacyjne tyczącego dozorowania w obszarach odpowie- i modernizacyjne, zaplanowane do realizacji w la- dzialności rozpoznawczej, wykrywania, identy- tach 2013–2018, w rozpoznaniu obrazowym to: fikowania, lokalizowania i śledzenia celów oraz na szczeblu centralnym: oceny skutków uderzeń, a także monitorowania – sformowanie ośrodka analiz obrazowych obszarów morskich i strefy tylnej własnego (OAO) do pozyskiwania, integracji zarządzania ugrupowania. Wdrożenie go na tych poziomach i analizy danych obrazowych oraz wykonywania umożliwi między innymi efektywne wykorzy- produktów rozpoznawczych i ich dystrybucji, stanie nowoczesnych systemów artyleryjskich – wyposażenie ośrodka w mobilną stację od- pozyskiwanych dla Wojsk Lądowych. bioru danych satelitarnych oraz stację analizy Siły Zbrojne RP dysponują 18 zestawami bez- danych z systemu DB-110; załogowych platform powietrznych. Wojska Lą- w Wojskach Lądowych: dowe są wyposażone w piętnaście zestawów mi- – pozyskiwanie BSP klasy taktycznej krótkie- ni-BSP typu Orbiter, a Dowództwo Wojsk Spe- go i średniego zasięgu, cjalnych w trzy zestawy mini i krótkiego zasięgu. – zakończenie formowania i wyposażania dy- Fiaskiem zakończył się zakup dodatkowych wizjonu rozpoznania powietrznego (drp); dwóch zestawów BSP typu „Aerostar” ze wzglę- w Marynarce Wojennej: du na niewywiązanie się dostawcy z umowy. – sformowanie w eskadrze lotnictwa rozpo- Jeśli porównamy nasz potencjał tylko do te- znawczego BL Marynarki Wojennej klucza BSP go, którym dysponuje RAF w Afganistanie, to krótkiego i średniego zasięgu;

8 przegląd sił powietrznych trendy

w Siłach Powietrznych: temu rozpoznania wojskowego Sił Zbrojnych RP – sformowanie eskadry rozpoznania powietrz- w latach 2009–2018, dlatego też należałoby je zre- nego wykorzystującej bezzałogowe statki po- alizować, zgodnie z wymogami sojuszu, najpóź- wietrzne klasy MALE (fot.). niej w trzeciej dekadzie XXI wieku. Mając na uwadze znaczenie tego rodzaju rozpoznania na współczesnym i przyszłym polu plany na przyszłość walki, jest to rozwój zbyt powolny, nawet prze- Osiągnięcie zdolności operacyjnej w dziedzinie niesienie głównych wydatków na ten cel na lata rozpoznania obrazowego z bezzałogowych syste- 2019–2022 nie gwarantuje sukcesu tego przed- mów powietrznych jest ambitnym przedsięwzię- sięwzięcia w wyznaczonym czasie. ciem wprowadzającym nową jakość do systemu rozpoznania wojskowego. Wdrażane do sił zbroj- Robotyzacja pola walki nych platformy nowej generacji będą mogły prze- Z analizy ewolucji systemów walki oraz nasy- nosić nie tylko różnorodne sensory rozpoznawcze, cenia nimi sił zbrojnych wiodących państw ale również środki uderzeniowe osiągające zdol- w Europie i na świecie wynika, że należy skupić ność rażenia przeciwnika. się na pozyskiwaniu i zdobywaniu informacji Platformy naziemne, nazywane również robo- bez konieczności angażowania żołnierza – zwia- tami, które są w wyposażeniu wojsk inżynieryj- dowcy. Jest to zupełnie nowe wyzwanie dla sys- nych i służą do likwidacji improwizowanych temu rozpoznania Sił Zbrojnych RP, z którym urządzeń wybuchowych oraz niewybuchów, to niewątpliwie będzie trzeba się zmierzyć w naj- dopiero początek systemów bezzałogowych bliższych latach. Wojsk Lądowych, których uzupełnieniem mogą Jedną z charakterystycznych cech operacji mili- być wieże bezzałogowe wyposażone w zintegro- tarnych prowadzonych przez wojska sojusznicze wane systemy uzbrojenia montowane na platfor- lub koalicyjne na przełomie XX i XXI wieku było mach kołowych. dążenie do minimalizacji strat własnych. Dlatego W wyposażeniu Marynarki Wojennej znalazły też drugim, oprócz sieciocentryczności, zasadni- się bezzałogowe platformy podwodne (Unmanned czym kierunkiem rozwoju sił zbrojnych będzie ro- Underwater Vehicle), nie ma jednak bezzałogo- botyzacja pola walki. wych platform pływających (Unmanned Surface W rozpoznaniu zastąpienie żołnierza – zwia- Vehicle – USV) wykorzystywanych w niektórych dowcy robotem stanie się niezbędne na najniż- armiach państw NATO. szych poziomach dowodzenia, gdzie ryzyko prze- W przyszłości bezzałogowe statki powietrzne niknięcia w ugrupowanie bojowe przeciwnika staną się istotnymi pełnoprawnymi użytkownika- i prowadzenie rozpoznania w ugrupowaniu jego mi europejskiej przestrzeni powietrznej, co przy- pierwszorzutowych oddziałów i związków tak- niesie nową sytuację w zarządzaniu ruchem lotni- tycznych, przy nasyceniu pola walki różnorodny- czym. Dlatego konieczne jest przyspieszenie prac mi środkami technicznymi do wykrywania celów, nad odpowiednimi uregulowaniami i stworzenie w każdych warunkach atmosferycznych w dzień ram prawnych bezpiecznego ich użytkowania, i w nocy, jest praktycznie niemożliwe. określenie zasad ich separowania od pozostałych W NATO także podkreśla się potrzebę posiada- statków powietrznych, reguł korzystania z lotnisk nia tego typu sprzętu. Wymusza to na Siłach i wykonywania operacji na lotniskach oraz kryte- Zbrojnych RP konieczność wprowadzenia do wy- riów zdolności do lotu (airworthiness). n posażenia batalionów zmechanizowanych (czoł- gów) bezzałogowych pojazdów małych rozmiarów Autor jest dyrektorem Departamentu Polityki Zbrojeniowej (UGV) o bardzo małym zasięgu, z możliwością MON. Ukończył WOSL i Uniwersytet Lubelski na kierunku wykonywania zadań rekonesansowych i wskazy- psychologia lotnicza. Absolwent Akademii Sił Powietrznych wania celów. Zamierzenie to nie zostało jeszcze im. Jurija Gagarina. Rozprawę doktorską obronił przyjęte do realizacji w ramach Planu rozwoju sys- w Wojskowej Akademii Technicznej z dziedziny teledetekcji.

przegląd sił powietrznych 9 NR 2/2013 trendy

płk rez. pil. dr Telesfor marek Markiewicz Akademia Obrony Narodowej

Ruch lotniczy – jak pogodzić interesy

Zagęszczenie europejskiej przestrzeni lotniczej i jej nieefektywne wykorzystanie wymaga szybkich zmian prawnych i organizacyjnych. Transport lotniczy musi być konkurencyjny na rynku światowym i uwzględniać wymagania użytkowników wojskowych.

raz z rozwojem globalizacji oraz in- i efektywności ogólnego ruchu lotniczego (Gene- tegracji gospodarczej zwiększa się ral Air Traffic – GAT)1 oraz optymalizację prze- popyt na przewozy lotnicze. Euro- pustowości przestrzeni powietrznej państw człon- W pejska przestrzeń powietrzna od kowskich Unii Europejskiej. Projekt rozwiązań wielu lat jest jedną z najbardziej przeciążonych prawnych, dotyczących utworzenia jednolitej eu- w świecie. Systematyczny wzrost operacji lotni- ropejskiej przestrzeni powietrznej, opracowanych czych (średnio 5% rocznie), w połączeniu z nie- i przedstawionych przez grupę ekspertów w paź- efektywnym sposobem zarządzania ruchem lot- dzierniku 2001 roku, był przedmiotem szerokich niczym (Air Traffic Management – ATM), konsultacji z krajowymi władzami lotnictwa cy- skutkował w ostatniej dekadzie dwudziestego wilnego, organizacjami międzynarodowymi, wieku coraz większymi opóźnieniami i dodat- przedstawicielami sektora transportu lotniczego, kowymi kosztami przewoźników lotniczych. a także ze stroną wojskową. W obliczu narastających problemów sektora Dwa lata później, w grudniu 2003 roku Parla- transportu lotniczego Komisja Europejska (KE) ment Europejski (PE) i państwa członkowskie w grudniu 1999 roku ogłosiła zamiar zreformo- Unii Europejskiej osiągnęły porozumienie wania architektury europejskiego systemu za- w sprawie przyjęcia czterech rozporządzeń rządzania ruchem lotniczym dzięki ustanowie- o charakterze ustawodawczym (Basic Regula- niu wspólnotowych przepisów prawa dla tions – BR) ustanawiających ramy prawne i in- utworzenia jednolitej europejskiej przestrzeni stytucjonalne programu SES. Był to postęp powietrznej (Single European Sky – SES). w rozwoju inicjatywy, ponieważ przyjęcie Podjęta inicjatywa legislacyjna miała na celu uzgodnionych przepisów oznaczało przekaza- poprawę istniejących standardów bezpieczeństwa nie przez państwa członkowskie wielu upraw-

10 przegląd sił powietrznych trendy

nień decyzyjnych w kwestiach zarządzania ru- Blocks – FABs)5, które mają stanowić platfor- chem lotniczym instytucjom Unii Europejskiej. mę integracji i współpracy regionalnej między krajowymi władzami nadzorującymi (National Ewolucja Supervisory Authority – NSA)6 i instytucjami W następstwie współdecyzji Parlamentu Eu- zapewniającymi służby żeglugi powietrznej ropejskiego i Rady Unii Europejskiej projekty (Air Navigation Services Providers – ANSPs). aktów ustawodawczych (tak zwany I pakiet Wejście w życie drugiego pakietu legislacyj- SES)2 stały się prawodawstwem wspólnoto- nego, dotyczącego utworzenia jednolitej euro- wym w kwietniu 2004 roku. W ten sposób za- pejskiej przestrzeni powietrznej, stworzyło rządzanie ruchem lotniczym włączono do nowe warunki funkcjonowania systemu zarzą- wspólnej polityki transportowej Unii Europej- dzania ruchem lotniczym w Europie, umożli- skiej. Od grudnia 2005 roku komisja wiające dostawcom usług żeglugi powietrznej zaczęła wprowadzać w życie przepisy wyko- zwiększenie wydajności operacyjnej oraz po- nawcze (Implementing Rules – IRs) do rozpo- prawę osiągów w takich dziedzinach, jak bez- rządzeń podstawowych konstytuujących pro- pieczeństwo, przepustowość, efektywność gram tworzenia jednolitej europejskiej kosztowa i ochrona środowiska. przestrzeni powietrznej. Prawodawstwo jednolitej europejskiej prze- Na wniosek Komisji Europejskiej w listopa- strzeni powietrznej ma zastosowanie w pań- dzie 2005 roku zainicjowano program badaw- stwach członkowskich Unii Europejskiej i tych czo-rozwojowy dotyczący modernizacji tech- krajach, które podpisały z nią umowę, zobowią- nicznej europejskiego systemu zarządzania ru- zującą je do stosowania lotniczego acquis com- chem lotniczym (Single European Sky ATM munautaire7. Dotyczy tylko ogólnego ruchu Research – SESAR). Ustalono, że jego realiza- lotniczego i jest skierowane głównie do krajo- cja będzie przebiegała w trzech fazach: planowych władz lotnictwa cywilnego oraz cywil- wania, rozwoju i wdrożenia. Za pierwszą fazę nych usługodawców służb żeglugi powietrznej. (do 2008 r.) była odpowiedzialna Europejska Spojrzenie na ewolucję legislacji SES pozwala Organizacja ds. Bezpieczeństwa Żeglugi Po- jednak sformułować tezę, że kształtuje ona w co- wietrznej Eurocontrol. Zarządzanie fazą drugą raz większym stopniu otoczenie prawne, organi- odbywa się w ramach utworzonego na mocy zacyjne i technologiczne również dla lotnictwa rozporządzenia Rady UE z lutego 2007 roku wojskowego. Stosowanie jednolitych przepisów wspólnego przedsięwzięcia SESAR3. Program zwiększa poziom bezpieczeństwa działań ten stanowi oprócz legislacji SES tak zwaną wszystkich użytkowników przestrzeni powietrz- drugą warstwę regulacyjną wspólnotowej poli- nej, dlatego też wskazane jest rozważenie możli- tyki transportu lotniczego. wości implementacji wybranych regulacji z tej W październiku 2009 roku przyjęto dwa roz- dziedziny przez krajowe władze wojskowe. porządzenia, z których jedno znowelizowało dotychczasowe przepisy jednolitej europejskiej Efekty współpracy przestrzeni powietrznej (nazwano je pakietem Zgodnie z założeniami Komisji Europejskiej, SES II)4, a drugie rozszerzyło zadania Europej- utworzenie jednolitej europejskiej przestrzeni skiej Agencji Bezpieczeństwa Lotniczego (Eu- powietrznej ma pozwolić na potrojenie w 2020 ropean Aviation Safety Agency – EASA) roku jej przepustowości (w porównaniu do po- o kwestie bezpieczeństwa lotnisk oraz zarzą- ziomu ruchu lotniczego z 2005 r.), ograniczyć dzania ruchem lotniczym i służb żeglugi po- negatywny wpływ na środowisko naturalne wietrznej (ATM/ANS). Wprowadzenie zmian (o 10% w każdym locie), dziesięciokrotnie miało również zdynamizować działania nie- zwiększyć poziom bezpieczeństwa lotów oraz zbędne do utworzenia funkcjonalnych bloków zredukować koszty i opóźnienia związane ze przestrzeni powietrznej (Functional Airspace służbami żeglugi powietrznej8. Te ambitne cele

przegląd sił powietrznych 11 NR 2/2013 trendy

można osiągnąć jedynie dzięki pełnej i termino- Wspólnotowe przepisy prawa, odnoszące się do wej implementacji prawodawstwa oraz rozwija- utworzenia jednolitej europejskiej przestrzeni po- niu i wdrażaniu nowych technologii we współ- wietrznej, nie obejmują działań i szkoleń wojsko- pracy ze wszystkimi zainteresowanymi strona- wych9 realizowanych w operacyjnym ruchu lotni- mi i państwami członkowskimi. czym (Operational Air Traffic – OAT)10. Jednak Władze wojskowe od początku były zachęcane przez wzgląd na znaczenie i charakter zadań sił przez Komisję Europejską do aktywnego uczest- zbrojnych, podobnie jak inne strategie i programy nictwa w rozwoju programu jednolitej europej- modernizacji zarządzania ruchem lotniczym skiej przestrzeni powietrznej. Teraz, po dziewię- w Europie, muszą brać pod uwagę wymagania ciu latach jego realizacji, nadal podkreśla się wojskowych użytkowników przestrzeni powietrz- potrzebę dalszego podnoszenia poziomu współ- nej. Takie podejście legislacyjne jest niezbędne do pracy cywilno-wojskowej oraz zapewnienia inte- zagwarantowania podstawowych interesów bez- pieczeństwa i polityki obronnej państw członkow- skich Unii Europejskiej oraz zapewnienia bezpie- czeństwa i efektywności operacji powietrznych w obu kategoriach ruchu, to znaczy ogólnym Racjonalne podejście i operacyjnym. Ustalono, że jeśli zaistnieje potrzeba opracowania spe- Zaangażowanie strony wojskowej w inicjatywę cyficznych regulacji dotyczących szkolenia lotniczego, SES stanowiło dla Unii Europejskiej od samego początku duże wyzwanie. Mimo braku spraw- przedstawiciele lotnictwa wojskowego będą uczestniczyć dzonego mechanizmu organizowania współpra- już na wczesnym etapie prac nad projektem aktu praw- cy z przedstawicielami sił zbrojnych wewnątrz nego, tak by móc wpływać na jego kształt w celu zabez- instytucji unijnych oraz trudności w zaspokoje- pieczenia własnego interesu. niu potrzeb wszystkich (również wojskowych) użytkowników przestrzeni powietrznej, udało się w procesie ustawodawczym wypracować stanowisko satysfakcjonujące obie strony. Po pierwsze, zapewniono ekspertom wojskowym uczestnictwo w Komitecie ds. Jednolitej Przestrzeni Powietrznej (Single Sky Committee – SSC)11, grupach roboczych i spotkaniach konsultacyjnych dotyczących opracowania pro- jektów przepisów prawnych, które mogą od- działywać na siły zbrojne jako użytkowników roperacyjności europejskiej sieci zarządzania ru- przestrzeni powietrznej oraz jako usługodaw- chem lotniczym. Krajowe władze wojskowe, ców służb żeglugi powietrznej. Udział przedsta- kontynuując prace związane z wdrożeniem SES wicieli wojska był jednak uzależniony od stop- w dziedzinach swoich kompetencji, powinny nia powiązania danego rozwiązania prawnego przede wszystkim zdecydować o implementacji z bezpośrednim wpływem na możliwość wyko- wybranych przepisów do lotnictwa wojskowego. nywania zadań obronnych. Uzgodniono, że każ- Podjęcie przedmiotowej decyzji powinno być po- dy przepis dotyczący organizacji przestrzeni przedzone szczegółowym określeniem wpływu powietrznej lub wyposażenia statków powietrz- tych regulacji (spodziewanych korzyści, wyma- nych będzie musiał uwzględniać wymagania ganego nakładu pracy, skutków finansowych zarówno strony cywilnej, jak i wojskowej. itp.) na wojskowych użytkowników przestrzeni Po drugie, państwa zgodziły się na włączenie powietrznej oraz wojskowych usługodawców do pakietu SES zasad koncepcji elastycznego służb ruchu lotniczego. użytkowania przestrzeni (Flexible Use of Airspa-

12 przegląd sił powietrznych trendy

ce – FUA), co umożliwiło ustanowienie jednoli- nia nie podlegają kompetencjom Unii Europej- tych, przejrzystych reguł cywilno-wojskowego skiej, państwa członkowskie we wspomnianym zarządzania przestrzenią powietrzną w Europie. oświadczeniu potwierdziły konieczność wprowa- Koncepcję tę Eurocontrol opracowała na począt- dzenia w życie ram prawnych dotyczących jed- ku lat dziwięćdziesiątych ubiegłego wieku. nolitej europejskiej przestrzeni powietrznej Wdrażanie jej zasad w państwach członkowskich w sposób spójny i zgodny, biorąc pod uwagę po- Europejskiej Konferencji Lotnictwa Cywilnego trzeby związane z obroną narodową i polityką (European Civil Aviation Conference – ECAC) bezpieczeństwa oraz umowy międzynarodowe. rozpoczęło się od 1996 roku. Zadeklarowały również, że będą dążyć do Stanowisko państw członkowskich Unii Euro- wzmocnienia współpracy cywilno-wojskowej pejskiej odzwierciedlono w oświadczeniu w spra- oraz, jeśli będzie to uznane przez państwa człon- wie kwestii wojskowych odnoszących się do jed- kowskie za istotne, ułatwiać współdziałanie mię- nolitej europejskiej przestrzeni powietrznej12, do- dzy swoimi siłami zbrojnymi we wszystkich spra- łączonym do rozporządzenia nr 549/2004, wach dotyczących zarządzania ruchem w którym państwa zobowiązały się, że będą lotniczym tak, by umożliwić określenie odpo- współpracować ze sobą, uwzględniając krajowe wiednich potrzeb związanych z wdrażaniem ram wymogi wojskowe w celu zapewnienia pełnego prawnych jednolitej europejskiej przestrzeni i jednolitego stosowania FUA we wszystkich pań- powietrznej. stwach członkowskich przez wszystkich użytkow- Doświadczenia z realizacji programu SES po- ników przestrzeni powietrznej. kazują, że pożądane wzmocnienie oraz ułatwie- Po trzecie, w celu wsparcia działalności szkolenie współpracy może być osiągnięte w wyniku niowej i operacyjnej lotnictwa wojskowego pań- podjęcia decyzji przez władze wojskowe państw stwa członkowskie zgodziły się również współ- członkowskich Unii Europejskiej o implementa- działać w kwestiach wojskowych, których nie cji części prawodawstwa z tej dziedziny odnoszą- objęto wspólnotowymi przepisami prawa dla utwo- ce się do lotnictwa wojskowego. Współpraca rzenia jednolitej europejskiej przestrzeni powietrz- i koordynacja cywilno-wojskowa umożliwia bo- nej. Współpraca ta zaowocowała, między innymi, wiem nie tylko w coraz większym stopniu ela- opracowaniem zharmonizowanych zasad wykony- stycznie wykorzystywać przestrzeń powietrzną, wania lotów w ruchu OAT13 oraz rozwojem prac ułatwia również osiągnięcie celów pod wzglę- nad ustaleniem zasad wspólnego planowania użyt- dem skuteczności zarządzania ruchem lotniczym kowania przestrzeni powietrznej na potrzeby za- z jednoczesnym zapewnieniem skuteczności bezpieczenia szkolenia lotniczego i ćwiczeń woj- działań wojskowych (fot.1). O jej istotnym zna- skowych. Chociaż w wielu dziedzinach osiągnięto czeniu w tworzeniu jednolitej europejskiej prze- znaczny postęp, w ocenie ekspertów nadal istnieje strzeni powietrznej oraz potrzebie osiągania konieczność wypracowania bardziej efektywnego kompromisu we wszystkich kwestiach zarządza- sposobu organizacji cywilno-wojskowej i wojsko- nia ruchem lotniczym, stanowiących dziedzinę wo-wojskowej współpracy dotyczącej zarządzania wspólnego zainteresowania, świadczy, oprócz ruchem lotniczym. Taki pogląd odzwierciedlono oświadczenia państw członkowskich w sprawie w Deklaracji Warszawskiej przyjętej na zakończe- kwestii wojskowych, także wiele innych przepi- nie konferencji nt. Implementation of the Single sów odnoszących się do utworzenia jednolitej European Sky and its extension beyond the Euro- europejskiej przestrzeni powietrznej14. pean Union, zorganizowanej w Warszawie przez Komisję Europejską, Polską Prezydencję w Radzie Konsekwencje wspólnych UE i Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny przepisów 28 listopada 2011 roku. Ustanowienie wspólnotowych przepisów pra- Mimo że decyzje w sprawie rodzaju, zakresu wa, dotyczących utworzenia jednolitej europej- lub wykonywania działań wojskowych i szkole- skiej przestrzeni powietrznej, pociąga wdroże-

przegląd sił powietrznych 13 NR 2/2013 trendy airbus/s. ramaider fot. 1. Nowoczesne samoloty transportowe państw NATO coraz częściej będą pojawiać się w europejskiej przestrzeni powietrznej

nie nowego, transgranicznego paradygmatu ści w terytorialnej przestrzeni powietrznej. zarządzania ruchem lotniczym, co powoduje W konsekwencji, prawodawca unijny przewi- szersze implikacje polityczne. Na mocy artyku- dział możliwość zastosowania przez państwa łu 1 Konwencji o międzynarodowym lotnictwie członkowskie środków, jakie są im konieczne cywilnym (Chicago, 1944) każde państwo ma do zagwarantowania własnego bezpieczeństwa całkowitą i wyłączną suwerenność w przestrze- i interesów polityki obronnej. Zgodnie z arty- ni powietrznej nad swoim terytorium15. kułem 13 rozporządzenia nr 550/200417, są to Podobne postanowienie zawiera również ar- w szczególności środki niezbędne: tykuł 1 zmienionej protokołem z 1997 roku – do dozorowania krajowej przestrzeni po- Międzynarodowej konwencji o współpracy wietrznej oraz będącej w obszarze odpowie- w dziedzinie bezpieczeństwa żeglugi powietrz- dzialności danego państwa na podstawie poro- nej Eurocontrol (Bruksela, 1960)16. Ponieważ zumień z Organizacją Międzynarodowego wszystkie państwa członkowskie Unii Europej- Lotnictwa Cywilnego (International Civil Avia- skiej są jednocześnie stroną obu konwencji, le- tion Organization – ICAO) dotyczących regio- gislacja SES nie może naruszać ich praw i obo- nalnej żeglugi powietrznej, obejmujące wykry- wiązków wynikających ze zwierzchnictwa wanie, identyfikację oraz podejmowanie w przestrzeni powietrznej, jak również wymo- przewidzianych prawem działań wobec wszyst- gów związanych z utrzymaniem porządku kich statków powietrznych korzystających z ta- i bezpieczeństwa publicznego oraz kwestiami kiej przestrzeni powietrznej; obronności. Mimo to, scedowanie na instytucje – na wypadek poważnych zakłóceń we - Unii Europejskiej, w związku z realizacją pro- wnętrznych, mających wpływ na przestrzeganie gramu SES, części prerogatyw przynależnych prawa i utrzymanie porządku; państwom członkowskim, wywołało w niektó- – w razie wojny lub poważnych napięć między- rych krajach obawy o ograniczenie suwerenno- narodowych stanowiących zagrożenie wojenne;

14 przegląd sił powietrznych trendy

– dla spełnienia międzynarodowych zobowią- władzami nadzorującymi działalność lotnictwa zań państw członkowskich na rzecz utrzymania cywilnego. W niektórych państwach władze pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego; wojskowe rozgraniczyły funkcje regulacyjne od – w celu realizacji szkolenia i działań wojsko- świadczenia usług w wyniku ustanowienia wła- wych, włącznie z koniecznymi możliwościami snych wojskowych organów nadzoru (na przy- ćwiczeń. kład we Francji) lub umieszczenia personelu wojskowego w cywilnych organach władz nad- Specyfika operacji zorujących. Nie istnieją w tej dziedzinie żadne Ocena wpływu legislacji SES na lotnictwo uniwersalne rozwiązania organizacyjne, istotne wojskowe wymaga analizy jego działalności jest przestrzeganie zasady niezależności i roz- w różnych aspektach: prawnym, organizacyj- działu instytucji nadzorujących (pod względem nym, proceduralnym, technicznym i ekono- zarządzania, personelu itp.) od organizacji pod- micznym. Władze lotnictwa wojskowego, legających nadzorowi. w zależności od rozwiązań krajowych, mogą Na podstawie korzyści odniesionych przez być bowiem organem stanowiącym przepisy cywilne instytucje zapewniające służby żeglugi lotnicze (regulatorem), użytkownikiem statków powietrznej należy sądzić, że wdrożenie przez powietrznych i przestrzeni powietrznej, zarzą- władze wojskowe przepisów SES będzie skut- dzającym lotniskami oraz usługodawcą służb kować osiągnięciem i utrzymaniem przez woj- ruchu lotniczego dla operacyjnego i ogólnego skowych usługodaw- ruchu lotniczego. ców służb żeglugi Jako organ prawodawczy i właściwy w spra- powietrznej niezbęd- Wydarzenia z 11 wrze- wach nadzoru nad bezpieczeństwem lotów kra- nego poziomu bez- śnia 2001 roku pokazały, jowe władze wojskowe, uwzględniając środki pieczeństwa i jakości że zarządzanie ruchem lot- określone w artykule 13 rozporządzenia usług świadczonych niczym może i powinno nr 550/2004, mają możliwość zapewnienia na rzecz ogólnego wnieść znaczący wkład zgodności własnych przepisów z regulacjami i operacyjnego ruchu w zapewnienie ochrony SES lub też wprowadzenia w życie wybranych lotniczego oraz po- przed atakami terrory- (mających wpływ na działalność wojskową) równywalnych zdol- stycznymi. części tego prawodawstwa. Takie działanie słu- ności operacyjnych żyłoby zarówno osiągnięciu ogólnych korzyści z ich cywilnymi od- przez europejski system ATM, jak i zwiększe- powiednikami. niu bezpieczeństwa i efektywności wszystkich Lotnictwo wojskowe państw Unii Europej- zainteresowanych stron – cywilnej i wojskowej. skiej i NATO (w tym siły powietrzne USA sta- Rozporządzenie nr 549/2004 (ramowe) w ar- cjonujące w Europie) to ważny i duży pod tykule 4 zobowiązuje państwa do ustanowienia względem liczebnym użytkownik europejskiej krajowych władz nadzorujących, które są nieza- przestrzeni powietrznej 18. Jego wymagania są leżne od instytucji zapewniających służby że- zdeterminowane potrzebami szkolenia lotnicze- glugi powietrznej. Ta niezależność jest osiągana go, wykonywanymi zadaniami w systemie dzięki odpowiedniemu rozdzieleniu, co naj- obrony powietrznej oraz prowadzonymi ćwicze- mniej na poziomie funkcjonalnym, między pań- niami i wielonarodowymi operacjami powietrz- stwowymi władzami nadzorującymi i usługo- nymi. Specyfika działań wojskowych użytkow- dawcami służb żeglugi powietrznej. ników przestrzeni powietrznej powoduje, że Drugim kluczowym zagadnieniem rozporzą- większość lotów odbywa się niezgodnie z prze- dzenia ramowego są relacje między krajowymi pisami ICAO, czyli należy do operacyjnego ru- władzami nadzorującymi a władzami wojsko- chu lotniczego (tab. 1). wymi. W Europie występują różnorodne formy Ta kategoria ruchu charakteryzuje się szcze- współpracy władz wojskowych z krajowymi gólnymi cechami: odmiennymi procedurami

przegląd sił powietrznych 15 NR 2/2013 trendy

Tabela 1. Relacje między lotnictwem wojskowym a systemem zarządzania ruchem lotniczym na przykładzie FIR Warszawa Działania lotnictwa Działania systemu ATM wojskowego Rezerwowanie na określony czas elastycznych struktur przestrzeni do wyłącznego użytku lotnictwa wojskowego Wykonywanie lotów niezgodnych w celu bezpiecznego i skutecznego odseparowania jego z przepisami ICAO lub działań od pozostałego ruchu lotniczego, monitorowanie stwarzających zagrożenie zajętości przydzielonych elementów przestrzeni w dniu bezpieczeństwa dla innych operacji, zapewnienie służby kontroli ruchu lotniczego użytkowników przestrzeni. w czasie dolotu/powrotu ze stref TSA/TRA i D zgodnie z lokalnymi procedurami. Wykonywanie lotów w sieci dróg Zapewnienie służby kontroli ruchu lotniczego przez lotniczych (głównie lotnictwo kontrolerów GAT ACC. transportowe). Wykonywanie lotów w przestrzeni Zapewnienie służby kontroli ruchu lotniczego przez kontrolowanej poza drogami kontrolerów OAT ACC, stosowanie procedur lotniczymi. koordynacyjnych GAT/OAT. Prowadzenie ćwiczeń Wydzielenie rejonu ćwiczeń (EA), wprowadzenie w przestrzeni powietrznej ograniczeń dla innych użytkowników przestrzeni z wykorzystaniem środków powietrznej, udział personelu ATM w przygotowaniu bojowych i walki elektronicznej i realizacji ćwiczeń. Wykonywanie lotów w ramach Priorytetowe udostępnienie przestrzeni powietrznej systemu obrony powietrznej niezbędnej do wykonania zadania, zapewnienie służby (misje Air Policing – szkoleniowe kontroli ruchu lotniczego zgodnie z ustalonymi i bojowe). procedurami, ścisłe współdziałanie z organami dowodzenia i naprowadzania systemu OP. Współpraca i współdziałanie instytucji zapewniającej służby żeglugi powietrznej (PAŻP) z organami dowodzenia obroną powietrzną (krajowymi i sojuszniczymi) oraz organami wojskowej służby ruchu lotniczego w zakresie zarządzania przestrzenią powietrzną, wymiany informacji o planowanym i wykonywanym ruchu lotniczym, realizacji szkolenia i ćwiczeń lotnictwa wojskowego oraz przeciwdziałania zagrożeniom bezpieczeństwa państwa z powietrza opracowanie własne opracowanie

operacyjnymi, różnymi profilami lotu, użytko- wymagania w stosunku do systemu zarządzania waniem elastycznych elementów przestrzeni ruchem lotniczym, z drugiej zaś – władze lot- oraz potrzebą koordynacji różnych rodzajów za- nictwa cywilnego i usługodawcy służb żeglugi dań i lotów. Mimo że tylko część zadań lotnic- powietrznej (Air Navigation Services – ANS), twa wojskowego może być wykonywana z wy- dążąc do zaspokojenia potrzeb wszystkich użyt- korzystaniem standardowych procedur ogólne- kowników przestrzeni, wykonują wiele przed- go ruchu lotniczego, uzyskanie i utrzymanie sięwzięć, które pośrednio wpływają na różne jego zdolności bojowych wymaga jednak nie- sfery działalności jednostek lotniczych: organi- zbędnego zabezpieczenia również ze strony cy- zacyjną, szkoleniową, operacyjną, techniczną, wilnych służb żeglugi powietrznej. W związku jak również ich sytuację finansową. z tym powstaje problem wzajemnych oddziały- Celowe jest wskazanie kilku takich współza- wań: z jednej strony lotnictwo wojskowe stawia leżności. Jak wspomniano, ustawodawstwo SES

16 przegląd sił powietrznych trendy

nie obejmuje działań i szkoleń wojskowych, i wojskowych służb ruchu lotniczego z organa- jednak aby zaspokoić potrzeby wojskowych mi dowodzenia i naprowadzania systemu obro- użytkowników przestrzeni, wdrożono do po- ny powietrznej. Znaczenie tego współdziałania wszechnego stosowania zasady koncepcji jej dla bezpieczeństwa, efektywności i płynności elastycznego użytkowania. Umożliwiło to jed- ruchu lotniczego podkreśla rosnąca złożoność nostkom lotnictwa wojskowego (bojowego) sytuacji powietrznej, w szczególności w tych bezkolizyjne wykonywanie planowych zadań rejonach, gdzie lotniska wojskowe znajdują się szkoleniowych w elastycznych elementach w bliskim sąsiedztwie dużych portów lotni- przestrzeni powietrznej oraz priorytetowy do- czych i innych lotnisk cywilnych. W Polsce taka stęp do przestrzeni podczas wykonywania lo- sytuacja występuje na przykład wokół lotnisk tów, dla których istotne znaczenie ma czynnik położonych w rejonie Warszawy, Łodzi i Po- czasu (na przykład loty na przechwycenie w ra- znania. W Europie Zachodniej bliskie lokaliza- mach systemu obrony powietrznej, misje z po- cje lotnisk cywilnych i wojskowych oraz wyni- mocą humanitarną itp.). kające z tego duże zagęszczenie mieszanego Elastyczne elementy przestrzeni, takie jak ruchu lotniczego (GAT/OAT) należą do normy. strefy czasowo rezerwowane (TRA), strefy cza- Wyniki analizy ilościowej lotów wojskowych sowo wydzielone (TSA) lub strefy lotów po statków powietrznych wykonywanych w ogól- obu stronach granicy (CBA), służą do czasowej nym ruchu lotniczym wskazują, że poziom alokacji i wykorzystywania głównie przez woj- gotowości bojowej i zdolności operacyjne lot- skowe statki powietrzne. Struktury te wraz nictwa wojskowego w czasie pokoju są zdeter- z procedurami ich użytkowania opisano w Pod- minowane przez możliwości dostępu do prze- ręczniku zarządzania przestrzenią powietrzną strzeni kontrolowanej, normalnie użytkowanej dla zastosowania koncepcji elastycznego wy- przez przewoźników lotniczych i zarządzanej korzystania przestrzeni powietrznej wydanego przez cywilne instytucje zapewniające służby przez Eurocontrol. żeglugi powietrznej19. Podobnie zarządza się przestrzenią po- Można prognozować, że wraz z rozwojem wietrzną w czasie ćwiczeń oraz realnych ope- wspólnych, jednolitych przepisów dotyczących racjach powietrznych. W takich sytuacjach ze użytkowania przestrzeni powietrznej działal- względów bezpieczeństwa konieczne jest po- ność lotnictwa wojskowego będzie coraz nadto wprowadzanie ograniczeń dla innych bardziej uzależniona od ogólnoeuropejskiej rodzajów lotnictwa. Aby zminimalizować nie- sieci dróg oraz systemów zarządzania ruchem korzystny wpływ tych działań na ogólny ruch lotniczym. lotniczy, w planowaniu ćwiczeń lotnictwa woj- Ważną funkcją organów wojskowych jest za- skowego zapewnia się udział przedstawicieli pewnianie służb żeglugi powietrznej. Zakres cywilnych usługodawców służb zarządzania ich świadczenia jest zróżnicowany w poszcze- ruchem lotniczym. gólnych państwach członkowskich Unii Euro- Większość lotów wykonywanych przez pejskiej. Na ogół strona wojskowa bierze udział samoloty transportowe, tankowania powietrzne- w zarządzaniu przestrzenią powietrzną, zapew- go, AWACS, powietrzne stanowiska dowodzenia służbę informacji lotniczej, służby ruchu nia i morskie patrolowe odbywa się w prze- lotniczego i służbę meteorologiczną na lotni- strzeni służb ruchu lotniczego (Air Traffic skach wojskowych oraz wydziela siły i środki Services – ATS) zgodnie z przepisami ICAO. do służby poszukiwania i ratownictwa lotnicze- Jest ona także wykorzystywana przez samoloty go. W niektórych krajach także służbę kontroli bojowe w czasie dolotu i powrotu z rejonów ruchu lotniczego w przestrzeni kontrolowanej prowadzenia działań (stref TSA/TRA/EA), co dla operacyjnego ruchu lotniczego. wymaga stosowania specjalnych procedur koor- Siły zbrojne zarządzają również lotniskami, dynacyjnych oraz współdziałania cywilnych na których są utrzymywane w gotowości opera-

przegląd sił powietrznych 17 NR 2/2013 trendy

cyjnej niezbędne lotnicze urządzenia naziemne porządzeniu stwierdzono, że przestrzeń po- (środki łączności, pomoce radionawigacyjne, wietrzna powinna być zaprojektowana, stacje radiolokacyjne, środki elektroświetlne). regulowana i strategicznie zarządzana na pozio- Część z tych lotnisk jest współużytkowanych mie europejskim22. przez lotnictwo cywilne. Celem rozporządzenia jest umożliwienie Zgodnie z koncepcją SES i zasadami ela- stopniowego, bardziej zintegrowanego zarzą- stycznego użytkowania przestrzeni powietrznej, dzania przestrzenią powietrzną w kontekście wojskowe i cywilne statki powietrzne będą dzie- wspólnej polityki transportowej. W preambule lić przestrzeń powietrzną na bardziej równych podkreślono potrzebę elastycznego wykorzy- warunkach niż kiedykolwiek przedtem. Jednak stania przestrzeni powietrznej przez wszystkich aby zapewnić lotnictwu wojskowemu jednako- jej użytkowników z zapewnieniem przejrzysto- wy dostęp do przestrzeni kontrolowanej, coraz ści i równego traktowania, uwzględniając jed- więcej samolotów wojskowych (docelowo pra- nocześnie wymogi bezpieczeństwa i obrony wie wszystkie) będzie musiało być wyposażone państw członkowskich oraz ich zobowiązania zgodnie z cywilnymi standardami łączności, na- wobec organizacji międzynarodowych (mo- wigacji i dozorowania stosowanymi w zarządza- tyw 6). Ponieważ każde państwo członkowskie niu ruchem lotniczym (CNS/ATM)20. Już po- stanowi integralny element europejskiej sieci bieżna analiza relacji między legislacją SES zarządzania ruchem lotniczym (EATMN), mo- a działalnością lotnictwa wojskowego pozwala że to być osiągnięte tylko wówczas, jeśli zatem na stwierdzenie, że utrzymanie zdolności wszystkie państwa członkowskie zastosują skutecznego wykonywania zadań w zupełnie in- wspólne zasady i przepisy zarządzania prze- nym od dotychczasowego otoczeniu operacyj- strzenią powietrzną. nym wymaga, aby siły powietrzne i inni wojsko- W dalszej części preambuły (motywy 14–16) wi użytkownicy przestrzeni powietrznej dosto- wskazano na potrzebę skutecznego stosowania sowali swoje możliwości pod względem koncepcji elastycznego użytkowania przestrzeni prawnym, proceduralnym i technicznym. bez względu na granice państwowe, rozwijając w tym celu współpracę cywilno-wojskową, jed- Organizacja i użytkowanie nak bez szkody dla przywilejów i uprawnień Najistotniejsze kierunki zmian w europej- państw członkowskich w dziedzinie obrony. Za- skim systemie zarządzania ruchem lotniczym lecono również ochronę realizacji działań wytyczają te przepisy SES, które ustanawiają i szkolenia wojskowego w sytuacjach, w któ- wspólne procedury projektowania, planowania rych zastosowanie wspólnych przepisów i kry- i bezpiecznego zarządzania przestrzenią po- teriów byłoby szkodliwe dla ich bezpiecznego wietrzną zaangażowanych państw. Wprowadzo- i skutecznego wykonania (motyw 17). ne regulacje umożliwiają nie tylko konsolidację Przyjęta koncepcja ograniczenia fragmenta- przestrzeni powietrznej, lecz również sprawne cji przestrzeni polega na odejściu od dotych- zapewnianie służb ANS, zoptymalizowane wy- czasowego jej podziału według istniejących korzystanie ograniczonych zasobów oraz stop- granic państwowych na rzecz utworzenia trans- niowe wdrażanie Centralnego planu ATM21. granicznych funkcjonalnych bloków przestrze- Zasadnicze przepisy w sprawie przestrzeni ni (FAB). Pojęcie to zdefiniowano w artykule 2 powietrznej ustala rozporządzenie Parlamentu (ust. 25) znowelizowanego rozporządzenia nr Europejskiego i Rady Europejskiej nr 551/2004. 549/2004 jako blok przestrzeni powietrznej ba- Opracowano je na podstawie wniosków zawar- zujący na wymogach operacyjnych i ustano- tych w sprawozdaniu grupy ekspertów do spraw wiony niezależnie od granic państwowych, utworzenia jednolitej europejskiej przestrzeni gdzie zapewnianie służb żeglugi powietrznej powietrznej z 2000 roku, w której skład wcho- i związane z nimi funkcje są ukierunkowane na dziło kilku przedstawicieli wojskowych. W roz- osiągnięcie jak najlepszych wyników oraz zop-

18 przegląd sił powietrznych trendy

tymalizowane w celu podjęcia w każdym funk- – gwarantować spójność z europejską siecią cjonalnym bloku przestrzeni powietrznej ści- tras, ustanowioną zgodnie z artykułem 6 rozpo- ślejszej współpracy między instytucjami rządzenia PE i Rady nr 551/2004; zapewniającymi służby żeglugi powietrznej lub – ułatwiać osiągnięcie spójności z ogólno- – w odpowiednich przypadkach – wprowadze- wspólnotowymi docelowymi parametrami sku- nia zintegrowanej instytucji. teczności działania. Przepisy dotyczące tworzenia i modyfikacji Funkcjonalny blok przestrzeni powietrznej transgranicznych funkcjonalnych bloków prze- jest ustanawiany wyłącznie na mocy wzajem- strzeni określono w różnych częściach wspól- nych porozumień między państwami członkow- notowych przepisów prawa dla utworzenia jed- skimi i, jeżeli zajdzie taka potrzeba, krajami nolitej europejskiej przestrzeni powietrznej. trzecimi, w których gestii znajduje się dowolna W preambule rozporządzenia nr 1070/2009, część przestrzeni powietrznej stanowiącej frag- które gruntownie znowelizowało przepisy I pakietu SES, stwierdzono (motyw 18), że bloki te są kluczowymi czynnikami warunkującymi po- prawę współpracy między podmiotami świad- Różnice w przestrzeni czącymi służby ANS, która ma zapewnić wzrost skuteczności działania oraz korzyści Przez wzgląd na znaczenie lotnictwa wojskowego dla wynikające z efektu synergii. Na mocy rozpo- obronności i bezpieczeństwa państw członkowskich UE rządzenia szczegółowe uregulowania odnoszą- i NATO w projektowaniu FAB powinny być uwzględnione ce się do FAB przeniesiono z rozporządzenia wojskowe wymagania operacyjne i specyfika wykorzy- nr 551/2004 do rozporządzenia nr 550/2004 stania przestrzeni powietrznej. Porównując wymogi lot- (w sprawie zapewniania służb). nictwa cywilnego i wojskowego, można dostrzec znacz- Zgodnie z artykułem 9a, podczas ustanawia- ne różnice, choć oba rodzaje lotnictwa użytkują w dużej nia transgranicznych funkcjonalnych bloków mierze tę samą przestrzeń powietrzną. Wynika to mię- przestrzeni państwa są zobligowane uwzględnić dzy innymi stąd, że wojskowymi użytkownikami przestrze- osiągnięcie wymaganej przepustowości i efek- ni są nie tylko siły powietrzne, lecz także inne rodzaje sił tywności sieci ATM w jednolitej europejskiej zbrojnych, które mają zdolność do prowadzenia działań przestrzeni powietrznej oraz utrzymanie wyso- w trzecim wymiarze i które w szkoleniu korzystają z pew- kiego poziomu bezpieczeństwa, a także popra- nych usług cywilnych służb żeglugi powietrznej. wę ogólnego funkcjonowania systemu transportu lotniczego i zmniejszenie jego oddziaływania na środowisko naturalne. Realizacja tego wymaga, aby państwa współpracowały z sobą. Znowelizowany przepis rozszerza katalog obo- ment bloku (art. 9a, ust. 3). Przed zgłoszeniem wiązkowych kryteriów ustanawiania funkcjo- Komisji ustanowienia FAB zainteresowane nalnych bloków przestrzeni powietrznej. Teraz państwa członkowskie przekazują innym pań- muszą one spełniać następujące wymogi: stwom członkowskim i pozostałym zaintereso- – być uzasadnione wzrostem efektywności wanym stronom odpowiednie informacje oraz kosztowej, wynikającym z optymalnego wyko- umożliwiają zgłoszenie im uwag. Skierowane rzystania zasobów ludzkich i technicznych; do zainteresowanych państw członkowskich, – zapewniać zgodność różnych konfiguracji mają ułatwiać wymianę poglądów i mogą mieć przestrzeni powietrznej, optymalizując między jedynie charakter doradczy. innymi aktualne rejony informacji powietrznej W wypadku gdy FAB dotyczy przestrzeni po- (Flight Information Region − FIR); wietrznej, która w całości lub w części jest – spełniać warunki wynikające z porozumień w gestii dwóch lub więcej państw członkow- regionalnych, zawartych w ramach ICAO; skich, porozumienie musi zawierać niezbędne

przegląd sił powietrznych 19 NR 2/2013 trendy

Tabela 2. Zasadnicze wymagania wojskowe w odniesieniu do zarządzania przestrzenią powietrzną (ASM)

Wymagania

Na wszystkich etapach rozwoju i procesu decyzyjnego dotyczącego projektowania przestrzeni powietrznej powinni uczestniczyć przedstawiciele władz wojskowych wszystkich państw członkowskich w celu reprezentacji ich stanowiska.

Podczas projektowania tras ATS oraz sektorów ATC powinny być uwzględniane obecne wymagania wojskowych użytkowników przestrzeni powietrznej, takie jak maksymalna odległość stref ćwiczebnych od lotniska lub optymalna pojemność rezerwowanej przestrzeni.

Projekt tras ATS oraz sektorów ATC powinien zakładać na tyle dużą elastyczność, by umożliwić realizację przyszłych wymagań wojskowych odnoszących się do użytkowania przestrzeni powietrznej.

Organizacja przestrzeni powietrznej powinna gwarantować ciągłość działalności wojskowej w całej przestrzeni powietrznej danego państwa.

Projekt funkcjonalnego bloku przestrzeni powinien uwzględniać operacyjne potrzeby wojskowe w przygranicznych strefach przestrzeni powietrznej (Cross Border Area – CBA).

Projekt sektorów funkcjonalnych bloków przestrzeni powietrznej oraz ich sieci nie powinien zwiększać stopnia złożoności cywilno-wojskowej współpracy w zarządzaniu przestrzenią powietrzną.

Państwa członkowskie muszą zapewnić jednolite stosowanie koncepcji elastycznego użytkowania przestrzeni powietrznej.

Przedstawiciele wojska powinni być zaangażowani we wszystkich etapach procesu zarządzania przestrzenią powietrzną funkcjonalnego bloku przestrzeni.

Współpraca między wojskowymi a cywilnymi władzami w dziedzinie zarządzania przestrzenią powietrzną powinna być zorganizowana na trzech poziomach: strategicznym, przedtaktycznym oraz taktycznym.

W krajowych lub regionalnych komórkach zarządzania przestrzenią powietrzną powinni znajdować się przedstawiciele wojska.

W zarządzaniu przestrzenią powietrzną należy uwzględniać dynamikę procesu podejmowania decyzji podczas prowadzenia działań wojskowych.

W celu użytkowania przygranicznych stref przestrzeni powietrznej konieczne będzie opracowanie i stosowanie wspólnych przepisów lub standardów (włącznie z przepisami dotyczącymi separacji ruchu GAT/OAT).

Aby zaspokoić operacyjne potrzeby lotnictwa wojskowego, musi być zapewnione równomierne rozłożenie natężenia ruchu lotniczego w górnej i dolnej przestrzeni powietrznej.

Organy wojskowe są zobowiązane do sporządzenia wykazu dostępnych stref ruchomych i stałych (np. strefa nad poligonem jest strefą o charakterze stałym).

20 przegląd sił powietrznych trendy

Ustanowione zostaną procedury oraz mechanizm dokonywania regularnych ocen poziomu efektywności wykorzystania przestrzeni powietrznej przez użytkowników wojskowych.

Ustanowienie cywilno-wojskowych procedur koordynacyjnych oraz dostępne środki łączności powinny umożliwić aktywację, dezaktywację lub zmianę alokacji (w czasie rzeczywistym) przestrzeni powietrznej przydzielonej na poziomie przedtaktycznym.

Usprawnienie zarządzania alokacją elementów przestrzeni powietrznej przez komórki AMC oraz efektywnego sposobu powiadamiania o ich dostępności wszystkich potencjalnych użytkowników wymaga zastosowania odpowiednich systemów wspomagających.

Opracowanie na podstawie: Eurocontrol Guidelines on Generic Military Requirements to be Considered When Establish- ing or Modifying a Functional Airspace Block, Edition 2.0. 15.04.2011. ustalenia dotyczące sposobu modyfikowania lub krajów trzecich, które są członkami tego sa- bloku oraz procedury wycofania się z niego mego funkcjonalnego bloku przestrzeni. Decy- przez państwo członkowskie. Jeśli między pań- zją Komisji Europejskiej z 12 sierpnia 2010 ro- stwami powstaną kwestie sporne, mogą one ku na stanowisko koordynatora systemu FAB wnieść sprawę do Komitetu Jednolitej Prze- powołano niemieckiego posła Parlamentu Euro- strzeni Powietrznej w celu zasięgnięcia opinii pejskiego dr. Georga Jarzembowskiego. i znalezienia rozwiązania. Po otrzymaniu od Drugim środkiem prawnym, mającym umoż- państw członkowskich zgłoszeń dotyczących liwić ujednolicenie struktury przestrzeni po- porozumień i deklaracji, Komisja Europejska wietrznej, jest określone w artykule 3 rozporzą- ocenia spełnienie przez każdy funkcjonalny dzenia nr 551/2004 zobowiązanie państw blok przestrzeni powietrznej określonych wy- członkowskich do ustanowienia we współpracy mogów i przedkłada wyniki do dyskusji w Ko- z ICAO pojedynczego europejskiego rejonu in- mitecie SSC. W artykule 9a wprowadzono tak- formacji powietrznej (Single European Flight że wymóg opracowania do 4 grudnia 2010 roku Information Region – SEFIR). Ma on obejmo- wytycznych dla ustanowienia i zmiany funkcjo- wać przestrzeń powietrzną będącą w zakresie nalnych bloków przestrzeni powietrznej23, odpowiedzialności państw członkowskich, jak zgodnie z procedurą SSC, o której mowa w ar- również przestrzeń powietrzną europejskich tykule 5 ust. 2 rozporządzenia nr 549/2004, za- państw trzecich. stępując wspólne ogólne przepisy ustanawiania W maju 2008 roku Eurocontrol opublikowała i modyfikacji FAB, które były tworzone zgod- wytyczne w sprawie ogólnych wymagań wojsko- nie z procedurami zawartymi w artykule 8 roz- wych, które należy uwzględnić przy ustanawia- porządzenia ramowego. niu funkcjonalnych bloków przestrzeni powietrz- Na mocy tego samego artykułu wdrożenie nej24. Dokument ten, dedykowany władzom funkcjonalnych bloków przestrzeni miało nastą- wojskowym i cywilnym zainteresowanych pić nie później niż do 4 grudnia 2012 roku. państw, miał ułatwiać podejmowanie decyzji Zwiększeniu skuteczności działań związanych w kwestiach sposobu zaspokojenia przez system z ich tworzeniem służy również przepis artyku- zarządzania ruchem lotniczym potrzeb wojsko- łu 9b, dotyczący procedury wyznaczania koor- wych użytkowników funkcjonalnego bloku prze- dynatora systemu funkcjonalnych bloków przestrzeni powietrznej. Po trzech latach od pierw- strzeni powietrznej. Komisja może powołać go, szego wydania, w kwietniu 2011 roku, ukazała gdy wystąpią trudności podczas negocjacji się poprawiona wersja wytycznych, uwzględnia- związanych z ustanowieniem FAB. Koordyna- jąca zmiany przepisów wprowadzone rozporzą- tor jest osobą bezstronną i nie ingeruje w spra- dzeniem nr 1070/2009. Znowelizowany poradnik wy związane z suwerennością danego państwa ustala wymagania wojskowe dotyczące zagad-

przegląd sił powietrznych 21 NR 2/2013 trendy

nień związanych z opracowywaniem regulacji w artykule 7 rozporządzenia nr 551/2004 zobo- prawnych, zapewnianiem służb żeglugi po- wiązano państwa członkowskie do jednolitego wietrznej, zarządzaniem siecią oraz skuteczno- stosowania w obszarze SES koncepcji elastycz- ścią działania. Podzielono je na dwie kategorie: nego użytkowania przestrzeni powietrznej wymagania zasadnicze (obowiązkowe do speł- z uwzględnieniem potrzeb struktur wojsko- nienia) oraz opcjonalne (tab. 2). wych. Przepisy wykonawcze dotyczące jej Do zasadniczych zaliczono te, które są ko- określono w rozporządzeniu Komisji Europej- nieczne do zapewnienia niezbędnego poziomu skiej nr 2150/2005. Wytyczne zawarte w pre- zdolności bojowych i gotowości sił zbrojnych. ambule wskazują w szczególności, że: Druga kategoria wymagań nie ma charakteru – skuteczne i zharmonizowane stosowanie obligatoryjnego, możliwość ich spełnienia po- elastycznego użytkowania przestrzeni powietrz- winna być przeanalizowana i ustalona na pod- nej w całej Unii Europejskiej wymaga jasnych stawie wielostronnych uzgodnień. i spójnych zasad koordynacji cywilno-wojsko- Ustanowienie funkcjonalnych bloków prze- wej, która powinna uwzględniać potrzeby strzeni ma umożliwić konsolidację europejskiej wszystkich użytkowników i charakter ich różno- przestrzeni powietrznej, aby sprostać wymaga- rodnych działań; niom zwiększającego się natężenia ruchu lotni- – skuteczne procedury koordynacji cywilno- czego. Wymagania odnoszące się do organiza- -wojskowej powinny być oparte na zasadach cji i użytkowania przestrzeni powietrznej w tak i standardach zapewniających efektywne korzy- dużym obszarze, zwłaszcza w warunkach ro- stanie z przestrzeni powietrznej przez wszyst- snącego zapotrzebowania na zwiększoną po- kich użytkowników; jemność sektorów kontroli obszaru, mogą być – spójne procedury koordynacji cywilno-woj- zaspokojone jedynie dzięki współpracy cywil- skowej i użytkowania wspólnej przestrzeni nych i wojskowych służb ANS na szczeblu re- powietrznej są kluczowym warunkiem ustano- gionalnym. Jej zorganizowanie powinno przy- wienia funkcjonalnych bloków przestrzeni po- czynić się do optymalizacji projektowania wietrznej25. zintegrowanej przestrzeni powietrznej, Treść zasad elastycznego użytkowania prze- uwzględniającej nie tylko przepływ ogólnego strzeni powietrznej ujęto w artykule 3, ustalają- ruchu lotniczego, ale również wymagania ope- cym, między innymi, potrzebę zorganizowania racyjne i specyfikę działań użytkowników koordynacji między władzami cywilnymi i woj- wojskowych. skowymi na każdym poziomie zarządzania Aby to osiągnąć, na różnych poziomach pro- przestrzenią powietrzną (strategicznym, opera- cesu uzgodnień, dotyczących tworzenia, mody- cyjnym i taktycznym) dzięki zawieraniu porozu- fikacji i zarządzania danym FAB, niezbędna mień i określaniu procedur mających na celu jest reprezentacja i aktywne zaangażowanie zwiększenie bezpieczeństwa i pojemności prze- przedstawicieli strony wojskowej. Ich udział po- strzeni oraz poprawie wydajności i elastyczno- winien również umożliwić lepsze zaspokojenie ści operacji statków powietrznych (fot. 2). wymagań wojskowych w czasie wdrażania no- Rozporządzenie to określiło ponadto szcze- wych regulacji, ustanawiania priorytetów, gółowe zadania państw członkowskich na wprowadzania zmian w infrastrukturze tech- wszystkich trzech poziomach zarządzania prze- nicznej ATM itp. Przez wzgląd na kwestie bez- strzenią (przepisy art. 4–6), ustanowiło wymóg pieczeństwa i obronności pewne wojskowe przeprowadzania oceny bezpieczeństwa, obej- aspekty tworzenia funkcjonalnych bloków prze- mującej identyfikację zagrożeń, ocenę i ograni- strzeni będą wymagać ponadto specjalnych po- czanie ryzyka przed dokonaniem jakiejkolwiek rozumień między państwami członkowskimi. zmiany w elastycznym użytkowaniu przestrzeni W celu ułatwienia zarządzania przestrzenią powietrznej (art. 7), jak również obowiązek powietrzną i zarządzania ruchem lotniczym składania rocznych sprawozdań na temat stoso-

22 przegląd sił powietrznych trendy usaf Fot. 2. W trakcie operacji powietrznych wojskowi kontrolerzy lotów muszą współpracować z cywilnymi kolegami wania elastycznego użytkowania przestrzeni cji elastycznego użytkowania przestrzeni po- (art. 8). Podkreślono w ten sposób znaczenie wietrznej jest uzależniony od tego, czy będzie dokonywania regularnych ocen i sprawozdaw- ona w sposób pełny i jednolity stosowana rów- czości na temat użytkowania przestrzeni po- nież w funkcjonalnych blokach przestrzeni. wietrznej jako istotnego narzędzia poprawy wy- Bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo i sku- znaczania struktur przestrzeni i zarządzania teczność operacji lotnictwa wojskowego, nimi. Uogólniając, przyjęte uregulowania w szczególności pod względem działań po obu w sprawie jednolitego elastycznego zarządzania stronach granicy państwa (Cross-Border Opera- przestrzenią powinny zapewnić: tions – CBO), będą mieć dokładność informacji – efektywną separację między ogólnym a ope- na temat statusu przestrzeni powietrznej i rze- racyjnym ruchem lotniczym; czywistej sytuacji w ruchu lotniczym oraz ich – poprawę cywilno-wojskowej koordynacji terminowe przekazywanie kontrolerom cywil- w czasie rzeczywistym, co istotnie zmniejszy nym i wojskowym. potrzebę czasowego wydzielania struktur prze- Korzystne z punktu widzenia lotnictwa woj- strzeni powietrznej; skowego rozwiązania prawne dotyczące użytko- – lepsze dostosowanie i użytkowanie stref wania przestrzeni powietrznej wprowadziło roz- czasowo wydzielonych i czasowo rezerwowa- porządzenie Komisji Europejskiej nr 730/200627. nych, odpowiednio do potrzeb i wymogów ope- Zezwala ono państwom członkowskim na wy- racyjnych lotnictwa wojskowego. dzielenie części przestrzeni powietrznej w prze- Przepisy rozporządzenia nr 2150/2005 uzu- dziale wysokości FL 195 – FL 285, w której pełnia specyfikacja Eurocontrol dla aplikacji mogą być wykonywane loty z widocznością koncepcji elastycznego użytkowania przestrzeni według przepisów VFR28. Stanowią one ważny powietrznej26. Należy podkreślić, że dalszy po- element szkolenia lotniczego, ponieważ w zasa- stęp w dziedzinie implementacji zasad koncep- dzie nie są ograniczone restrykcyjnymi przepi-

przegląd sił powietrznych 23 NR 2/2013 trendy

sami kontroli ruchu lotniczego. Swoboda tak- – zwiększenie efektywności i obniżenie kosz- tyczna w lotach VFR umożliwia zatem dosko- tów szkolenia (skrócenie czasu przelotów do nalenie indywidualnych i zespołowych stref czasowo wydzielonych/rezerwowanych, umiejętności pilotażowych, które są niezbędne wydłużenie czasu działania w strefach); podczas prowadzenia działań bojowych. – usprawnienie wymiany danych i informacji między cywilnymi i wojskowymi organami Zalety służb ruchu lotniczego. Defragmentacja europejskiej przestrzeni po- Optymalizacja zarządzania europejską prze- wietrznej, dzięki tworzeniu funkcjonalnych blo- strzenią powietrzną leży w interesie wszystkich ków przestrzeni, powinna skutkować licznymi jej użytkowników i jest podstawowym warun- korzyściami również dla lotnictwa wojskowego. kiem poprawy funkcjonowania całego systemu Należy do nich zaliczyć w szczególności: zarządzania ruchem lotniczym. n – lepsze spełnienie wojskowych wymogów operacyjnych (z punktu widzenia wielkości struktur przestrzeni, dostępności i czasu zajęto- Autor był współtwórcą Szefostwa Służby Ruchu Lotniczego ści zarezerwowanych elementów); SZRP. Obecnie pracuje jako adiunkt – kierownik Zakładu – możliwość ustanowienia większej liczby Obrony Powietrznej w Instytucie Lotnictwa i Obrony obszarów przygranicznych, pozwalających na Powietrznej w Wydziale Zarządzania i Dowodzenia AON. zintensyfikowanie działań transgranicznych;

przypisy

1 Pojęcie ogólny ruch lotniczy oznacza wszystkie loty cy- noważonego rozwoju europejskiego systemu lotnictwa (DzUrz wilnych statków powietrznych, jak również państwowych UE L 300 z 14.11.2009, s. 34) oraz nr 1108/2009 z 21 paź- statków powietrznych (włącznie z wojskowymi, celnymi i po- dziernika 2009 r. zmieniające rozporządzenie (WE) licyjnymi), kiedy są one wykonywane zgodnie z przepisa- nr 216/2008 w zakresie lotnisk, zarządzania ruchem lotni- mi ICAO. Zatem loty wojskowe, dla których zasady i pro- czym i służb żeglugi powietrznej oraz uchylające dyrektywę cedury ICAO spełniają wymogi operacyjne, są częścią 2006/23/WE (DzUrz UE L 309 z 24.11.2009, s. 51). ogólnego ruchu lotniczego i wchodzą w zakres prawodaw- 5 Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego stwa SES. Tworzenie jednolitej europejskiej przestrzeni powietrznej 2 I pakiet SES tworzą następujące rozporządzenia PE i Rady: przez funkcjonalne bloki przestrzeni: śródokresowe spra- nr 549/2004 ustanawiające ramy tworzenia jednolitej europej- wozdanie na temat zaawansowania projektu, KOM(2007) skiej przestrzeni powietrznej (DzUrz UE L 96 z 31.3.2004 r., 101, wersja ostateczna, 15.03.2007. s. 1), nr 550/2004 w sprawie zapewniania służb żeglugi po- 6 W Polsce obowiązki NSA wykonuje prezes Urzędu Lotnic- wietrznej w jednolitej europejskiej przestrzeni powietrznej twa Cywilnego. Jego zadania i kompetencje określa art. 21 (DzUrz UE L 96 z 31.3.2004, s. 10), nr 551/2004 w sprawie Ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze (DzU z 2006, organizacji i użytkowania przestrzeni powietrznej w jednolitej nr 100, poz. 696 ze zm.). europejskiej przestrzeni powietrznej (DzUrz UE L 96 7 Umowa między UE i niektórymi państwami trzecimi o utwo- z 31.3.2004, s. 20) oraz nr 552/2004 w sprawie interopera- rzeniu Wspólnego Europejskiego Obszaru Lotniczego (Euro- cyjności europejskiej sieci zarządzania ruchem lotniczym pean Common Aviation Area – ECAA Agreement), podpisa- (DzUrz UE L 96 z 31.3.2004, s. 26). na 5 maja 2006 r. w Salzburgu, w Austrii. Celem jej zawarcia 3 Rozporządzenie Rady (WE) nr 219/2007 z dnia 27 lute- było zapewnienie pełnego dostępu do rynku transportu lotni- go 2007 r. w sprawie utworzenia wspólnego przedsięwzię- czego, uzyskanie zgodności z ustawodawstwem wspólnoto- cia w celu opracowania europejskiego systemu zarządza- wym z zakresu bezpieczeństwa i ochrony lotnictwa cywilne- nia ruchem lotniczym nowej generacji (SESAR). DzUrz UE go, zarządzania ruchem lotniczym, ochrony środowiska L 64 z 2.3.2007, s. 1. naturalnego, aspektów socjalnych oraz ochrony konkurencji 4 Są to rozporządzenia PE i Rady: nr 1070/2009 z 21 paź- i praw pasażerów. http://www.ulc.gov.pl/index.php?optio- dziernika 2009 r. zmieniające rozporządzenia (WE) n=com_content&task=view&id=207&Itemid=192 nr 549/2004, (WE) nr 550/2004, (WE) nr 551/2004 oraz (WE) 8 Communication from the Commission to the Council and nr 552/2004 w celu poprawy skuteczności działania i zrów- to the European Parliament: European Air Traffic Manage-

24 przegląd sił powietrznych trendy

ment Master Plan, COM(2008) 750 final, Brussels, stwach wielkości te były bardzo zróżnicowane. Najwyższy 14.11.2008, p. 4. wskaźnik zanotowano we Włoszech – ok. 30% i Francji 9 Art. 1 ust. 2 rozporządzenia PE i Rady nr 549/2004. – 24%, w Polsce 4,2%, a w RFN – 2,9%. Bardziej wymow- 10 Pojęcie operacyjny ruch lotniczy oznacza wszystkie loty ne są proporcje liczby lotów wojskowych statków powietrz- statków powietrznych, które nie odpowiadają warunkom usta- nych wykonywanych w ruchu GAT do liczby lotów w ruchu nowionym dla GAT i są wykonywane według odrębnych za- OAT. Na przykład francuskie lotnictwo wojskowe w 2010 r. sad i procedur, określonych przez odpowiednie organy pań- wykonało aż 40% lotów w ruchu GAT, co świadczy o zna- stwowe. Zatem operacje wojskowe oraz loty szkoleniowe, czącym udziale cywilnych służb kontroli ruchu lotniczego niezgodne z przepisami ICAO, stanowią operacyjny ruch lot- w zabezpieczeniu lotów wojskowych wykonywanych zgod- niczy, którego nie obejmuje ustawodawstwo SES. nie z przepisami ICAO. Military Statistics Edition 2011…, 11 Ustanowiony na mocy art. 5 rozporządzenia PE i Rady op.cit. p. 5&7. nr 549/2004. 20 Termin Communications, Navigation, Surveillance (CNS/ 12 Statement by the Member States on military issues relat- ATM) oznacza urządzenia i systemy łączności, nawigacji i do- ed to the SES. Official Journal of the European Union, L 96, zorowania przestrzeni powietrznej wykorzystywane w zarzą- 31.3.2004, p. 9. dzaniu ruchem lotniczym. W odniesieniu do lotnictwa wojsko- 13 Eurocontrol Specification for harmonised rules for Oper- wego pojęcie to określa możliwości wyposażenia ational Air Traffic (OAT) under Instrument Flight Rules (IFR) pokładowego pozwalające na użytkowanie przestrzeni do- inside controlled airspace in the ECAC area (EUROAT), stępnej dla żeglugi powietrznej i korzystanie z usług cywil- Pre-Implementation edition 1.3, Eurocontrol 2010. nych służb kontroli ruchu lotniczego. 14 Na przykład motyw 25 rozporządzenia PE i Rady 21 Centralny plan ATM (ATM Master Plan) oznacza plan za- nr 1070/2009, który podkreśla, że współpraca i koordynacja twierdzany Decyzją Rady 2009/320/WE z dnia 30 marca cywilno-wojskowa powinna odgrywać zasadniczą rolę w pro- 2009 r., zgodnie z art. 1 ust. 2 Rozporządzenia Rady (WE) cesie realizacji jednolitej europejskiej przestrzeni powietrz- nr 219/2007 z dnia 27 lutego 2007 r. w sprawie utworze- nej. Termin koordynacja cywilno-wojskowa w kontekście SES nia wspólnego przedsięwzięcia w celu opracowania euro- oznacza wzajemne relacje między cywilnymi i wojskowymi pejskiego systemu zarządzania ruchem lotniczym nowej ge- organami i składnikami zarządzania ruchem lotniczym, któ- neracji (SESAR). (DzUrz UE L 64 z 2.3.2007, s. 1). re są niezbędne do zapewnienia bezpiecznego, wydajnego 22 Single European sky – Report of the high-level group. Eu- i harmonijnego wykorzystania przestrzeni powietrznej. ropean Commission, November 2000. 15 Konwencja o międzynarodowym lotnictwie cywilnym, pod- 23 Eurocontrol Guidance Material for the establishment and pisana w Chicago 7 grudnia 1944 r. (DzU 1959 nr 35, modification of Functional Airspace Blocks (FAB), Edition poz. 212 ze zm.). 0.08.0, 28.11.2010. 16 Międzynarodowa Konwencja o współpracy w dziedzinie 24 Eurocontrol Guidelines on Generic Military Requirements bezpieczeństwa żeglugi powietrznej EUROCONTROL, spo- to be Considered When Establishing a Functional Airspace rządzona w Brukseli 13 grudnia 1960 r., zmieniona Protoko- Block, Edition 1.0, 07.05.2008. łem dodatkowym z 6 lipca 1970 r., zmieniona Protokołem 25 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2150/2005 z dnia 23 z 21 listopada 1978 r., w całości zmieniona Protokołem grudnia 2005 r. ustanawiające wspólne zasady elastyczne- z 12 lutego1981 r. (DzU 2006 nr 238, poz. 1723), zmieniona go użytkowania przestrzeni powietrznej (DzUrz UE L 342 Protokołem ujednolicającym z 27 czerwca 1997 r. (tak zwa- z 24.12.2005, s. 20). na poprawiona konwencja). 26 Eurocontrol Specification for the Application of the Flex- 17 Rozporządzenie PE i Rady nr 550/2004. ible Use of Airspace (FUA). Edition 1.1, Eurocontrol, 18 Szacuje się, że w obszarze państw Europejskiej Konferen- 10.01.2009. cji Lotnictwa Cywilnego (ECAC) instytucje zapewniające służ- 27 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 730/2006 z dnia 11 ma- by żeglugi powietrznej świadczą usługi dla około 11 tys. stat- ja 2006 r. w sprawie klasyfikacji przestrzeni powietrznej ków powietrznych, w tym dla 3,2 tys. samolotów bojowych, i możliwości wykonywania lotów z widocznością w przestrze- 4,2 tys. śmigłowców wojskowych, prawie 1,2 tys. dużych sa- ni powietrznej powyżej poziomu lotu FL 195 (DzUrz UE L 128 molotów (transportowych, tankowców i morskich patrolo- z 16.5.2006, s. 3). wych), 1,9 tys. lekkich samolotów oraz 350 innych paramili- 28 Zgodnie z przepisami ICAO wykonywanie lotów VFR jest tarnych statków powietrznych. Military Statistics Edition dopuszczalne od wysokości lotu 150 m nad terenem (AGL) 2011. Civil-Military ATM Co-ordination Division (DSS/CM), do poziomu FL 195. Na loty VFR powyżej poziomu FL 200 Eurocontrol, October 2011, p. 2. wymagane jest uzyskanie zezwolenia. Rozdział 4 punkt 4 za- 19 Według statystyk Eurocontrol w 2010 r. udział lotów woj- łącznika 2 – Przepisy ruchu lotniczego do konwencji chica- skowych statków powietrznych w całym ruchu GAT w obsza- gowskiej o międzynarodowym lotnictwie cywilnym, wydanie rze ECAC wyniósł około 2%, jednak w poszczególnych pań- dziesiąte – lipiec 2005 r. (www.icao.int)

przegląd sił powietrznych 25 NR 2/2013 szkolenie i bl

kpt. Marcin Sznycer 2 Skrzydło Lotnictwa Taktycznego

Szkolenie modułowe, czyli sojusznicza integracja

Przygotowanie komponentu lotniczego do udziału w operacjach sojuszniczych poza granicami kraju stało się okazją do opracowania nowych form i metod szkolenia żołnierzy wyznaczonych do jego składu.

raz z przystąpieniem Polski do Orga- cing” na terenie państw bałtyckich: Litwy, nizacji Traktatu Północnoatlantyckie- Łotwy i Estonii jako siły na miejscu. Sytuacja go (NATO) Siły Powietrzne stały się ta zmieniała się wraz z rozwojem Sił Zbrojnych W istotną częścią sojuszniczego zinte- RP. Zakup oraz wprowadzenie do służby growanego systemu obrony powietrznej (NATO w 2006 roku wielozadaniowych samolotów Integrated Air Defence System – NATINADS). F-16 C/D Block 52+ pociągnął decyzję o zade- Ich jednostki wyznaczono do dyspozycji NATO klarowaniu do NATO komponentu złożonego według kategorii przeznaczenia (Force Designa- tion Kategorie – FDC), w których siły są okre- ślane przez członków sojuszu jako dostępne lub potencjalnie dostępne dla działań sojuszniczych. 1 Utrzymywane przez indywidualne państwa, przewidziane Deklaracja ta obejmuje typ sił i ich stopień goto- głównie do zapewnienia kolektywnej obrony na terytorium lub wości, odzwierciedlając ich dostępność w ope- w pobliżu państwa, z którego pochodzą. W związku z tym nie muszą być w pełni mobilne i są utrzymywane w odpowiednich racjach jako: siły na miejscu (In-place Forces – stopniach gotowości. Ich część, siły wysokiej gotowości (High 1 IPF) oraz siły zdolne do przerzutu (Deployable Readiness Forces – HRF), jest przewidziana do zainicjowania 2 Forces – DF) . początkowej reakcji na pojawiające się zagrożenia. Wykorzy- stując swoją taktyczną mobilność, mogą być użyte także do Pierwsze kroki operacji prowadzonych w bliskiej odległości. Początkowo do dyżurów w sojuszniczym zin- 2 Przeznaczone są do użycia w pełnym zakresie operacji tegrowanym systemie obrony powietrznej wyko- NATO oraz w całym jego obszarze odpowiedzialności i poza rzystywano samoloty MiG-21, po ich wycofaniu nim. W pełni mobilne, zorganizowane w zestaw narodowych i wielonarodowych dowództw i sił, utrzymywane w odpowied- w 2003 roku para dyżurna była utrzymywana nim stopniu gotowości, umożliwiające zdolność do szybkiej przez eskadry wyposażone w MiG-i-29. W ra- reakcji i wzmocnienia IPF w wypadku prowadzonej operacji mach dozoru przestrzeni powietrznej NATO obronnej, jak również szybkiego reagowania oraz rotacji sił czterokrotnie brały udział w operacji „Air Poli- uczestniczących w innych operacjach.

26 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

taceval

startassess forceval

TACEVAL – program TACTICAL EVALUATION, spełnienie wymagań znajomości taktycznej realizacji działań według standardów i norm sojuszu przez wydzielone siły i środki sił powietrznych

STARTASSESS – wstępne oszacowanie FORCEVAL – sprawdzenie gotowości wydzielonych jednostek sił powietrznych wydzielonych sił do realnych działań bojowych według wymagań NATO opracowanie własne opracowanie

RYS. 1. Podstawowe elementy składowe programu TACEVAL z F-16 jako sił zdolnych do przerzutu. Jednak skie oraz partnerskie do wspólnych sił sojuszu doświadczenia Polskiego Kontyngentu Wojsko- według jednolitych standardów. Program oceny wego Orlik znacząco różniły się od filozofii sił taktycznej TACEVAL funkcjonuje w NATO od zdolnych do przerzutu. wczesnych lat sześćdziesiątych XX wieku i służy certyfikacji narodowych komponentów Zadania zadaniowych w czasie pokoju. Jego podstawo- Siły Powietrzne musiały sformować, wyszko- wą rolą jest dostarczanie naczelnym organom lić i wyposażyć wydzielony komponent lotni- dowodzenia informacji na temat wydzielonych czy, który spełniałby standardy NATO i mógł sił i środków oraz stopnia ich gotowości do funkcjonować w operacji poza granicami kraju udziału w operacjach sojuszniczych. Wyniki przez okres wyznaczony przez naczelnego do- kontroli, prowadzonych przez międzynarodowe wódcę Połączonych Sił Zbrojnych NATO w Eu- zespoły inspektorów TACEVAL, decydują ropie (Supreme Allied Commander Europe – o dopuszczeniu narodowych komponentów do SACEUR). udziału w operacjach sojuszu na dwa – trzy la- Punktem kulminacyjnym osiągnięcia gotowo- ta, w zależności od typu jednostki. Do ponow- ści wydzielonych sił do użycia w pełnym spek- nej oceny w ramach TACEVAL wydzielony trum działań w składzie sił zbrojnych NATO komponent danego państwa musi przystąpić (status Ready Unit) była certyfikacja sojuszni- przed upływem okresu ważności wcześniejszej cza, narzucona w wymaganiach natowskich dla certyfikacji. tego typu zgrupowań zadaniowych. Na początku 2009 roku Dowództwo Sił Certyfikacja NATO (Tactical Evaluation Powietrznych, uwzględniając wymogi NATO Programme – TACEVAL) – rys. 1 – to kom- oraz możliwości sprzętowe, przystąpiło do pleksowy system oceny i certyfikacji sił zbroj- opracowania struktury zadeklarowanego Kom- nych deklarowanych przez państwa członkow- ponentu Lotniczego „Jastrząb” ze składu

przegląd sił powietrznych 27 NR 1/2013 szkolenie i bl

Zgłoszenie Narodowe Kontrola do kontroli ograniczenia STARTASSESS 17.12.2008 18.06.2009 Przesłanie 6–10.09.2009 ograniczeń do Ramstein, SHAPE J7 Ćwiczenia Określenie Udział 31 BLT 31.10.2009 inspekcyjne Pre-Visit DEMO potrzeb w „Loyal Arrow” lub BIELIK 4–7.05.2010 30.08.–3.09.2010 15.06.2009 15.06.2009 31.12.2009 21–25.11.2009

2 2 2 VI VI IX X V VI VIII IX 0 0 0 0 1 1 9 Opracowanie 0 0 30.09.2009 Ćwiczenia Propozycje etatu struktury Ćwiczenia Opracowanie taktyczne składu KL taktyczne do 30.06.2009 pk. „JASTRZĄB” 10.06.2009 pk. „KOBUZ” składu KL NATEVAL i określenie 17–21.05.2010 z uwzględnieniem 21–25.06.2010 potrzeb sił i środków do 15.06.2009 z innych JW

ĆWICZENIA EPIZODYCZNE

Przesłanie Ćwiczenia DEMO ograniczeń dowódczo- oraz faza FORCEVAL do Ramstein, -sztabowe Pre-Visit przygotowania 5–10.09.2011 SHAPE J7 do dla DOC do przerzutu 31.10.2009 21–25.11.2009

2 2 I II III IV V Vi VIi IX 0 0 1 1 1 2

Ćwiczenia Uzupełnienie Ćwiczenia taktyczne pk. etatu KL taktyczne pk. „JASTRZĄB” JASTRZĄB „RARÓG” NATEVAL do 31.12.2010 18–22.04.2011 9–13.05.2011

RYS. 2. Przygotowanie do TACEVAL usaf własne opracowanie

28 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

2 Skrzydła Lotnictwa Taktycznego. Równocze- wowych umiejętności zachowania się każdego śnie uzgadniano sposób jego certyfikacji oraz żołnierza na polu walki (Individual Common harmonogram osiągania pełnej interoperacyj- Core Skills – ICCS) według standardów ności z NATO (rys. 2). Rozpatrując możliwości NATO, zespół oficerów z 2 Skrzydła Lotnictwa zabezpieczenia logistycznego i wsparcia pań- Taktycznego opracował moduł kształcenia stwa gospodarza (Host Nation Suport – HNS), ICCS, wprowadzony do użytku służbowego ja- przyjęto założenie, że komponent zostanie wyko Program szkolenia obsady etatowej KL znaczony do udziału w operacji połączonej pro- JASTRZĄB w zakresie podstawowych umiejęt- wadzonej z bazy NATO (koalicyjnej), mającej ności zachowania się żołnierza na polu walki. częściową możliwość sojuszniczego wsparcia Zasadniczą kwestią zaproponowaną w progra- i zabezpieczania działań. Oznaczało to zadekla- mie była chęć wdrożenia tych samych standar- rowanie możliwości użycia nie tylko samolotu dów dla całego składu osobowego komponentu. wielozadaniowego, ale także całego zaplecza Pozwoliło to uniknąć znacznych dysproporcji pozwalającego na daleko idącą autonomiczność w poziomie wyszkolenia personelu lotniczego, funkcjonowania w warunkach słabej infrastruk- w konsekwencji istotnie podniosło ogólny po- tury lotniskowej oraz przy minimalnym pozio- ziom wyszkolenia żołnierzy komponentu. mie wsparcia przez przyszłe państwo gospoda- Moduł kształcenia podstawowych umiejęt- rza lub NATO. ności zachowania się każdego żołnierza na Zapewnienie autonomiczności działania polu walki to wyodrębniony element progra- w sojuszniczej operacji połączonej poza grani- mu nauczania, odnoszący się do określonej cami kraju wymagało wzmocnienia 2 Skrzy- grupy treści ogólnowojskowych i specjali- dła Lotnictwa Taktycznego przez dodatkowy stycznych, realizowanych w formie logicznie personel specjalistyczny z innych jednostek powiązanych jednostek modułowych, takich Sił Powietrznych. Całość koordynowało Do- jak (rys. 4): wództwo Sił Powietrznych, a integracja szko- – obrona naziemna (Ground Defence – GD), lenia3 i zgrywanie struktur były w gestii – obrona przed bronią masowego rażenia 2 Skrzydła Lotnictwa Taktycznego. 31 Baza OPBMR (Chemical, Biological, Radiological, Lotnictwa Taktycznego natomiast odpowiada- Nuclear – CBRN), ła za formowanie Komponentu Lotniczego „Jastrząb” i przygotowanie oraz przeszkolenie całości składu osobowego zgodnie ze standar- 3 Szkolenie sił zbrojnych stanowi całokształt planowej dzia- dami NATO. łalności dydaktyczno-wychowawczej w wojsku, prowadzonej w celu kształtowania pożądanych walorów bojowych stanów jednolite standardy osobowych przygotowujących ich do działań w strukturach Wydzielone zgrupowanie było przygotowane pokojowych i wojennych sił zbrojnych. W dydaktyce wojsko- według zasad kształcenia modułowego w trzech wej kształcenie jest określane jako szkolenie (kształcenie) wojskowe. dziedzinach: OPS (Operations – zdolności ope- 4 Oprócz sprawdzenia praktycznego wykonywania zadań racyjnych), LOG (Logistics – zabezpieczenia w dziedzinie OPS, LOG, FP, certyfikacja w ramach TACEVAL logistycznego) i FP (Force Protection – ochrony rozpoczyna się od egzaminów, które odbyły się podczas dni wojsk) – rys. 3, zgodnie z założeniami zawarty- demonstracji umiejętności „demo week”, z podstawowych mi w Allied Command Operations Forces Stan- umiejętności każdego żołnierza (Individual Common Core dards Volume III – Standards For Air Forces Skills – ICCS) według standardów NATO. Egzaminy te obej- oraz Allied Command Operations Forces Stan- mowały umiejętności strzelania z broni osobistej według programu TACEVAL; udzielania pierwszej pomocy przedme- dards Volume VI – Shape Tactical Evaluation 4 dycznej; ochrony przeciwpożarowej; rozpoznania terenu po Manual (STEM) . ataku EOD, OPBMR; budowy broni oraz zatrzymania osoby Uwzględniając zasady realizacji oceny tak- postronnej, a także test teoretyczny z wszystkich wymienio- tycznej, w szczególności egzaminów z podsta- nych zagadnień.

przegląd sił powietrznych 29 NR 2/2013 szkolenie i bl

– rozpoznanie obszaru działania po ataku nikające z modernizacji sprzętu, pojawiających (Post Attack Reconnaissance – PAR), się zagrożeń czy doświadczeń z udziału w opera- – pierwsza pomoc medyczna (First Aid – FA), cjach prowadzonych poza granicami kraju, czyli – ochrona przeciwpożarowa (Fire Fighting – FF), uzupełniać wykorzystywane moduły nowymi – bezpieczeństwo (Protective Security – SEC). treściami lub wycofanie już nieaktualnych – bez konieczności zmiany całego programu. praktyczne moduły Nowe rozwiązania programowo-organizacyj- Struktura programu jest przejrzysta, podzie- ne uwzględniały możliwość realizacji i zalicza- lona w systemie kodowanych modułów i jedno- nia modułu w różnych formach szkolenia, stek modułowych. Każda jednostka modułowa w różnych jednostkach wojskowych i w różnym to niezależna, mierzalna oraz wyodrębniona czasie. Rozwiązanie to pozwala przygotować część identyfikowana z określonym zadaniem, specjalistę w danej dziedzinie w stosunkowo krótkim czasie. Dobór treści nawiązuje do wymagań zachowania się żołnierza na polu walki. Mają one charakter interdyscyplinarny, nie ma podziału Specyfika na dziedziny wiedzy i przedmioty. W wyniku Kształcenie modułowe polega na takiej organizacji pro- realizacji treści programowych opracowanego cesu nauczania-uczenia się, w której podstawą działal- modułu szkoleni zdobyli określone umiejętno- ści i wiedzę użytkową dotyczącą prawidłowego ności dydaktycznej nie jest typowy przedmiotowy pro- działania i zachowania się żołnierza na obsza- gram nauczania, lecz wybrany moduł, jako wyodrębniona rze operacji. Wchodzące w skład modułu jed- całość programu nauczania, która pozwala szkolonym nostki zawierają takie treści nauczania, jak: uzyskać określone umiejętności, wiadomości i postawy – przygotowanie się do walki oraz do wyko- warunkujące wykonanie określonego zadania. nania postawionego zadania bojowego; – zachowanie się w różnych sytuacjach taktycznych wynikających z rodzaju wykonywanego zadania; – bezpieczne i skuteczne posługiwanie się etatową bronią strzelecką oraz wykorzystanie jej możliwości ogniowych; – poruszanie się w terenie zgodnie z przyję- tymi zasadami; – reagowanie na sygnały ostrzegania i alar- skonstruowana tak, by w trakcie jej realizacji mowania; nabyto określone umiejętności i wiedzę. Zawar- – stosowanie poznanych zasad ochrony te w nich treści są ze sobą tak powiązane, że i obrony obiektów; pozwalają elastycznie reagować na uzupełnie- – wykorzystywanie podręcznych środków ga- nie, wymianę, aktualizację czy ich dostosowa- śniczych zgodnie z przeznaczeniem; nie do poziomu posiadanych lub wymaganych – przestrzeganie zasad bezpieczeństwa umiejętności oraz zmieniających się potrzeb. (SECURITY); Inaczej niż programy przedmiotowe, gdzie po- – wykonywanie czynności związanych z pro- wiązania między działami i przedmiotami wadzeniem rozpoznania obszaru działania po utrudniają indywidualizację szkolenia i zróżni- ataku; cowanie tempa pracy szkolonych. – wykorzystywanie indywidualnego wyposa- Opracowane w konwencji modułowej progra- żenia oraz środków ochrony w wypadku użycia my pozwalają reagować płynnie na zmiany wy- broni masowego rażenia;

30 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

OPS LOG FP

OA 4 Ob 4 OC 4 lA 4 lb 4 lC 4 fA 4 fb 4 fC 4

OA 3/1 Ob 3/1 OC 3/1 lA 3/1 lb 3/1 lC 3/1 fA 3/1 fb 3/1 fC 3/1

OA 2/1 OB 2/2 OC 2/1 lA 2/1 lb 2/2 lC 2/1 fA 2/1 fb 2/2 fC 2/1

OA 1/1 OB 1/2 OC 1/1 lA 1/1 lb 1/2 lC 1/1 fA 1/1 fb 1/2 fC 1/1 + + +

OA 3 OB 3 OC 3 lA 3 lb 3 lC 3 fA 3 fb 3 fC 3 specjalności i każdej

OA 2 OB 2 OC 2 lA 2 lb 2 lC 2 fA 2 fb 2 fC 2 oraz szczebla dowodzenia (stanowiska) dowodzenia szczebla oraz OA 1 OB 1 OC 1 lA 1 lb 1 lC 1 fA 1 fb 1 fC 1 biory jednostek modułowych dla każdego obszaru dla każdego Z biory modułowych jednostek

m 1 m 3 m 5

m 2 m 4 m 6

M Moduły podstawowe (obowiązkowe) – realizowane we wszystkich specjalnościach, stanowiące podstawę z zakresu ICCS.

OA/B/C Moduły wymienne – realizowane w zależności od specjalności i specyfiki lA/B/C wykonywania zadań na danym stanowisku. fA/B/C opracowanie własne opracowanie

RYS. 3. Schemat programu szkolenia KL „Jastrząb” według zasad kształcenia modułowego

– udzielanie pomocy przedlekarskiej na polu Osiągnięcie wysokiego poziomu z dziedzi- walki w ramach samopomocy i pomocy wza- ny kształtowania podstawowych umiejętności jemnej. zachowania się żołnierza na polu walki wy- System szkolenia sił zbrojnych preferuje me- magało od prowadzących szkolenie bardzo tody nauczania, które w założeniach sprzyjają wysokich kompetencji merytorycznych i me- aktywizacji szkolonych. Szkolenie według todycznych (umiejętności łączenia teorii opracowanego modułu realizuje tę zasadę. Wy- z praktyką). Trzon kadry dydaktycznej stano- korzystywane są głównie praktyczne (ćwicze- wili certyfikowani instruktorzy (żołnierze nia, instruowanie) oraz aktywizujące metody specjaliści) mający kwalifikacje w danej dzie- nauczania (metoda przypadków/zdarzeń, sytu- dzinie, polscy instruktorzy TACEVAL, kadra acyjna, inscenizacji), które wyzwalają aktyw- z doświadczeniami z udziału w operacjach ność, kreatywność i zdolność do samooceny poza granicami kraju oraz instruktorzy z cen- szkolącego się żołnierza. trów szkolenia.

przegląd sił powietrznych 31 NR 2/2013 szkolenie i bl

ICCS

gd cbrn par fa ff sec

jm11 jm21 jm31 jm41 jm51 jm61

jm12 jm22 jm32 jm42 jm52 jm62

jm13 jm23 jm33 jm43 jm53 jm63

......

jm1n jm2n jm3n jm4n jm5n jm6n

Oznaczenia: ICCS = {GD, CBRN, PAR, FA, FF, SEC} – modułowy program jako skończony zbiór modułów GD, CBRN, PAR, FA, FF, SEC – kolejne moduły jako skończone zbiory jednostek modułowych jmij – jednostka modułowa jako najmniejszy skończony zbiór treści programowej, gdzie: i = 1 – GD, 2 – CBRN, 3 – PAR, 4 – FA, 5 – FF, 6 – SEC j ∈ W W = {1, 2, 3, ..., N} własne opracowanie

RYS. 4. Schemat budowy opracowanego modułu ICCS

Kształcenie modułowe wymusiło również wanie wymaganych umiejętności w różny spo- zmianę roli prowadzącego zajęcia w kierunku sób oraz dostosowanie tempa nauczania do opiekuna, doradcy, partnera, projektanta i orga- predyspozycji osoby uczącej się – jej wieku, nizatora szkolenia. Szkolący stał się kimś wię- potrzeb, możliwości intelektualnych, preferen- cej niż wykładowcą i egzaminatorem. Takie po- cji, przyzwyczajeń oraz rodzaju kształtowa- dejście zrównoważyło inicjatywę wykładowców nych umiejętności. i szkolonych, co stanowi optymalny układ szko- Stałą kontrolę postępów szkolenia zapewniał lenia. Uzyskano efekt, w którym uczący się jest system testów/sprawdzianów, zaprojektowany odpowiedzialny za efekty szkoleniowe. zgodnie z jego celami i wykonywanymi zadaniami. Każdy żołnierz mógł dokonywać samo- Zalety systemu kontroli indywidualnego wyszkolenia. Przejście W przeciwieństwie do tradycyjnego systemu do kolejnej jednostki modułowej było ponadto szkoleni nie okazywali biernej postawy i strachu uwarunkowane opanowaniem konkretnych przed popełnianiem błędów na zajęciach. Co umiejętności, potwierdzonych uzyskaniem zali- więcej, ich aktywna postawa i samodzielność czenia określonego testu, sprawdzianu czy ćwi- ujawniała się w rozwiązywaniu problemów oraz czenia praktycznego. wykonywaniu określonych czynności. Program dotychczasowy składał się z przed- Niezbędny do realizacji opracowanych jed- miotów nauczania i przydzielonej na każdy nostek modułowych okazał się podział uczest- przedmiot liczby godzin. W programie modu- ników szkolenia na grupy. Uznano, że opty- łowym natomiast obszar edukacji przypisany malna liczba szkolonych przez jednego do danej specjalności podzielono na zadania instruktora to 10–12 żołnierzy. Umożliwiło to zawodowe (jednostki modułowe) z przeznaczo- większą indywidualizację szkolenia, kształto- ną na każde zadanie liczbą godzin. Zajęcia

32 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

z reguły realizuje się cyklach od 2 do 6 godzin, stosowanie swych rozwiązań do wymaganych w zależności od specyfiki jednostki modułowej standardów. oraz poziomu wyszkolenia żołnierzy. Nie wy- W pierwszym tygodniu września 2011 roku stępuje tutaj tradycyjna jednostka lekcyjna – zadeklarowany przez Siły Powietrzne Kompo- 45-minutowa – tylko jednostki o różnym czasie nent Lotniczy „Jastrząb” został poddany kom- trwania, zależnie od zawartości tematycznej. pleksowej ocenie w ramach FORCEVAL. Mię- Dzięki przyjętej koncepcji kształcenia moduło- dzynarodowe zespoły inspektorów TACEVAL wego czas został uelastyczniony. Układ jedno- pozytywnie ocenili bardzo duże zaangażowanie stek modułowych można dostosowywać do personelu komponentu i jego skuteczność w re- szkolonego lub danej grupy. Wybrane moduły agowaniu na wprowadzane epizody. Certyfika- żołnierz może zaliczać równolegle – skraca to cja zakończyła się wysoką oceną i komponent czas jego szkolenia, inne może pominąć, gdy uzyskał dopuszczenie do udziału w operacjach dane wiadomości i umiejętności opanował sojuszu na trzy lata. wcześniej. Istotną zaletą szkolenia modułowego jest za- Pozytywy stosowanie pakietów edukacyjnych służących Dzięki szkoleniu modułowemu można zdo- wspomaganiu szkolenia. W wypadku opraco- być kwalifikacje wstępne, rozszerzać je i dosko- wanego modułu integralną częścią była jego nalić, a także kształtować nowe umiejętności obudowa dydaktyczna wspomagająca samo- lub dostosować się do wymagań stawianych kształcenie, w postaci HANDBOOK – Proce- przez zmiany strukturalne czy technologiczne dury Taktyczne KL JASTRZĄB. Przygotowany zachodzące w siłach zbrojnych. Szkolenie mo- poradnik zawiera: materiał nauczania (teorię), dułowe może więc z powodzeniem być wyko- pytania sprawdzające stopień opanowania teo- rzystywane na każdym poziomie kształcenia rii do autoewaluacji (samooceny), treść oraz wojskowego, niezależnie od specjalności woj- standard (procedura) wykonania zadań (ćwi- skowej czy rodzaju wojsk. Programy modułowe czeń), kartę wyszkolenia indywidualnego mają szczególne znaczenie dla form kursowych (wyniki sprawdzianu umiejętności) do auto- doskonalenia zawodowego, na przykład języko- ewaluacji. we, obsługi nowych egzemplarzy uzbrojenia W trakcie przygotowania składu osobowego i sprzętu wojskowego, przygotowujące do obję- do certyfikacji etapami zgrywania całego kom- cia kolejnych stanowisk służbowych. ponentu były organizowane ćwiczenia taktycz- Należy również podkreślić przydatność ne. Przygotowane na szczeblu 2 Skrzydła Lot- przedstawianego systemu kształcenia podczas nictwa Taktycznego ćwiczenia: „Kobuz ’10” przygotowania i doskonalenia składów osobo- i „Raróg ’11” oraz prowadzone przez Dowódz- wych polskich kontyngentów wojskowych wy- two Sił Powietrznych ćwiczenia narodowe: „Ja- znaczonych do udziału w operacjach poza gra- strząb ’10” i „Jastrząb ’11” pozwoliły na inte- nicami kraju. n grację kadry z wielu jednostek oraz praktyczne sprawdzenie przyjętych rozwiązań. Przeprowadzony we wrześniu 2010 roku Autor jest absolwentem WSO w Poznaniu, STARTASSESS był pierwszym praktycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicz w Poznaniu i AON. sprawdzeniem wydzielonych sił przez inspek- Od 2009 r. jest doktorantem w AON. Służbę rozpoczął torów NATO. Była to specyficzna forma kon- jako dowódca plutonu czołgów w 15 WBKPanc. Następnie zajmował stanowiska dowódcy plutonu-instruktora trolowania jednostki NATO, w tym wypadku w CSCS. Był dowódcą baterii w 76 dr OP i oficerem sekcji komponentu polskiego, zgodnie z wymogami rozpoznawczej 2 Skrzydła Lotnictwa Taktycznego. sojuszu, lecz bez wystawiania ocen. Zamiast Od marca do września 2010 r. był starszym oficerem nich stosowano zalecenia, formułowane po to, Wydziału Kryzysowego HQ KFOR w Kosowie, po czym by komponent miał czas i szansę na pełne do- wrócił do Sekcji Rozpoznawczej 2 SLT.

przegląd sił powietrznych 33 NR 2/2013 szkolenie i bl

ppłk dypl. Stanisław Czeszejko Dowództwo Sił Powietrznych Radar i jego otoczenie Skuteczność rażenia pocisków przeciwradiolokacyjnych można ograniczyć. Trzeba tylko mieć stacje radiolokacyjne, które automatycznie będą reagować na tego rodzaju zagrożenia.

miany w funkcjonowaniu systemu maga uwzględnienia tak istotnego parametru, rozpoznania radiolokacyjnego OP jak prędkość ich lotu. To decyduje o czasie, są bezwzględnie konieczne, ponie- w jakim pocisk osiągnie cel po odpaleniu z po- Z waż sposoby wykorzystania stacji kładu nosiciela (tab. 1). radiolokacyjnych nie opierają się na uwarunko- Innym parametrem, ważnym z punktu widze- waniach współczesnego pola (przestrzeni) nia przetrwania stacji radiolokacyjnej na polu walki. Przy takich nieadekwatnych do rzeczywi- walki, jest skuteczność rażenia pocisków prze- stości założeniach system rozpoznania radiolo- ciwradiolokacyjnych. Pociski z głowicą bojową kacyjnego, między innymi ze względu na budo- o wadze około 150 kilogramów, na przykład wę stacji radiolokacyjnych, nie ma żadnych Ch-58USzE, umożliwiają rażenie sprzętu radio- poważnych szans na przetrwanie pierwszej fazy lokacyjnego w promieniu do 20 metrów. konfliktu, nie mówiąc o jego całkowitym prze- Dokładność trafienia pocisku Ch-15P oraz biegu. Udowodniły to scenariusze ostatnich Ch-58USzE wynosi 5–8 metrów, Ch-31P – konfliktów zbrojnych. Dlatego należy poszuki- 5–7 metrów, dla AGM-88 Harm pierwszych wer- wać nowych rozwiązań w tej dziedzinie, odpor- sji podaje się dokładność około 7,3–9 metrów. nych na destrukcyjne oddziaływanie obecnych Głowicę bojową AGM-88C Harm wyposażono środków walki. w 12 845 elementów rażących o sześciennym kształcie ze stopu wolframowego wielkości 5 mi- Zagrożenie limetrów, przebijających z odległości 6 metrów Dla stacji radiolokacyjnych największym za- (zakładana dokładność trafienia pocisku) arkusz grożeniem są pociski przeciwradiolokacyjne miękkiej stali o grubości 12,7 mm oraz płytę pan- oraz inne środki rażenia przenoszone przez plat- cerną grubości 6,35 mm. formy powietrzne potencjalnego przeciwnika. Niemiecki pocisk Armiger uzbrojono w nie- Ocena wpływu pocisków przeciwradiolokacyj- wielką głowicę bojową o wadze zaledwie 20 kilo- nych na niszczenie stacji radiolokacyjnych wy- gramów o dokładności trafienia w cel mniejszej

34 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

opracowanie własne – [s] 370 588 do 64 do 43 do 88 do 196 do 210 do 110 M aks. 100–80 544–408 257–416 do 180/– 140–290 183–333 150–136 264 / 161 czas lotu do 88 / 53 – 40 110 200 100 245 700 150 180/ [km] 45–93 M aks. zasięg 110–200 180–250/ – – – – 25 25 [s] 8–6 do 8 do 3 M in. do 11 do 15 do 23 26–16 25–21 40–36 do 15/– czas lotu – 8 3 15 40 15/ b.d. b.d. b.d. b.d. M in. [km] 10–12 zasięg – 680 270 320 600 1190 [m/s] do 695 do 2040 do 1020 do 1166 do 1000 do 1700 450–600 400–500 1000–1100 do 850–920 rędkość lotu P rędkość do 1000 / 1170 600–700 /

b.d. 2008 1995 1991 1981 1984 1988 L ata (–/2007 2003/2009 2002/2005 wdrożenia ielka ielka osja osja USA RFN K raj I zrael R R ZSRR ZSRR ZSRR ZSRR W B rytania tar-1 A larm S C h-32 P C h-31 P C h-15 P A rmiger C h-31 PM C h-31 PD / yp rakiety ( C h-22 MP ) C h-25 MPU C h-58 US z E / T C h-58 US z KE -88 E AARGM AGM -88 D H arm B lock 6/ AGM ane wybranych pocisków przeciwradiolokacyjnych pocisków wybranych D ane aga 20 30 66 87 150 110 150 b.d. [kg] 86–90 W głowicy 630–1000 Tabela 1. Tabela danych b.d. – brak

przegląd sił powietrznych 35 NR 2/2013 szkolenie i bl

niż jeden metr. Zapewne poziom trafienia amery- nia pocisków o źródła celowych zakłóceń elek- kańskiego pocisku AGM-88E AARGM jest po- tromagnetycznych (jemm), co zwiększyło ich dobny, gdyż obydwa reprezentują ten sam stopień elastyczność zastosowania. zaawansowania technologicznego. W pierwszej dekadzie XXI wieku nastąpił na- Naprowadzanie pocisków wytwarzanych tomiast prawdziwy boom w rozwoju układów w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naprowadzania pocisków przeciwradiolokacyj- ubiegłego wieku na promieniowanie elektroma- nych na cel. Wzbogacono je o układy nawigacji gnetyczne radarów było wspomagane we- satelitarnej GPS; dotyczy to pocisków produkcji wnętrznie jedynie przez układy nawigacji bez- amerykańskiej (AGM-88D Harm, AGM-88E władnościowej, zwane również inercyjnymi. AARGM), niemieckiej (Armiger) oraz izrael- Całością sterował niezbyt zaawansowany tech- skiej (Star-1). Po analizie najnowszych konflik- nologicznie autopilot. tów i zebranych doświadczeń rozbudowano ukła- dy sterowania niektórych pocisków o dodatkowe systemy. Armigera wyposażono w sensor podczerwieni (Infrared sensor) oraz układ obrabiają- cy obrazy pochodzące z niego, co jest zapewne Do zadań specjalnych konsekwencją wcześniejszego wyposażenia nie-

Amerykański AGM-136 Tacit Rainbow oraz izraelski mieckich samolotów Tornado.ECR w sensory tego typu, mające na celu obniżenie promienio- Star-1 to pociski manewrujące, zbudowane w układzie wania elektromagnetycznego emitowanego z ich samolot–pocisk. Po odpaleniu z samolotu podążają pokładu. przed lotniczą grupą uderzeniową po uprzednio zapro- Największe zmiany zarejestrowano w konfi- gramowanej trasie. Ich zadaniem jest oczyszczanie tra- guracji pocisku AGM-88E AARGM, który co sy przelotu. prawda nie ma sensora podczerwieni, ale dysponuje aktywnym radarem milimetrowym z precyzyjnym modulatorem Dopplera. Zwięk- sza on możliwość zwalczania celów stacjonarnych oraz ruchomych, gdyż wykrywa radar po jego wyłączeniu, oddalający się z pozycji bojowej. Pocisk wyposażono również w układ wymiany informacji drogą radiową służący aktu- alizacji danych w głowicy oraz przekazywaniu informacji o zwalczanym celu bezpośrednio przed uderzeniem1. Lata siedemdziesiąte ubiegłego wieku to po- Układy wbudowane w AGM-88E AARGM czątek dynamicznego rozwoju miniaturowych pozwalają na pracę w trybie współpracy radaru układów tranzystorowych, które swoje miejsce milimetrowego z w pełni cyfrowym pasywnym znalazły również w konstruowanych układach odbiornikiem emisji fal elektromagnetycznych. naprowadzania pocisków przeciwradiolokacyj- Umożliwia to atak na radar, nawet jeśli operator nych. Przez kolejne dwa dziesięciolecia udosko- wyłączy go lub uruchomi cel pozorny lub roz- nalono elektronikę pokładową pocisków w celu pocznie zmianę pozycji bojowej. Zadaniem gło- budowy urządzeń mających programowalne, po- wicy radaru milimetrowego jest wykrycie poło- kładowe bazy danych, służące do porównania żenia atakowanej stacji radiolokacyjnej tak, by parametrów stacji radiolokacyjnych i wyboru pocisk uderzył w nią, a nie w inny cel (źródło tych najbardziej niebezpiecznych lub wcześniej wskazanych – zależnie od wykonywanego zadania. Rozszerzono wówczas możliwości zwalcza- 1 Nie dotyczy wszystkich wersji.

36 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

1. Wykrycie pocisku 2. Odwrócenie anteny przeciwradiolokacyjnego częścią opancerzoną w kierunku pocisku przeciwradiolokacyjnego

3. Natychmiastowy „zrzut” anteny 4. Natychmiastowe złożenie anteny

5. Ukrycie anteny pod pancerzem 6. Natychmiastowe podniesienie po natychmiastowym jej złożeniu podpór oraz odrzucenie zespołu złączy kablowych

7. Natychmiastowe przemieszczenie 8. Eksplozja pocisku radaru z pozycji bojowej przeciwradiolokacyjnego opracowanie własne opracowanie

RYS. 1–8. Projekt radaru średniego zasięgu

przegląd sił powietrznych 37 NR 2/2013 szkolenie i bl

promieniowania elektromagnetycznego), nawet Inna koncepcja opracowywana w sojuszu odno- gdy zacznie się ona przemieszczać. si się do zsynchronizowanego lokalizowania celów promieniujących elektromagnetycznie (Common Systemy wykrywania i rażenia ESM Operations – CESMO). Wykorzystuje się Zsynchronizowanie podsystemów rozpozna- w niej informacje z sensorów rozpoznawczych do- nia, targetingu oraz oddziaływania ogniowego piero po ich zebraniu z różnych źródeł. Niestety, z podsystemami wymiany informacji w czasie jest ona ograniczona jedynie do sensorów rozpo- zbliżonym do rzeczywistego pozwala na wyko- znania elektronicznego CESMO, chociaż trwają rzystanie różnorodnych klasycznych środków równoległe prace, aby zintegrować obie koncepcje: walki do niszczenia stacji radiolokacyjnych. Nie sieciocentrycznej współpracy w sprawie targetingu ułatwia to ich obrony lub podejmowania działań z zsynchronizowanym lokalizowaniem celów pro- w celu wyjścia spod uderzeń, szczególnie, kiedy mieniujących elektromagnetycznie. pod cienką powłoką blachy osłaniającej wnętrze Rozpoznanie celu i rozpowszechnianie infor- stacji radiolokacyjnych grubości około 1,5–2 mi- macji o nim w czasie rzeczywistym jest możliwe, limetrów kryje się delikatna, ale skomplikowana pozostaje tylko kwestia ich użycia. Takie rozwią- sieć połączeń owijanych (Wire-Wrap). Naprawa zanie to na przykład wykorzystanie poszczegól- tego typu sieci nie jest nych samolotów ugrupowania bojowego lotnic- możliwa w warun- twa, tak zwany multi-ships techniques2. Przykła- Wykrywanie pocisków kach polowych, jedy- dem jest tu podsystem samolotu F-16CJ o nazwie przeciwradiolokacyjnych nie u producenta HTS R7 (Harm Targeting System – HTS wersji odbywa się na mniejszym z wykorzystaniem do- rozwojowej R7), który stanowi element systemu dystansie niż maksymalny kumentacji fabrycznej kierowania zwalczaniem źródeł promieniowania zasięg wykrywania danej i specjalistycznego elektromagnetycznego przeciwnika (Joint Emit- stacji radiolokacyjnej. oprzyrządowania. No- ter Targeting System – JETS). Umożliwia zwal- woczesne technologie czanie systemu OP (Suppression of Enemy Air pozwalają na konstru- Defenses – SEAD) przeciwnika dzięki wyposa- owanie wielu różno- żeniu elementów systemu w odbiorniki nawigacji rodnych systemów satelitarnej GPS oraz transmisji danych Link-16, rozpoznania celów, które pozwalają na efektywne niszczenie stacji ich lokalizacji, wymiany informacji o nich oraz radiolokacyjnych nie tylko rakietami przeciwra- ich rażenia lub obezwładnienia. diolokacyjnymi AGM-88, ale również środkami W NATO opracowano koncepcję sieciocen- precyzyjnego rażenia (Precision Guided Muni- trycznej współpracy w sprawie targetingu (Ne- tion – PGMs). twork Centric Collaborative Targeting – NCCT), opartą na idei stworzenia możliwości Zdolności radarów niemal natychmiastowego ustalenia rodzaju za- Aby wyeliminować niedoskonałości związane grożenia, zlokalizowania go w przestrzeni pola z reagowaniem operatora stacji radiolokacyjnej walki oraz określenia jego charakterystyki wie- na atak pocisków przeciwradiolokacyjnych, nale- lospektralnej, służącej głównie do prowadzenia ży w każdej z nich zabudować radar ze zintegro- prawidłowego targetingu, w tym targetingu ce- wanym wewnętrznie automatycznym systemem lów manewrowych (Time Sensitive Targeting – alarmowania, który na podstawie toru lotu poci- TST). Koncepcja ta funkcjonuje z wykorzysta- sku w stosunku do pozycji radaru – w razie niem sieci, w której zestawiono sensory rozpo- niebezpieczeństwa – w pierwszej kolejności spo- znawcze mogące wzajemnie przekazywać sobie dane w czasie rzeczywistym. Sieć taka stanowi dla użytkownika jeden wirtualny sensor rozpo- 2 S. Maślanka: Zabójcy radarów. „Przegląd Sił Powietrznych” znawczy. 2008 nr 12, s. 21.

38 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

woduje wyłączenie promieniowania elektroma- przeciwradiolokacyjnych najnowszych generacji, gnetycznego, następnie włączy urządzenie mylą- na przykład brytyjskiego Alarm, AGM-88E ce – cel pozorny („wabik”), zaalarmuje obsługę AARGM. oraz przekaże automatycznie informację o rodzaju ataku przełożonemu z wykorzystaniem zauto- Istotne parametry matyzowanych systemów dowodzenia. Praca radaru z emisją elektromagnetyczną pro- Wiadomo, że skuteczna powierzchnia odbicia mieniowaną w przestrzeń powietrzną jest podsta- (SPO) pocisków przeciwradiolokacyjnych jest wą do naprowadzania się na niego pocisków zdecydowanie mniejsza od samolotów, do któ- przeciwradiolokacyjnych. Dlatego też czas ten rych wykrywania projektowano obecne radary. należy ograniczyć do minimum. Jednak aby wy- Dlatego też już na etapie planowania należy konać zasadnicze zadanie stojące przed każdym uwzględnić ich zdolność do wykrywania poci- włączonym w warunkach bojowych radarem, sków przeciwradiolokacyjnych. musi on wykonać minimum jeden obrót anteną W klasycznym ataku lotniczym z dużego dy- o 360 stopni. Czas ten będzie jednym z podstawo- stansu na średnich lub dużych wysokościach lotu wych parametrów wykorzystywanych do dal- samolotu większość pocisków po odpaleniu szych kalkulacji. W tabeli 2 przedstawiono czas wznosi się wysoko (robi tak zwaną górkę – na wy- obrotu anteny przykładowych radarów średniego sokość zależną od typu pocisku), dopiero nurku- i dalekiego zasięgu. Część z nich musi wykony- jąc i rozpędzając się do maksymalnej prędkości, wać pełny obrót anteny wokół własnej osi, kierują się w stronę radaru. W takiej sytuacji reak- a obecne osiągi (2,5–10 sekund) można skrócić cja na atakujący pocisk, który rozwija prędkość jedynie przez pracę sektorową, co pozwoli zaosz- maksymalną około 1000 m/s lub większą (tab. 1), czędzić kolejne sekundy. jest bardzo trudna. Przykładowo pocisk przeciw- Kolejny czynnik, który wpływa na czas pozo- radiolokacyjny wykryty z odległości 60 kilome- stawania radaru na pozycji bojowej, to czas jego trów pokonuje ten dystans w 60 sekund. zwinięcia. Obejmuje on: zwinięcie anteny (w nie- W ataku lotniczym na małych wysokościach których wypadkach zdjęcie za pomocą dźwigu), tego czasu pozostaje znacznie mniej. Wystrzelo- podniesienie podpór stabilizacyjnych, odłączenie na rakieta nie rozwija maksymalnej prędkości i zwinięcie kabli oraz światłowodów, załadowa- i porusza się po balistycznym torze lotu, ale ze nie kontenerów i pozostałych elementów na sa- względu na wysokość toru lotu może być wykry- mochody i przyczepy, podłączenie przyczep do ta w niewielkiej odległości od radaru, to znaczy samochodów itd. Część tych czynności wykonuje około 15–20 kilometrów. Przy prędkości około się równolegle, ale nie dotyczy to wszystkich ty- 500 m/s daje to czas 30–40 sekund. pów radarów. Z tabeli 2 wynika, że najkrótszy W rozpatrywanych sposobach ataku w tak czas zwinięcia radaru to pięć minut. Dotyczy to krótkim czasie można jedynie wyłączyć radar, stacji radiolokacyjnych NUR-21 i NUR-22. włączyć urządzenie mylące – cel pozorny oraz Aby skrócić czas zwijania radarów, należy ewakuować obsługę w bezpieczne miejsce dysponować urządzeniami mobilnymi, powstały- (szczeliny przeciwlotnicze), jeżeli nie pracuje ona mi na bazie jednego pojazdu, i wyposażać je z wykorzystaniem wynośnego pulpitu zdalnego w zautomatyzowane mechanizmy: „zrzutu” an- sterowania. Zatem czas między wykryciem przez teny3, złożenia podpór stabilizacyjnych, „odrzu- atakowany radar (obsługę) pocisku przeciwradio- cenia” kabli i światłowodów (po kable obsługa lokacyjnego a osiągnięciem przez niego celu jest wróci później, w zestawie powinno być kilka ich tak niewielki, że obsługa nie jest w stanie podjąć skutecznych działań, aby uniknąć ataku (urato- wać radar). Włączany automatycznie „wabik” 3 Należy mieć na uwadze, że waga anteny radaru średniego stanowi minimalny środek ochrony radaru, który zasięgu jest stosunkowo duża, na przykład 2450 kilogramów nie jest skuteczny w odniesieniu do pocisków w wypadku radaru włoskiego TRM-2160.

przegląd sił powietrznych 39 NR 2/2013 szkolenie i bl arszawa, 2009). arszawa, W b.d. , 5 minut 5 minut SP 5 godzin 20 minut 60 minut 20 minut przewoźna stacjonarna stacjonarna stacjonarna ZW , C zas zwinięcia b.d. b.d. [km] 240 (–) – (120) 60 (60) 100 (118) 160 (200) 180 (200) 200 (240) 100 (120) 100 (120) 120 (120) 250 ** (350) 320 (470 / 350) 180 / 320 (470) (instrumentalny) Z asięg wykrywania* 6 4 – 5 5 5 5 5 10 10 10 10 10 12 10 10 [s] 2,5 anteny C zas trwania jednego obrotu Stacje radiolokacyjne Wojsk Radiotechnicznych Sił Powietrznych - informator - Powietrznych Sił Radiotechnicznych Wojsk radiolokacyjne Stacje SP : WR t – zefostwa S zefostwa 6 obr. / min 6 obr. / min 6 obr. 6 obr. / min 6 obr. 6 obr. / min 6 obr. 6 obr. / min 6 obr. 5 obr. / min 5 obr. 6 obr. / min 6 obr. 6 obr. / min 6 obr. na minutę 10 obr. / min 10 obr. 15 obr. / min 15 obr. 12 obr. / min 12 obr. 12 obr. / min 12 obr. 12 obr. / min 12 obr. 12 obr. / min 12 obr. 12 obr. / min 12 obr. 24 obr. / min 24 obr. [obr. / min] [obr. ficerów O ficerów -6 -6 lość obrotów anteny I lość obrotów Z espół -26 B ), -12 ME ) -11) -12 M ) -15 M ) -12), -15), W ane wybranych stacji radiolokacyjnych stacji wybranych D ane - = 1*10 , PD = 0,8; PFA -26 C ) -21 -22 = 1*10 , PD = 0,8; PFA 2 2 -31 D L V IA -82), -31 ( RO A -41 ( RST NUR NUR -12 ( RST -15 ( RST yp stacji RAT -94) -31 MK ( RO -82 M ) -31 M ( RO T -12 M ( RST -15 M ( RST – ( NUR -12 ME ( RST -22- N -3 D ( NUR NUR NUR NUR NUR radiolokacyjnej NUR NUR NUR NUR NUR NUR Tabela nr 2. nr Tabela * – dla SPO = 1 m ** – dla SPO = 2 m danych b.d. – brak podstawie: (na własne O pracowanie

40 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

kompletów, minimum dwa). Wszystkie te działa- Technologie, które umożliwiają wykonanie nia muszą zapewnić jak najszybsze oddalenie się i wykorzystanie przedstawionych rozwiązań i ra- radaru na odległość zapewniającą przetrwanie, dykalnie skracają czas przejścia z pracy bojowej mimo rażenia odłamkami pocisku przeciwradio- do marszu, aby uniknąć ataku, są dostępne. Moż- lokacyjnego. na założyć, że ich zastosowanie powinno obni- „Zrzut” anteny powinien umożliwiać natych- żyć czas pozostawania radaru na pozycji bojowej miastowe, gwałtowne jej opuszczenie siłą grawita- (rys. 1–8) do poniżej 60 sekund, to znaczy około: cji do takiej wysokości, która obniży środek cięż- 10 sekund praca bojowa, 5 – zwinięcie radaru, kości całego zestawu (pojazdu wraz z radarem), 45 – jazda na odległość około 60 metrów (odjazd umożliwiając mu bezpieczne oddalenie się z po- z pozycji bojowej z prędkością około 5 km/h, to zycji bojowej z maksymalną możliwą prędkością. znaczy 1,4 m/s). Konstrukcja układu antenowego powinna być umieszczona na specjalnym maszcie oraz zawie- skuteczny pancerz rać elementy lub całe podzespoły pozwalające na Ze względu na wiele czynników, które wpły- absorbowanie energii uderzenia spadającej anteny wają na zniszczenie radaru pociskiem przeciw- (na przykład technologia EPAR, która polega na radiolokacyjnym (odległość jego odpalenia, tym, że energia kinetyczna rozpędzonych mas jest prędkość lotu, dokładność trafienia, zasięg raże- pochłaniana po zderzeniu dwu obiektów przez nia odłamków oraz czas jego pracy na pozycji mechaniczny wirnikowy akumulator energii4). bojowej, zwinięcia, rozpoczęcia, a także szyb- Składanie podpór stabilizacyjnych, w przeci- kość oddalania się z pozycji bojowej), powinien wieństwie do ich rozkładania i stabilizowania po- być on opancerzony, aby ochraniać istotne ele- łożenia radaru (w tym poziomowania), może menty i zapewniać mu dalszą możliwość wyko- również odbywać się gwałtownie. Powinno to na- nywania zadań. Wynika to z przedstawionej stąpić zaraz po „zrzucie” anteny, ponieważ tak kalkulacji, która wskazuje, że nawet natychmia- raptowne jej przemieszczenie mogłoby mieć stowa reakcja po wykryciu pocisku przeciwra- wpływ na sprawność techniczną pojazdu (jego diolokacyjnego, odpalonego w kierunku pracu- zawieszenie), jak również na możliwość jego wy- jącego radaru, nie uchroni go całkowicie przed wrócenia się (co może nastąpić przy większych skutkami ataku. nierównościach terenu). Automatyczne „odrzuce- Niektóre radary (NUR-21, NUR-22, Pirhanna nie” kabli i światłowodów, uwzględniając tenden- 740-Giraffe) mają opancerzone tylko podzespoły cje do obniżania stanów osobowych ich obsług, zasadnicze. Jednak chronić należy także wrażli- pozwoli na kolejne ograniczenie czasu zwijania we podzespoły anteny (elementy promieniujące radaru. Umiejscowienie ich w jednym miejscu oraz mechanizmu jej podnoszenia) i podpór sta- w postaci zespolonego „szybkozłącza” i skon- bilizacyjnych. Ciągłe funkcjonowanie radaru wy- struowanie układu jego automatycznego „odrzu- maga sprawnej anteny, a obecne konstrukcje nie cenia” pozwoli, w zestawieniu z pozostałymi pro- dają jej takiej ochrony. Dalsze rozważania skon- ponowanymi innowacjami konstrukcyjnymi, na centrują się więc na opancerzeniu podzespołów radykalne obniżenie czasu zwijania stacji radiolo- anteny i podpór w odniesieniu do dwóch typów kacyjnej sposobem alarmowym. radarów: dalekiego i średniego zasięgu. Przemieszczenie się stacji radiolokacyjnej mu- Anteny można osłaniać płytami pancernymi si również odbywać się bardzo szybko, najlepiej lub wykonanymi z innych materiałów. Jednym automatycznie. Część kół (lub wszystkie) powinna mieć wbudowane silniki elektryczne o dużym momencie obrotowym, automatycznie urucha- 4 Podstawą technologii EPAR jest zamiana energii kinetycz- miane. Powinny one wykorzystywać wewnętrzne nej ruchu liniowego na energię kinetyczną ruchu obrotowe- źródła zasilania (akumulatory, wewnętrzne spali- go za pomocą stałego lub zmiennego przełożenia multiplika- nowe agregaty prądotwórcze). cyjnego. http://www.epar.pl.04.10.2012.

przegląd sił powietrznych 41 NR 2/2013 szkolenie i bl

z nich może być kevlar5. Do budowy nowocze- ochroni antenę, bez względu na jej typ: reflekto- snych pancerzy wykorzystuje się także tworzywa rową, fazowaną lub też aktywną. Ostatnie dwa ty- kompozytowe z zastosowaniem ceramicznych py cechują się złożonością budowy. Szczególnie warstw antybalistycznych, gdzie warstwą główną cenna jest antena aktywna, gdyż sama w sobie jest ceramika konstrukcyjna (duża twardość stanowi rozproszony nadajnik oraz odbiornik. w powiązaniu z niską gęstością). Pancerze war- Proponowane rozwiązanie ochrony anten jest stwowe mogą być wykonane z różnych materia- optymalne w wypadku radaru średniego zasięgu, łów, na przykład typu Chobham6, stawiają wtedy ale w odniesieniu do radaru dalekiego zasięgu, ze bardzo duży opór i skutecznie zakłócają działanie względu na wagę anteny, należy prawdopodobnie uderzającego pocisku. zastosować inny wariant. Opancerzenie, na przy- Kolejny rodzaj pancerza, możliwy do zastoso- kład może to być to zwykła płyta pancerna, co wania w stacjach radiolokacyjnych, to pancerz re- obniży koszty produkcji, należy umieścić nie aktywny (Explosive Reactive Armour – ERA). bezpośrednio za anteną na stałe, lecz zamonto- Zawiera on materiał wybuchowy, który reaguje wać na nadwoziu pojazdu. Ochrona anteny z wy- na przebijający go pocisk (w razie trafienia poci- korzystaniem takiego opancerzenia polegałaby sku dochodzi do eksplozji, która przemieszcza na częściowym obrocie jeszcze podniesionej an- górną płytkę kostki prostopadłościanu i produkty teny w celu równoległego jej ustawienia do opan- spalania pancerza reaktywnego przeciwnie do cerzonej płyty, następnie „zrzucie” na wspólny kierunku uderzającego pocisku). poziom ukrycia, aby osłonić ją za płytą przed Do osłony anten radiolokacyjnych można opra- odłamkami pocisku. Nie będzie też przesadą czę- cować wersję miniładunków pancerza reaktyw- ściowe opancerzenie najważniejszych podzespo- nego, osłaniających najbardziej newralgiczne łów tylnej strony anteny lub całkowite jej opance- miejsca, trudne do ochrony w inny sposób, na rzenie – zależnie od możliwości technicznych, by przykład płaskie prostopadłe powierzchnie o du- zachować funkcję jej odwrócenia w stronę nadla- żych rozmiarach. W wypadku oddziaływania tującego pocisku. odłamków pocisku przeciwradiolokacyjnego Najlepszym rozwiązaniem byłoby chowanie dzięki użyciu minipancerza reaktywnego można anteny we wnętrzu pojazdu. Wtedy płyta pancer- doprowadzić do wytrącenia i zakłócenia toru ich na chroniłaby ją przed rażącym działaniem poci- lotu, zmniejszenia prędkości, a tym samym ogra- sku przeciwradiolokacyjnego, również w wy- niczenia ich skuteczności. Zastosowanie jednego padku anteny na stałe zespolonej z pancerzem. z istniejących sposobów opancerzenia będzie de- Elektroniczny układ automatycznej oceny sytu- terminowane wieloma czynnikami, na przykład jego skutecznością, tym co będzie osłaniał, bę- dzie zależał również od możliwości zastosowania 5 konkretnego rozwiązania. Nie można wykluczyć, Kevlar wynalazł w laboratoriach DuPont w 1965 r. zespół badaczy pod kierunkiem Stephanie Kwolek. Jest on nazwą że różne miejsca będą różnie opancerzone. handlową firmy DuPont. Inna zarejestrowana nazwa handlo- Osłona anteny radaru średniego zasięgu może wa to „Twaron” firmy Teijin Twaron. http://pl.wikipedia.org. polegać na zainstalowaniu jak najlżejszego opan- 6 Najpilniej strzeżoną tajemnicą w konstrukcji amerykań- cerzenia na jej odwrocie, które wraz z nią obraca- skiego czołgu Abrams jest skład materiałów pancerza, łoby się w trakcie pracy bojowej. Nasuwa się py- m.in. jego części o nazwie Chobham. Na początku lat sie- tanie: dlaczego opancerzenie jest potrzebne wła- demdziesiątych ubiegłego wieku ośrodek badawczy armii śnie w tym miejscu? Otóż w momencie wykrycia brytyjskiej w Chobham opracował nowatorski typ pancerza pocisku przeciwradiolokacyjnego, aby chronić złożonego z warstwy kompozytu ceramicznego o strukturze plastra miodu, umieszczonej między stalowymi płytami. antenę, należy ją odwrócić w stronę nadlatujące- Kompozyt daje około 2,5 razy skuteczniejszą obronę przed go pocisku stroną ochranianą przez opancerzenie ładunkami kumulacyjnymi. Dodatkowo czołg chroni warstwa i rozpocząć „zrzut”. W chwili wybuchu pocisku zubożonego uranu. http://www.mt.com.pl/pociski-przeciw- odłamki będą uderzać w opancerzenie, które pancerne-i-pancerze.

42 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

acji stacji radiolokacyjnej wypracowałby decy- wierzchnią przekroju pozwoli na pracę w każ- zję: czy jest czas na całkowite złożenie i ukrycie dych warunkach. anteny, czy tylko na jej odwrócenie opancerzoną Najważniejsze wnioski, które odnoszą się do stroną w kierunku nadlatującego pocisku przebudowy współczesnych stacji radiolokacyjnych, ciwradiolokacyjnego. Takie rozwiązanie pozwa- są następujące: la też na ochronę przed innymi środkami rażenia, – pod względem opancerzenia stacji radioloka- których kierunku ataku nie można określić tak cyjnych wojsk radiotechnicznych, oprócz rozwią- wyraźnie, jak wykrytego przez radar pocisku zań zbliżonych do stosowanych już w Wojskach przeciwradiolokacyjnego. Nie należy zapomi- Lądowych, należy poszukiwać innych, dotyczą- nać, że nie zawsze uda się go wykryć we właści- cych szczególnie opancerzenia ich anten; wym czasie. Mechanizm podnoszenia i opuszczania anteny powinien być chowany docelowo do wnętrza pojazdu, a wszelkie elementy hydrauliczne lub inne, Potrzeba osłony na przykład silniki elektryczne, powinny się znaj- dować pod pancerzem. Wszystkie elementy Opancerzenie musi zapewniać ochronę przed skutka- wysuwane poza opancerzenie należy tak skon- mi oddziaływania pocisków przeciwradiolokacyjnych, czy struować, by uderzenia odłamków nie zakłóciły to efektu ich rażenia w wyniku standardowego uderze- działania mechanizmu składania anteny. Od- nia, czy też bezpośredniego trafienia. Powinno również kształcenia jego elementów, powstałe w wyniku chronić przed oddziaływaniem innego uzbrojenia, które bezpośredniego trafienia, nie mogą mieć wpływu podobnie może wpływać na stacje radiolokacyjne. na ich wymianę w warunkach polowych. Podobne rozwiązanie powinno być zastosowane w odniesieniu do podpór stabilizacyjnych. Muszą one być umiejscowione pod opancerze- niem, a w wypadku deformacji musi istnieć moż- liwość bezproblemowej ich wymiany przez ob- sługę stacji radiolokacyjnej. Przykładowa wysokość podniesienia anteny radaru NUR-26 nad ziemię wynosi siedem me- trów. Dla porównania, radar typu ESR 220 Thu- tlwa (ex-Kameelperd, Giraffe), będący w uzbrojeniu obrony powietrznej Republiki Południowej – konieczne jest skrócenie czasu zwinięcia Afryki, po rozwinięciu anteny podnosi ją na wy- i opuszczenia pozycji bojowej stacji radioloka- sokość 12 metrów7. Wysokość podniesienia za- cyjnych; leży od kilku czynników, między innymi od: cię- – niezbędne jest również opracowanie takich żaru zespołu anteny i jego podstawy konstrukcji stacji radiolokacyjnych z wysoko (umiejscowienia środka ciężkości), budowy unoszonymi antenami, które umożliwią pracę bez (możliwości) mechanizmu rozkładania anteny rozbudowy fortyfikacyjnej terenu. oraz funkcjonalności podpór stabilizacyjnych. Należy zatem wskazać, że stabilny i opancerzo- Rozwiązania systemowe ny pojazd (nisko umieszczony środek ciężkości) Kiedy już pozyskamy dla rodzimego systemu będzie najlepszą podstawą dla radaru o wysoko rozpoznania radiolokacyjnego odpowiednie sta- wysuwanej w górę antenie (jak najwyżej), a so- cje radiolokacyjne, to znaczy mobilne i odporne lidne wielopunktowe ustabilizowanie zespołu (pojazdu z radarem) z wykorzystaniem mocnych podpór stabilizacyjnych o podstawach z dużą po- 7 http://www.defenceweb.co.za

przegląd sił powietrznych 43 NR 2/2013 szkolenie i bl

na rażące działanie pocisków przeciwradioloka- samego systemu rozpoznania radiolokacyjnego cyjnych, dalszym krokiem będzie ich funkcjonal- dzięki wykonywaniu wielu funkcji wewnętrz- ne połączenie. Istnieje tendencja do tworzenia nych. Poziom ten, któremu możemy przypisać konsol sterowania radarami konkretnych typów funkcję taktycznego, powinien mieć wewnętrzną (np. RAT-31DL), co zapewni możliwość stero- pętlę sprzężenia zwrotnego. Dzięki właściwie dowania „wycinkiem” systemu, ale nie komplekso- branym sygnałom sterującym między centralą we sterowanie całym systemem rozpoznania ra- a podległymi radarami oraz właściwym procedu- diolokacyjnego. Potrzeby operacyjne wskazują rom działania obsług radarów na poszczególnych na konieczność budowania uniwersalnych konsol szczeblach dowodzenia zostanie zachowana cią- sterowania urządzeniami radiolokacji (normali- głość rozpoznania radiolokacyjnego oraz wysoka zacja) oraz projektowania nowych radarów w za- żywotność jego elementów. kresie sterowania ich pracą w sposób unormowa- Centralne sterowanie istniejącymi trybami ny dla systemu funkcjonującego w NATO. pracy i dostępnymi funkcjami wszystkich rada- Potrzeby te powinny być rozpatrywane przez rów w systemie powinno być możliwe na szcze- czynniki odpowiedzialne w sojuszu za te syste- blu brygady radiotechnicznej i jej batalionów my oraz ich producentów. (równorzędnie). Udostępnienie tej funkcji na obu Ważne jest również, by wszelkie procesy szczeblach zdecydowanie zwiększa możliwość w systemie rozpoznania radiolokacyjnego odby- decentralizacji wykonania wielu skomplikowa- wały się w czasie zbliżonym do rzeczywistego, nych i szczegółowych funkcji takiego systemu i te związane z przekazywaniem informacji, i te (włączanie pracy sektorowej, systemów przeciw- dotyczące sygnałów sterujących. zakłóceniowych, wykonywanie manewrów Efektywne funkcjonowanie systemu rozpozna- w obrębie wyznaczonej pozycji bojowej, wycofania radiolokacyjnego wymaga, aby: nie radaru po przełamaniu obrony wojsk lądo- – charakteryzował się wysoką żywotnością, na wych itp.), co pozostawia utrzymanie funkcjono- przykład dzięki opancerzeniu; wania systemu na tym poziomie w rękach – wykrywał wszystkie typy obiektów po- specjalistów najlepiej do tego przygotowanych. wietrznych; Od ich zaangażowania zależy również ich wła- – wspomagał analizę sytuacji taktycznej i ope- sne życie na polu walki. Lepszego wykonawcy racyjnej za pomocą „inteligentnego” oprogramo- postawionych zadań więc nie znajdziemy, wania; o czym nie należy zapominać. – współdziałał z innymi systemami rozpozna- Zadaniem wyższego szczebla, w tym wypad- nia i dowodzenia; ku operacyjnego, powinno być sterowanie syste- – miał budowę modułową; mem rozpoznania radiolokacyjnego dzięki okre- – był sterowalny z różnych poziomów (pełna ślaniu parametrów jego strefy rozpoznania oraz elastyczność funkcjonowania). aktywacji jej poszczególnych elementów przy Optymalne wykorzystanie systemu rozpozna- uwzględnieniu pracy innych systemów tak, nia radiolokacyjnego powinno się opierać na je- by minimalizować czas pracy aktywnie promie- go funkcjonowaniu na dwóch poziomach stero- niujących radarów i ograniczyć ewentualne ich wania. Funkcjonalne powiązanie poszczegól- niszczenie, w tym umożliwiać im manewry. nych radarów w jeden dwuszczeblowy system Zdobywanie informacji z różnych systemów roz- umożliwi pełne sterowanie parametrami ich pra- poznania (powietrznego, optycznego, radioelek- cy i tym samym zapewni ich kompleksowe wy- tronicznego, radiolokacyjnego itp.) pozwala korzystanie. Konieczne jest ustalenie priorytetów w ośrodkach dowodzenia i naprowadzania oraz odnoszących się do potrzeb i możliwości wyko- w Centrum Operacji Powietrznych na optymalne nywania zadań systemu. wykorzystanie pracy poszczególnych systemów Zadaniem poziomu niższego – podstawowego i informacji z nich pochodzących, umożliwiając będzie zapewnienie właściwego funkcjonowania efektywne i żywotne funkcjonowanie systemu

44 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

obrony powietrznej8. Utworzone w ten sposób ze- B. System sterowania sensorem (konsola, kom- wnętrzne sprzężenie zwrotne systemu rozpoznania puter): poziom taktyczny – brygada radiotech- radiolokacyjnego, pozostające między jednostkami niczna i bataliony radiotechniczne; poziom ope- systemu a ośrodkami dowodzenia operacyjnego, racyjny – ośrodki dowodzenia i naprowadzania pozwoli na szybkie definiowanie ich potrzeb i nie oraz Centrum Operacji Powietrznych; na każdym będzie angażować kadry tego szczebla w rozwiązy- poziomie wspomaganie procesów walki systemu wanie coraz bardziej skomplikowanych problemów OP „inteligentnym” oprogramowaniem. wykonawczych, będących zadaniem brygady ra- C. Dodatkowe warunki funkcjonowania syste- diotechnicznej i podległych jej sił i środków. mu: budowa modułowa; łączność: przewodowa, Rozwiązanie takie umożliwi elastyczne reago- światłowodowa, radiowa, satelitarna w czasie wanie systemu rozpoznania radiolokacyjnego na zbliżonym do rzeczywistego; sprzężenie z inny- rozwój zarówno sytuacji taktycznej, jak i opera- mi systemami rozpoznania i kompleksowe ich cyjnej, wynikającej głównie z realnego stanu wykorzystanie. funkcjonowania systemu obrony powietrznej. Wiele państw dysponuje jeszcze pociskami Przepływ informacji z radarów w ramach dwóch przeciwradiolokacyjnymi z różnych epok tech- równoległych poziomów sterowania ich pracą po- nologicznych, dlatego też na współczesnym pozwoli przede wszystkim na skrócenie czasu obie- lu walki można się zetknąć z każdym ich typem. gu informacji w systemie rozpoznania i dowodze- Wynika to z faktu, że produkcja samolotów nia oraz umożliwi precyzyjny rozdział zadań i modernizacje już istniejących pocisków idą między szczeblem taktycznym i operacyjnym. w kierunku dostosowywania ich do jednocze- snego przenoszenia uzbrojenia z fabryk zbroje- Pożądane efekty niowych Zachodu oraz Wschodu. Dlatego też Zadaniem systemu rozpoznania radiolokacyj- współczesny system rozpoznania radiolokacyjnego jest wykrywanie obiektów powietrznych, co nego musi zachować możliwie najwyższą od- jest realizowane za pomocą promieniowania elek- porność na środki różnych generacji i pochodzą- tromagnetycznego. Już po krótkiej i uproszczonej cych od różnych producentów (o podobnym ocenie istniejących zagrożeń widać, że kluczem oddziaływaniu), a tym samym uzyskać zwięk- do tego, by uniknąć skutków ataku na stacje ra- szoną żywotność. n diolokacyjne, głównie za pomocą pocisków przeciwradiolokacyjnych, jest ograniczenie czasu Autor jest absolwentem WOSR, Uniwersytetu promieniowania elementów systemu, a także po- Bundeswehry w Monachium i AON. W wojskach zostawania radarów na pozycjach bojowych oraz radiotechnicznych dowodził kolejno plutonem, reakcji elementów dowodzenia szczebla taktycz- posterunkiem i kompanią. Następnie pełnił funkcję nego i operacyjnego. Skrócenie wskazanych cza- zastępcy dowódcy 8 brt, dowódcy 23 brt oraz oficera sów do minimum oraz wysoce manewrowy Grupy Analizy Danych w 1 prrel. Od 2006 r. jest starszym charakter ugrupowania bojowego zapewnią prze- specjalistą w Szefostwie Wojsk OPL i Radiotechnicznych trwanie systemu rozpoznania radiolokacyjnego w Dowództwie Sił Powietrznych. na współczesnym i przyszłym polu walki. Uzy- skanie takich zdolności stworzy również możli- wość dynamicznego kształtowania parametrów 8 Informacje o ataku ŚNP z różnych źródeł rozpoznania, do- strefy rozpoznania radiolokacyjnego. Pożądane stępne na szczeblu operacyjnym, powinny być wykorzysty- efekty można sformułować następująco: wane do ostrzegania i alarmowania w ramach przygotowa- A. Sensory (stacje radiolokacyjne): krótki czas nia do prowadzenia powszechnej OPL. Informacje tego rodzaju powinny być przekazywane przez zautomatyzowa- zwijania i rozwijania, manewrowość, opancerze- ne systemy dowodzenia z odpowiednim wyprzedzeniem i do- nie, w tym zespołu anteny, wysoko wysuwana an- prowadzane do każdego żołnierza z wykorzystaniem urzą- tena, możliwość zdalnego sterowania, pełne ste- dzeń elektronicznych: przewodowo (np. na stanowisko rowanie przez obsługę. dowodzenia) lub radiowo (np. przez osobiste pagery).

przegląd sił powietrznych 45 NR 2/2013 szkolenie i bl

płk nawig. dr inż. Bogdan Grenda Akademia Obrony Narodowej Obiekt szczególnej ochrony Lotnisko wojskowe jest wyjątkowo atrakcyjnym celem przestępców, terrorystów czy też obcych wojsk. BERA BARTOSZ

46 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

agrożenie jest postrzegane zwykle będą podejmowane w każdym stanie gotowości w kategoriach negatywnych. Z re- obronnej państwa, a zagrożenia mogą być gene- guły stwarza niebezpieczeństwo dla rowane z następujących kierunków: Z całej organizacji rozumianej jako – organizacji terrorystycznych – porwania, system, w tym wypadku system lotniska wojsko- dywersje, ataki bombowe itp.; wego. Zagrożenia fizycznie istnieją, ale nie mu- – grup przestępczych – włamania do magazy- szą z nich obligatoryjnie powstawać zjawiska nów, wprowadzanie narkotyków na teren bazy niekorzystnie wpływające na bezpieczeństwo lotniczej itp.; organizacji. Niestety, w wyniku splotu różnych – miejscowej ludności lub pracowników woj- czynników (politycznych, gospodarczych, de- ska – przejawiających chęć szybkiego wzbogace- mograficznych itp.) mogą powodować wystąpie- nia się przez oszustwa, kradzieże, włamania itp.; nie sytuacji, które do tego doprowadzą. Zagro- – służb specjalnych państw obcych prowadzą- żenie należy rozumieć jako stan, który zaburza cych działalność wywiadowczą, inwigilację, sa- poczucie bezpieczeństwa, powoduje jego botaż itp.; zmniejszenie lub całkowity zanik. Jest definio- – bezpośredniego oddziaływania grup dywer- wane również jako zdarzenie powstające losowo syjnych, dywersyjno-rozpoznawczych, specjal- lub wywołane celowo, które negatywnie wpły- nych przeciwnika na obiekty lotniska; wa na funkcjonowanie politycznych i gospodar- – jednostek operacyjnych potencjalnego prze- czych struktur państwa1. ciwnika (wojsk lądowych, marynarki wojennej, sił powietrznych). Charakterystyka Z drugiej strony, lotnisko jest szczególnie na- Lotnisko wojskowe to obiekt zajmujący około rażone na różnego rodzaju zagrożenia, ponieważ 600–700 hektarów o obwodzie 20–30 kilome- charakteryzuje się: trów, widocznie kontrastujący na tle otoczenia. – dużym terenem, trudnym do kontrolowania; Na terenie naszego kraju rozmieszczono 29 woj- – rozległym rozmieszczeniem obiektów na je- skowych lotnisk i lądowisk2. Czynnych jest 18 go terenie; (rys. 1). Są one zabezpieczane przez bazy lotni- – dużą liczbą osób zatrudnionych, co stwarza cze. Siły Powietrzne dysponują siecią 11 lotnisk, brak możliwości ich całkowitej kontroli; w tym: lotniskiem podległym dowódcy Sił Po- – zgromadzeniem dużej ilości środków bojo- wietrznych, pięcioma podległymi dowódcom wych, materiałów pędnych i smarów, techniki baz lotnictwa taktycznego, dwoma – dowódcom lotniczej, sprzętu samochodowego itp.; baz lotnictwa transportowego i dwoma – dowód- – dużym uzależnieniem stopnia i poziomu com baz lotnictwa szkolnego oraz jednym pod- bezpieczeństwa od szeroko rozumianej techniki ległym komendantowi Komendy Lotniska. Woj- lotniczej; ska Lądowe mają cztery lotniska, Marynarka – łatwością dezorganizacji jego funkcjonowa- Wojenna – trzy. nia i lotów między innymi przez zakłócenie czę- Lotniska wojskowe różnią się pod względem stotliwości lotniczych czy podszycie się pod infrastruktury i wyposażenia, które są uzależ- kontrolera; nione od wykonywanych zadań. Zwykle znajdu- – współzależnością poszczególnych służb ją się na nich: droga startowa; płaszczyzny po- lotniczych; stoju samolotów; środki kontroli ruchu lotnicze- – ogólnodostępnością do większości obiek- go i ubezpieczenia lotów; schronohangary tów położonych na terenie lotniska; i hangary; wyposażenie radioelektroniczne i elektroświetlne; zaplecze techniczne; budynki magazynowe oraz zabudowa administracyjno- 1 W. Lidwa, W. Krzeszowski, W. Więcek: Zarządzanie w sy- -biurowa i koszarowa. Nie można zatem wyklu- tuacjach kryzysowych. Warszawa 2010, s. 7. czyć, że próby zakłócenia ich funkcjonowania 2 AIP Poland. http://www.ais.pata.pl. 10.01.2013.

przegląd sił powietrznych 47 NR 2/2013 szkolenie i bl

– łatwością stworzenia zagrożenia, na przykład fakt przeprowadzenia działań niezaplanowanych; w wyniku podłożenia ładunku niebezpiecznego. – ryzyko operacyjne (RO) – związane z nie- Dlatego też identyfikacja zagrożeń jest istotą wykonaniem zadań bojowych określonych procesów obejmujących zarządzanie bezpieczeń- w rozkazach przełożonych; stwem. Są one elementami stanowiącymi podsta- – ryzyko czasu (RT) – odnosi się do opóźnie- wę ogólnej koncepcji systemu bezpieczeństwa. nia terminów wykonania zadań; Identyfikacja zagrożeń to w istocie poszukiwa- – ryzyko związane z personelem (RP) – nienie odpowiedzi na pytania: co może być nie tak; wystarczający stan osobowy do wykonania za- jakie mogą być tego przyczyny; co może powo- dań, w tym niezaplanowanych. dować, że nie zostaną osiągnięte cele i postawio- ne zadania; jakie konkretne sytuacje, decyzje, Rodzaje zagrożeń zdarzenia itp. mogą być powodem zakłóceń Potencjalne zagrożenia dla lotnisk wojsko- w jego funkcjonowaniu; jakie potencjalne nie- wych mogą zaistnieć w okresie pokoju, nara- prawidłowości lub straty mogą spowodować? stania sytuacji kryzysowej oraz podczas kon- Trafność tych przewidywań zależy przede fliktu militarnego. Najbardziej znany podział wszystkim od wiedzy i doświadczenia personelu odnosi się do zagrożeń zewnętrznych i we- bazy lotniczej odpowiadającego za bezpieczeń- wnętrznych. Zagrożenia zewnętrzne mogą sta- stwo lotniska, ale również od zastosowanej me- nowić zorganizowane grupy przestępcze i ter- tody. Do celów identyfikacji można wykorzy- roryści, działający w sposób profesjonalny, stać, na przykład: symulację, burzę mózgów, przemyślany i zorganizowany oraz pojedynczy metodę scenariuszy lub inne, szeroko opisywane przestępcy. Mogą to również być przypadkowe w literaturze. Ocena ryzyka będzie polegać na osoby wykorzystujące nadarzającą się okazję, oszacowaniu prawdopodobieństwa wystąpienia zaistniałą z powodu nieprawidłowego zabez- potencjalnej, niepożądanej sytuacji i dotkliwości pieczenia i niewłaściwej ochrony mienia woj- jej skutków. Warto posłużyć się przy tym wskaź- skowego, lub młodociane, które chcą zaimpo- nikami, na przykład: nować kolegom. Zagrożenia mogą wywoływać – do oceny prawdopodobieństwa wystąpienia też byli żołnierze, znający system ochrony – wskaźnik procentowy o wartości z przedziału i miejsce składowania poszczególnych rodza- od 0 (jest pewne, że zdarzenie nie wystąpi) do jów sprzętu i środków bojowych, którzy w cy- 100 procent (jest pewne, że zdarzenie wystąpi); wilu zeszli na drogę przestępczą. Okoliczna – do oceny dotkliwości skutków – wskaźnik ludność, która zamierza nielegalnie pozyskać, punktowy o wartości z przedziału od 1 (sku- na przykład sprzęt i materiały budowlane, siat- tki praktycznie nie mają znaczenia) do 10 (skutki kę ogrodzeniową, kable, paliwo, oraz osoby o najwyższej dotkliwości – na przykład zerwanie psychicznie niezrównoważone, to kolejne po- umowy przez sponsora i konieczność zwrotu do- tencjalne zagrożenia dla bazy lotniczej. tacji z odsetkami, odpowiedzialność karna). Zagrożenia wewnętrzne dla lotniska mogą Dla łącznej oceny tych dwóch aspektów ryzy- wynikać z działalności osób zatrudnionych na ka można się posłużyć iloczynem podanych różnych stanowiskach w jednostce lotniczej. wskaźników. Pozwoli to określić hierarchię waż- Mogą to być magazynierzy, którzy na skutek ności problemów, a tym samym kolejność dzia- niegospodarności lub celowych działań spowo- łań zmierzających do ich rozwiązania. Stosując dowali straty (ubytki) w przechowywanym mie- proponowane podejście, można identyfikować: niu i próbują nielegalnie je uzupełnić albo upo- – ryzyko strat (RS) – potencjalne straty zorować włamanie. Źródło zagrożeń mogą w technice lotniczej, zabezpieczającej, infra- stanowić osoby zabezpieczające funkcjonowa- strukturze oraz w stanach osobowych; nie jednostki i mające dostęp do magazynów – ryzyko zakresu (RZ) – dotyczy wykonania lub miejsc przechowywania mienia wojskowe- działań w niepełnym stopniu lub konieczność/ go. Nie można także bagatelizować osób anga-

48 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl Darłowo Babie Doły 44 BLMW 43 BLMW

Siemirowice 44 BLMW Pruszcz Gdański 49 BL LOTNISKA Świdwin Malbork 21 BLT Mirosławiec 22 BLT 12 Kom. Lot. Sił Powietrznych

Inowrocław 56 BL Marynarki Wojennej Warszawa Mińsk Maz. Poznań 23 BLT 31 BLT Powidz 1 BLTr 33 BLTr Leźnica Wlk. Wojsk 37 dl Lądowych Dęblin Łask 41 BLSz. 32 BLT Nowy Glinnik Radom 7 dl 42 BLSz

Kraków Rys. 1. 8 BLTr Rozmieszczenie lotnisk wojskowych na obszarze kraju opracowanie własne opracowanie

żowanych do prac porządkowych na terenach Kolejne zagrożenie to ostrzał artyleryjski technicznych, w magazynach lub innych miej- lub rakietowy (ogień pośredni) strefy lotniska scach przechowywania mienia oraz wartowni- etatowymi lub improwizowanymi urządzenia- ków, pracowników ochrony i osób pełniących mi wybuchowymi, z zastosowaniem broni służby dyżurne. konwencjonalnej lub masowego rażenia. Nie W literaturze3 można spotkać także podział można także wykluczyć katastrof ekologicz- zagrożeń na militarne i niemilitarne (rys. 2). nych bezpośrednio wpływających na działal- ność lotniska, spowodowanych czynnikami Zagrożenia militarne zewnętrznymi lub oddziaływaniem przeciwni- Związane są z wystąpieniem konfliktu na ka. Prawdopodobnym zagrożeniem będą po- podłożu międzynarodowym. Mogą zagrozić rwania kluczowego personelu (dowództwa, bezpieczeństwu państwa, głównie w wyniku personelu latającego) w celu dezorganizacji działań zbrojnych. Możemy wśród nich wyróż- pracy lotniska oraz utrudnienia wykonywania nić: zagrożenia klasyczne oraz nowe kategorie zadań. zagrożeń. Najbardziej jednak niebezpieczny będzie atak Do najistotniejszych zagrożeń klasycznych powietrzny przeciwnika związany z walką należy zaliczyć bezpośredni atak przeciwnika o zdobycie przewagi i panowania w powietrzu. naziemnego na lotnisko, wykonywany przez Przeciwnik do niszczenia infrastruktury lotni- pododdziały specjalne, grupy dywersyjno-roz- skowej będzie wykorzystywał: poznawcze, pododdziały desantowo-szturmowe

lub terrorystów. Mogą również się zdarzyć pró- 3 Force Protection, Air Force Doctrine Document 2-4,1. Com- by podłożenia materiałów wybuchowych w stre- mander, Headquarters Air Force Doctrine Center. 29 October fie lotniska lub w niewielkiej odległości od nie- 1999, s. 13–16; Aerospace Force Protection Doctrine. Cana- go z zamiarem oddziaływania na jego elementy. dian Forces Aerospace Warfare Center 2008, s. 1.6–1.8.

przegląd sił powietrznych 49 NR 2/2013 szkolenie i bl

Sytuacje kryzysowe w porcie lotniczym i jego przestrzeni powietrznej

Militarne Niemilitarne

Powodowane Awarie Klasyczne Naturalne przez człowieka techniczne

Nowe Zjawiska Pożary zagrożenia atmosferyczne Bez użycia Z użyciem przemocy przemocy

Ukształtowanie Skażenia terenu chemiczne/ i powierzchni biologiczne Bezpośrednio Bezpośrednio powodowane powodowane przez człowieka przez człowieka Inne Katastrofy budowlane Na pokładzie Na pokładzie statku statku powietrznego powietrznego Katastrofy komunikacyjne Na terenie Na terenie portu portu lotniczego lotniczego opracowanie własne opracowanie

Rys. 2. Podział zagrożeń dla lotniska wojskowego

– załogowe statki powietrzne (manned air- du na skalę skutków uderzeń są uważane za naj- craft), w tym samoloty uderzeniowe, myśliwskie bardziej niebezpieczną grupę zagrożeń po- oraz śmigłowce. Ze względu na ich liczbę, a tak- wietrznych. Pociski te będą wyposażone że na możliwości bojowe, w dalszym ciągu są w manewrujące głowice bojowe przystosowane postrzegane jako znaczące zagrożenie powietrz- do przenoszenia broni masowego rażenia (ato- ne. W konfliktach zbrojnych będą wykorzysty- mową, chemiczną, a nawet w głowice z materia- wane statki powietrzne trzeciej i czwartej genera- łem rozszczepialnym, na przykład ze środkiem cji, a w perspektywie kilkunastu najbliższych lat do powodowania skażeń radiologicznych). również kolejne. Mogą być zbudowane w tech- Zwiększona odporność głowic bojowych rakiet nologii stealth i wykonywać zadania we wszyst- na oddziaływanie ogniowe zestawów przeciwra- kich warunkach atmosferycznych przy użyciu kietowych powoduje, że staną się bardziej od- kierowanych środków rażenia dalekiego i śred- porne na zniszczenie; niego zasięgu o zwielokrotnionych systemach – skrzydlate pociski rakietowe (Cruise Missi- naprowadzania klasy „stand off”; les – CMs), stanowią obecnie jedną z kategorii – taktyczne rakietowe pociski balistyczne zagrożeń powietrznych stwarzających najpo- (Tactical Ballistic Missiles – TBMs), ze wzglę- ważniejsze problemy w wykryciu i zwalczaniu.

50 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

Nowe generacje tych rakiet cechują się zmniej- pancernych do niszczenia infrastruktury lotni- szoną do mniej niż 0,01 m2 skuteczną po- skowej oraz samolotów na ziemi; wierzchnią odbicia radiolokacyjnego i mogą – porwania personelu, aby osiągnąć korzyści być wykonane z wykorzystaniem technologii majątkowe (okup), oraz statku powietrznego stealth. Ich zasięg mieści się w przedziale od w celu użycia go jako narzędzia ataku terrory- 500 do 1500 kilometrów, a wysokość lotu poni- stycznego z powietrza; żej 50 metrów, przy prędkościach poddźwięko- – zniszczenie statku powietrznego albo jego wych i okołodźwiękowych, z kolei masa prze- uszkodzenie, które uniemożliwi lot lub może noszonych głowic bojowych może wynosić od stanowić zagrożenie dla jego bezpieczeństwa, 200 do 500 kilogramów. Zagrożenie mogą sta- a także zniszczenie lub uszkodzenie urządzeń nowić również kierowane pociski klasy powie- naziemnych lub pokładowych, zakłócenie ich trze–ziemia z napędem turbowentylatorowym działania; o zasięgu od 50 do 150 kilometrów, których co- – przekazywanie błędnej informacji; raz większa liczba znajduje się w tak zwanych – przeprowadzenie ataków z wykorzystaniem państwach zbójeckich4; BMR (nuklearnych/radiacyjnych, biologicznych – bezzałogowe statki powietrzne (BSP) są i chemicznych) bezpośrednio na lotnisko lub uważane, ze względu na niską cenę jednostkową w jego pobliżu, na przykład zniszczenie cyster- oraz rosnące możliwości bojowego użycia, za ny amoniaku na stacji kolejowej; coraz większe zagrożenie powietrzne. Platformy – ataki cybernetyczne na systemy informa- te mogą wykonywać zadania rozpoznania sił tyczne w formie spamów, które mogą zakłócić i terytorium, a nowsze generacje także zadania funkcjonowanie systemów wymiany informacji, bojowe z wykorzystaniem uzbrojenia. Będą ce- złamać zabezpieczenia sieci niejawnych, rozsy- chować się obniżoną wykrywalnością, a także łać fałszywe komunikaty alarmowe, dokonywać dysponować pokładowymi aktywnymi środkami kradzieży danych osobowych, fałszować i blo- walki elektronicznej. Oprócz najnowszych gene- kować informacje lub zmieniać bazę danych; racji takiego sprzętu należy się liczyć z występo- – zakłócanie prawidłowego funkcjonowania waniem dużej liczby tanich, relatywnie nie- lotniska przez organizowanie blokad bram wjaz- skomplikowanych BSP, w tym miniaturowych. dowych lub zamieszek w bezpośrednim jego Nowe zagrożenia są związane z postępem otoczeniu. technicznym i koniecznością zmiany charakteru Nowymi zagrożeniami są w głównej mierze działań oraz zagrożeń. Do zasadniczych form zdarzenia związane z terroryzmem lotniczym. ataków możliwych do przeprowadzenia na lotni- Przez termin ten należy rozumieć wszystkie ak- sko wojskowe należy zaliczyć: ty terroryzmu skierowane przeciw żegludze po- – zamachy bombowe, czyli użycie materiałów wietrznej oraz zagrażające jej bezpieczeństwu. wybuchowych w następujący sposób: zainstalo- Jest to atak na statek powietrzny i osoby w nim wanie urządzenia wybuchowego na terenie lot- przebywające lub atak z użyciem statku po- niska lub w jego pobliżu, ataki samobójcze lub wietrznego na ludność i obiekty istotne dla z wykorzystaniem środka transportu (pojazdu funkcjonowania państwa, w szczególności cen- lub statku powietrznego). Ładunki wybuchowe mogą również być dostarczane na teren lotniska w formie przesyłek pocztowych lub w dosta- 4 Państwa zbójeckie, państwa bandyckie (rogue states) – wach zaopatrzenia; określenie używane przez administrację amerykańską w sto- – krótkotrwałe oddziaływanie ogniowe z wy- sunku do państw, których autorytarne rządy są oskarżane korzystaniem broni ręcznej, moździerzy oraz o nieprzestrzeganie praw człowieka, wspieranie terroryzmu przenośnych przeciwlotniczych zestawów rakie- oraz rozbudowę arsenału broni masowej zagłady. http://pl.wi- towych (PPZR) do niszczenia startujących i lą- kipedia.org/wiki/Pa%C5%84stwo_zb%C3%B3jeckie. dujących samolotów, a także środków przeciw- 27.10.2012.

przegląd sił powietrznych 51 NR 2/2013 szkolenie i bl

tra gospodarcze, finansowe i polityczne, ważne możliwość użycia systemów opartych na naj- miejsca użyteczności publicznej itp.5. nowszej technologii, w tym modułów zakłócają- Ataki terrorystyczne można podzielić na te cych poprawną pracę elektronicznych urządzeń prowadzone: pokładowych samolotu lub naziemnych radiolo- – w powietrzu. Obiektem może być załoga kacyjnych systemów naprowadzania6. Takie me- statku powietrznego, pasażerowie (żołnierze) lub tody działania kwalifikują się do nowo powstałej sam samolot w czasie lotu. Bezprawne zawład- kategorii terrorystycznej – cyberterroryzmu, nięcie statkiem powietrznym to bardzo popular- czyli próby zastraszania za pośrednictwem na- na metoda działań terrorystów. Do ataków terro- rzędzi internetowych7. Do typowych działań rystycznych może dojść zarówno na lotnisku, jak w cyberprzestrzeni, mogących stanowić poten- i wtedy, gdy samolot jest w powietrzu. Bardziej cjalne niebezpieczeństwo zastosowania ich prze- radykalna postać porwań statków powietrznych ciwko lotnictwu, należą między innymi: włama- przybiera formę działań samobójczych, które nia do komputerów i całych systemów mają na celu uszkodzenie lub zniszczenie statku komputerowych, czyli tak zwany hacking, wła- powietrznego w wyniku zamachu bombowego mania do systemów informatycznych dla osią- (przez użycie niebezpiecznych przedmiotów, gnięcia korzyści, tak zwany cracking, wykorzy- urządzeń i substancji). Ładunki wybuchowe lub stanie programu umożliwiającego wejście do broń mogą być przemycone na pokład statku po- serwera z pominięciem zabezpieczeń, czyli wietrznego w różny i bardzo nietypowy sposób. back door, ale również podsłuchiwanie pakietów Od przemytu już w bagażu czy odzieży i czę- między komputerami i przechwytywanie haseł ściach ciała, przez kradzieże umundurowania, na oraz loginów (sniffing), podszycie się pod inny skomplikowanych i głęboko przemyślanych spo- komputer (IP spoofing), wyłudzanie poufnych sobach spiskowych kończąc; informacji (phishing), bomby logiczne lub naj- – z wykorzystaniem porwanego samolotu ja- zwyklejsze robaki i wirusy komputerowe; ko narzędzia zniszczenia. W tym wypadku – z ziemi. Obiektem ataków mogą być samo- obiektami ataków może być infrastruktura na- loty w fazie startu lub lądowania. Do ataków te- ziemna (budynki) lub inne samoloty w powie- go typu mogą być wykorzystane przenośne trzu i na lotnisku. Do ataku terroryści mogą przeciwlotnicze zestawy rakietowe. Ciężkie sa- użyć zarówno samolotów komunikacyjnych, jak moloty komunikacyjne w fazie startu i lądowa- i lekkich samolotów sportowych, które mogą nia są praktycznie bezbronne w wypadku takie- służyć do samobójczych ataków na inny statek go ataku. Coraz doskonalsze środki minerskie powietrzny. Zagrożenie bezpieczeństwa po- do zwalczania obiektów powietrznych mają tak- wietrznego państwa, wynikające z użytkowania że zastosowanie do celów terrorystycznych. lekkich statków powietrznych, rozpatrywano do- Dzięki ładunkom wybuchowym, tak zwanego tychczas w kontekście wykonania ataku na ele- kierunkowego rażenia, możliwe stało się nie tyl- menty infrastruktury lotniskowej; ko niszczenie celów opancerzonych ze znacz- – na ziemi. Obiektem ataku mogą być załogi statków powietrznych, samolot na płaszczyźnie postojowej, infrastruktura lotniskowa (płaszczy- zny postoju samolotów, pasy startowe i drogi ko- 5 K. Dobija: Zintegrowany system obrony powietrznej w wal- łowania itp.), systemy energetyczne i nawigacyj- ce z terroryzmem lotniczym. Rozprawa doktorska, AON, War- ne rozmieszczone na lotniskach. Terroryści szawa 2009, s. 34. 6 w ich czasie mogą stosować całe spektrum środ- Ibdem s. 45. 7 T. Aleksandrowicz: Terroryzm międzynarodowy. Warszawa ków o działaniu destrukcyjnym (materiały wy- 2008, s. 23; M. Majczak: Współczesny terroryzm zagroże- buchowe, przeciwlotnicze środki rażenia, a tak- niem dla bezpieczeństwa światowego. Zwalczanie terrory- że broń strzelecką, granatniki itp.). Ważnym zmu. http://www.e-debiuty.byd.pl/file/rwfz4g8ijmw9d7p/PDF/ aspektem tego rodzaju terroryzmu jest również Majczak.pdf. 05.01.2013.

52 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

nych odległości, ale także nisko latających – ułożenie drogi startowej w osi wiatru, obiektów powietrznych. Miny przeciwśmigłow- – stopień nachylenia pasa startowego; cowe mogą być użyte w celach terrorystycznych – inne, na przykład zwierzęta. w pobliżu miejsc przyziemienia i startu. Rażą Większość wymienionych zjawisk atmosfe- one cel w kącie od 38 do 140º dużą ilością rycznych występuje stosunkowo często w naszej odłamków na odległość od 50 do 250 metrów strefie klimatycznej, dlatego też należy krótko je i na wysokości w przedziale od 2 do 200 me- scharakteryzować. Aby zjawisko sklasyfikować trów. Ciężar tych urządzeń jest stosunkowo nie- jako mgłę, widzialność musi spaść do jednego wielki i może ustawić je ręcznie jedna osoba. kilometra, aby zaś określić je mianem zamglenia, widzialność musi zostać ograniczona od Zagrożenia niemilitarne jednego do trzech kilometrów. Zachmurzenie Nie są związane z konfliktami o charakterze jest to stopień pokrycia nieba przez chmury, zbrojnym, w głównej mierze są to zagrożenia oślepiające słońce naturalne lub powodowane bezpośrednio przez zaś może być przy- człowieka oraz awarie techniczne. czyną wielu wypad- Zjawiskiem zagrażającym Zagrożenia naturalne wynikają przede ków lotniczych. Ko- bezpieczeństwu lotnicze- wszystkim z występowania zjawisk atmosfe- lejny przykład nieko- mu jest uskok wiatru. Po- rycznych, ukształtowania terenu i powierzchni rzystnych zjawisk woduje go gwałtowna zmia- lotniska oraz z wtargnięcia zwierząt na jego ob- atmosferycznych to na prędkości i kierunku szar. Należą do kategorii tych zagrożeń, które burza. Powstaje z sil- wiatru na niedużej prze- bezpośrednio oddziałują na bezpieczeństwo nego rozwoju chmur strzeni, co jest szczególnie statków powietrznych i funkcjonowanie lotniska. burzowych w połą- niebezpieczne w strefie lą- Powodowane są zwykle gwałtownymi zmianami czeniu z wyładowa- dowań i startów samolotów. pogody i są charakterystyczne dla odpowiednich niami elektrycznymi. pór roku. Wszelkiego rodzaju Zagrożenia naturalne dzielimy na: opady atmosferyczne są w dużej mierze przy- – zjawiska atmosferyczne: czyną nie tylko katastrof lotniczych, ale mogą – sporadyczne: również doprowadzić do sparaliżowania funk- – ograniczające widoczność, czyli mgły, cjonowania lotniska. zamglenia, zadymienia, opady, oślepiające słoń- Aby w pełni sklasyfikować poszczególne zja- ce, zachmurzenia, burze, wiska, należy także przytoczyć istniejący po- – wynikające ze zmiany strefy klimatycz- dział opadów na: pionowe i poziome, zwane at- nej: oblodzenie, uskok powietrza, mosferycznymi. Do opadów pionowych zalicza – inne: wiatr, zastoiska wody, zalegający się: deszcz, mżawkę, śnieg, krupy oraz grad. śnieg; Opady poziome dzielą się na ciekłe i stałe. Opa- – gwałtowne: powódź, pożar, huragan, erup- dy ciekłe to na przykład rosa, a stałe – gołoledź, cja wulkanu, wyładowanie atmosferyczne, trąba szadź, szron czy zamróz. Częstym zjawiskiem, powietrzna; będącym zmorą zarówno przewoźników lotni- – związane z ukształtowaniem terenu i uwzględ- niające przeszkody lotnicze; – rodzaj terenu: lotnisko przy plaży, na przy- 8 kład międzynarodowe lotnisko Barra, lotnisko Przeszkody lotnicze usytuowane w otoczeniu lotniska – sztuczne lub naturalne obiekty naziemne albo ich części lub na sztucznej wyspie, na przykład Kansai obok skrajnie tras komunikacyjnych o wysokościach przekraczają- Osaki w Japonii, lotnisko na powierzchni lodu – cych powierzchnie ograniczające. Rozporządzenie Ministra Ice runway na Antarktydzie, Infrastruktury z dnia 25 z czerwca 2003 r. w sprawie warun- – wysokość położenia lotniska, ków, jakie powinny spełniać obiekty budowlane oraz natural- – rozmieszczenie przeszkód lotniczych8, ne w otoczeniu lotniska. DzU 2003 nr 130, poz. 1192.

przegląd sił powietrznych 53 NR 2/2013 szkolenie i bl

czych, jak i samych lotnisk, są przynoszące samolotów pasażerskich z ptakami kończy się ogromne straty opady śniegu. Kolejne zjawisko awarią lub zniszczeniem silnika. Najczęstszym atmosferyczne, które stwarza zagrożenie dla bez- etapem lotu, podczas którego zdarzają się takie pieczeństwa lotów, to oblodzenie. Na powierzch- incydenty, są fazy startu i wznoszenia oraz pod- ni samolotu tworzy się powłoka lodowa, której chodzenia do lądowania statków powietrznych do przyczyną jest: bezpośrednie osiadanie kryszta- osiągnięcia pułapu wysokości 500 metrów. Na tej łów lodu, zamarzanie kropelek pary lub deszczu wysokości zdarza się od 85 do 90 procent kolizji przy zetknięciu się ich z samolotem, czy subli- statków powietrznych z ptakami. Najczęściej zde- macja pary wodnej na jego powierzchni9. rzenia z nimi mają miejsce w dzień, szczególnie Tworzenie się powłoki lodowej na samolocie od czerwca do września. Według rankingu, zwie- może doprowadzić, między innymi, do zmniej- rzęta takie, jak na przykład jeleń lub sęp, stano- wią największe względne zagrożenie dla statku powietrznego, wróbel czy sowa zaś najmniejsze. Wynika z tego, że duże zagrożenie stwarzają również zwierzęta, które mogą wtargnąć na teren Niebezpieczne substancje lotniska przez nieszczelne lub zniszczone ogro- Awarie z udziałem substancji niebezpiecznych charak- dzenie, chociażby lisy, sarny czy psy. teryzują się specyficznymi cechami, gdyż w ich wyniku Czynnik ludzki jest jednym z najistotniejszych źródeł zagrożeń, także w funkcjonowaniu lotnisk dochodzi do uwolnienia dużych ilości substancji toksycz- wojskowych. Zagrożenia powodowane przez nych, mogących objąć swoim szkodliwym działaniem ca- człowieka można podzielić na te z użyciem prze- ły obszar lotniska, stwarzając przy tym ogromne zagro- mocy lub bez niej. Działania takie mogą być spo- żenie dla życia i zdrowia ludzi. Pojawiają się na skutek wodowane pośrednio (np. przez ingerencję osób awarii urządzeń, katastrof lotniczych oraz eksplozji zbior- trzecich) lub bezpośrednio przez osoby przeby- ników. Akty terroru biologicznego i chemicznego są obec- wające na terenie portu lotniczego i ingerujące nie grupą bardzo realnych zagrożeń. Możliwość wyko- w jego funkcjonowanie. Mogą to być wszelkiego rzystania drobnoustrojów (bakterii, wirusów) oraz rodzaju błędy popełnione przez pilotów lub niebezpiecznych substancji chemicznych, które są sto- członków załogi, nieodpowiednia eksploatacja sunkowo tanie i łatwe w użyciu, to niebezpieczna broń sprzętu, niedopatrzenie lub zaniedbanie, niewła- w rękach terrorystów. ściwe wykonanie obowiązków lub naruszenie przepisów. Czynnik ludzki można rozpatrywać na wielu płaszczyznach. W węższym znaczeniu można go odnieść do pilota, czy też szerzej pa- szenia siły nośnej oraz znacznych przerostów trząc, na załogę lotniczą, mechaników, następnie oporu, zmniejszenia mocy silnika, przyrostu kontrolerów lotów lub obsługę naziemną lotni- ciężaru maszyny i tym samym zmiany położenia ska. Dodatkowo czynnik ludzki może być rozpa- jej środka ciężkości10. trywany jako pewnego rodzaju interakcje między Ogromny wpływ na bezpieczeństwo wykony- człowiekiem a technologią, pracownikami, ma- wania lotów ma również ukształtowanie terenu, na szynami czy środowiskiem. którym znajduje się lotnisko. Teren najbardziej Awarie techniczne to ostatni uwzględniany pożądany powinien charakteryzować się brakiem czynnik zagrażający bezpieczeństwu na lotni- przeszkód lotniczych oraz płaską powierzchnią. sku. Zgodnie z definicją, awaria techniczna to Ostatni rodzaj zagrożeń naturalnych stanowią zwierzęta. Szczególnie niebezpieczne są ptaki, które najczęściej mogą spowodować awarię jed- 9 A. Glen, J. Nowak: Sytuacje kryzysowe w polskiej przestrze- nego z silników, uszkodzenia kadłuba lub przed- ni powietrznej i jej źródła. Warszawa 2008, s. 84. niej szyby samolotu. Ponad jedna trzecia zderzeń 10 Ibidem.

54 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub Występujące w lotnictwie awarie techniczne ma- zniszczenie obiektu budowlanego, urządzenia ją związek z eksploatacją statku powietrz- technicznego lub systemu urządzeń technicznych nego oraz urządzeń systemów lotniskowych. Do powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę sytuacji kryzysowych na lotnisku może dopro- ich właściwości11. Może zaistnieć w powietrzu, wadzić na przykład awaria systemu energetycz- na lotnisku, wszędzie, gdzie jest eksploatowany nego, systemów pomocy podejścia do lądowania, sprzęt techniczny. W literaturze można się do- urządzeń radionawigacyjnych, systemów świetl- szukać podziału zagrożeń technicznych na: po- nych itd. Niekiedy awaria, na przykład prądu, żary, skażenia chemiczne/biologiczne, katastro- może spowodować całkowity paraliż lotniska. fy budowlane i komunikacyjne12. Przedstawiony podział zagrożeń jest podzia- Pożary stanowią jedną z najgroźniejszych łem otwartym. Nie zawsze w pełni i jednoznacz- i najczęściej występujących klęsk żywiołowych nie pozwalającym oddzielić od siebie poszcze- powodujących nieodwracalne straty w środowi- gólne zagrożenia i przyczyny ich powstawania. sku naturalnym oraz olbrzymie szkody material- W rzeczywistości są to zbiory zagrożeń, mogą- ne i zagrożenia dla życia. Na lotnisku są zjawi- ce wzajemnie się przenikać lub uzupełniać. skiem szczególnie niebezpiecznym, gdyż mogą zagrażać bezpieczeństwu personelu latającemu Przeciwdziałanie i zabezpieczającemu oraz całej jego infrastruktu- Dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa lot- rze. Spowodować także mogą powstanie innych niska wymaga ciągłej analizy potencjalnych za- nowych zagrożeń, takich jak uwolnienie substan- grożeń oraz podejmowania działań eliminują- cji niebezpiecznych (chemicznych lub promie- cych możliwość ich wystąpienia. Zatem system niotwórczych). Bardzo niebezpieczne mogą być bezpieczeństwa lotniska wojskowego, aby prze- pożary powstałe podczas transportu paliw płyn- ciwdziałać zagrożeniom militarnym i niemili- nych na lotnisko oraz tankowania statków po- tarnym, powinien być przygotowany do realiza- wietrznych. Następstwem wybuchów potęgują- cji następujących funkcji: cych pożary mogą być zniszczenia obiektów, – pozyskiwania informacji o zagrożeniach; urządzeń, sprzętu transportowego i lotniczego. – przechowywania i gromadzenia danych, infor- Pożarom takim towarzyszą ogromne temperatu- macji i wiedzy o zagrożeniach w bazach danych; ry, uniemożliwiając wszelkie akcje ratownicze. – analizowania i przetwarzania informacji; Katastrofa budowlana jest związana z nieza- – ich dystrybucji. mierzonym zniszczeniem obiektu budowlanego Zbieranie informacji o potencjalnych zagroże- lub jego części, a także jego elementów kon- niach dla bezpieczeństwa lotniska powinno się strukcyjnych. Na lotnisku może dojść do zawa- odbywać w sposób ciągły z wykorzystaniem lenia budynków w wyniku wad konstrukcyj- różnych źródeł informacji, począwszy od perso- nych, oddziaływania czynników naturalnych nelu bazy lotniczej, pobliskiej ludności, a koń- (np. huraganów, dużych opadów śniegu, podmy- cząc na służbach wojskowych i państwowych cia infrastruktury), a także w konsekwencji nie- (np. Żandarmerii Wojskowej, kontrwywiadu właściwego wykorzystania sprzętu budowlane- i wywiadu wojskowego, Policji, Agencji Bezpie- go, wybuchu gazu w instalacjach itp. czeństwa Wewnętrznego, Straży Granicznej). Katastrofy komunikacyjne to ostatnia grupa Gromadzenie informacji o zagrożeniach to ko- zagrożeń technicznych. Można wyróżnić wiele nieczność, która pozwala na śledzenie zmian za- czynników powodujących ich zaistnienie, na przykład błąd człowieka, złe warunki atmosferyczne oraz awarie techniczne. Najczęściej spo- 11 J. Ziarko, J. Walas-Trębacz: Podstawy zarządzania kryzyso- tykanymi w praktyce funkcjonowania lotniska wego. Cz. I. Kraków 2010, s. 38. źródłami sytuacji kryzysowej są awarie technicz- 12 K. Ficoń: Inżynieria zarządzania kryzysowego. Podejście sys- ne. Zaistnieć mogą w powietrzu i na lotnisku. temowe. Warszawa 2007, s. 90.

przegląd sił powietrznych 55 NR 2/2013 szkolenie i bl

chodzących w otoczeniu zewnętrznym i we- wodujących wzrost zagrożeń bezpieczeństwa wnętrznym lotniska. Dane te powinny być gro- wojskowej infrastruktury krytycznej. W ostatnim madzone automatycznie, najczęściej przez czasie oddaliła się groźba zaistnienia konfliktu specjalistyczne oprogramowanie pozwalające na zbrojnego na szeroką skalę, jednak pojawiły się ich zapis w postaci określonego sygnału użytecz- nowe zagrożenia. Można stwierdzić, że liczba nego, lub też wprowadzane do banków danych czynników generujących zagrożenia dla lotnisk ręcznie. Najważniejsze jest zbieranie informacji wraz z rozwojem cywilizacyjnym stale wzrasta, wraz z opisem umożliwiającym ich szybkie od- mimo stosowania coraz doskonalszych systemów nalezienie (w razie konieczności ponownego zabezpieczeń. Dlatego też, w miarę jak pojawia- wykorzystania) w systemie katalogowym. ją się nowe rodzaje zagrożeń, powinno tworzyć Analiza i przetwarzanie informacji jest naj- się nowe lub doskonalić stare sposoby, metody trudniejszą funkcją realizowaną w systemie bez- i organizację zabezpieczania się przed nimi. pieczeństwa. Dlatego też najistotniejszą kwestią System bezpieczeństwa lotniska wojskowego jest dobór i profesjonalne przygotowanie perso- powinien być przygotowany do wykonywania nelu, który odpowiadałby za poddanie analizie następujących zadań: i syntezie uzyskanych danych i opracowanie ich – monitorowania i analizowania sytuacji pod w postaci zbiorczych zestawień. Analiza zagro- kątem stanu bezpieczeństwa lotniska oraz wy- żeń powinna rozważać wszystkie możliwości, od stępujących zagrożeń; najmniej do najbardziej prawdopodobnych. Na- – sporządzania informacji i analiz dotyczą- leży również uwzględnić warunki dla „najgor- cych oceny możliwości wystąpienia zagrożeń szego przypadku”, ale równie ważne jest, by za- lub ich rozwoju; grożenia włączane do końcowej analizy były – wypracowywania wniosków i propozycji „wiarygodne”. Często bowiem trudno jest okre- przeciwdziałania zagrożeniom; ślić granicę między najgorszym, ale wiarygod- – inicjowania działań związanych z pozyski- nym przypadkiem, a takim, który jest tak uzależ- waniem informacji o możliwych zagrożeniach; niony od zbiegu okoliczności, że nie powinien – doskonalenia metod, form oraz zakresu gro- być brany pod uwagę. Informacje o zagrożeniach madzenia i przetwarzania informacji przydat- powinny być aktualizowane, kategoryzowane nych do monitorowania i analizy zagrożeń; i selekcjonowane według ich przydatności. To na – inicjowania działań pod kątem metod prze- analizie zagrożeń powinno być oparte projekto- kształcania bieżących informacji na ocenę za- wanie systemu bezpieczeństwa lotniska. grożeń; Dystrybucja informacji jest warunkiem nie- – współpracy z innymi organami wojskowymi zbędnym do koordynacji działań w dziedzinie i cywilnymi w dziedzinie monitorowania i anali- bezpieczeństwa. Informacja o zagrożeniach zy zagrożeń; powinna być dostarczona w odpowiednim cza- – sporządzania sprawozdań, raportów i ocen sie i formie do odpowiednich odbiorców (we- z działania w sytuacjach kryzysowych; wnętrznych – komórki organizacyjne bazy lotni- – powiadamiania osób funkcyjnych bazy lot- czej oraz zewnętrznych, na przykład do niczej oraz pozostałego stanu osobowego o po- przełożonego, podwładnego oraz ogniw poza- tencjalnych zagrożeniach. n militarnych). Dystrybucja będzie zależeć w ogromnej mierze od sprawności posiadanych kanałów informacyjnych. Autor jest absolwentem WSOSP, AON oraz Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Doktor nauk wojskowych w specjalności siły powietrzne. Umieć przewidywać Uczestniczył w wielu ćwiczeniach narodowych Szybki rozwój technologiczny i ekonomiczny, i międzynarodowych oraz kursach specjalistycznych. zwiększająca się globalizacja, zanik tradycyj- Był zastępcą dowódcy 6 BLot. Obecnie jest pracownikiem nych granic, to niektóre z wielu czynników po- naukowo-dydaktycznym w AON.

56 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

mjr Bartosz Czajkowski Dowództwo Sił Powietrznych Bezbłędnie trafiać w cel Producenci bomb lotniczych wprowadzają coraz nowsze i bardziej uniwersalne zapalniki. Jednym z nich jest Joint Programmable Fuze FMU-152A/B.

raz z wynalezieniem samolotu poja- Mk. 84, GBU-12 Paveway II, GBU-24 Paveway wiły się próby zrzucania z jego po- III, GBU-31 JDAM i GBU-38 JDAM, wykorzy- kładu środków bojowych. Początko- stywanych w samolocie F-16. W wo za bomby lotnicze służyły granaty ręczne oraz pociski artyleryjskie. Jednak Budowa wkrótce skonstruowano bomby lotnicze, które Zapalnik FMU-152A/B (fot.) typu elektrycz- wyglądem były zbliżone do obecnych bomb nie- nego został wyprodukowany przez oddział Preci- kierowanych. Do ich zadziałania niezbędny oka- sion Products – Fuzing amerykańskiej firmy zał się zapalnik. KAMAN w celu zastąpienia eksploatowanego Istnieje wiele rodzajów zapalników o różno- do tej pory przez marynarkę wojenną USA rodnej budowie i zasadzie działania. Jeszcze do (US NAVY) elektromechanicznego zapalnika niedawna najczęściej używane, biorąc pod uwa- FMU-139C/B. Twórcom projektu przyświecała gę ich konstrukcję, były zapalniki mechaniczne. idea stworzenia zapalnika uniwersalnego, do wy- Ich stosunkowo niski współczynnik niezawodno- korzystania zarówno w lotnictwie marynarki wo- ści oraz ograniczone możliwości, nieadekwatne jennej, jak i siłach powietrznych USA do stosowanego różnorodnego asortymentu (US AIR FORCE), zdolnego do wykorzystania bomb lotniczych, oparte na jednej platformie na wielu statkach powietrznych oraz przystoso- (bomby z serii Mk. 80), zmusiły producentów do wanego do uzbrajania różnorodnego rodzaju opracowania skuteczniejszych i bardziej uniwer- bomb lotniczych we wszystkich strefach klima- salnych rozwiązań. tycznych i szerokim przedziale temperatur, przy Jednym z najpopularniejszych w armiach so- jednoczesnym podniesieniu i tak już wysokiego juszu północnoatlantyckiego zapalnikiem jest stopnia niezawodności (95% w wypadku zapal- Joint Programmable Fuze FMU-152A/B, stoso- nika FMU-139C/B)1. wany również przez nasze Siły Powietrzne do uzbrajania bomb lotniczych typu Mk. 82, 1 http://www.kaman.com/files/file/FMU-139C-B.pdf

przegląd sił powietrznych 57 NR 2/2013 szkolenie i bl

Inicjator elektryczny wytwarza energię nie- zbędną do zainicjowania zapalnika. Najpopular- niejszy obecnie stosowany, wraz z zapalnikiem Uniwersalność FMU-152A/B, jest FZU-55A/B. Od maja 2011 roku firma KAMAN rozpoczęła wprowadzać na Nowoczesne technologie sprawiły, że zaczęły powsta- rynek ulepszoną, bardziej niezawodną wersję ini- wać zapalniki elektromechaniczne oraz elektryczne, cjatora – FZU-63/B. Jego zasada działania jest wyposażone w bloki elektroniki oraz moduły pamięci, któ- jednakowa i wykorzystuje mechanizmy po- rych cechami charakterystycznymi są wysoka niezawod- wszechnie stosowane w zapalnikach bombo- ność, skuteczność oraz uniwersalność (możliwość wy- wych na całym świecie, niezależnie od tego czy korzystania jednego typu zapalnika w bombach lotniczych mechanicznych, czy elektrycznych. różnego wagomiaru i różnorodnego przeznaczenia). Elementem kluczowym do wytworzenia energii elektrycznej, niezbędnej do uzbrojenia zapalnika, jest zabudowany wewnątrz inicjatora, sprzę- żony z prądnicą wiatraczek, normalnie osłonięty blaszką zabezpieczającą. Podwieszając bombę pod belkę bombową z zamierzeniem jej zrzutu „na wybuch”, personel naziemny za pomocą specjalnego drutu łączy inicjator z elektromagne- tycznym zaciskiem na belce. Po wciśnięciu przez pilota przycisku powodującego zrzucenie bomby, przymocowany do belki drut zrywa blaszkę od- Kolejnym istotnym kryterium było spełnienie słaniając wiatraczek na działanie czynników ze- wymagań bezpieczeństwa stawianych producen- wnętrznych. W konsekwencji, po osiągnięciu tom zapalników lotniczych – zgodnie z normą przez opadającą bombę wymaganej prędkości, MIL-STD-1316D Fuze Design Safety Criteria. prądnica sprzężona z wiatraczkiem wytwarza Zapalnik jest zbudowany z trzech zasadniczych energię elektryczną. Wygenerowane w ten sposób części: wzmocnionego korpusu czołowego, bloku zasilanie jest przekazywane do zapalnika specjal- elektroniki sterującego całością procesów odby- nym przewodem poprowadzonym wydrążonym wających się w zapalniku w trakcie trwania fazy wewnątrz bomby tunelem. drugiej zrzutu bomby oraz panelu sterującego znajdującego się w tylnej jego części. Dzięki za- Możliwości programowania stosowaniu wzmocnionego korpusu czołowego, Zapalnik pozwala zaprogramować czas uzbro- zawierającego kluczowe do prawidłowego zadzia- jenia się bomby i opóźnienia zadziałania zapalni- łania bomby elementy, takie jak: elektroniczny ka (zwłoka czasowa) DELAY TIME (fot.). Czas moduł opóźniający, zespół elementów zabezpie- uzbrojenia się bomby jest ustawiany w dwóch czających i uzbrajających oraz zespół detonujący, wariantach: dla bomb o małej prędkości opada- zapalnik nie ulega uszkodzeniu nawet po uderzenia, na przykład z zamontowanym spadochro- niu w obiekt umocniony lub silnie opancerzony. nem hamującym (HD ARM TIME), oraz pozo- Dlatego też możliwe jest zastosowanie go w bom- stałych bomb (LD ARM TIME). Oba parametry bach z głowicami penetrującymi, na przykład – czas uzbrojenia się bomby i opóźnienie zadzia- BLU-109, BLU-113 lub BLU-122. łania zapalnika – mogą być wprowadzone za- równo na ziemi przez obsługę naziemną, jak Sposób działania i w powietrzu przez pilota. W skład kompletu wchodzą takie elementy, jak: Parametry na ziemi wprowadza się ręcznie, inicjator elektryczny, pierścień dokręcający prze- ustawiając pokrętła na panelu sterowania zapal- wód zasilający oraz zawleczka zabezpieczająca. nika. Można to wykonać zarówno podczas skła-

58 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl robert pete l a robert płyta czołowa zapalnika FMU-152A/B dania bomby, jak i później zweryfikować i ewen- opadania możliwe jest ustawienie czasu uzbroje- tualnie skorygować już po jej podwieszeniu na nia się bomby od 2 do 5 sekund (pięć możliwych belce bombowej. W powietrzu pilot ustawia pa- nastaw czasowych na ziemi oraz sześć w powie- rametry za pośrednictwem wielofunkcyjnych trzu), dla pozostałych bomb czas możliwy do wyświetlaczy ciekłokrystalicznych znajdujących wprowadzenia wynosi od 4 do 25 sekund (osiem się w kabinie (multifunctional display – MFD). nastaw na ziemi oraz szesnaście w powietrzu). Wygenerowane w ten sposób dane są przekazy- Jednocześnie w odniesieniu do zwłoki czaso- wane do modułu pamięci znajdującego się we- wej istnieje możliwość wprowadzenia wartości wnątrz zapalnika za pomocą złącza elektryczne- od natychmiastowego zadziałania, przez warto- go (serial data interface – SDI), umieszczonego ści podawane w milisekundach aż do 24 godzin na panelu sterowania zapalnika.W momencie (osiem nastaw na ziemi i dwadzieścia w locie). doprowadzenia zasilania elektrycznego do za- Tak duże możliwości ustawienia parametrów po- palnika następuje jego zadziałanie zgodne z pa- zwalają na zastosowanie bomby wyposażonej rametrami wprowadzonymi przez pilota. W wy- w zapalnik FMU-152A/B w zasadzie do każde- padku gdy pilot nie wprowadzi żadnych go rodzaju zadania – od niszczenia celów rucho- parametrów lub w razie niemożliwości ich od- mych szybko manewrujących, przez natychmia- czytania (np. ze względu na uszkodzenie modu- stowe niszczenie celów stacjonarnych, takich jak łu pamięci), zapalnik zadziała zgodnie z nasta- mosty czy bunkry, na symulowaniu niewybuchu wami wprowadzonymi ręcznie. skończywszy. Aby zapewnić pilotowi szersze pole manewru, w związku z dynamicznie zmieniającą się sytu- Uruchamianie acją na polu walki, zakres parametrów możli- Zrzucanie bomb uzbrojonych w zapalnik wych do wprowadzenia w powietrzu jest znacz- FMU-152A/B można podzielić na trzy fazy. nie szerszy w stosunku do tych wprowadzanych Pierwszą, nazywaną pre-release chase, stano- na ziemi. Przy użyciu bomb o małej prędkości wi całość procesów odbywających się przed

przegląd sił powietrznych 59 NR 2/2013 SZKOLEnIE I bL

zrzuceniem bomby z samolotu, to znaczy ręczne uzyskiwały wysoką skuteczność – ponad 98 pro- wprowadzenie parametrów zrzutu bomby przez cent2. Wartość ta jest o tyle imponująca, że nie technika lub też programowanie zapalnika przez odzwierciedla jedynie wyniku badań przeprowa- pilota w czasie lotu. dzonych przez producenta podczas testów na po- Faza druga, pre-arm chase, to wszystkie pro- ligonach. Do jej wyliczenia posłużono się rów- cesy odbywające się po oderwaniu się bomby od nież danymi otrzymanymi od wszystkich zamka bombowego do czasu jej uzbrojenia, czy- użytkowników przeprowadzających własne pró- li: wytworzenie energii elektrycznej za pomocą by, uwzględniono także skuteczność zadziałania wiatraczka zabudowanego w inicjatorze, zasile- zapalnika w warunkach bojowych przez lotnic- nie wytworzoną energią elektryczną zapalnika, two USA oraz krajów sojuszniczych. uzbrojenie bomby zgodnie z danymi wprowa- Opieranie się jedynie na danych pochodzących dzonymi do modułu pamięci lub zgodnie z nasta- z testów wykonanych przez producenta zawsze wami ręcznymi. rodzi podejrzenia, że warunki ich przeprowadza- Trzecia faza, post arm chase, rozpoczyna się nia mogły być tak przygotowywane, aby osią- w momencie uzbrojenia się bomby, a kończy na gnąć jak najlepszy wynik. W tym jednak wypad- jej detonacji po wypracowaniu zaprogramowanej ku o skuteczności zapalnika świadczą dane zwłoki czasowej. dotyczące jego użycia we wszystkich konfliktach zbrojnych ostatnich lat, w których udział brały testy niezawodności kraje NATO. Dodatkowo należy zauważyć, że Zgodnie z danymi udostępnianymi przez pro- różnorodność klimatyczna regionów, w których ducenta do tej pory zrzucono kilka tysięcy bomb wykorzystywano zapalnik, potwierdza jego nie- uzbrojonych w zapalniki FMU-152A/B, które zawodność.

fmu-152a/b wraz z inicjatorem elektrycznym fzu-55a/b robert peteLa robert

60 przegląd sił powietrznych SZKOLEnIE I bL

Skuteczność działania zapalnika w trakcie testów i zastosowania bojowego w latach 2006–2010

liczba niewybuchów skuteczność rok liczba prób z powodu niezadziałania (%) zapalnika 2006 99,2 368 3 2007 98,6 3120 43 2008 98,6 1670 30 2009 98,8 1203 5 2010 98,8 867 10

Źródło: jdam iuc 2010.

W tabeli przedstawiono wyniki zadziałania za- Ostatnią wersją jest FMU-152A (D-5)/B. Służy palnika zgromadzone przez producenta w latach do szkolenia personelu naziemnego i latającego 2006–2010. z budowy i zasady jego działania, a także do szkolenia personelu EOD, który jest bezpośrednio od- wersje szkolno-treningowe powiedzialny za rozbrajanie i unieszkodliwianie Oprócz zapalnika bojowego FMU-152A/B niesprawnych środków bojowych. producent oferuje trzy rodzaje zapalników szkol- Używanie wersji treningowych, poza aspektem no-treningowych do szkolenia personelu latają- bezpieczeństwa, zapewnia szkolenie bez utraty re- cego, technicznego oraz klucza awaryjnego roz- sursu zapalników bojowych oraz nie naraża ich na brajania samolotów (explosive ordnance disposal przypadkowe uszkodzenie. Przechowywane – EOD). Pierwszy z nich, FMU-152A (D-1)/B, w opakowaniach hermetycznie zamkniętych mają służy przede wszystkim do szkolenia personelu dwukrotnie dłuższy okres przydatności technicz- latającego. Zapalnik szkolny różni się od bojo- nej do użycia od rozpakowanych. Producent za- wego tym, że nie ma materiału inicjującego. pewnia pełną sprawność zapalnika przez 20 lat Dzięki temu możliwe jest praktyczne przetreno- (shelf life) w razie przechowywania w opakowa- wanie programowania zapalnika w powietrzu, niu hermetycznie zamkniętym lub przez 10 lat bez ryzyka wystąpienia niezamierzonego zrzutu (service life) w wypadku jego eksploatacji bez bomby. Pozwala to pilotowi zapoznać się z moż- opakowania. Obecnie przeprowadza się testy wy- liwościami zapalnika oraz wielokrotnie, trenin- produkowanych dotąd zapalników, które mają na gowo dostosowywać sposób zniszczenia celu do celu wydłużenie podanych resursów o 10 lat. n sytuacji na polu walki. Kolejny, FMU-152A(D-2)/B, jest przeznaczony do szkolenia personelu naziemnego, odpo- autor jest absolwentem wat na wydziale mechaniki wiadającego za przygotowanie i elaborację bomb o specjalności uzbrojenie samolotów i śmigłowców. odbył oraz podwieszanie ich pod samolot. Zapalnik ten też szkolenie w usa w specjalności uzbrojenie samolotu jest atrapą zapalnika bojowego, nie ma żadnych f-16. służył jako młodszy inżynier w kluczu eksploatacji samolotów, inżynier i starszy inżynier uzbrojenia. obecnie elementów wewnętrznych, takich jak elektronika jest specjalistą w oddziale techniki Lotniczej szefostwa czy materiał inicjujący. Umożliwia to przetreno- wojsk Lotniczych dowództwa sił powietrznych. wanie procedur przygotowania i podwieszania bomb, podobnie jak w wypadku zapalnika bojowego. Z wyglądu oba urządzenia są identyczne. 2 jdam iuc 2010.

przegląd sił powietrznych 61 NR 2/2013 szkolenie i bl

płk rez. dr inż. Dariusz Stępień Departament Żeglugi Powietrznej

Czujniki pogody w pomiarach lotniskowych

Informacje o pogodzie to coraz częściej wynik pomiarów, a nie dominujących jeszcze do niedawna obserwacji wykonywanych przez meteorologa.

edną ze składowych każdej depeszy Istnieje kilka rodzajów tych przyrządów, opartych o warunkach meteorologicznych jest na różnych zasadach fizycznych, co pozwala ocze- informacja o obserwowanej pogodzie kiwać, że ich działanie i możliwości będą coraz J bieżącej. Jest ona niezbędna zarówno lepsze. Obecne systemy automatyczne nie są zdol- na potrzeby komunikatów lokalnych, jak i depesz ne do przekazywania informacji o wszystkich ro- METAR i SPECI. Zgodnie z załącznikiem 3 do dzajach pogody bieżącej. Konwencji o międzynarodowym lotnictwie cywil- Czujniki rozpoznające pogodę nie są zazwyczaj nym (pkt 4.6.4.1), na lotnisku i/lub w jego okolicy stosowane bezpośrednio, lecz łączone z innymi są wykonywane niezbędne obserwacje i wydawa- parametrami, by ograniczyć błędy i podnieść ne komunikaty o pogodzie. Następujące zjawiska możliwości ich rozpoznawania i prezentowania pogody bieżącej są identyfikowane jako mini- rodzajów pogody bieżącej, na przykład opad opi- mum: opady i opady marznące (włącznie z inten- sywany jako „ciekły” w temperaturze niższej od sywnością), mgła, mgła marznąca oraz burza 0,5ºC jest prawie zawsze opadem marznącym. (włącznie z burzą w okolicy lotniska). W załącz- Dlatego też algorytmy w czujnikach pogody bie- niku 3 (pkt 4.6.4.2 i 3) zaleca się, by dla: żącej mają znaczenie dominujące. – lokalnych regularnych i specjalnych komuni- Sprawdzanie działania i zgodności danych katów informacja o pogodzie bieżącej była repre- otrzymywanych z systemów automatycznych jest zentatywna dla warunków na lotnisku; złożone, ponieważ: – depesz METAR i SPECI informacja o pogo- – obserwator, często wykorzystywany jako ele- dzie bieżącej była reprezentatywna dla warunków ment odniesienia, jest omylny; na lotnisku oraz dla pewnych szczególnych zja- – niektóre zjawiska występują bardzo rzadko, wisk pogody w jego okolicy. co powoduje, że skalibrowanie czujnika i określe- nie statystyki jego działania jest trudne. Na szczę- Potrzebne narzędzia ście, najbardziej intensywne ze zjawisk pogody Czujniki do automatycznych obserwacji pogo- bieżącej są najłatwiejsze do identyfikacji i często dy bieżącej są w dynamicznej fazie rozwojowej. najbardziej istotne dla prowadzenia operacji.

62 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

Tabela 1. Progi meldunkowe dla opadów Intensywność Mżawka Deszcz Śnieg (mm/h) (mm/h) (mm/h) Słaba < 0,1 < 2,5 < 1,0 Umiarkowana 0,1 i < 0,5 2,5 i < 10 1,0 i < 5 Silna 0,5 10 5

Istnieje wiele zasad pomiarów i przyrządów na przy analizie wykrywania hydrometeorów. wykonujących je, ale liczba dostawców jest nie- Chociaż urządzenie zaprojektowano do wykrywa- wielka. W latach 1993–1995 Światowa Organiza- nia mżawki, bardzo słaby opad jest często niezau- cja Meteorologiczna (The World Meteorological ważany, podczas gdy rozpoznawanie deszczu Organization – WMO) porównała wszystkie czuj- i śniegu jest całkiem dobre. Czujnik wykrywa niki pogody bieżącej dostępne na rynku. Od tam- deszcz zamiast śniegu przy opadach mieszanych, tego czasu pojawiły się nowe urządzenia, a algo- słaby śnieg przy szkwałach oraz wysoką zamieć rytmy wewnętrzne uległy przekształceniom. śnieżną. To powoduje powstanie całkowicie innej W odniesieniu do opadów próg wykrycia dla nie- tabeli od tej, która jest zgodna z teorią ogólną. których czujników jest wyrażony w mm/h (tab. 1). Inny producent używa miernika rozproszenia, zaprojektowanego początkowo do pomiarów wi- Metody pomiarowe dzialności, z dołączonym detektorem opadów. Jednym ze sposobów obserwowania pogody Niska wartość rozproszenia optycznego oznacza, bieżącej jest pomiar częstości wiązki świetlnej, że pojedyncze cząsteczki mogą być wykrywane. przez którą przechodzą cząsteczki, które trzeba Używając sygnału optycznego, czujnik oblicza wykryć lub zidentyfikować. Jest to tak zwana intensywność opadu. Czujnik opadów z siatką scyntylacja. Częstość scyntylacyjna zależy od pojemnościową reaguje na zawartość wody i po- rozmiarów cząsteczek i prędkości, z jaką porusza- daje jego intensywność. Wspomaga też pomiar ją się wewnątrz wiązki. Technologia ta pozwala temperatury, który jest wykorzystywany również wykryć deszcz i śnieg, ale bardzo słabe opady do określenia, czy opad to deszcz marznący. są trudne do obserwowania. Próg czułości ustalo- Teoretycznie taki czujnik może rozpoznać wiele ny przy opracowaniu czujnika określono na rodzajów hydrometeorów: mżawkę, deszcz, 0,25 mm/h dla opadów ciekłych. Katalogi fa- śnieg, grad, śnieg ziarnisty, kryształki lodu i opa- bryczne zawierają listy kilku czujników opartych dy mieszane. Testy wykazały prawidłowe rozpo- na tej zasadzie, a także uzupełniających czujników znawanie rodzajów opadów, takich jak deszcz akustycznych (rodzaj disdrometru), które zbudo- i śnieg oraz, w mniejszym stopniu (50%), mżaw- wano do wykrywania gradu i deszczu lodowego. kę, ale niską wykrywalność takich jak grad, który jest rozpoznawany jako silny deszcz. Rodzaje czujników Czułość urządzenia ma wartość graniczną około Czujniki optyczne są produkowane przez wielu 0,05 mm/h. Rozpoznaje opady marznące przez wytwórców. Mierzą widzialność, wykrywają analizę temperatury, to znaczy ciekły opad przy i identyfikują określoną kategorię hydromete- temperaturze ujemnej. orów. Czujnik jest podwójnym miernikiem roz- Disdrometr optyczny – mierzy rozmiar, ilość proszenia: mierzy rozproszenie przednie (klasycz- i prędkość spadania kropli przelatujących przez ne dla widzialności) i rozproszenie tylne. Określa barierę świetlną. Każdy rodzaj cząsteczek (mżaw- rozmiar cząsteczek i ich prędkość oraz tworzy taka, deszcz, śnieg, grad itd.) ma swoje oznaczenie belę rozkładu ilości cząsteczek zależnie od ich w dwuwymiarowej tabeli (rozmiar i prędkość), rozmiaru i prędkości. Tabela 1 jest wykorzystywa- dzięki czemu można rozpoznać rodzaj opadu.

przegląd sił powietrznych 63 NR 2/2013 szkolenie i bl

Radarowy czujnik mikrofalowy – bistatyczny zywać lokalnie informacje o burzach. Alternaty- czujnik radarowy, emituje promieniowanie rentge- wą czujników lokalnych jest sieć wykrywania nowskie w kierunku pionowym. Sygnał jest odbi- wyładowań. jany od cząsteczek (słabiej od śniegu, silniej od Stosowane w identyfikacji pogody bieżącej deszczu) i ulega przesunięciu dopplerowskiemu przyrządy mają następujące ograniczenia: zależnemu od prędkości spadania. Intensywność – dla większości czujników identyfikacja desz- sygnału zależy od ilości i rodzaju cząsteczek. czu i śniegu jest prawidłowa w 90 procentach lub W rezultacie czujnik odróżnia deszcz od śniegu, więcej, gdy ich intensywność jest silniejsza; ale identyfikacja mżawki jest już dla niego znacz- – tylko niektóre czujniki mogą rozpoznać nie trudniejsza. mżawkę, ale ich doskonałość jest niska (50 pro- Czujnik narastania lodu – wykrywa obecność cent w wypadku najlepszych); warstwy lodu lub szronu na wibrującym pręcie, – żaden z czujników nie potrafi zidentyfiko- którego częstość drgań zmienia się w zależności wać gradu; od grubości warstwy. Pręt jest podgrzewany, gdy – opady mieszane są rzadko wykrywane. Czuj- częstotliwość spadnie poniżej zdefiniowanego nik informuje o deszczu lub śniegu; progu. Urządzenie to jest stosowane prawie we – gdy intensywność jest słaba (< 0,1 mm/h), ro- wszystkich automatycznych systemach obserwacji dzaj opadu nie jest rozpoznawany poprawnie. naziemnych (ASOS) w Stanach Zjednoczonych Określenie kodowe „opad niezidentyfikowany do wykrywania lodu w opadach. Można go uży- (UP)” jest często używane i preferowane jako wać również do wykrywania marznącej mżawki, wskaźnik błędu; która nie jest rozpoznawana przez optyczne czuj- – trzeba znaleźć kompromis między progiem niki pogody bieżącej. wykrywania i liczbą fałszywych alarmów (wykry- Czujnik temperatury – obecnie jest opracowywanie nieistniejących zjawisk). Nawet najbardziej wany sposób pomiaru energii cieplnej potrzebnej „wrażliwe” z czujników są czasami powodem fał- do stopienia opadu stałego. Takie urządzenie po- szywych alarmów. Dlatego ważne jest określenie zwala wykryć i rozpoznać grad lub drobny grad najbardziej praktycznego progu wykrywania. w określonych warunkach. Konieczność stopienia Na potrzeby lotnicze nie ma konieczności wykry- hydrometeoru, gdy temperatura otoczenia prze- wania bardzo słabych intensywności (np. < 0,1 kracza 5ºC, jest dobrym wskaźnikiem obecności mm/h), z wyjątkiem opadów marznących, dla któ- gradu lub drobnego gradu. Możliwości urządze- rych zalecany próg wynosi 0,02 mm/h; nia nadal nie są poznane do końca i trwają prace – natężenie opadów śniegu nie zawsze jest prze- nad jego udoskonaleniem. kazywane prawidłowo; Czujniki opadów – istnieje kilka ich modeli, – systemy optyczne są wrażliwe na zanieczysz- które można podzielić na dwie kategorie: optycz- czenia i wymagają regularnej obsługi, zwłaszcza ne (wykrywają cząsteczki przelatujące przez jeżeli znajdują się w pobliżu morza. wiązkę światła) i kratowe (wykrywają wodę na Zmierzony sygnał fizyczny przetwarza sam powierzchni, zmieniającą opór lub pojemność czujnik. Szczegóły algorytmu, zasady budowy elektryczną). Te urządzenia nie mogą identyfiko- i działania oraz dokładniejsza lub bardziej ogólna wać rodzaju opadu, ale są wystarczające w miej- dokumentacja zależą od producenta. Czujniki wy- scach, gdzie rodzaj hydrometeorów nie jest pro- korzystują czasem temperaturę do korygowania blemem, na przykład nie ma potrzeby identyfikacji lub ustanawiania diagnostyki pogody bieżącej. śniegu w rejonach tropikalnych. Ostateczne rozpoznanie pogody bieżącej może Czujniki wyładowań – istnieje kilka ich rodza- być znacznie dokładniejsze przy kombinacji róż- jów. Wykrywają wyładowania w promieniu 50 ki- nych czujników lub parametrów. Wykorzystanie lometrów, wykorzystując magnetyczną i elektro- temperatury jest najbardziej oczywistym przykła- statyczną sygnaturę wyładowania. Dzięki ocenie dem, ale istnieją inne użyteczne parametry lub in- odległości i kierunku wyładowania mogą przeka- ne zależności między nimi. Zatem, większość

64 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

„klasycznych” czujników, takich jak temperatura, opadów marznących, dla których jest zalecany można instalować i wykorzystywać jako uzupeł- 0,02 mm/h. niające. Algorytmy przetwarzające dane pozwala- Nie wszystkie elementy pogodowe kodowane ją na identyfikację uzupełniających się rodzajów w depeszach METAR/SPECI mogą być przeka- pogody bieżącej lub na korektę wstępnego rozpo- zywane przez systemy automatyczne. Jednak jest znania przesłanego przez czujnik. W tym wypad- możliwe, że system automatyczny będzie w stanie ku niektóre algorytmy mogą być specyficzne dla wykryć występowanie opadu, wykorzystując używanych czujników i ich znanych błędów. kombinację widzialności, temperatury i czujnika Wiele państw i/lub służb meteorologicznych pogody bieżącej, choć może nie być w stanie roz- rozwija i wykorzystuje takie algorytmy. Niełatwo poznać jego rodzaju. W takiej sytuacji niezidenty- dokonać ich przeglądu, ponieważ znaczna ich fikowany rodzaj opadu może być wskazany przez część jest w trakcie badań i udoskonaleń, część użycie określenia „UP”. zaś jest uważana za mające wartość komercyjną. Dlatego też nie ma możliwości ich standaryzacji.

Progi wykrywania Latać bezpiecznie Systemy automatyczne mogą wykryć hydrome- teory, próg detekcji zależy od początkowej specy- Większość warunków pogodowych ma bezpośrednie fikacji systemu i używanych czujników. Zdefinio- znaczenie dla pilotów i operacji lotniskowych. Pogoda wany próg wykrywania nie istnieje. bieżąca wpływa czasami na operacje lotnicze w sposób Specyfikacja początkowa ASOS w Stanach pośredni, na przykład, gdy zmniejsza się widzialność lub Zjednoczonych wynosiła 0,25 mm/h. W obecnych występują porywy wiatru. Warunki powodujące wydanie zaleceniach Komisji ds. Przyrządów i Metod lokalnego komunikatu specjalnego lub depeszy SPECI Obserwacji WMO (CIMO) definiuje się próg dotyczą: opadów marznących, opadów umiarkowanych 0,02 mm/h jako najniższy limit wykorzystywany lub silnych, burz i zjawisk zmniejszających widzialność, ta- do wskazania śladu opadu (od 0,02 do 0,2 mm/h). kich jak wysoka zamieć śnieżna i niska zamieć piaskowa. Okresem uśredniania używanym dla wymienionych intensywności jest 10 minut. Na potrzeby lotnicze nie zdefiniowano jeszcze użytecznego progu granicznego. Wielkość 0,02 mm/h jest prawdopodobnie właściwa dla opadów marznących, ale najprawdopodobniej nie jest wymagana dla innych rodzajów opadów. Co więcej, intensywność przekazywana jako „słaba” obejmuje bardzo szeroki przedział dyna- Zdolność automatycznego czujnika do rozpo- miczny (od 0,02 do 2,5 mm/h), przy bardzo róż- znania poszczególnych rodzajów opadu zależy od nym znaczeniu dla prowadzonych operacji. Ter- zastosowanej w nim technologii. Lista zjawisk pomin „słaby” oznacza, że zjawisko ma niewielki gody, które mogą być określone jako „UP”, to: wpływ, zatem intensywność 0,02 mm/h być mo- mżawka (DZ), kryształki lodu (IC), deszcz lodo- że nie wywiera żadnego efektu. Niedogodność wy (PL), śnieg ziarnisty (SG), grad (GR), drobny bardzo niskiego progu wykrywalności w syste- grad i/lub krupa śnieżna (GS), pył (DU), burza mach automatycznych polega na trudności roz- pyłowa (DS), piasek (SA), burza piaskowa (SS). poznawania hydrometeorów w takich warunkach. Wykorzystywanie skrótu „UP” jest wtedy Rozpoznawanie intensywności użyteczne. Doświadczenia z pierwszymi zainsta- opadów lowanymi systemami automatycznymi wykazały, Dla hydrometeorów zdefiniowano trzy pozio- że próg 0,2 mm/h jest do przyjęcia, z wyjątkiem my intensywności opadów. Czujniki pogody bie-

przegląd sił powietrznych 65 NR 2/2013 szkolenie i bl

żącej mogą zmierzyć intensywność wykrytych o możliwych zjawiskach towarzyszących (płaty hydrometeorów. Jest ona wskazywana w mm/h i pokrycie częściowe). jako słaba, umiarkowana lub silna (tab. 1), co jest wynikiem testu intensywności wyrażonej Źródła błędów w mm/h w odniesieniu do progów wpisanych Ponieważ pogody bieżącej nie da się zmierzyć w czujnik. Intensywność często zmienia się istot- fizycznie, tak jak temperaturę lub widzialność, nie w czasie, tak więc niezbędne jest filtrowanie źródła błędów są wielorakie. Im intensywniej da- informacji przed określeniem jej poziomu. Gru- ne zjawisko pogody występuje, tym łatwiej je zi- pa Robocza Komisji Przyrządów i Metod Obser- dentyfikować i rozpoznać. Zatem ryzyko błędu wacji WMO (CIMO) proponuje stosowanie śred- klasyfikacyjnego rośnie, gdy intensywność zja- niej z trzech maksymalnych intensywności wiska jest bardzo słaba. z ostatnich dziesięciu minut (intensywności są Deszcz i śnieg są całkiem łatwe do rozpo- dostępne co minutę). znania, ale niektóre rodzaje pogody bieżącej W systemach automatycznych, wykorzystują- znacznie trudniej zidentyfikować. Z faktu, że cych lokalne przyrządy na lotnisku, zjawiska zjawisko występuje rzadko wynika, że jego zachodzące w sąsiedztwie (w pobliżu, używa- ocenienie jest trudne dla systemu. Znacznie ła- jąc skrótu VC) nie mogą być przekazane, z wy- twiej rozwijać systemy dla popularnych zja- jątkiem TS, gdy może być wykryta przez czuj- wisk pogodowych. nik wyładowań, który potrafi podać odległość. Sprawdzenie działania systemów automatycz- Jedynym sposobem uzyskiwania informacji nych jest złożone, ponieważ zjawiska pogody bie- o innych rodzajach zjawisk pogody bieżącej żącej są bardzo trudne do zasymulowania, co po- w sąsiedztwie będzie instalacja dodatkowych woduje konieczność oczekiwania na ich czujników w pobliżu lotniska, tam gdzie jest to wystąpienie w danym miejscu. Dlatego porówna- możliwe. nia prowadzi się przez długi czas i wymagane są pomiary porównawcze. Obecnie odniesieniem Zmienność parametrów dla systemu są obserwatorzy. W trakcie porówna- Większość zjawisk pogodowych nie zmienia nia istotne jest sprawdzenie, czy obserwacje pro- się znacząco w przedziale kilku minut. W wy- wadzono równolegle. Na początku i końcu opa- padkach słabej intensywności wewnętrzne algo- du, w fazach, gdy intensywność jest często rytmy systemu sprawdzają diagnostykę z ostat- bardzo słaba, system automatyczny i obserwator nich kilku minut w celu ich potwierdzenia lub mogą dokonać różniących się obserwacji, co ob- zanegowania (możliwe jest użycie UP w razie niża wykrywalność statystyczną i wyniki wykry- niepewności). Jednak nie odnosi się to do inten- wania, a jednocześnie nie stanowi dowodu defek- sywności opadów, która często zmienia się istot- tu systemu automatycznego. Jednym ze sposobów nie w czasie. Zaleca się, by dane były uśredniane obniżenia tego ryzyka jest zastosowanie „bez- z ostatnich dziesięciu minut. Zmiany czasowe in- stronnego” obserwatora, wykonującego obserwa- tensywności mogą również zostać użyte do okre- cje o określonym czasie, tak jak system automa- ślenia natury deszczy ulewnych. tyczny. Wymaga to prowadzenia specyficznych Oprócz niektórych zjawisk, takich jak mgła, obserwacji, które są bardzo kosztowne. deszcz, grad, drobny grad i dymy, pogoda bieżą- Dokładność rozpoznawania rodzajów pogody ca często jest jednorodna nad całym lotniskiem bieżącej i ich charakterystyk przez systemy auto- i nie ma potrzeby instalowania wielu czujników matyczne znacznie się różni (tab. 2). Nie wszyst- w różnych lokalizacjach. Ze względu na znacze- kie mają takie same możliwości lub stopień nienie operacyjne widzialność jest przypadkiem zawodności. Ograniczenia używanego systemu szczególnym, który może uzasadniać instalacje są zazwyczaj podawane jako różnice między za- kilku czujników, używanych do zwiększenia rze- leceniami ICAO zawartymi w uzupełnieniach telności wykrywania mgły i informowania odpowiednich załączników a praktyką w danym

66 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

Tabela 2. Możliwości automatycznych systemów obserwacyjnych rozpoznawania zjawisk pogody bieżącej

RA, SN, FG, BR, HZ Kodowanie możliwe i rzetelne charakterystyki TS, FZ, VCTS poziom intensywności

SQ, DS, SS charakterystyki SH, Kodowanie możliwe lub możliwe do przewidzenia BC, PR

Wykrywanie częściowe, kodowanie czasami możliwe DZ, GR, GS, FU

SG, PL, IC, SA, DU, PO, FC Kodowanie niemożliwe często GR, GS charakterystyka VC (z wyjątkiem TS) państwie. Trudności narastają, jeżeli możliwości człowieka przez cały okres używania systemu lub obserwacyjne są różne na poszczególnych lotni- ustalenie zależności bądź porównanie z sąsiednią skach w danym państwie, ponieważ znacznie stacją obserwacyjną w czasie przemieszczania się trudniej wtedy udokumentować ograniczenia po- powolnych zjawisk pogodowych o szerokim za- szczególnych systemów i powiadomić o nich sięgu. użytkowników. Przy instalacji czujników ważne jest upewnie- Lokalizacja pomiarów nie się, że w bezpośrednim sąsiedztwie nie wystę- W regularnych i specjalnych komunikatach lo- puje roślinność atrakcyjna dla owadów latających, kalnych należy wykazywać rodzaj i charakterysty- które mogą wlatywać w objętość pomiarową. kę zjawisk pogody bieżącej oraz odpowiednio Właściwa wysokość pomiarowa (około 2,5 m) jest ocenić intensywność zjawiska. zalecana jako pozwalająca unikać cząsteczek uno- W depeszach METAR i SPECI trzeba określić szonych przez wiatr lub pył oraz zapobiegająca rodzaj i charakterystykę zjawisk pogody bieżącej zakryciu czujników przez śnieg. oraz odpowiednio ocenić intensywność zjawiska lub jego odległość w stosunku do lotniska. Kalibracja i obsługa W wypadku obserwacji automatycznych do- Czujniki muszą być obsługiwane zgodnie puszcza się, by były wykonywane w jednym z zaleceniami producenta. Regularne przeglądy punkcie, wybranym jako najbardziej reprezenta- zazwyczaj obejmują czyszczenie części ze- tywny dla lotniska i/lub zlokalizowanym zazwy- wnętrznych, zwłaszcza w wypadku czujników czaj tak, by dostęp do niego, jego obsługa i prze- optycznych. Zalecany monitoring i/lub kalibra- syłanie danych były łatwe, na przykład ogrodzony cja dla czujników optycznych, gdzie używa się ogródek meteorologiczny. By uzyskać informacje oświetlenia tła, jest zazwyczaj taki sam, jak dla o mgle i zamgleniu, system automatyczny musi widzialnościomierzy stosowanych do pomiaru korzystać ze wszystkich czujników dostępnych na widzialności. lotnisku. n Jednym z problemów związanych z kalibracją czujników pogody bieżącej jest trudność w symu- Autor jest absolwentem WAT. Służbę wojskową lowaniu hydrometeorów. Stabilność charaktery- zakończył w 2008 roku na stanowisku szefa Służby styk czujnika zależy od jego konstrukcji. Jedną Hydrometeorologicznej SZRP w Zarządzie P-2 SGWP. z metod jest wykonywanie porównań dla danej lo- Obecnie naczelnik Inspektoratu Nadzoru nad Służbami kalizacji z obserwacjami przeprowadzanymi przez MET i AS w Urzędzie Lotnictwa Cywilnego.

przegląd sił powietrznych 67 NR 2/2013 Doświadczenia

mjr sebastian maślanka Akademia Obrony Narodowej

Bałkański konflikt

Celem zakończonej sukcesem operacji „Allied Force” było zmuszenie władz Federalnej Republiki Jugosławii do zaniechania czystek etnicznych w Kosowie. W jej trakcie lotnictwo NATO niespodziewanie zmagało się z zagrożeniem, jakim okazały się serbskie środki przeciwlotnicze.

iespełna cztery lata po zakończeniu ku z tym sojusz w maju 1998 roku rozpoczął operacji „Deliberate Force” NATO opracowywanie planu operacji militarnej, mają- ponownie zaangażowało się w dzia- cej na celu zmuszenie Federalnej Republiki Jugo- N łania bojowe na Bałkanach. Celem sławii do zaniechania represji przeciwko ludności operacji „Allied Force” było wymuszenie na rzą- albańskiej w Kosowie. Prace nad nim powierzono dzie Federalnej Republiki Jugosławii (FRJ) za- dowódcy sił powietrznych Stanów Zjednoczonych przestania czystek etnicznych na ludności albań- w Europie generałowi Johnowi Jumperowi. Przy- skiej w Kosowie. W operacji, trwającej 78 dni, jęta koncepcja przewidywała przeprowadzenie ku zaskoczeniu wielu specjalistów wojskowych, operacji składającej się z pięciu faz2: lotnictwo NATO nie zdołało wyeliminować za- – pierwsza – rozmieszczenie sił lotniczych na grożenia ze strony serbskich naziemnych środ- teatrze działań; ków obrony przeciwlotniczej. Wpłynęło to na – druga – zdobycie i utrzymanie przewagi możliwości zwalczania sił serbskich w Kosowie. w powietrzu nad Kosowem oraz zniszczenie sys- Oprócz działań dyplomatycznych podjęto temu dowodzenia i obrony powietrznej FRJ; również akcje militarne, dowodem na to była – trzecia – realizacja uderzeń na obiekty woj- operacja „Eagle Eye”, prowadzona przez skowe w Kosowie oraz siły rozmieszczone na NATO od października 1998 roku do marca południe od 44 równoleżnika; 1999 roku. Głównym jej celem było monitoro- – czwarta – rozszerzenie działań powietrznych wanie stosowania się sił serbskich do postano- wień Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1199, która nawoływała do zaprzestania walk 1 A.H. Cordesman: The Lessons and non-Lessons of the Air i represji w Kosowie1 . and Missile Campaign in Kosovo. Center for Strategic and International Studies. Washington D.C. 2000, s. 8–9. Walka o przewagę w powietrzu 2 M.W. Lamb: Operation Allied Force. Golden Nuggets for Brak poprawy sytuacji uwidocznił nikłe szan- Future Campaign. Air War College, Maxwell AFB. Alabama se na pokojowe rozwiązanie konfliktu. W związ- 2002, s. 4.

68 przegląd sił powietrznych doświadczenia

przeciwko obiektom o dużej wartości militarnej Zgodnie z przyjętą wstępnie koncepcją uży- (high value targets/assets) oraz obiektom sił bez- cia lotnictwa NATO, zwalczanie naziemnych pieczeństwa FRJ; środków obrony powietrznej FRJ miało obej- – piąta – poprawa ugrupowania bojowego lot- mować użycie pocisków Tomahawk, samolotów nictwa sojuszu. uderzeniowych stealth oraz wyspecjalizowa- Zgodnie z obowiązującymi założeniami dok- nych samolotów SEAD i walki elektronicznej. tryny sojuszniczej NATO Tactical Air Doctrine- Niestety, planiści NATO nie wzięli pod uwagę -ATP-33(B)3, priorytetem w początkowym okre- sytuacji, w której serbskie obsługi naziemnych sie operacji było uzyskanie i utrzymanie środków OP będą działać wbrew ogólnie przy- przewagi w powietrzu nad obszarem prowadzo- jętym kanonom prowadzenia walki przez środki nych działań. W związku z tym do rażenia wyty- przeciwlotnicze. Przyjęta przez Serbów pasyw- powano 42 obiekty systemu obrony powietrznej na taktyka wykorzystania naziemnych środków Federalnej Republiki Jugosławii4. Znalazły się OP uniemożliwiła zrealizowanie przyjętego wśród nich stanowiska ogniowe przeciwlotni- wcześniej planu. Okazało się, że potencjał lot- czych zestawów rakietowych, posterunki radio- nictwa, jakim dysponowało NATO, jest nie- lokacyjne, stanowiska dowodzenia obroną po- współmierny do zaistniałego zagrożenia. wietrzną oraz bazy lotnicze5. W związku z tym zintensyfikowano działania Największym zagrożeniem dla lotnictwa mające na celu zwiększenie potencjału lotnic- NATO w operacji „Allied Force” okazało się twa SEAD8. Tak więc dopiero po kilku tygo- zgrupowanie naziemnych środków obrony dniach od rozpoczęcia operacji lotnictwo powietrznej Federalnej Republiki Jugosławii. NATO osiągnęło pełną zdolność do zwalczania Według szefa sztabu sił powietrznych USA, ge- naziemnych środków obrony powietrznej Fede- nerała Michaela Ryana, który dowodził siłami ralnej Republiki Jugosławii. powietrznymi NATO w operacji „Deliberate Znaczącym ograniczeniem w uzyskaniu po- Force”, o dużych możliwościach serbskich środ- wodzenia w zwalczaniu naziemnych środków ków przeciwlotniczych decydował wysoki profe- OP, oprócz przyjętej taktyki działania serbskich sjonalizm ich obsług. Takie postrzeganie serb- obsług naziemnych środków OP, było sprawowa- skich naziemnych środków obrony powietrznej nie cywilnego nadzoru nad operacją przez kraje miało swoje odzwierciedlenie w przyjętych członkowskie NATO. Przyjęte procedury za- przez planistów Pentagonu relatywnie wysokich stratach własnych – sięgających nawet dziesięciu samolotów w drugiej fazie działań6. Mimo to planiści NATO zakładali szybkie 3 ATP-33(B). NATO Tactical Air Doctrine. MAS. Brussels 1993, wyeliminowanie z walki serbskich naziemnych pkt 406. 4 środków OP, podobnie jak w operacji „Desert T. Mason: Operation Allied Force, 1999. Red. J. A. Olsen. W: A History of Air Warfare. Potomac Books, Dulles 2010, s. 231. Storm” w 1991 roku. W związku z tym we 5 P. Krawczyk: Siły powietrzne w walce o przewagę w powie- wstępnych kalkulacjach przewidywano, że re- trzu. Rozprawa doktorska, AON. Warszawa 2004, s. 165. alizacja drugiej fazy operacji, skupionej 6 B.S. Lambeth: NATO’s Air War for Kosovo: A Strategic and w głównej mierze na zwalczaniu naziemnych Operational Assessment, RAND. Santa Monica 2001, s. 19. środków obrony powietrznej (Suppression of 7 T. Mason: Operation Allied Force…, op.cyt. s. 231. Enemy Air Defenses – SEAD), zajmie maksy- 8 24 marca 1999 r. w rejonie operacji „Allied Force” znajdo- malnie do sześciu dni. Przyjęcie takiej filozo- wało się 371 samolotów, w tym 210 USA i 161 należących fii było podyktowane ograniczonym obszarem do innych krajów NATO. W czasie operacji potencjał lotniczy był wielokrotnie zwiększany, w czerwcu 1999 r. osiągnął licz- Federalnej Republiki Jugosławii, na którym bę 1041 samolotów, w tym 717 USA i 324 innych państw rozmieszczono naziemne środki obrony po- NATO. M. Fiszer: Lotnictwo w osiąganiu celów strategicz- wietrznej, oraz niską oceną ich możliwości bo- nych operacji militarnej. Rozprawa doktorska. AON. Warsza- jowych7. wa 2008, s. 293.

przegląd sił powietrznych 69 NR 2/2013 Doświadczenia

Tabela 1. Wysiłek lotnictwa NATO w zwalczaniu naziemnych środków OP FRJ oraz jego miejsce w walce o zdominowanie przestrzeni powietrznej w operacji „Allied Force”

Zwalczanie Zwalczanie Rodzaj Bojowy patrol naziemnych potencjału działań powietrzny środków OP lotniczego Wysiłek CAP/Escort (SEAD) na lotniskach Wg rodzaju działań (s/l) 6630 3600 1690

Razem za Counter-Air (s/l) 11 920

Udział w Counter-Air (%) 55 30 15

Udział we wszystkich 17% z 38 000 s/l 9% 4% działaniach bojowych (%)

Opracowanie własne na podstawie: A.H. Cordesman: The Lessons and non-Lessons of the Air and Missile Campaign in Kosovo. Center for Strategic and International Studies. Washington D.C. 2000, s. 37–38, 126

twierdzania obiektów rażenia, z racji długiego skich przeciwlotniczych zestawów rakietowych czasu ich rozpatrywania, nie pozwalały na sku- SA-6, które zachowały zdolność bojową do końca teczne ich zwalczanie. Nawet po otrzymaniu zgo- operacji. dy, w wypadku obiektów wysoce mobilnych, Pasywna taktyka naziemnych środków obrony zwalczanie nie mogło być prowadzone z powodu powietrznej spowodowała konieczność zapewnia- utraty kontaktu z wcześniej wykrytym obiektem. nia osłony przez samoloty SEAD i walki elektro- Przykładem trudności lotnictwa NATO, związa- nicznej12. Przyjęty plan zwalczania naziemnych nych ze zwalczaniem naziemnych środków OP, środków obrony powietrznej, przewidujący sta- był brak zgody na zniszczenie posterunków radio- tyczną ich konfigurację, jaka miała miejsce pod- lokacyjnych w Czarnogórze. Dzięki temu Serbo- czas operacji „Desert Strom”, okazał się mało wie przez cały czas trwania operacji posiadali in- trafny w stosunku do mobilnych i działających formacje o działalności lotnictwa NATO9. w rozproszeniu naziemnych środków obrony po- Cel drugiej fazy operacji, wywalczenie przewagi wietrznej13. w powietrzu, został osiągnięty, jednak przez cały Większość lotnictwa przeznaczonego do zwal- czas lotnictwo było narażone na ogień przeciwlot- czania naziemnych środków obrony powietrznej niczy w postaci środków artylerii przeciwlotniczej oraz przeciwlotniczych zestawów rakietowych bliskiego i małego zasięgu10. Lotnictwo NATO przez 9 B.S. Lambeth: Kosovo and the Continuing SEAD Challen- całą operację nie miało pełnej swobody prowadze- ge. “Aerospace Power Journal”, Summer 2002, s. 9–10. 10 Lotnictwo w osiąganiu celów nia działań. Wyrazem niepowodzenia w zwalcza- M. Fiszer: …, op.cyt., s. 297. 11 M. Marszałek: Sojusznicza Operacja „Allied Force”. Prze- niu serbskich naziemnych środków OP było wpro- bieg – Ocena – Wnioski. Toruń 2009, s. 120. wadzenie przez dowódcę sił sojuszniczych zakazu 12 Średni wysiłek dzienny w ramach działań SEAD w opera- 11 wykonywania lotów poniżej 15 tysięcy stóp . Po- cji „Allied Force” wynosił od 74 do 93 s/l. A.H. Cordesman: zwoliło to ograniczyć zagrożenie ze strony PPZR The Lessons and non-Lessons…, op.cyt., s. 37. oraz artylerii przeciwlotniczej, ale w dalszym cią- 13 J. Tripak: Dealing With Air Defenses. “Air Force Magazine”, gu lotnictwo NATO było narażone na ogień serb- November 1999, s. 26.

7070 przegląd sił powietrznych doświadczenia

była wydzielona przez siły zbrojne Stanów Zjed- Federalna Republika Jugosławii była wyposa- noczonych. Fakt ten był zdeterminowany wielo- żona w trzy dywizjony rakietowe (zestawy) letnią niechęcią krajów członkowskich NATO do SA-2, 16 dywizjonów SA-3 oraz 25 baterii uznania działań SEAD jako integralnej części SA-617 (tab. 2). ofensywnej walki o zdominowanie przestrzeni Ocenia się, że liczba taktycznych naziemnych powietrznej, na wzór rozwiązań doktrynalnych środków obrony powietrznej wynosiła 130 zesta- USA. Wiązało się to z koniecznością zakupu no- wów SA-9 (Strzała-1M 9K31) oraz 17 sztuk wych środków SEAD i porzucenia dotychczaso- SA-13 (Strzała-10). W tej grupie znajdowało się też wej filozofii biernego pokonywania środków około 850 PPZR, wśród których było około 500 ze- obrony powietrznej przez wykonywanie lotu na stawów SA-7 (Strzała-2M) oraz 230 nowszej gene- małej wysokości i z dużą prędkością14. racji SA-16 (Igła-1 9K31) i SA-18 (Igła 9K38)18. Analiza materiałów źródłowych15 wskazuje, że Oprócz przeciwlotniczych zestawów rakieto- w ramach zwalczania naziemnych środków obro- wych w skład naziemnych środków obrony po- ny powietrznej Federalnej Republiki Jugosławii wietrznej wchodziło około 1850 środków artylerii wykonano 6630 s/l, co stanowiło 55 procent przeciwlotniczej różnego kalibru. Stanowiły one ogólnego wysiłku w walce o zdominowanie prze- duży potencjał, czego dowodem było zorganizo- strzeni powietrznej oraz 17 procent wszystkich wanie aż 15 pułków artylerii przeciwlotniczej. misji bojowych. W ramach realizacji osłony my- W ich wyposażeniu znajdowało się 266 samo- śliwskiej (CAP/Escort) lotnictwo NATO przepro- bieżnych zestawów ZSU-30-2, 54 sztuki wadziło około 3600 s/l – 30 procent misji wyko- ZSU-57-2, 350 środków artyleryjskich M53/59 nanych w walce o zdominowanie przestrzeni kalibru 30 mm, 60 środków artyleryjskich M55 powietrznej. Najmniejszy wysiłek w rozważanej A2 kalibru 20 mm, 75 środków artyleryjskich kategorii działań lotnictwa to działania związane M55 A3 kalibru 30 mm, 150 środków artyleryj- ze zwalczaniem potencjału lotniczego na lotni- skich M55 A4B1 kalibru 20 mm oraz 80 środków skach. W ich ramach lotnictwo wykonało 1690 artyleryjskich M75 kalibru 20 mm19. misji – jedynie 15 procent wysiłku w walce o Przeciwlotnicze zestawy rakietowe SA-2, zdominowanie przestrzeni powietrznej (tab. 1). SA-3 oraz SA-6 były uważane przez NATO za przestarzałe technologicznie. Jednak w latach po- Zagrożenie przedzających konflikt w Kosowie specjaliści Według wstępnych ocen analityków sojuszu, wojskowi Federalnej Republiki Jugosławii, bogat- system obrony powietrznej Federalnej Republiki si o doświadczenia z użycia naziemnych środków Jugosławii nie stanowił większego zagrożenia dla obrony powietrznej wyniesione z operacji lat dzie- lotnictwa NATO. Opinię taką sformułowano na więćdziesiątych XX wieku, skupili wysiłek na podstawie informacji odnoszących się do liczby i jakości posiadanych przez stronę serbską naziemnych środków obrony powietrznej. 14 L.E. Torrens: The Future of NATO’s Tactical Air Doctrine. W skład naziemnych środków obrony po- School of Advanced Airpower Studies, Maxwell Air Force Ba- wietrznej FRJ wchodziły środki przeciwlotnicze se. Alabama 1996, s. 37. 16 o znaczeniu strategicznym oraz taktycznym . 15 A.H. Cordesman: The Lessons and Non-Lessons…, W pierwszej grupie znalazły się przeciwlotnicze op.cyt., s. 37–38, 126. zestawy rakietowe SA-2 (S-75), SA-3 (S-125) 16 A. Radomyski: Ocena działania serbskiego systemu obro- oraz SA-6 (2K12). Dwa pierwsze zestawy pół- ny powietrznej w czasie operacji powietrznej „Allied Force”. stacjonarne charakteryzowały się wysokim Zeszyty Naukowe AON nr 2(55)/2004, s. 172. 17 B.S. Lambeth: Kosovo and the Continuing…, op.cyt., s. 17. pułapem rażenia celów powietrznych. Z kolei 18 A.H. Cordesman: The Effectiveness of the NATO Tacti- mobilny zestaw SA-6 był predestynowany cal…, op.cyt., s. 33–34. do zwalczania celów na małych i średnich wyso- 19 H. Cordesman: The Lessons and Non-Lessons…, op.cyt., kościach. W przededniu operacji „Allied Force” s. 182–183.

przegląd sił powietrznych 71 NR 2/2013 Doświadczenia

Tabela 2. Środki przeciwlotnicze FRJ w operacji „Allied Force”

Typ środka Liczba Charakterystyka Przeciwlotnicze zestawy rakietowe SA-2 3 (dywizjon) półstacjonarny/dowódcza metoda naprowadzania SA-3 16 (dywizjon) półstacjonarny/dowódcza metoda naprowadzania SA-6 25 (bateria) mobilny/półaktywna metoda naprowadzania SA-9 130 (zestawów) samobieżny (podwozie kołowe)/naprowadzanie IR samobieżny (podwozie gąsienicowe)/ SA-13 17 (zestawów) naprowadzanie IR SA-7 500 przenośny/naprowadzanie IR SA-16/SA-18 230 przenośny/naprowadzanie IR Środki artylerii przeciwlotniczej ZSU-57-2 54 samobieżny ZSU-30-2 266 ciągniony 30 mm M53/59 350 samobieżny (Praga) 20 mm M55 A2 60 ciągniony 20 mm M75 80 ciągniony 30 mm M55 A3 75 ciągniony 20 mm M55 A4B1 150 samobieżny

Opracowanie na podstawie: B.S. Lambeth: Kosovo and the Continuing SEAD Challenge. Aerospace Power Journal, Summer 2002, s. 17; A.H. Cordesman: The Effectiveness of the NATO Tactical Air and Missile Campaign Against Serbian Air and Gro- und Forces in Kosovo. Center for Strategic and International Studies, A Working Paper. Washington D.C. 2000, s. 33–34.

modernizacji posiadanego sprzętu oraz opraco- tyki zwalczania naziemnych środków OP stoso- wywaniu nowych koncepcji jego bojowego za- wanej przez lotnictwo USA w operacji „Desert stosowania. Dowódcy serbscy zastosowali wiele Storm”. Przypuszcza się również, że eksperci rozwiązań, które miały stać się przeciwwagą dla iraccy podzielili się swoimi doświadczeniami potęgi powietrznej sojuszu. Jedną z koncepcji z trwającej w tym czasie konfrontacji ich środ- była taktyka pasywnego użycia sił (the strategy ków OPL z lotnictwem koalicji w ramach opera- of withholding military force). Polegała ona na cji wymuszania stref zakazu lotów nad południo- aktywnym wykorzystywaniu w tym samym cza- wym (operacja „Southern Watch”) i północnym sie tylko niewielkiej części potencjału naziem- obszarem Iraku (operacja „Northern Watch”)21. nych środków obrony powietrznej20. Uważa się, że Serbowie, przewidując rozwój 20 wydarzeń, wysłali swoich specjalistów wojsko- M. Andrew: Revisiting the Lessons of operation Allied wych z dziedziny obrony powietrznej do Iraku. Force. Air Power Australia Analysis. 04/2009 http://www.ausairpower.net/APA-2009-04.html Wizyta ta pozwoliła uzyskać od ekspertów irac- 21 M. Marszałek: Sojusznicza Operacja „Allied Force”…, kich wiele cennych informacji dotyczących tak- op.cit., s. 58.

72 przegląd sił powietrznych doświadczenia

Większość serbskich środków przeciwlotni- Istotną rolę w zwiększeniu żywotności prze- czych, jeszcze przed rozpoczęciem operacji ciwlotniczych zestawów rakietowych odgrywała przez siły NATO, opuściła miejsca stałej dyslo- sieć naziemnych stacji radiolokacyjnych rozpo- kacji, aby rozśrodkować i ukryć sprzęt w terenie znania przestrzeni powietrznej. Według B. Lam- górzysto-lesistym, trudnym do prowadzenia mi- betha, podsystem rozpoznania przestrzeni po- sji rozpoznawczych przez lotnictwo. wietrznej składał się z ponad stu radarów Dodatkowo, szeroko stosowano rozbudowę połączonych sieciami światłowodowymi w jeden fortyfikacyjną stanowisk ogniowych. Innym spo- system, umożliwiający wykrywanie i śledzenie sobem, który pozwalał zwiększyć żywotność bo- obiektów powietrznych nad całym obszarem FRJ. jową serbskich środków OP, zwłaszcza tych Większość stacji radiolokacyjnych działających o charakterze mobilnym, było maksymalne ogra- w ramach systemu obrony powietrznej była niczanie czasu potrzebnego na zajęcie stanowi- produkcji radzieckiej, ale Serbowie używali rów- ska ogniowego, wykonanie strzelania oraz jego nież radarów TPS-63 opuszczenie (shoot and scoot tactics). Oprócz te- i TPS-70 zakupionych go obsługi serbskich środków przeciwlotniczych w USA22. Charakterystyczną cechą były zobligowane do wykonywania manewrów Aby poprawić działań serbskich mobil- rutynowych po każdym stwierdzonym przelocie funkcjonowanie serb- nych środków przeciwlotni- lotnictwa NATO. skich naziemnych czych było przygotowanie Przeciwlotnicze zestawy rakietowe wykorzy- środków obrony po- wielu stanowisk ogniowych. stujące radiolokacyjne techniki naprowadzania wietrznej, korzystano Skracało to znacząco prze- rakiet prowadziły ogień bardzo rzadko i jedynie także z rozpoznania stawianie sprzętu z położe- do starannie wyselekcjonowanych celów po- agenturalnego. Do te- nia marszowego w bojowe, wietrznych działając z zaskoczenia oraz prze- go celu stosowano i odwrotnie. strzegając procedur kontroli promieniowania komercyjne mobilne elektromagnetycznego. Większość stacji napro- i stacjonarne środki wadzania rakiet zestawów przeciwlotniczych łączności telefonicznej. Dzięki temu serbskie ob- wyposażono w celowniki telewizyjno-optyczne sługi naziemnych środków obrony powietrznej pracujące również w podczerwieni. Zwiększyło otrzymywały informacje o przeciwniku po- to możliwości posiadanych środków do prowa- wietrznym z 10–15-minutowym wyprzedze- dzenia działań bojowych w warunkach silnych niem23. zakłóceń elektronicznych oraz pozwoliło ograni- W operacji „Allied Force” obsługi naziem- czyć czas promieniowania elektromagnetyczne- nych środków obrony powietrznej FRJ, mimo go w trakcie śledzenia wykrytych celów po- odpalenia około 81524 rakiet przeciwlotniczych, wietrznych. zdołały zestrzelić jedynie dwa samoloty załogo- Kolejne istotne przedsięwzięcie, z punktu wi- we F-117 i F-16. Za duży sukces uznaje się ze- dzenia zwiększenia żywotności naziemnych środków obrony powietrznej Federalnej Republi- ki Jugosławii, to rutynowo organizowane masko- 22 B.S. Lambeth: NATO’s Air War for Kosovo…, op.cyt., s. 18. wania z wykorzystaniem makiet sprzętu bojowe- 23 A. Radomyski: Ocena działania serbskiego systemu obro- go i środków podręcznych. Stosowano również ny powietrznej w czasie operacji powietrznej „Allied Force”. imitatory promieniowania elektromagnetyczne- „Zeszyty Naukowe” AON nr 2(55)/2004, s. 178. 24 go o charakterystykach pracy zbliżonych do sta- Na 815 rakiet przeciwlotniczych składało się 477 rakiet zestawu SA-6, 188 szt. SA-3, 124 systemy MANPADS (SA-7, cji radiolokacyjnych zestawów SA-2, SA-3 oraz SA-16, SA-18) oraz 26 niezidentyfikowanych. Uważa się, że SA-6. Dlatego większość rakiet przeciwradiolo- większość rakiet wykorzystujących radiolokacyjne techniki kacyjnych oraz innych lotniczych środków raże- naprowadzania obsługi PZR odpaliła bez naprowadzania nia lotnictwa NATO trafiało w pozorne obiekty z obawy przed łatwym wykryciem i porażeniem zestawu. B.S. naziemnych środków obrony powietrznej. Lambeth: NATO’s Air War for Kosovo…, op.cyt., s. 109.

przegląd sił powietrznych 73 NR 2/2013 Doświadczenia

Tabela 3. Straty lotnictwa NATO w operacji „Allied Force”

Przyczyna PZR Artyleria PPZR Łącznie (radiolokacyjne) plot Liczba Załogowe statki 2 – – 2 powietrzne Bezzałogowe statki 1 24 25 powietrzne

Opracowanie własne na podstawie: B.S. Lambeth: NATO’s Air War for Kosovo: A Strategic and Operational Assessment. RAND. Santa Monica 2001, s. 97, 108, 109.

Tabela 4. Lotnictwo NATO wydzielone do zwalczania naziemnych środków OP Federalnej Republiki Jugosławii w operacji „Allied Force”

Typ samolotu Liczba Państwo Charakter działań SEAD EC-130H 5 dezorganizacyjny F-16CJ 48 USA destrukcyjny EA-6B 30 dezorganizacyjny/destrukcyjny Tornado ECR 10 RFN destrukcyjny Tornado ECR 20 Włochy destrukcyjny

Opracowanie własne na podstawie: B.S. Lambeth: NATO’s Air War for Kosovo: A Strategic and Operational Assessment. RAND. Santa Monica 2001, s. 103.

strzelenie 27 marca 1999 roku przez zestaw wania taktyczne (Composite Air Operations SA-3 samolotu F-117 Nighthawk. Większą efek- – COMAO)25. tywność strzelania osiągnięto przeciwko bezza- łogowym statkom powietrznym (BSP). Serbowie Sposoby działania zestrzelili 25 platform, w tym 24 przy wykorzy- Pasywna taktyka działania przyjęta przez Ser- staniu przenośnych przeciwlotniczych zestawów bów spowodowała, że naziemne środki obrony rakietowych oraz środków artylerii przeciwlotni- powietrznej FRJ w czasie prowadzenia operacji czej (tab. 3). stały się trudnym obiektem oddziaływania Przyjęta przez serbski personel obrony po- (non-cooperative target). Sytuacja taka wymusiła wietrznej taktyka działań, mimo niskiej efektyw- zwiększenie potencjału lotnictwa NATO wydzie- ności strzelań, pozwoliła do końca operacji lanego do działań SEAD kosztem innych działań utrudniać wykonywanie lotów lotnictwu NATO lotnictwa. Zadania zwalczania naziemnych środ- w przestrzeni powietrznej Federalnej Republiki ków obrony powietrznej w operacji „Allied For- Jugosławii. Potwierdza to porównywalna liczba rakiet przeciwlotniczych odpalonych przez serbskie obsługi przeciwlotnicze na początku i końcu 25 K. Werrell: Archie to SAM. A Short Operational History of operacji oraz konieczność wykonywania Ground-Based Air Defense. Maxwell Air Force Base, Ala- lotów z eskortą SEAD przez wszystkie zgrupo- bama 2005, s. 231.

74 przegląd sił powietrznych doświadczenia

ce” wykonywało 113 samolotów. Najwięcej ma- Inne rozwiązanie stosowano w wypadku sa- szyn wydzieliły Stany Zjednoczone – 83, Włochy molotów EA-6B operujących z lotniskowca USS – 20, RFN – 10 (tab. 4). Theodore Roosevelt. Mniejsza odległość do rejo- W czasie operacji okazało się, że liczba samolo- nu działań pozwalała na ich uzbrajanie w dwie tów dedykowanych do walki z naziemnymi środ- rakiety AGM-88, co umożliwiało jednoczesne kami obrony powietrznej Federalnej Republiki Ju- zakłócanie naziemnych środków obrony po- gosławii jest niewystarczająca. W wyniku nieko- wietrznej w strefach ich rażenia (stand-in jam- rzystnego rozwoju sytuacji, związanej z ogniowym ming) oraz obezwładnianie uaktywniających się zwalczaniem serbskich środków OP, samoloty serbskich środków radiolokacyjnych. Jednak SEAD wykonywały dwukrotnie większą liczbę EA-6B miały mniejszą prędkość od samolotów wylotów od ogólnie przyjętych norm bojowego ich uderzeniowych, która nie pozwalała na ich osło- użycia26. Spowodowane to było wycofaniem nę metodą towarzyszenia (en-route jamming). z uzbrojenia sił powietrznych USA wyspecjalizo- Brak wystarczającej liczby samolotów do zwal- wanych środków SEAD, takich jak F-4G Wild czania naziemnych środków obrony powietrznej, Weasel i EF-111 Raven. Dlatego w operacji „Al- w tym głównie EA-6B, skutkował przyjęciem tak- lied Force”, jak nigdy dotąd, samoloty SEAD były tyki polegającej na ich dyżurowaniu w strefach rozpatrywane w kategoriach środków „bezcen- kill box. Kolejnym efektem niedostatecznej liczby nych” (Low-Density/High-Demand Assets). środków SEAD były sytuacje, w których strefy Aby wyeliminować zagrożenie, jakie stwarza- dyżurowania nie zawsze zapewniały optymalną ła artyleria przeciwlotnicza oraz PPZR, wpro- osłonę lotnictwu NATO. Dowodem na to było ze- wadzono zakaz wykonywania lotów poniżej strzelenie samolotu F-117 Nighthawk. wysokości 15 tysięcy stóp. Takie podejście spra- W opinii Carlo Koppa, działania SEAD o cha- wiło, że głównym zagrożeniem dla lotnictwa rakterze dezorganizacyjnym związane z zakłóca- NATO były przeciwlotnicze zestawy rakietowe niem środków radiolokacyjnych dały zadowalają- małego i średniego zasięgu. Aby mu przeciw- ce rezultaty. Wyrazem tego była bardzo niska działać, lotnictwo sojuszu prowadziło w czasie efektywność użycia zestawów wykorzystujących operacji zakrojone na dużą skalę działania SEAD radiolokacyjne techniki naprowadzania rakiet zarówno o charakterze dezorganizacyjnym, jak przeciwlotniczych27. i destrukcyjnym. Kolejnym samolotem wykonującym działania Zasadniczą rolę w działaniach SEAD o cha- SEAD o charakterze dezorganizującym funkcjo- rakterze dezorganizacyjnym odegrało 30 amery- nowanie naziemnych środków obrony powietrznej kańskich samolotów EA-6B Prowler. Wykorzy- był EC-130H Compass Call. Zadaniem tych pięciu stywano je głównie do dezorganizowania pracy maszyn było przychwytywanie i zakłócanie łącz- serbskich środków radiolokacyjnych w wyniku ności radiowej zakresu KF, dzięki czemu działania zakłócania elektronicznego. Prowadzono je dwo- EA-6B były ukierunkowane tylko na zakłócanie jako. Samoloty piechoty morskiej, stacjonujące serbskich stacji radiolokacyjnych. na lądzie, z racji dłuższej trasy lotu, wykonywały Klasyczna misja EC-130H polegała na dyżu- misje bez rakiet HARM mając podwieszone do- rowaniu w strefie rozmieszczonej poza zasię- datkowe zbiorniki paliwa. Dlatego też, aby unik- giem środków przeciwlotniczych FRJ (stand-off nąć bezpośredniej konfrontacji z serbskimi PZR, samoloty bazowania lądowego realizowały za- 26 R. Haffa, B. Watts: Brittle Swords: Low-Density, High-De- kłócanie spoza stref rażenia (stand-off jamming). mand Assets.. Strategic Review Fall 2000, s. 45. http://www. Zakłócanie ze stref rozmieszczonych w zasięgu northropgrumman.com/analysis-center/other-publications/as- środków przeciwlotniczych (stand-in jamming) sets/Brittle-Swords-Low-Density-Hig.pdf było możliwe wyłącznie w osłonie samolotów 27 C. Kopp: Surface to Air Missile Effectiveness in Past Con- SEAD F-16CJ oraz Tornado ECR uzbrojonych flicts. strona internetowa czasopisma Air Power Australia. w rakiety przeciwradiolokacyjne HARM. http://www.ausairpower.net/APA-SAM-Effectiveness.html

przegląd sił powietrznych 75 NR 2/2013 Doświadczenia

jamming) na wysokości około 8 tysięcy metrów że w operacji „Allied Force” przynajmniej sześć przez 12–14 godzin na dobę28. rakiet HARM odpalonych w rejonie Kosowa eks- W literaturze wskazuje się, że mimo intensywne- plodowało na obszarze Bułgarii33. go prowadzenia zakłócania relacji łączności w ramach systemu obrony powietrznej FRJ lotnictwu środki walki NATO nie udało się całkowicie pozbawić sił serb- Podstawowym samolotem sojuszu, użytkowa- skich możliwości dowodzenia naziemnymi środka- nym w działaniach SEAD o charakterze de- mi obrony powietrznej29. Dopiero sparaliżowanie strukcyjnym, był F-16 CJ Viper Wild Weasel komercyjnej sieci telekomunikacyjnej, wykorzysty- Block 50. W operacji brało udział 48 maszyn te- wanej przez Serbów, spowodowało dezintegrację go typu, które wydzielono z sił powietrznych podsystemu dowodzenia obroną powietrzną30. USA. Wykorzystywano w nich przede wszyst- W aspekcie działań dezogranizujących na kim rakiety przeciwradiolokacyjne AGM-88 uwagę zasługuje stosowanie przez lotnictwo HARM. Działania SEAD wykonywane przez te NATO holowanych pułapek radiolokacyjnych samoloty wymagały użycia zgrupowania skła- (towed decoy) typu AN/ALE-50. W operacji dającego się z czterech maszyn. Było to podyk- system ten wykorzystywały załogi samolotów towane tym, że system kierowania ogniem rakiet F-16 oraz B-1B. HARM (HTS – HARM Targeting System) miał Działania SEAD o charakterze destrukcyjnym pole obserwacji ograniczone do 180 stopni. prowadzono przeciwko obiektom stacjonarnym W czasie działań SEAD pierwsze dwa F-16 CJ oraz mobilnym. W wypadku naziemnych środ- obserwowały obszar z jednego kierunku, pozo- ków obrony powietrznej FRJ o charakterze sta- stałe z przeciwnego. cjonarnym zwalczanie ich było planowane za- Inne maszyny, które wykorzystywały rakiety wczasu (preplanned SEAD). Z kolei środki AGM-88, to niemieckie i włoskie Tornado ECR. mobilne, ze względu na stałe wykonywanie ma- Taktyka stosowania rakiet HARM, podobnie jak newrów, zwalczano doraźnie (reactive SEAD) w wypadku F-16CJ, sprowadzała się przede w razie wykrycia promieniowania elektromagne- wszystkim do wyboru sposobu jej odpalenia. tycznego lub w sytuacji posiadania informacji Niemieckie Tornado ECR w ramach działań o ich aktualnym rozmieszczeniu. W początkowym okresie operacji „Allied For- ce” celem zwalczania naziemnych środków 28 A. Price: The History of US Electronic Warfare. Vol. III – obrony powietrznej było obezwładnianie maksy- Rolling Thunder Through Allied Force, 1963 to 2000, Asso- malnej liczby zestawów przeciwlotniczych SA-2, ciation of Old Crows, 2000, s. 513. SA-3, SA-6 przez fizyczne zniszczenie ich stacji 29 T. Mason: Operation Allied Force…, op.cit., s. 234. 30 naprowadzania rakiet Fang Song, Low Blow Report to Congress, Kosovo/Operation Allied Force After-Ac- i Straight Flash. Efekt zniszczenia SNR usiłowa- tion Report. Washington D.C. 31 January 2000, s. 82, 133. 31 Załogi samolotów SEAD odpaliły łącznie 743 rakiety no osiągnąć dzięki stosowaniu rakiet przeciwra- AGM-88 HARM w tym przeciwko: SNR zestawów SA-6 – 389, 31 diolokacyjnych AGM-88 HARM . SA-3 – 208, SA-2 – 1, radiolokacyjnym stacjom wstępnego W takiej sytuacji jednym ze sposobów zapew- przeszukiwania – 125, inne – 20. B.S. Lambeth: NATO’s Air nienia bezpieczeństwa samolotom wykonującym War for Kosovo…, op.cyt., s. 110. misje w przestrzeni powietrznej Federalnej Repu- 32 W operacji „Allied Force” załogi amerykańskich samolo- bliki Jugosławii było odpalanie rakiet HARM tów F-16CJ Viper z 52 Skrzydła Lotnictwa Taktycznego 62% w reżimie pracy preemptive32 (bez stwierdzenia rakiet AGM-88 odpaliły w reżimie preemptive (PET). Ch. Ly- on: Operation Allied Force: A Lesson on Strategy, Risk, and pracy środków radiolokacyjnych). O ile sposób Tactical Execution. National War College, National Defense ten skutecznie powstrzymywał Serbów od prowa- University. Washington D.C. 2000, s. 18. dzenia ognia z użyciem środków radiolokacyj- 33 Ch. Bolkcom: Military Suppression of Enemy Air Defens- nych, o tyle również zwiększał prawdopodobień- es (SEAD) – Assessing Future Needs. CRS Report for Con- stwo wystąpienia strat niepożądanych. Uważa się, gress, 11 May 2005, s. 6.

76 przegląd sił powietrznych doświadczenia

zwalczania serbskich naziemnych środków obro- ciwlotniczych zestawów rakietowych PZR SA-3 ny powietrznej wykonały 394 misje, w czasie oraz 66 procent z około 100 stacji radiolokacyjnych których odpaliły 244 rakiety HARM34. rozpoznania przestrzeni powietrznej (tab. 5). Problemy z ogniowym zwalczaniem radarów z wykorzystaniem rakiet przeciwradiolokacyjnych Refleksje przyczyniły się do nadania większej rangi działa- W operacji reagowania kryzysowego, jakim by- niom SEAD z użyciem innych lotniczych środ- ła „Allied Force”, założenia dotyczące zwalczania ków rażenia. Koncepcja ta miała zapewnić więk- naziemnych środków obrony powietrznej prze- szą możliwość niszczenia wszystkich wykrytych ciwnika przez lotnictwo były zbliżone do tych naziemnych środków obrony powietrznej. Od po- łowy operacji działania SEAD o charakterze destrukcyjnym przybrały formę niszczenia naziemnych środków obrony powietrznej przeciwnika Właściwa taktyka (Destruction of Enenemy Air Defenses-DEAD35. W działania te zaangażowano samoloty uderze- Serbowie wykorzystali wszystkie środki, aby spowodo- niowe (F-15E Strike Eagles, F/A-18C, F-16), wać jak najniższą skuteczność rakiet przeciwradioloka- uzbrojone w kierowane pociski rakietowe AGM-65 cyjnych. Serbskie obsługi środków OP ograniczyły czas Maverick z naprowadzaniem telewizyjnym, bom- promieniowania elektromagnetycznego, zastosowały by naprowadzane laserowo, zasobniki kasetowe taktykę przemiennego włączania wielu środków radiolo- (CBU), AGM-130 oraz AGM-154 JSOW. kacyjnych rozmieszczonych obok siebie (blinking tac- Innymi środkami ogniowymi do zwalczania na- tics), wykorzystywały też imitatory promieniowania elek- ziemnych środków obrony powietrznej Federalnej tromagnetycznego. Republiki Jugosławii, przede wszystkim w pierwszych dniach operacji, były pociski manewrujące AGM-86C, odpalane przez samoloty B-52, oraz pociski TLAM, odpalane z okrętów znajdujących się na Morzu Adriatyckim. Głównymi obiektami ich oddziaływania były cele o charakterze stacjonarnym i półstacjonarnym, takie jak posterunki radiolokacyjne, stanowiska ogniowe PZR SA-2 oraz słabo umocnione stanowiska dowodzenia obroną powietrzną. mających zastosowanie w typowych działaniach Oceny działania lotnictwa NATO w ramach bojowych. Dlatego działania SEAD rozpatrywano zwalczania serbskich naziemnych środków OP w kategoriach walki o zdominowanie przestrzeni w operacji „Allied Force” są zróżnicowane. Jeśli powietrznej. Istotnymi czynnikami, wpływający- weźmiemy pod uwagę wskaźnik strat lotnictwa mi bezpośrednio na ich skuteczność, było dążenie poniesionych w operacji, działania SEAD uznaje się za efektywne36. Jeśli rozpatruje się je przez pryzmat liczby porażonych ogniowo serbskich na- 34 A.H. Cordesman: The Lessons and Non-Lessons…, op.cyt., ziemnych środków obrony powietrznej, rezultaty s. 37. są dalekie od pożądanych. W czasie 78 dni opera- 35 W literaturze często spotykanym synonimem terminu cji lotnictwo SEAD zdołało obezwładnić lub DEAD jest hard kill. B.S. Lambeth: NATO’s Air War for Koso- vo…, op.cyt., s. 107. zniszczyć jedynie 12 procent (3 z 25) zestawów 36 Wskaźnik strat lotnictwa w operacji „Allied Force” w odnie- SA-6. Lepsze rezultaty osiągnięto w zwalczaniu sieniu do lotnictwa załogowego wyniósł 0,005% (wysiłek stacjonarnych i półstacjonarnych środków na- 38 000 s/l – straty 2 samoloty), czyli był około 10 razy niższy ziemnych. Lotnictwo SEAD wyeliminowało niż w operacji „Desert Storm” (0,04%). Zdecydowanie więk- z walki wszystkie trzy zestawy SA-2, 11 z 16 prze- szy wskaźnik strat dotyczył BSP, który wyniósł około 0,05%.

przegląd sił powietrznych 77 NR 2/2013 Doświadczenia

Tabela 5. Zniszczone i obezwładnione przez lotnictwo NATO w operacji „Allied Force” naziemne środki obrony powietrznej FRJ

Siły Stan Obezwładnione/ Zniszczone środki Środki wyjściowy zniszczone (%)

Środki stacjonarne i półstacjonarne SA-2 3 3 100 SA-3 16 11 70 RSWP Około 100 66 66 Razem 119 80 67 Środki mobilne SA-6 25 3 12

Opracowanie własne na podstawie: A.H. Cordesman: The Lessons and non-Lessons of the Air and Missile Campaign in Kosovo. Center for Strategic and International Studies, Washington D.C. 2000, s. 144–145; B.S. Lambeth: NATO’s Air War for Kosovo: A Strategic and Operational Assessment. RAND, Santa Monica 2001, s. 62–63.

do unikania strat niepożądanych oraz sprawowa- lotniczych zestawów rakietowych. W warunkach nie cywilnego nadzoru nad prowadzeniem opera- stosowania przez serbskie obsługi naziemnych cji przez rządy krajów członkowskich. środków obrony powietrznej szerokiej decentrali- Mimo znaczącej przewagi technologicznej lot- zacji działań oraz rozpraszania i manewru środka- nictwa NATO nad naziemnymi środkami obrony mi, skuteczność SEAD stała się problematyczna. powietrznej Federalnej Republiki Jugosławii, Pasywna taktyka wykorzystania środków prze- kompleksowe wykorzystanie zróżnicowanych ciwlotniczych uwidoczniła niską skuteczność ra- form maskowania, mylenia oraz stosowanie makiet przeciwradiolokacyjnych w działaniach newrów pozwoliło utrzymać ich zdolność bojo- o charakterze dezorganizacyjnym. Wymusiło to wą do końca operacji. Mimo że efektywność ich stosowanie do zwalczania naziemnych środków strzelania była bardzo niska, to fakt stałego za- obrony powietrznej innych lotniczych środków ra- grożenia ze strony serbskich środków przeciw- żenia przenoszonych przez samoloty w wersji lotniczych oraz chęć uniknięcia przez NATO uderzeniowej. utraty chociażby jednego samolotu spowodowa- Operacja „Allied Force” wykazała, że liczba ły, że aż 55 procent wszystkich misji w ramach samolotów SEAD jest niewystarczająca. Skutko- walki o zdominowanie przestrzeni powietrznej wało to koniecznością prowadzenia osłony ze stanowiły działania SEAD. stref kill box, co nie zawsze gwarantowało opty- Potwierdziły się oceny z wcześniejszych opera- malne wsparcie poszczególnym grupom lotnic- cji, że największe zagrożenie dla lotnictwa stano- twa uderzeniowego. n wią małogabarytowe i mobilne środki przeciwlotnicze mogące razić środki napadu powietrznego Autor jest absolwentem WAT i AON. Służbę wojskową do wysokości około 5 tysięcy metrów. rozpoczął jako dowódca plutonu plot. Następnie służył jako O ile skuteczność zwalczania ogniowego zesta- dowódca baterii w dywizjonie rakietowym OP, później jako wów o charakterze stacjonarnym i półstacjonar- specjalista Pionu Planowania Operacji w COP. Obecnie nym była zadowalająca, o tyle nie można tego jest asystentem w Zakładzie Działań Sił Powietrznych powiedzieć w odniesieniu do mobilnych przeciw- na Wydziale Zarządzania i Dowodzenia AON.

78 przegląd sił powietrznych Logistyka

mjr Dariusz Kupiec Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych

Natowski standard logistyczny

System LogFAS jest jedynym wdrożonym, stosowanym i określonym w dokumentach doktrynalnych NATO jako docelowy standard wymiany informacji w ramach sojuszu. Jest także wykorzystywany w działaniach grup bojowych Unii Europejskiej.

gencja Systemów Informatycznych – normy zużycia – zależne od rodzaju uzbroje- NATO (NATO Communication nia i sprzętu wojskowego; and Information Systems Agency – współczynniki modyfikacji tempa zużywa- A – NCSA) dystrybuuje obecnie wersję nia – zależne od warunków operacyjnych wyko- 6.1.5 logistycznego systemu informatycznego nywanego zadania, warunków terenowych i kli- LogFAS (Logistic Functional Area Services)1. Jest matycznych. ona rozwinięciem wersji 6.1.0 – poprawiono System LogFAS w nowej wersji stworzył wa- stwierdzone błędy oraz rozszerzono funkcjonal- runki do przetwarzania danych w technologii ność modułu SPM (Sustainment Planning klient–serwer i budowy wspólnej bazy danych dla Module) i modułu analitycznego SDM (Supply całości zaangażowanych sił i środków. Ponadto Distribution Model). rozwój funkcjonalności modułu SPM i wprowadzenie nowych modułów, w szczególności powsta- Struktura nie modułu analitycznego SDM, pociąga za sobą Na rysunku 1 pokazano moduły systemu LogFAS konieczność zapewnienia adekwatnej organizacji wraz z zależnościami informacyjnymi jego zasad- użytkowania systemu. niczych części: M&T (Movement and Trans- portation), w tym ADAMS (Allied Deployment and 1 Logistyczny system informatyczny Movement System); ACROSS (ACE Resource W artykule , opublikowa- nym w „Przeglądzie Sił Powietrznych” nr 1/2013, przedstawio- Optimization Software System); LogRep oraz no koncepcję systemu meldunkowego i sprawozdawczości wspólną dla wszystkich modułów bazę LogBase. logistycznej LogRep (Logistics Reporting). Omówiono budo- W aktualnej wersji oprogramowania można wę meldunku LogRep oraz organizację prac przy budowie uwzględnić: bazy danych LogBase systemu informacyjnego LogFAS.

przegląd sił powietrznych 79 NR 2/2013 Logistyka

LOGFAS

M&T ACROSS ADMEM ADAMS MARMEM CORSOM

GeoMan AGMEM EVE

LDM LEMEM

LOGFAS SPM Common NS Wan Formats and Internet Technology LOGBASE

INNE BAZY

LOGREP RYS. 1. Struktura systemu SDM informatycznego LogFAS wer. 6

Źródło: dokumentacja systemu LogFas.

Sprawą wymagającą wyjaśnienia jest system niejszego artykułu. Trudno jednak nie odnieść się klasyfikacyjny RIC (Reportable Item Code), za- do publikacji w „Przeglądzie Logistycznym” nr 3 stosowany w LogFAS. Pozwala on na grupowa- z 2010 roku, w którym profesor Krzysztof Ficoń nie zasobów logistycznych na sześciu poziomach zgłosił oczekiwanie, że: obligatoryjne wdrożenie funkcjonalnych. Możliwe jest w związku systemu GS1 do logistyki Sił Zbrojnych RP być z tym tworzenie sprawozdań, których szczegóło- może zakończy ciągnący się w nieskończoność wość dostosowano do dowolnego szczebla dowo- i wciąż osiągający mizerne efekty proces budowy dzenia. Dzięki możliwości jego integracji z sys- i wdrażania tzw. jednolitego kodu (indeksu) ma- temami narodowymi oraz systemem kodyfikacji teriałowego MON, który od prawie 50 lat hamo- NSN (NATO Stock Number) jest powszechnie wał pełną automatyzację logistycznej sfery zaopa- używany we wszystkich armiach państw NATO trzenia i dystrybucji w resorcie obrony narodowej. i wielu innych krajach. RIC został zatwierdzony Natowskie próby wprowadzenia standardowego in- jako podstawowy system NATO w budowanym deksu materiałowego w ramach sojuszniczego pro- tak zwanym jednolitym obrazie sytuacji operacyj- gramu standaryzacji i interoperacyjności również nej (Common Operational Picture – COP) i za- kończyły się tylko wdrożeniami cząstkowymi. Być rządzaniu operacyjnym łańcuchem logistycznym może nastał więc czas dominacji doskonałej jako- (Operational Logistics Chain Management ści produktów cywilno-biznesowych oferowanych – OLCM). przez Military Logistics na najwyższym poziomie Złożoność zagadnień dotyczących systemu RIC oraz związanej z nim listy pozycji meldunkowych 2 K. Ficoń: Globalny system automatycznej identyfikacji GS1. (Reportable Item List – RIL) przekracza ramy ni- „Przegląd Logistyczny” 2010 nr 3.

80 przegląd sił powietrznych Logistyka

Dane Jednolity obraz o zasobach Współczynniki sytuacji operacyjnej (COP)

SPM ACROSS Planowanie Planowanie wsparcia IWsp. SZ zasobów logistycznego

LDM ADAMS LDM ADAMS EVE Profil sił Planowanie Wykonanie i środków przemieszczeń przemieszczeń LDM LogRep Planowanie działań, analiza wariantów. Podejmowanie decyzji przez dowódców Jednostki wojskowe

Multinational CORSOM Sprawozdawczość Command&Control logistyczna LDM Inspektoratu LogRep Wsparcia Narodowy system dowodzenia SDM i kierowania logistyką LogRep – dane wyjściowe systemu LogFAS

Rys. 2. Schemat budowania zasobów LogBase niezbędnych do generowania sprawozdawczości logistycznej

Źródło: dokumentacja systemu LogFas. konkurencyjności i przy pełnej funkcjonalności i w konsekwencji poprawy interoperacyjności po- i niezawodności (tak jak w GS1)2. winien stanowić referencję w systemie indeksa- System kodów RIC stanowi skuteczne rozwią- cyjnym wykorzystywanym w siłach zbrojnych. zanie dla narodowych systemów kodyfikacyjnych, Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych niezależnie od stopnia ich zgodności ze standar- NATO w Europie (Supreme Headquarters Allied dami międzynarodowymi. Nakłada jednak ko- Powers Europe – SHAPE) wraz z Agencją NATO nieczność prawidłowego zharmonizowania syste- ds. Zaopatrzenia i Eksploatacji (NATO mu narodowego z systemem kodów RIC. Aby Maintenance and Supply Agency – NAMSA; proces decyzyjny był skuteczny, istotne jest wła- obecnie NSPA – NATO Support Agency, Agencja ściwe zakwalifikowanie dowolnego rozwiązania Wsparcia NATO) prowadzi prace mające na celu dowolnego producenta, tak aby było ono zrozu- zharmonizowanie obu systemów. miałe dla decydenta działającego w ramach logistyki narodowej lub międzynarodowej. Możliwości Konieczne jest także zharmonizowanie syste- Planuje się, że baza zbudowana w systemie mu kodów RIC z powszechnie stosowanym w kra- LogFAS będzie uzupełniana zgodnie z cyklem jach Unii Europejskiej w zamówieniach publicz- obrotu zapasami (Day of Supply – DOS), w wy- nych kodem systemu CPV (Common Procurement padku logistycznej bazy transportowej na przy- Vocabulary), który w celu ułatwienia stosowania kład o współczynniki zużycia. Pozwoli to na uru-

przegląd sił powietrznych 81 NR 2/2013 Logistyka

ppłk w st. spocz. pil. mgr inż. ZPL-P4 Sztabu Generalnego WPMaciej Kamyk

LOGREP POC ACROSS POC

Dystrybucja Kalkulacje poziomu oprogramowania zapasów środków bojowych dla sił Generowanie deklarowanych NATO zestawień i raportów Umieszczenie wyników dla SON z kalkulacji w DPQ STiRW-CKRW

Utrzymywanie CBD SON Uaktualnienie ADAMS POC baz danych dotyczących parametrów UiSW i śbim Weryfikacja Przygotowanie CBD SON planu przemieszczenia strategicznego RIC POC SPM POC EVE – wizualizacja Analiza struktury Planowanie odtwarzania przemieszczenia RIC pod względem zapasów klasy I, III, V strategicznego występowania dla SON UiSW SZRP

Generowanie Wnioskowanie zestawień i raportów do gremiów NATO dla SON o dokonanie zmian Określanie i aktualizacja w strukturze RIC współczynników taktyczno-terenowych Dystrybucja i norm zużycia słowników (modyfication factor, consumption rate)

RIC/NIC i NSN własne opracowanie

RYS. 3. Struktura narodowego punktu kontaktowego w Siłach Zbrojnych RP

chomienie modułu analitycznego SDM, który (rys. 2). Po wpisaniu podstawowych danych o za- umożliwia generowanie raportów dotyczących sobach (Force profiles & Holdings) następuje uzu- poziomu zabezpieczania sił (force profile) w środ- pełnienie bazy współczynnikami zużycia w mo- ki zaopatrzenia (commodities). Możliwe jest tak- dule SPM, zdefiniowanie sposobu pakowania że raportowanie obciążenia poszczególnych środ- zasobów materiałowych (commodities) oraz zde- ków transportowych (assets) grupowanych dla finiowanie środków transportowych (assets). jednostek (forces) lub dla poszczególnych typów Równolegle w modułach funkcjonalnych podsys- pojazdów. temu M&T (dawniej ADAMS – Allied Deployment Oprócz przedstawienia zasadniczych informa- and Movement System) jest opracowywany szcze- cji o systemie LogRep oraz prezentacji systemu gółowy plan przemieszczania (Detailed LogFAS istotą artykułu jest uświadomienie zło- Deployment Plan – DDP). Stanowi on podstawę żoności schematu wprowadzania danych w celu do planowania przemieszczenia strategicznego sił zbudowania zasobów LogBase, niezbędnych do i środków na teatr działań, które mogą zostać generowania sprawozdawczości logistycznej przedstawione w module EVE (Effective Visible

82 przegląd sił powietrznych przegląd sił powietrznych LOgISTyKa

mapa procesów

doskonalenie obecnego łańcucha logistycznego (allied command operations + act, jwc, jaLLc, namsa)

mapa systemów implementacja mapa potrzeb ulepszeń wg wzoru: mapa obszarów pominiętych – wysoka istotność implementacja priorytety ulepszeń – niski koszt wybranych rozwiązań – wysoki priorytet zdolność – średni koszt implementacja operacyjna budowanie olmc ulepszeń olcm (allied command transformation + aco, namsa, nc3a) wymagania użytkownika ocena koncepcji wymagania systemowe koncepcja 2012 wizualizacja 2011

2010 połączenie 2009 rozwijanie Logfas, nafs, ndss oLcm Logfs cp rozwijanie 2008 medics

rys. 4. koncepcja nato rozwoju zarządzania łańcuchem logistycznym

Źródło: Logrep wg – oslo 03-04.05.2011 r. https://lognet.nato.int/Logrep/document_Library/2011-1 Logrep wg 3-5 may osLo/8.9 deu implementation of the Logfas-extractor.ppt.

Execution) w celu utworzenia jednolitego obrazu Budowa wspólnej bazy dla całych sił zbrojnych, sytuacji operacyjnej. Etapy te pozwalają na wie- ujednoliconej zwłaszcza jeśli chodzi o nazewnic- lokrotną analizę wariantów, wspierającą procesy two, zasady wypełniania pola NIC oraz uzupeł- decyzyjne na poziomie planowania zabezpiecze- nianie współczynników zużycia (Consumption nia logistycznego operacji. Rates & Modification Factors), stawia szczegól- ne wymagania wobec funkcjonowania systemu. jednolity system Szkolenie jego operatorów odbywa się w ramach: Organizatorem zasadniczych podsystemów – szkolenia podstawowego w Wojskowej LogFAS, w tym kluczowych elementów funkcjo- Akademii Technicznej oraz w NATO CIS School nowania systemu LogRep, dla resortu obrony na- w Latinie; rodowej jest Zarząd Planowania Logistycznego – budowy zasobów na potrzeby Sił Odpowiedzi P4 Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. NATO (SON) oraz w czasie ćwiczeń i treningów. Funkcjonowanie poszczególnych podsystemów Najistotniejszymi ćwiczeniami są organizowane koordynują narodowe punkty kontaktowe (point przez szkołę w Izmirze „Steadfast Fount”, łączą- of contact – PoC) przypisane właściwym dowód- ce budowaną bazę sił i środków dla kolejnego ze- com NATO. stawu SON z bazą transportową, budowaną przez Przedstawiona na rysunku 3 struktura narodo- operatów podsystemu M&T (ADAMS). wego punktu kontaktowego w Siłach Zbrojnych RP wskazuje, że wszystkie ośrodki decyzyjne, w armiach sojuszniczych oprócz PoC-ADAMS, funkcjonują w Zarządzie Finalną wersją systemu LogFAS ma być wer- Planowania Logistycznego P4 SGWP. sja 6.2, która zgodnie z przewidywaniami

przegląd sił powietrznych 83 NR 2/2013 Logistyka

LOGFAS, SHARE Finanční IS Parlament Informace Katalog, Pohyby Informace materiálu Informační systém Státní IS logistiky ISSP

Výměna informací Informace (dle pravidel NATO) Štábní IS Další IS NAMSA Výrobce (Agentura NATO pro úderžbu a zásobováni)

Státní IS – systemy informatyczne państwa (systemy rządowe); Stábní IS – system informatyczny kadry i personelu; Finanční IS – system informatyczny finasów; ISSP (Informačni system o službě a personalu) – system informatyczny o służ- bie i personelu; Další IS – inne systemy informacyjne; Katalog, Pohyby materialu – katalog, ruchy materiałowe; Výměna informací (dle pravidel NATO) – wymiana danych wg zasad NATO; Vyrobce – producenci, dostawcy.

RYS. 5. Powiązania zewnętrzne systemu informatycznego logistyki – model czeski

Źródło: http://www.army.cz/avis/publikace/idet2005_katalog/49.pdf.

będzie zasadniczą konstrukcją systemu docelo- wego. Koncepcja NATO rozwoju zarządzania łańcu- LogFAS chem logistycznym zakłada konwergencję dosko- Jest systemem wielofunkcyjnym. Należy jednak mieć nalenia obecnego łańcucha logistycznego pod kie- świadomość, że uzyskanie danych wynikowych, w tym runkiem Dowództwa NATO ds. Operacji (Allied meldunków w systemie LogRep, wymaga zbudowania Command Operations – ACO) oraz budowanie od podstaw zdolności operacyjnej zarządzania łań- bazy danych o zasobach, zdefiniowania zadania wyko- cuchem logistycznym opracowywanym pod kie- nywanego przez siły i środki w ich układzie geograficz- runkiem Dowództwa NATO ds. Transformacji nym oraz wprowadzenia stosownych parametrów, na (Allied Command Transformation – ACT). przykład tempa zużywania środków zaopatrzenia i współ- Założeniem obu kierunków prac jest dojście do czynników modyfikacji (consumption rates & modification wspólnej koncepcji, zapewniającej zintegrowane factors). zobrazowanie sytuacji logistycznej w połączonym obrazie operacyjnym – Operational Logistics Chain Management (OLCM) – rys. 4. Sztab Generalny Republiki Czeskiej podjął de- cyzję, na etapie tworzenia zasad funkcjonowania systemu narodowego, o pełnej integracji z systemem LogFAS. Takie rozwiązanie zapewnia zachowanie interoperacyjności z systemem NATO

84 przegląd sił powietrznych Logistyka

System Manager LOGFAS

Repporting POCs

Joint Support

Army

Air Force SASPF Interface Navy LOGFAS-SASPF

Medical Servise

System Manager LOGFAS – organ (biuro) zarządzający systemem LogFAS; SASPF – Standard-Anwendungs-Software-Pro- dukt-Familien – nazwa własna modułu sprzęgającego oprogramowanie firmowe SAP AG; Repporting POCs (Points of Con- tact) – biuro (punkt kontaktowy), które zbiera dane, opracowuje je i przekazuje meldunki logistyczne za rodzaj sił zbrojnych.

RYS. 6. Model niemiecki – Extractor wer. 3

Źródło: LogRep WG – Vienna 17–19.11.2011 r. https://lognet.nato.int/LOGREP/Document Library/2011-2 LOGREP WG 15-17 Nov Vienna/12.7 DEU LOGFAS_LOGREP in the German Armed Forces.ppt. na etapach tworzenia i implementacji systemu na- ny stan i perspektywy rozwoju narzędzia infor- rodowego. Powiązanie informacyjne z systemem matycznego LogFAS, zapewniającego właściwą NATO zostało wpisane na pierwszym etapie two- jakość i pożądany zakres danych podstawowych. rzonych wytycznych do budowy systemu infor- Jednocześnie próbowano uświadomić możliwość matycznego dla logistyki Sił Zbrojnych Republiki zbudowania w resorcie obrony narodowej pod- Czeskiej (rys. 5). staw sprawozdawczości logistycznej, mającej Bundeswehra jako platformę programową lo- źródło w logistycznych systemach informatycz- gistycznego systemu informatycznego stosuje roz- nych, eksploatowanych i wdrażanych w siłach wiązanie firmy SAP AG. Na potrzeby integracji zbrojnych. Wykorzystanie doświadczeń, spraw- systemu NATO, dotyczącej współpracy w dzie- dzonych w strukturach NATO i w krajach uczest- dzinie logistyki, wprowadza opracowany i wdro- niczących w operacjach sojuszu, a także w kra- żony moduł programowy Extractor, który zapew- jach spoza niego, biorących udział w innych nia eksport danych z narodowego systemu na zadaniach o charakterze militarnym i pozamili- potrzeby systemu LogFAS (rys. 6). Umożliwia to tarnym, jest gwarantem budowania rozwiązań generowanie raportów LogRep opartych na dy- najlepszych. n rektywie NATO3.

Początek drogi Autor jest absolwentem WAT oraz studiów podyplomowych Właściwie opracowany raport logistyczny, nio- w Politechnice Gdańskiej i Akademii Obrony Narodowej. sący wiadomość przydatną w procesach decy- Specjalista Oddziału Logistycznych Systemów zyjnych, powinien spełniać wymogi określone Informatycznych i Indeksacji Inspektoratu w dokumentach doktrynalnych. Jednocześnie je- Wsparcia Sił Zbrojnych. go zawartość powinna być oparta na rzetelnych danych pochodzących z prawidłowo i starannie 3 Bi-SC Reporting Directive Volume V. Logistics Reports zbudowanej bazy. W artykule pokazano aktual- (BI-SCD 80-3 Volt V). SHAPE Mons, 2000.

przegląd sił powietrznych 85 NR 2/2013 PrAwo i dy scyplina

płk w st. spocz. pil. dr jERZY SZCZYGIEŁ

Dyscyplina kontra asertywność

Podstawą porządku wojskowego od niepamiętnych czasów była, i jest, dyscyplina.

łużba wojskowa zawsze była nace- Dzisiaj myślimy o karze chłosty jak o czymś chowana konfliktem między rozka- barbarzyńskim. Lecz taka kara jest jeszcze ciągle zodawcą a wykonawcami jego woli. stosowana w Iranie, Sudanie oraz Singapurze. S Rzadko który żołnierz ośmielał się Społeczeństwo polskie w olbrzymiej więk- wyrazić głośno swój sprzeciw przełożonemu, ale szości wyrastało i wychowywało się w duchu między sobą na temat decyzji dowódcy często religii katolickiej, nakazującej posłuszeństwo, krytycznie dyskutowano. Dlatego, by wola do- i w atmosferze strachu przed karą boską za je- wódcy była wykonywana, wprowadzono dyscy- go brak. Szkoła także uczyła zdyscyplinowania plinę. W różnych okresach dziejowych sposób jej i posłuszeństwa wobec nauczycieli. Dlatego też egzekwowania był różny. Od drastycznych środ- w każdym dorosłym obywatelu tkwi wyniesio- ków przymusu do służbowych środków wymu- ny z dzieciństwa obowiązek posłuszeństwa wo- szania posłuszeństwa. Problem dyscypliny zaj- bec osoby duchownej, rodziców, starszego, mował już umysły światłych ludzi starożytności. przełożonego. Strach przed nieuchronną zda- Na przykład, grecki dramaturg Ajschylos1 twier- wałoby się karą skłania nas do zachowań spole- dził, że dyscyplina jest matką dobrobytu. gliwych. W Wojsku Polskim w różny sposób wpływa się Ewolucja zachowań na żołnierzy, by zachowywali się zgodnie z naka- Wszelkie formy przeciwstawienia się woli star- zami regulaminów. Ale ich świadomość wzrasta, szego przez lata były zwalczane z różną ostrością. nic więc dziwnego, że niemądre decyzje i polece- Najpopularniejszą formą kary za łamanie dyscy- nia wzbudzają sprzeciw. Coraz częściej słychać pliny była chłosta, którą stosowano we wszyst- słowa: tego zadania nie wykonam, bo... kich armiach świata – rosyjskiej, pruskiej i bry- Ustawa z 9 października 2009 roku, w artykule tyjskiej bardzo często, trochę łagodniej w Stanach 3 pkt 12, daje wykładnię terminu dyscyplina woj- Zjednoczonych (fot.). skowa. Zgodnie z nią jest to przestrzeganie przez Kara chłosty najdłużej była wymierzana w ma- żołnierza przepisów prawa dotyczących służby rynarce wojennej we wszystkich państwach. Wy- wojskowej i innych przepisów przewidujących nikało to z potrzeby utrzymania żelaznej dyscypliny na okręcie przebywającym daleko w morzu, gdzie łatwo było o agresywne zachowania, a na- 1 Ajschylos – tragediopisarz żyjący w Grecji w latach 525– wet i bunty. W armii rumuńskiej przetrwała ona –456 p.n.e. 2 do 1945 roku! DzU 2009 nr 190, poz. 1474.

86 przegląd sił powietrznych Prawo i dy scyplina narodowe archiwum cyfrowe archiwum narodowe Publiczna kara chłosty – I wojna światowa odpowiedzialność dyscyplinarną na zasadach Oprócz kar istnieją dyscyplinarne środki zapo- i w trybie określonym w ustawie oraz wykonywa- biegawcze, takie jak: niedopuszczenie do wyko- nie rozkazów i decyzji wydanych w sprawach nywania czynności służbowych, osadzenie służbowych. w izbie zatrzymań, zawieszenie w czynnościach W artykule 2 pkt 1 czytamy, że żołnierz jest służbowych. obowiązany do przestrzegania dyscypliny wojskowej. W punkcie 3, że żołnierz starszy stop- umiejętność odmawiania niem wojskowym, niebędący przełożonym żoł- Nasuwa się pytanie, czy w czasie pokoju żoł- nierza młodszego stopniem wojskowym, podczas nierz musi wykonać każde polecenie? A jeśli nieobecności przełożonego jest uprawniony do wie, że to może przynieść szkodę lub narazić wy- wydania mu rozkazu, aby zaprzestał naruszać konawcę na niebezpieczeństwo? W takich wy- dyscyplinę wojskową. padkach powinien umieć odmówić wykonania Artykuł 24 ustawy wymienia funkcjonujące błędnego polecenia. kary dyscyplinarne, do których należą w kolejno- I tu pojawia się następne pytanie: czy żołnierz ści: upomnienie; nagana; kara pieniężna; ostrze- może odmówić dowódcy lub starszemu stopniem żenie o niepełnej przydatności na zajmowanym bez obawy o dalszy przebieg swojej służby? Czy stanowisku; odwołanie z zajmowanego stanowi- potrafi powiedzieć, że rozkaz, który ma wyko- ska służbowego; ostrzeżenie o niepełnej przydat- nać, nie zgadza się z takim czy innym przepisem ności do służby kandydackiej, służby przygoto- lub niesie za sobą zbyt duże niebezpieczeństwo? wawczej, okresowej służby wojskowej albo zawo- Przypomnijmy, że asertywność jest umiejętno- dowej służby wojskowej; usunięcie ze służby ścią nabytą i oznacza zdolność do nieagresywne- kandydackiej, służby przygotowawczej, z okreso- go wyrażania własnego zdania i postaw w sposób wej służby wojskowej albo zawodowej służby nienaruszający praw innych osób. Osoba aser- wojskowej. tywna zna cel swych zachowań i potrafi kontrolo-

przegląd sił powietrznych 87 NR 2/2013 PrAwo i dy scyplina

wać własne emocje, nie poddając się zbyt łatwo chce zrozumieć, że odmowa startu jest w danej naciskom emocjonalnym innych. sytuacji korzystna dla niego z powodów bezpie- Zachowanie asertywne polega na: reprezento- czeństwa! Nie rozumie, że pilot posiada w tym waniu własnych interesów z uwzględnieniem in- momencie głębszą wiedzę o bieżącej sytuacji. teresów drugiej osoby; uznawaniu, że jest się tak Z reguły też przy swoim lotniczym doświadcze- samo ważnym, jak inni; korzystaniu z osobistych niu potrafi poprawnie rozpoznać sytuację zagra- praw bez naruszania praw innych; akceptacji wła- żającą bezpieczeństwu lądowania w tym miejscu snych zachowań, przy zachowaniu szacunku do lub w tych warunkach i decydent powinien przy- siebie i innych. Postawa asertywna towarzyszy lu- jąć to do wiadomości. dziom, którzy stawiają sobie realistyczne cele, W życiu wojskowym pojęcie asertywności dzięki czemu w pełni wykorzystują swoje możli- z trudem próbuje się przebijać przez gąszcz regu- wości, a jednocześnie w normalnych warunkach laminów i przepisów ustalających tok służby. Za nie podejmują zbyt ryzykownych zadań, co chro- każdym biurkiem pojawiają się opory, no bo jak ni je przed rozczarowaniem, zagrożeniem i kryty- ktoś może nie wykonać mojego polecenia? Jeśli ką otoczenia. nie mamy do czynienia z warunkami bojowymi, Kwestia asertywności nabiera szczególnego to może warto zastanowić się, dlaczego podwład- znaczenia w lotnictwie wojskowym. Dotyczy to ny ma wątpliwości odnoszące się do treści naszej szczególnie załóg statków powietrznych używa- decyzji? A może po analizie inny sposób wyko- nych do przewożenia wysokich oficerów różnego nania przyniesie lepsze efekty? szczebla. Wielu z nich, gdy otrzymują wiado- mość, że lot z jakiejś istotnej przyczyny nie odbę- Dla dobra służby dzie się, idzie do telefonu i przekazuje wiado- Asertywność jest potrzebna w każdej dziedzi- mość, że nie przylecą, bo nie ma zgody na lot. nie ludzkiej działalności. Rzadko który oficer Często jednak ważny w swoim pojęciu oficer ocenia ryzyko swoich decyzji. Dlatego pojawiła z teczką jeszcze ważniejszych dokumentów uwa- się konieczność odmawiania zgody na działania ża, że koniecznie musi się szybko dostać do zagrażające zdrowiu i życiu wszystkich uczestni- określonego miejsca. Nie obchodzi go pogoda, ków działania. Dotyczy to szczególnie załóg lot- ani brak zgody na lot. On musi lecieć i już. Nie niczych, które powinny przechodzić kursy aser- przyjmuje do wiadomości, że nie ma zgody na tywności, prowadzone przez doświadczonych lot. Zamiast tego próbuje wymusić na załodze psychologów. Dobrze byłoby, gdyby takiemu start. Stosuje do tego technikę gróźb, na przykład szkoleniu poddać także wszystkich dysponentów wyrzucenie z wojska, brak awansu. Nie dociera statków powietrznych. do niego, że pilot nie odmawia lotu złośliwie, Aby w przyszłości nie dochodziło do groźnych tylko z braku zgody lub z powodu zagrożenia sytuacji, w statkach powietrznych przeznaczo- bezpieczeństwa. Ale nie dociera też świado- nych do przewozu ważnych osób powinien być mość, że pilot jest asertywny i mówi to, co powi- wprowadzony wyraźny nakaz zamykania drzwi nien powiedzieć w tej sytuacji. Czy zatem moż- do kabiny pilotów. A w kabinie pasażerskiej po- na do życia wojskowego wprowadzić zgodę na winna być wywieszona lista obowiązków wszyst- zachowania asertywne? kich pasażerów znajdujących się na pokładzie Myślę, że tak, ponieważ nie zawsze polecenia statku powietrznego w czasie lotu. n przełożonych są oparte na logicznych przesłan- kach. Odmowa nie może dotyczyć spraw stricte służbowych, ale sytuacji życzeniowych, które Autor jest absolwentem Oficerskiej Szkoły Lotniczej. Służbę rozpoczął w 45 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego. rzadko odnoszą się do wymogów służby. Chodzi Następnie służył w 11 plm OPK, kolejno jako pilot, starszy o takie wypadki, w których przełożony lub star- pilot, szef strzelania powietrznego eskadry oraz dowódca szy stopniem za wszelką cenę dąży do wykonania eskadry. Był pracownikiem AON, WOSL oraz WSUPiZ zadania tu i teraz. Decydent nie może lub też nie w Rykach. Od 1988 r. na emeryturze.

88 przegląd sił powietrznych Prawo i dy scyplina

kpt. Wojciech Kozłowski Wydział Żandarmerii Wojskowej w Poznaniu Degradacja a pozbawienie emerytury Degradację orzeka się w razie skazania za przestępstwo umyślne, jeżeli rodzaj czynu, sposób i okoliczności jego popełnienia wskazują, że sprawca utracił prawo do posiadania stopnia wojskowego.

godnie z treścią artykułu 10 Ustawy pełnienia funkcji w organach i instytucjach pań- z 10 grudnia 1993 roku o zaopatrze- stwowych i samorządu terytorialnego lub zawo- niu emerytalnym żołnierzy zawodo- dowego, jak również posiadanego stopnia woj- Z wych i ich rodzin1 żołnierzowi, który skowego i powrót do stopnia szeregowego. został skazany prawomocnym wyrokiem sądu na Pozbawienie praw publicznych wiąże się także karę dodatkową pozbawienia praw publicznych z utratą orderów, odznaczeń i tytułów honoro- lub karę degradacji za przestępstwo, które zostało wych oraz zdolności do ich uzyskania w okresie popełnione przed zwolnieniem ze służby, nie trwania pozbawienia praw. Sąd może orzec po- przysługuje prawo do zaopatrzenia emerytalnego. zbawienie praw publicznych w razie skazania na Dotyczy to zarówno żołnierzy zwolnionych ze karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od służby wojskowej, którzy ubiegają się o przyzna- lat trzech za przestępstwo popełnione w wyniku nie świadczeń z zaopatrzenia emerytalnego, jak motywacji zasługującej na szczególne potępienie. i byłych żołnierzy, już z nich korzystających. Pozbawienie praw publicznych spełnia więc za- równo funkcję represyjną, jak i prewencyjną. Pozbawienie praw publicznych W stosunku do żołnierza orzeczenie utraty Zarówno pozbawienie praw publicznych, jak stopnia wojskowego możliwe jest albo w wyniku i degradacja są środkami karnymi określonymi zastosowania środka karnego w postaci pozbawie- w Ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks nia praw publicznych, albo orzeczenia szczegól- karny2. Pozbawienie praw publicznych to jeden nego środka karnego, jakim jest degradacja. Opi- ze środków karnych enumeratywnie wymienio- sane pozbawienie praw publicznych jest środkiem nych w artykule 39 pkt 1 Kodeksu karnego. szerszym, ponieważ zawiera w sobie również Według definicji, obejmuje on utratę czynnego utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych. i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej, organu samorządu zawodowego lub gospodarczego, utratę prawa do udziału 1 DzU 2004 nr 8, poz. 66. w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości oraz 2 DzU 1997 nr 88, poz. 553 z późn. zm.

przegląd sił powietrznych 89 NR 2/2013 PrAwo i dy scyplina

Degradacja jest związana z istotą i charakterem gliwości. Można rozpatrywać ją w dwóch wymia- sił zbrojnych, w tym między innymi z hierarchicz- rach: społecznym i ekonomicznym. Żołnierz, wo- nością oraz funkcjonowaniem w wojsku stopni bec którego orzeczono degradację, poza stopniem wojskowych. Jej zastosowanie prowadzi do pozba- wojskowym, traci również autorytet i szacunek. wienia żołnierza posiadanego stopnia wojskowego W odniesieniu do żołnierzy w stopniach korpusu i powrót do stopnia szeregowego. Warunkiem ko- oficerskiego, szczególnie oficerów starszych, de- niecznym jest, aby żołnierz, wobec którego sąd gradacja wiąże się z utratą dotychczasowej pozycji orzekł degradację, był w stopniu co najmniej star- społecznej oraz posłuchu wśród innych żołnierzy, szego szeregowego. W obowiązującym systemie również w warunkach „pozawojskowych”. prawnym nie można bowiem orzec wobec szere- Dodatkową dolegliwością degradacji jest utrata gowego pozbawienia go stopnia wojskowego. Wo- posiadanego uposażenia, co wiąże się z obligato- bec szeregowych zawodowych może być orzeczo- ryjnością zwolnienia ze służby wojskowej. Zgod- nie bowiem z treścią artykułu 111 pkt 11 w zw. z artykułem 115 ust. 2 Ustawy z 11 września 2003 roku o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych3 żołnierza zawodowego zwalnia się z zawodowej Zapisane w prawie służby wojskowej wskutek utraty stopnia wojsko- Degradacja jest przewidziana w „części wojskowej” Ko- wego albo degradacji, a zwolnienie ze służby woj- deksu karnego. Zgodnie z treścią artykułu 327, obejmuje skowej następuje z mocy prawa z dniem uprawomocnienia się wyroku skazującego. utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stop- W razie uchylenia orzeczenia, o którym mowa nia szeregowego. Sąd może ją orzec w razie skazania za w artykule 111 pkt 11, oddala się jego skutki, przestępstwo umyślne, jeżeli rodzaj czynu, sposób i oko- które wynikły dla żołnierza zawodowego z tego liczności jego popełnienia pozwalają przyjąć, że sprawca tytułu. W takiej sytuacji przysługuje mu odszko- utracił właściwości wymagane do posiadania stopnia woj- dowanie od Skarbu Państwa w wysokości sześcio- skowego, zwłaszcza gdy działał w celu osiągnięcia korzy- krotności kwoty uposażenia zasadniczego wraz ści majątkowej. Można ją orzec tylko wobec osoby, która z dodatkami o charakterze stałym, należne na w chwili popełnienia czynu zabronionego była żołnierzem, ostatnio zajmowanym stanowisku służbowym, chociażby przestała nim być w chwili orzekania. z uwzględnieniem powstałych zmian, mających wpływ na prawo do uposażenia lub jego wyso- kość. W razie gdy stanowisko służbowe, które żoł- nierz zawodowy zajmował przed zwolnieniem z zawodowej służby wojskowej, nie istnieje, otrzyma odszkodowanie według stawek na porówny- ny środek karny określony w artykule 326 Kodek- walnym pod względem stopnia etatowego i grupy su karnego, to znaczy wydalenie z zawodowej uposażenia stanowisku służbowym, obowiązują- służby wojskowej. W razie orzeczenia za zbiegają- cych w dniu uprawomocnienia się orzeczenia. ce się przestępstwa pozbawienia praw publicznych Wspomniany wymiar ekonomiczny orzeczenia i degradacji lub wydalenia z zawodowej służby degradacji niesie jeszcze jedną dolegliwość. Jest wojskowej sąd orzeka tylko pozbawienie praw pu- nią odebranie żołnierzowi ubiegającemu się blicznych. W razie orzeczenia za zbiegające się o świadczenie emerytalne prawa do świadczenia przestępstwa degradacji oraz wydalenia z zawodo- przysługującego na podstawie ustawy o zaopa- wej służby wojskowej orzeka się tylko degradację. trzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i ich rodzin. Dolegliwość ta może się okazać szczegól- Żołnierz bez autorytetu Istotą degradacji, jako środka karnego, jest wy- rządzenie sprawcy przestępstwa określonej dole- 3 DzU 2010 nr 90, poz. 593.

90 przegląd sił powietrznych Prawo i dy scyplina

nie bolesna, gdyż wiąże się z utratą uprawnienia, dujących ustanie lub zawieszenie prawa do świad- które żołnierz wypracowywał od momentu roz- czeń albo ograniczenie ich wysokości, są obowią- poczęcia służby wojskowej. Im dłuższy czas służ- zane do zwrotu nienależnych im świadczeń, jeżeli by, tym dolegliwość związana z degradacją bę- były pouczone w formie pisemnej przez organ dzie bardziej odczuwalna. Emerytura wojskowa emerytalny o obowiązku zawiadomienia o tych przysługuje żołnierzowi zwolnionemu z zawodo- okolicznościach. Wypłatę świadczeń pieniężnych wej służby wojskowej, który w dniu zwolnienia wstrzymuje się, poczynając od miesiąca przypa- ma co najmniej 15 lat służby w Wojsku Polskim. dającego po miesiącu, w którym wojskowy organ Sąd Najwyższy w wyroku z 11 sierpnia 2010 emerytalny wydał decyzję w związku z okolicz- roku (II UK 278/09) stwierdził, że jeżeli prawo- nościami uzasadniającymi zawieszenie prawa do mocne skazanie nastąpi przed przyznaniem żoł- świadczeń lub ustanie tego prawa. nierzowi świadczenia, nie nabędzie on prawa do niego. Natomiast skazanie późniejsze, po wyda- Dbałość o etos niu decyzji przyznającej świadczenie z zaopa- Wojsko, stanowiąc jedną z uprzywilejowanych trzenia emerytalnego, implikuje ustanie tego pra- grup w systemie ubezpieczeń społecznych, jest wa i może być podstawą do zobowiązania do obciążone dodatkową dolegliwością o charakte- zwrotu już otrzymanego świadczenia. rze prawnokarnym. Jest to możliwość pozbawie- W myśl artykułu 237 Ustawy z 6 czerwca 1997 r. nia żołnierza prawa do świadczenia zaopatrzenia – Kodeks karny wykonawczy4, w razie orzeczenia emerytalnego w reżimie właściwym dla służby wobec żołnierza degradacji sąd zarządza wykona- wojskowej. Istoty wprowadzenia takiej dolegli- nie orzeczonego środka przez właściwego dowód- wości należy szukać w stwierdzeniu, że żołnierz cę oraz zawiadamia o treści orzeczenia odpowied- – sprawca przestępstwa, wobec którego orzeczo- ni w sprawach kadrowych organ wojskowy. no degradację, tak dalece utracił wymagane od W odniesieniu do osób korzystających z zaopa- niego wartości etyczno-moralne i uznanie spo- trzenia emerytalnego adresatem takiego zawiado- łeczne, że nie powinien posiadać stopnia wojsko- mienia będzie wojskowy organ emerytalny. wego nie tylko w czynnej służbie wojskowej, Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Obrony lecz także w rezerwie. Utrata prawa do świad- Narodowej z 23 lutego 2004 roku w sprawie trybu czenia emerytalnego przysługującego na podsta- postępowania i właściwości organów w sprawach wie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnie- zaopatrzenia emerytalnego żołnierzy zawodo- rzy zawodowych i ich rodzin jest następstwem wych oraz uprawnionych członków ich rodzin5 orzeczenia pozbawienia praw publicznych lub wojskowym organem właściwym do ustalania degradacji. Jest więc szczególną formą napiętno- prawa do zaopatrzenia emerytalnego i wysokości wania sprawcy, który swoim zachowaniem stał świadczeń pieniężnych z tytułu tego zaopatrzenia się niegodny reprezentowania środowiska woj- oraz ich wypłaty jest dyrektor wojskowego biura skowego. n emerytalnego. Siedziby i terytorialny zasięg dzia- łania wojskowych organów emerytalnych określa Autor jest absolwentem Wydziału Prawa i Administracji załącznik nr 1 rozporządzenia. oraz Podyplomowego Studium Socjologii Bezpieczeństwa Na podstawie artykułu 44 ust. 1 ustawy o za- Wewnętrznego Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika opatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych w Toruniu, a także szkoły podchorążych rezerwy. Służył i ich rodzin wypłatę emerytury wstrzymuje się, je- w Oddziale Żandarmerii Wojskowej w Poznaniu i Elblągu, żeli powstaną okoliczności uzasadniające zawie- Oddziale Specjalnym ŻW w Gliwicach i Komendzie szenie lub ustanie prawa do świadczenia. Dzieje Głównej ŻW. Obecnie jest szefem Sekcji Dochodzeniowo- -Śledczej w Wydziale ŻW w Poznaniu. się tak, gdy przestaje istnieć którykolwiek z wa- runków wymaganych do jego uzyskania. Ustawa stanowi zaś, że osoby, które pobierały świadcze- 4 DzU 1997 nr 90, poz. 557 z późn. zm. nia pieniężne, mimo istnienia okoliczności powo- 5 DzU 2004 nr 67, poz. 618.

przegląd sił powietrznych 91 NR 2/2013 inne armie

ppłk Marek Depczyński Dowództwo Operacyjne Sił Zbrojnych

Problemy rosyjskich skrzydeł Tempo modernizacji rosyjskich Sił Powietrznych i Obrony Powietrznej wskazuje, że mimo redukcji w ciągu kolejnych 8–10 lat nadal będą stanowić drugi po siłach powietrznych USA potencjał na świecie.

92 przegląd sił powietrznych inne armie

ruchomiony w 2008 roku Plan prze- pusu Obrony Powietrznej powstało 1 Dowództwo budowy SZ FR do 2016 r. oraz kie- Operacyjno-Strategiczne SPiOP (St. Petersburg)3; runków dalszego rozwoju do 2020 r., – w Centralnym Dowództwie Operacyjno-Stra- U obejmujący program reorganizacji ro- tegicznym na bazie 14 Armii Lotniczej i Obrony syjskich Sił Powietrznych i Obrony Powietrznej Powietrznej powstało 2 Dowództwo Operacyjne (SPiOP), ma wyeliminować problem niewydol- SPiOP (Nowosybirsk); nych struktur organizacyjnych, w których dyspozy- – we Wschodnim Dowództwie Operacyjno- cji pozostawało około 2,2 tysiąca statków po- -Strategicznym na bazie 11 Armii Lotniczej wietrznych oraz stu dywizjonów rakiet OP klasy i Obrony Powietrznej powstało 3 Dowództwo Ope- S-300/S-400. racyjne SPiOP (Chabarowsk); Jednym z zasadniczych celów reformy jest przy- – w Południowym Dowództwie Operacyjno- spieszenie modernizacji parku sprzętu lotniczego1. -Strategicznym na bazie 4 Armii Lotniczej i Obro- Programy modernizacyjne w latach 2004–2006, ny Powietrznej sformowano 4 Dowództwo Opera- obejmujące Su-27SM, Su-25SM, Su-24M2, cyjne SPiOP (Rostów). Mi-24PN, z przyczyn finansowych nie przełamały W podporządkowaniu centralnym pozostawiono krytycznej sytuacji, która poprawiła się jedynie dowództwa operacyjne: w wybranych pułkach lotniczych. Niską efektyw- – Dowództwo Operacyjne Lotnictwa ność Sił Powietrznych i Obrony Powietrznej po- Dalekiego Zasięgu (DOLDZ), sformowane twierdził przebieg wojny z Gruzją. Wnioski z kon- w 2009 roku na bazie 37 Armii Lotnictwa Dale- fliktu zradykalizowały i przyspieszyły rozłożoną kiego Zasięgu; na kilka lat przebudowę struktur. – Dowództwo Ope- racyjne Lotnictwa W grudniu 2011 roku Efekty reorganizacji Transportowego z elementów Wojsk Ko- Reorganizację Sił Powietrznych i Obrony (DOLTr), sformowane smicznych oraz połączo- Powietrznej rozpoczęto 1 grudnia 2008 roku i mi- w 2009 roku na bazie nych operacyjno-strate- mo zakończenia zasadniczego etapu (1.12.2009 r.) 61 Armii Lotnictwa gicznych dowództw obrony kontynuowano ją do końca 2010 roku2. Pierwotną Transportowego. powietrzno-kosmicznej strukturę systemu dowodzenia: armia lotnicza – W ramach systemu utworzono nowy rodzaj korpus/dywizja – pułk zastąpiono trójszczeblową: obrony powietrzno- wojsk – Wojska Obrony Po- Dowództwo Operacyjne SPiOP – brygada obrony -kosmicznej (SOP-K), wietrzno-Kosmicznej. powietrzno-kosmicznej (BOP-K)/baza lotnicza 2 lipca 2009 roku, na (BL) – pułk/eskadra. Zredukowano liczbę związ- bazie Dowództwa ków operacyjnych (ZO) i taktycznych (ZT), które Specjalnego Przeznaczenia SPiOP powstało Połą- przeformowano w bazy lotnicze. Korpusy i dywi- czone Operacyjno-Strategiczne Dowództwo Obro- zje obrony powietrznej (KOP i DOP) posłużyły jany Powietrzno-Kosmicznej (POSDOP-K). W 2009 ko podstawa do sformowania trzynastu brygad roku reorganizacją objęto 72 pułki lotnicze, czter- obrony powietrzno-kosmicznej. naście baz lotniczych oraz 12 samodzielnych Po reorganizacji modułem taktycznym bazy lot- eskadr lotniczych. Na szczeblu taktycznym liczbę niczej pozostaje samodzielna eskadra, w brygadzie jednostek organizacyjnych z 340 zredukowano do obrony powietrzno-kosmicznej taki moduł stanowi 180, reorganizacją objęto około 84 procent jedno- pułk rakiet OP oraz pułk radiotechniczny. stek, z których około 10 procent rozformowano, W pierwszym etapie reorganizacji na poszczegól- przebazowano i przeformowano 22 procent, a do nych kierunkach operacyjno-strategicznych sfor- 68 procent wprowadzono nowy etat. mowano dowództwa operacyjne SPiOP: W drugim etapie reorganizacji korpusy i dywi- – w Zachodnim Dowództwie Operacyjno-Stra- zje obrony powietrznej przeformowano w bryga- tegicznym na bazie 6 Armii Lotniczej i Obrony Po- dy obrony powietrzno-kosmicznej (BOP-K) oraz wietrznej oraz części 16 Armii Lotniczej i 54 Kor- zakończono formowanie około 60 baz lotniczych

przegląd sił powietrznych 93 NR 2/2013 inne armie

I i II kategorii4, w których utrzymywano około obejmowała przeformowanie brygad radiotech- 85–90 eskadr lotnictwa taktycznego5 (rys. 1). nicznych w pułki, które włączono w skład bry- Lotnictwo transportowe utrzymało potencjał gad obrony powietrzno-kosmicznej. W systemie około 450 środków przenoszenia6. W podpo- obrony powietrznej reorganizacja skutkowała li- rządkowanie Dowództwa Operacyjnego Lotnic- kwidacją elementów skadrowanych. W ramach twa Transportowego przekazano elementy roz- systemu utrzymano około 43–45 pułków rakieto- formowanej 5 Armii Lotniczej i Obrony wych OP i co najmniej dwie brygady rakiet prze- Powietrznej, odpowiedzialne za realizację na ciwlotniczych (około czterech dywizjonów rzecz Wojsk Kosmicznych zadań poszukiwaw- S-300PS), globalnie stanowi to ekwiwalent oko- czo-ratowniczych. Park samolotowy lotnictwa ło 125–130 dywizjonów rakiet7. transportowego, wykonujący zadania dla wojsk Zdolności do zwalczania celów powietrznych powietrznodesantowych, poszerzono o siedem uzupełniały dwa pułki rakiet przeciwlotniczych eskadr An-2 i An-3T podporządkowanych do- wojsk lądowych, cztery prplot ze składu ZT WPD tychczas związkom taktycznym WPD. Dodatko- oraz trzy pułki OP ze składu Wojsk Brzegowych wo z podporządkowania ZT i ZO Strategicznych Sił Morskich8. Integrując struktury, zredukowano część elementów systemu dowodzenia. W wyniku tego wzrósł potencjał sformowanych baz lotniczych, w których skład włączono samodzielne eskadry oraz eskadry likwidowanych pułków. Ba- Potencjał zy lotnicze oraz brygady obrony powietrzno-kosmicznej włączono w skład Komponentu Stałej Z ogólnej liczby około 2150 samolotów bojowych w dys- Gotowości Bojowej, kompletowanego zgodnie pozycji lotnictwa strategicznego pozostawało 76 plat- z etatem czasu „W”. form strategicznych oraz 80–85 szczebla operacyjno- W 2009 roku, w pierwszym etapie integracji -strategicznego, których działanie mogło wspierać systemów obrony powietrznej państw Organiza- około 18–20 samolotów tankowania w powietrzu Ił-78. cji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym Razem 16 sztuk Tu-160, około 60 sztuk Tu-95MS, (OUBZ), kontynuowano formowanie trzech po- 80–85 sztuk Tu-22M3. W rezerwie pozostawało około łączonych regionalnych systemów obrony po- 40 sztuk Tu-22M3 i 4 sztuki Ił-78. wietrznej – na północno-zachodnim, kaukaskim oraz centralno-azjatyckim kierunkach operacyjno-strategicznych9. W trzecim etapie reorganizacji, w czerwcu 2010 roku, kontynuowano formowanie ośmiu baz lotniczych lotnictwa wojsk lądowych (LWLąd). Do 1 grudnia 2010 roku zakończono przebazowanie jednostek lotniczych i rakietowych obrony powietrznej oraz formowanie ele- mentów połączonego systemu wsparcia materia- Wojsk Rakietowych wyłączono eskadry lotni- łowo-technicznego sił zbrojnych. cze, które uzupełniały potencjał lotnictwa trans- W listopadzie 2010 roku dowódca SPiOP po- portowego oraz lotnictwa wojsk lądowych twierdził zakończenie trzeciego etapu reorgani- (LWL). Poza granicami Federacji Rosyjskiej, zacji. W jej wyniku bazy lotnicze lotnictwa oprócz baz lotniczych dyslokowanych w Kant, wojsk lądowych przekazano w podporządkowa- Gissar i Erebuni, pozostawały dwie samodzielne nie poszczególnych dowództw operacyjno-stra- grupy powietrzne, wykonujące zadania w ra- tegicznych. W strukturach Sił Powietrznych mach operacji pokojowych w Sudanie i Czadzie. i Obrony Powietrznej pozostawiono siedem do- Przebudowa struktur wojsk radiotechnicznych wództw szczebla operacyjnego, 13 brygad obro-

94 przegląd sił powietrznych inne armie

Dowództwo Elementy utrzymane w podporządkowaniu SPiOP po 01.12.2010 r. DO LDZ

6950 BL 6952 BL 1449 BL UKRAINKA TAMBÓW DO LTran GL SZAJKOWKA GL ENGELS GL BIELAJA GL UKRAINKA

6955 BL MIGAŁOWO GL TWER GL ORENBURG GL SESZA GL PSKÓW GL TAGANROG

Połączone Operacyjno-Strategiczne Dowództwo Obrony Powietrzno-Kosmicznej

1 DOSPiOP 2 DOSPiOP 3 DOSPiOP 4 DOSPiOP

7000 BL 6980 BL 6983 BL 6972 BL WORONEŻ CZELABIŃSK HURBA KRYMSK

GL WORONEŻ GL CZELABIŃSK GL HURBA GL KRYMSK

GL BESOWIEC GL B SAWINO GL WOZDWIZENKA GL MILEROWO

GL MONCZEGORSK GL KAŃSK GL C UGŁOWAJA GL C. AHTARSK

GL HOTIŁOWO GL KOLCOWO GL WARFOŁOMIEJEWKA GL MOROZOWSK

GL KURSK GL TROICK GL dzemgi GL BUDIENOWSK

3958 BL BL 6983 BL 999 BL SAWASLEJKA TOLMACZEWO CZERNIGÓWKA KANT

800 BL 412 BL 6976 BL czakałowsk domna gisar

922 BL 573 BL 3624 BL puszkin chabarowsk EREBUNNI

549BL 398 BL lewaszowo korienowsk

549BL 546 BL BL wiażma rostow budienowsk Elementy przekazane Legenda Dowództwo BL II kategorii w podporządkowanie Opreacyjne BL LWL DOS po 01.12.2010 r. BL I kategorii Grupa Lotnicza

RYS. 1. Prawdopodobna struktura SPiOP w 2010 roku Opracowano na podstawie M. Barabanow: Nowaja armija Rossii. Moskwa 2010, s. 55–83; www.mil.ru

przegląd sił powietrznych 95 NR 2/2013 inne armie

Dowództwo WOPK

Kosmodrom Główne Centrum Główne Centrum Dywizja Obrony Doświadczalny Monitorowania Wczesnego PDOSOPK Rakietowej PLESIECK Przestrzeni Kosmicznej Ostrzegania +

WĘZEŁ DON-2NR Główne Centrum Kierowania Lotami Aparatów A-135 4 BOPK Kosmicznych im. Titowa x 5 BOPK x x 1 1 6 BOPK 3 FB x 2 1 x 3 FOS Petersburg x 5 x 4 x x 6 x Jekaterynburg 11 3 x x 7 4 8 Chabarowsk x Rostow 9 2 10 2 12 3

RYS. 2. Prawdopodobna struktura WOP-K w 2010 roku Opracowano na podstawie M. Barabanow: Nowaja armija Rossii. Moskwa 2010, s. 62–62; A. Arbatow: Protiworaketnaja oborona protiwostojanie ili sotrudniciestwo. Working Papers nr 1, Carnegie Endowment for International Peace Moscow Center 2011

ny powietrzno-kosmicznej oraz siedem baz lot- cyjno-Strategicznego Dowództwa Obrony Po- niczych pierwszej kategorii i osiem baz lotni- wietrzno-Kosmicznej utworzono nowy rodzaj czych drugiej kategorii10. wojsk – Wojska Obrony Powietrzno-Kosmicz- W Siłach Powietrznych i Obrony Powietrznej nej12. W rezultacie integracji sił i środków służbę pełniło około 170 tysięcy żołnierzy, POSDOP-K oraz 9 Dywizji Obrony Przeciwra- w tym około 40 tysięcy oficerów i około 30 ty- kietowej utworzono podzieloną na cztery sekto- sięcy żołnierzy służby kontraktowej (SK). ry strefę Obrony Powietrzno-Kosmicznej obej- W okrojonych kompetencjach dowództwa SPiOP mującą Moskwę oraz Centralny Okręg pozostawiono odpowiedzialność za kierowanie Przemysłowy13 (rys. 2). szkoleniem bojowym, zarządzanie środkami fi- nansowymi oraz koordynację działania elemen- Kolejne zamierzenia tów połączonego systemu wsparcia materiałowo- Uwzględniając pierwotne zadania Dowództwa -technicznego sił zbrojnych. W sierpniu 2011 Specjalnego Przeznaczenia SPiOP (POSDOP- roku ze struktur SPiOP wyodrębniono Połączone -K), można wnioskować, że w kolejnym etapie Operacyjno-Strategiczne Dowództwo Obrony reorganizacji brygady obrony powietrzno-ko- Powietrzno-Kosmicznej (POSDOP-K), które smicznej, dotychczas podporządkowane po- przekazano w podporządkowanie formowanych szczególnym dowództwom operacyjnym SPiOP Wojsk Obrony Powietrzno-Kosmicznej11. oraz dowództwom Floty Bałtyckiej i Floty Oce- 1 grudnia 2011 roku na bazie elementów anu Spokojnego, zostaną włączone w skład sys- Wojsk Kosmicznych oraz Połączonego Opera- temu obrony powietrzno-kosmicznej. W latach

96 przegląd sił powietrznych inne armie

Tabela 1. Prognozowane dostawy samolotów lotnictwa taktycznego w latach 2011–2020 Typ Termin realizacji Razem samolotu T-50 (Su-50) 2013–2015 (10) 2016–2020 (50-60) 70 Su-35 2011–2015 (48) 2016–2020 (50) 100 Su-34 Do 2015 (32) Do 2020 (92) 124–140 Su-30SM Do 2015 (30) Do 2020 (10-20) 40–50 Su-30MK2 Do 2011 5 Su-27SM Do 2015 10 MiG-35 2013–2020 20–30 MiG-31BM z 252 w 2012 r., do 2020 r. modernizacja ok.100 100 MiG-29K 2013–2015 (26) 2020 (24) 50 JAK-130 Do 2015 (55) Do 2018 (65) 150–170

Opracowanie na podstawie: M. de Hass: Russia’s Military Reforms, Victory after twenty years of failure? Netherlands Insti- tute of International Relations. The Hague 2011; J. Nichol: Russian Military Reform and Defcnse Policy. Institute for Europe- an, Russian and Eurasian Studies, the George Washington University 2011; A. Arbatow, W. Dworkin: Nowaja wojennaja reforma Rossii. Working Papers nr 2. Carnegie Endowment for International Peace Moscow Center 2011.

2015–2016 należy się liczyć z możliwością po- celem do roku 2016 pozostaje sformowanie no- szerzenia tego systemu o elementy formowanych wego jakościowo rodzaju sił zbrojnych, stano- w regionach Azji Środkowej, Kaukazu oraz na wiącego podstawę połączonego systemu obrony Zachodnim Kierunku Operacyjno-Strategicz- powietrzno-komicznej, komponentu zdolnego nym regionalnych systemów obrony powietrznej do reagowania na zagrożenia w skali globalnej i Wspólnoty Niepodległych Państw14, jak rów- regionalnej, przygotowanego do odparcia agresji nież bazowania morskiego15. zbrojnej z wykorzystaniem broni konwencjonal- Należy podkreślić, że przebieg konfliktów nej i jądrowej. w Iraku (operacja „Desert Storm” 1990–1991 r., „Iraqi Freedom” 2003 r.), Jugosławii („Allied Nie ilość, a jakość Force” 1999 r.) oraz Libii („Odyssey Dawn” W transformacji Sił Powietrznych i Obrony 2011 r.) uzasadnił konieczność formowania po- Powietrznej w latach 2008–2011 w ciągu 36 łączonego systemu obrony powietrzno-komicz- miesięcy reorganizacja jego systemu dowodze- nej. Reorganizacja jego elementów, rozpoczęta nia oraz podporządkowanych związków opera- w 2008 roku, stanowiąc kopię rozwiązań organi- cyjnych i związków taktycznych skutkowała zacyjno-strukturalnych przyjętych w wojskach 63-procentową redukcją personelu organów do- lądowych, nie generuje potrzeby wprowadzania wodzenia oraz 40-procentową redukcją kadry znaczących zmian do systemu dowodzenia i kie- dowódczej w jednostkach. W ramach reorgani- rowania, integrując w jednolitej strukturze zdol- zacji elementów systemu wsparcia materiało- ność zwalczania zagrożenia powietrznego oraz wo-technicznego SPiOP około 50 procent kosmicznego. Formowany system obrony po- etatów oficerskich zastąpiono etatami podofi- wietrzno-komicznej, oparty na nowych środkach cerskimi. W transformacji sił zbrojnych konty- walki, będzie decydował o bezpieczeństwie pań- nuowano włączanie w skład komponentów Sił stwa w wymiarze strategicznym. Powietrznych i Obrony Powietrznej jednostek Przedsięwzięcia w ramach Planu przebudowy lotnictwa transportowego i specjalnego Strate- SZ FR do 2016 r. ...wskazują, że zasadniczym gicznych Wojsk Rakietowych, Wojsk Kosmicz-

przegląd sił powietrznych 97 NR 2/2013 InnE aRmIE

140

120

100

0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

su-34 su-27sm su-30sm mig-35 su-35 su-50 opracowanie własne opracowanie

rys. 3. prognozowana dynamika modernizacji lotnictwa taktycznego w latach 2011–2020

nych, Wojsk Powietrznodesantowych oraz 12 ży się liczyć z możliwością likwidacji Sił Po- Głównego Zarządu Ministerstwa Obrony Fede- wietrznych i Obrony Powietrznej jako racji Rosyjskiej. samodzielnego rodzaju sił zbrojnych. Nie moż- Reorganizacja i integracja struktur umożliwiła na wykluczyć, że zdeprecjonowane do rangi za- wycofanie z eksploatacji niesprawnego sprzętu, rządu, okrojone kompetencyjnie Dowództwo skutkując około 30-procentową redukcją poten- Sił Powietrznych i Obrony Powietrznej zostanie cjału. Postępującą degradację potencjału SPiOP włączone w skład Ministerstwa Obrony FR lub potwierdzają: rezygnacja w latach 1996–1998 Dowództwa Sił Konwencjonalnych. z utrzymywania pułków lotniczych z trzema W budowanej prognozie średnio- i długoter- eskadrami (redukcja ich liczby do dwóch) oraz minowej należy uwzględnić wielkość zawartych likwidacja w 2009 roku pułków lotniczych, które oraz planowanych kontraktów zbrojeniowych. zastąpiono pojedynczymi eskadrami funkcjonu- Poddając analizie realizowane i ogłaszane wiel- jącymi w około 55–60 bazach lotniczych. kości dostaw nowego i zmodernizo- Pochodną redukcji była również rezygnacja wanego sprzętu bojowego, z utrzymywania większości lotnisk operacyj- trzeba podkreślić zanych, z 245 w dyspozycji sił zbrojnych pozosta- miar komplekso- wiono około 50–60 obiektów, na których sku- wej moder- piono główny wysiłek modernizacyjny16. nizacji parku Przekazanie w podporządkowanie dowództw lotnictwa taktycznego (tab. 1). operacyjno-strategicznych lotnictwa taktyczne- Zgodnie z planowanymi kontraktami w ra- go (z BL LWLąd włącznie) oraz wydzielenie ze mach Państwowego programu zbrojeniowego składu Sił Powietrznych i Obrony Powietrznej na lata 2011–2020 (PPZ 2011–2020) bazy lot- wojsk POSDOP-K, przekazanych w skład for- nictwa taktycznego zasili około 600–620 no- mowanych Wojsk Obrony Powietrzno-Ko- wych oraz zmodernizowanych samolotów bojo- smicznej, wskazują, że w kolejnych latach nale- wych i szkolno-bojowych17.

98 przegląd sił powietrznych InnE aRmIE

Analizując przedstawione dane, można wnio- W odniesieniu do lotnictwa strategicznego Pań- skować, że do 2020 roku w lotnictwie bombo- stwowy program zbrojeniowy... obejmuje kontrak- wym znajdzie się około 170–190 sztuk Su-34 ty na: modernizację co najmniej 10 sztuk Tu-160 i Su-24M2. Lotnictwo myśliwskie może dyspo- (do 2020 r.), 30 sztuk Tu-22M3 do standardu nować około 460–470 platformami, natomiast T-22M3M18, około 30–35 sztuk Tu-95MS do szturmowe około 150–200. W latach 2014– standardu Tu-95MSM oraz 12–16 sztuk Ił-76 –2017 należy oczekiwać wycofania z eksploata- A-50 do standardu A-50U; realizację programu cji samolotów IV generacji. Prognozowany od perspektywicznego samolotu uderzeniowego (pro- 2014–2015 roku wzrost tempa modernizacji do totyp w 2015 roku, produkcja od 2020 roku); sa- 2020 roku może skutkować pełnym wyparciem molotu tankowania w powietrzu (Ił-476), samolotu konstrukcji IV generacji przez samoloty IV++ wczesnego ostrzegania A-100 oraz wznowienie re- oraz V generacji (rys. 3). Pozyskanie do 2020 alizacji programu samolotu dowodzenia i walki roku około 150–170 szkolno-treningowych elektronicznej A-90. Dlatego też można wniosko- JAK-130 umożliwi do 2015–2017 roku wycofa- wać, że do 2020 roku zakładane tempo moderni- nie z eksploatacji przestarzałych L-38/39, perso- zacji zapewni utrzymanie w Lotnictwie Dalekiego nel przeszkolony na Su-50 będzie uzupełniać Zasięgu około 50–55 platform strategicznych oraz personel Su-30M2. Od 2016 roku część 30 operacyjno-strategicznych. zadań wykonywanych przez lotnic- Z eksploatacji prawdopodob- two taktyczne mogą przejąć plat- nie zostanie wycofana część formy bezzałogowe. Tu-95M oraz Tu-22M3, miejsce Założenia Państwowego programu Ił-78 zajmą Ił-47619. zbrojeniowego..., dotyczące lotnictwa transportowego, przewidują kontrakty na zakup i moderni- zację łącznie około 300–320 samolotów (tab. 2).

su-27

przegląd sił powietrznych 99 NR 2/2013 inne armie

Tabela 2. Prognozowane dostawy samolotów lotnictwa transportowego w latach 2011–2020

Typ samolotu Termin realizacji Razem An-124-100M Do 2020 r. 25 An-124-200 2016–2020 10 Ił-476 2014–2020 48 Ił-76MD90A An-70 2016–2020 17–21 Ił-76MDM Do 2020 r. modernizacja ok. 70% Ił-76 ok. 150 An-178 Od 2013 r. 30 Opracowanie własne na podstawie M. de Hass: Russia’s Military Reforms, Victory after twenty years of failure? Netherlands Institute of International Relations, The Hague 2011; J. Nichol: Russian Military Reform and Defcnse Policy. Institute for Eu- ropean, Russian and Eurasian Studies, the George Washington University 2011; A. Arbatow, W. Dworkin: Nowaja wojennaja reforma Rossii. Working Papers nr 2. Carnegie Endowment for International Peace Moscow Center 2011.

Kontynuowany program modernizacyjny sa- wymagałoby dostaw około 200 nowych i moder- molotów A-50 może do 2020 roku skutkować nizacji kolejnych 200 statków powietrznych ich pełną wymianą na A-50U oraz pojawieniem rocznie. W latach 2010–2012 średnioroczne się nowej konstrukcji A-100. Redukowany poten- tempo dostaw około 90–100 statków powietrz- cjał Lotnictwa Dalekiego Zasięgu w wyniku mo- nych gwarantowało pełne przezbrojenie w ciągu dernizacji może osiągnąć zdolność wykonywa- 35–40 lat. Dlatego też w odniesieniu do całego nia uderzeń precyzyjnych. parku lotniczego SPiOP można wnioskować, że W programie zakłada się również, że lotnic- do 2020 roku współczynnik modernizacji może two wojsk lądowych otrzyma około 120 sztuk zostać podwyższony do około 70–80 procent KA-52 (około 30 do 2012 r.), 250 sztuk Mi-28N ogólnej ilości sprzętu, tym samym spadek ilo- (około 70 do 2015 r.), a od 2013 roku rozpoczną ściowy będzie rekompensowany wzrostem się dostawy Mi-38 (wycofywanie Mi-8 i Mi-6). współczynnika jakościowego redukowanego Do 2015 roku przeprowadzi się też modernizację parku lotniczego. Ponadto w odniesieniu do lot- około 20 sztuk Mi-26, a do 2020 roku zakupi do- nictwa transportowego kolejne bariery technolo- datkowe 22 sztuki Mi-26T. giczne napotykane w trakcie realizacji wspólne- Do 2015 roku nasycenie nowym i zmoderni- go rosyjsko-ukraińskiego programu An-70 zowanym sprzętem prawdopodobnie osiągnie skutkują stopniową redukcją planowanych zaku- poziom około 40 procent. Zakładane w Państwo- pów z 60 do 17–21 samolotów. wym programie zbrojeniowym... przekazanie Należy założyć, że zredukowany potencjał lot- około tysiąca śmigłowców (w tym: Mi-26T, nictwa strategicznego, taktycznego oraz transpor- Mi-8AMTSz, Mi-8AMTW-5, ANSAT-U20) mo- towego wpisuje się w koncepcję jego utrzymywa- że skutkować wzrostem współczynnika jakościo- nia w ograniczonych liczebnie rejonach bazowa- wego z 40 do około 80–90 procent. nia22. Reasumując, do 2020 roku z około 1500–1700 samolotów jedynie około 800 może Realia utrzymać zdolność do wykonywania zadań. W od- Planowane przekazanie około 600 nowych niesieniu do wojsk radiotechnicznych współczyn- i 1100–1200 zmodernizowanych samolotów nik modernizacji do 2016 roku może przekroczyć oraz około 1000 śmigłowców bojowych nie za- 30 procent. W perspektywie 2020 roku tempo pobiegnie zmniejszeniu liczby platform21. Pełne przekazywania do wojsk zestawów KASTA, przezbrojenie utrzymywanego parku lotniczego GAMMA, NIEBO oraz FUNDAMENT potwier-

100 przegląd sił powietrznych inne armie

dza możliwość osiągnięcia 60–70 procent stopnia lony limit paliwa oraz sprawność parku samolo- nasycenia nowym i zmodernizowanym sprzętem. towego, zadania lotne wykonują starsze załogi. W latach 2008–2012 oprócz dylematów stric- W 2012 roku przepisanie nalotu najmłodszych te militarnych w rosyjskich Siłach Powietrznych pilotów na konta kadry dowódczej 279 Pułku i Obrony Powietrznej odnotowano nawarstwianie Lotnictwa Pokładowego skutkowało porzuce- się problemów społeczno-ekonomicznych, z któ- niem służby przez poszkodowanych. Dylematy rych najdotkliwsze może być porzucanie służby finansowe najmłodszego personelu latającego przez najmłodszy personel latający odchodzący pogłębiają problemy socjalno-bytowe, w tym do oferujących konkurencyjne warunki pracy cy- cięcia ulg (bezpłatne dojazdy) oraz wydatków wilnych linii lotniczych. W 2011 roku, z około na opiekę medyczną (rodziny żołnierzy). W pa- 80 pilotów rozpoczynających służbę około 60 nujących uwarunkowaniach prawnych służbę złożyło wypowiedzenie stosunku służbowego. najłatwiej porzucają piloci wykazujący proble- Główne przyczyny rezygnacji to ograniczone możliwości latania, tym samym niski poziom oferowanych zarobków. Obowiązująca od 1 stycznia 2012 roku pod- Założenia wyżka płac oraz realizowany program socjalno- -mieszkaniowy uplasowały siły zbrojne Federa- Zakładane tempo modernizacji zapewni utrzymanie cji Rosyjskiej na piątym miejscu listy najlepiej do 2020 roku w składzie lotnictwa transportowego oko- opłacanych armii świata23. Oficjalna siatka płac ło 40–50 strategicznych platform przenoszenia (An-124, w siłach zbrojnych Federacji Rosyjskiej obejmuje An-70). Zdolność do przerzutu wojsk w wymiarze stra- miesięczne uposażenie porucznika w wysokości tegicznym i operacyjnym może uzupełniać około około 1,8 tysiąca USD oraz generała w wysokości 230–250 samolotów Ił-476/76MDM oraz An-178. Maso- około 8 tysięcy USD. Dodatkowo obowiązuje we wycofanie z eksploatacji samolotów starszej gene- w nich rozkaz nr 400 dotyczący przyznawania racji może nastąpić w latach 2014–2017, natomiast spo- premii motywacyjnych. W 2012 roku kolejka dziewany od 2014–2015 wzrost tempa modernizacji oczekujących na kwaterę służbową stopniała może do 2020 roku skutkować zwiększeniem zdolności z około 170 tysięcy w 2008 roku do około 40 ty- do przerzutu w skali strategicznej i operacyjnej. sięcy. Całkowite rozwiązanie problemu zakwate- rowania jest spodziewane w roku 2014. Podwyżka uposażenia w siłach zbrojnych wska- zywała, że pensja pilota może wynosić nawet oko- ło 100 tysięcy rubli miesięcznie. Jednak realne zarobki, uzależnione od liczby godzin spędzonych w powietrzu, to około 60 tysięcy rubli (jeżeli nalot my zdrowotne, którzy odmawiając przeniesie- roczny jest niższy niż 100 godzin, pilot otrzyma nia do służby naziemnej, rozstają się z mundu- jedynie około 37 tysięcy rubli). Uposażenie bazo- rem i podejmują pracę w cywilnych liniach we pilota w około 70 procentach składa się z do- lotniczych. datków (warunki służby) oraz premii za osiągane Determinację najmłodszego personelu latają- wyniki szkoleniowe (wykonanie normy nalotu). cego pogłębia oferta cywilnego pracodawcy. Od 1 stycznia 2012 roku dla lotnictwa taktyczne- W lotnictwie cywilnym pilot miesięcznie otrzy- go wynosi 100 godzin (około 150–200 lotów, to muje około 240 tysięcy rubli (drugi pilot – zwy- znaczy sto dni lotnych w roku), dla lotnictwa kle absolwent), bezpłatną opiekę medyczną, bez- transportowego – załogi: Tu-154, Ił-76 norma to płatne przeloty, w tym za granicę, oraz kredyty 140–150 godzin (około 50–60 lotów). na preferencyjnych warunkach. W lotnictwie strategicznym z powodów fi- O skali zjawiska świadczą przytaczane dane. nansowych, wcześniej ze względu na przydzie- W 2011 roku badań komisji lekarskich nie prze-

przegląd sił powietrznych 101 NR 2/2013 inne armie

szło 75 pilotów z tego 7 najmłodszych, od lub operatorów pokładowych – ich przekwalifi- 1 stycznia 2012 roku nie zaliczyło ich około kowanie wymaga dodatkowo około dwóch lat 300 pilotów wojskowych, nawigatorów i człon- szkolenia. Reasumując, brak wyraźnej poprawy ków załóg, z tej liczby około 60 to piloci wojsko- i utrzymanie tempa wykruszeń wskazuje, że do wi promocji 2010–2011. Średniorocznie ze 2015 roku rosyjskie Siły Powietrzne i Obrony względów zdrowotnych szeregi personelu latają- Powietrznej mogą utracić około 70 procent per- cego Sił Powietrznych i Obrony Powietrznej sonelu latającego, dlatego też rozwiązanie pro- opuszcza około 15 doświadczonych pilotów, blemu związanego z płacami oraz sferą socjal- można ocenić, że do 2015 roku, po osiągnięciu no-bytową może stanowić priorytet o znaczeniu 25 lat służby, ubędzie ich około 350. Uzupełnia- większym niż utrzymanie właściwego ich tempa nie wykruszeń absolwentami wyższych szkół modernizacji i przezbrajania. n oficerskich nie gwarantuje rozwiązania narasta- jącego problemu kadrowego. Od 2003 roku średnioroczna promocja obejmuje około 270 pi- Autor jest starszym specjalistą Oddziału Analiz i Wymagań lotów, z tej liczby około 80 wykonuje loty; pozo- Operacyjnych Dowództwa Operacyjnego SZRP. stali są wyznaczani na stanowiska nawigatorów Uczestniczył w VII zmianie PKW w Iraku.

przypisy

1 Wieloletnie zaniedbania w finansowaniu potrzeb remonto- 5 W tym około 37 eskadr lotnictwa myśliwskiego (10 szt. wo-obsługowych skutkowały katastrofalnym stanem technicz- MiG-29/S/SMT, 12 szt. MiG-31, 15 szt. Su-27/SM), 14 eskadr nym parku lotniczego. W latach 1982–1984 radzieckie lotnictwa bombowego (12 szt. Su-24M oraz 2 szt. Su-24M2), Su-27 i MiG-29 stanowiły wiodące konstrukcje lotnicze. W cią- 14 eskadr lotnictwa szturmowego (12 szt. Su-25 i 2 szt. gu 20 lat w siłach powietrznych innych państw odnotowano Su-25SM), 9 eskadr lotnictwa rozpoznawczego Su-24MR i 13 rewolucję w konstrukcji samolotów oraz systemów precyzyj- eskadr lotnictwa szkolnego i szkolno-bojowego. nego rażenia, które zwiększają zdolności starszych samolo- 6 Z tego: 19 szt. An-124 (kolejne 7 w rezerwie), 129 szt. tów (samoloty V generacji F-22, eksportowy wariant F-35 oraz Ił-76 (kolejne 40 w rezerwie), 12 szt. An-22, 59 szt. An-12, modernizowane F-15 i F-16, które utrzymują przewagę nad 12 szt. An-72 (kolejne 4 w rezerwie), 125 szt. An-24/26 (ko- radzieckimi myśliwcami), w tym czasie rosyjskie odpowied- lejne 30 w rezerwie). Możliwości przerzutu wojsk uzupełnia niki wykorzystywały zapasy radzieckich środków rażenia. około 430 śmigłowców Mi-8 oraz około 20–27 szt. Mi-26. Symptomem postępującej degradacji technicznej starzejące- 7 8–9 szt. BUK-M1, 8–9 szt. S-300W, 70–72 szt. S-300PS, go się parku samolotowego (średnia wieku około 20–25 lat) 30–33 szt. S-300PM, 4–5 szt. S-300PM-2, 10 szt. S-400. był wzrost liczby katastrof lotniczych. Spektakularne pozosta- 6.08.2007 r. w system dyżurowania włączono pierwszy dy- ją katastrofy MiG-29 z 5 i 17 października 2008 r. W wyniku wizjon S-400/606prOP, drugi dywizjon pułku – w 2009 r. kontroli 80% utrzymywanych MiG-29 (75% ogólnej liczby sa- 17.02.2009 r. zakończono przezbrojenie dwóch dywizjonów molotów) wyłączono z eksploatacji. 210 pr OP. 6.04.2012 r. w obwodzie kaliningradzkim (Gwar- 2 M. Barabanow: Nowaja armia Rossii. Moskwa 2010, diejsk) rozpoczęto rozmieszczanie S-400. 8.06.2012 r. na po- s. 58–59. ligonie Kapustin Jar do 589 pr OP (w rejonie Nachodka). Pią- 3 Dyrektywą Ministra Obrony FR nr 011 z 18.07.2010 r., ty pułkowy zestaw S-400 przekazano 22.12.2012 r. do SG nr 314/4/0654 z 19.07.2010 r., rozkazem dowódcy Za- 1537 pr OP (Noworosyjsk). chodniego DOS z 13.09.2010 r. nr 4/1/016 do 01.12.2010 r., 8 Łącznie z WLąd około pięć baterii OSA-AKM, dwie baterie 1 Dowództwo Operacyjne SPiOP przeniesiono z St. Peters- KUB M3 i dywizjon S-300W, z Floty Bałtyckiej – dwa dywizjo- burga do Woroneża. ny S-300PS, Floty Czarnomorskiej – pięć baterii OSA-AKM, 4 Bazy lotnicze podzielono na I i II kategorię. W bazach lot- Floty Oceanu Spokojnego – dwa dywizjony S-300PS. niczych I kategorii pozostaje kilka lotnisk operacyjnych zaj- 9 Porozumienie z Armenią oraz umowa w ramach Związku mowanych przez grupy lotnicze w składzie 1–5 eskadr lotni- Białorusi i Rosji (3.02.2009 r.) przyspieszyły formowanie czych. Bazy lotnicze I kategorii stanowią ekwiwalent dywizji pierwszego rzutu systemu OP. Na kierunku północno-zachod- lotniczej. Bazy lotnicze II kategorii z jednym lotniskiem ope- nim w skład połączonych sił obrony powietrznej włączono racyjnym stanowią ekwiwalent pułku lotniczego. 5 jednostek lotnictwa myśliwskiego, 5 wojsk rakietowych,

102 przegląd sił powietrznych inne armie

5 wojsk radiotechnicznych oraz jedną WE. Pełną integrację kolejnych 24 lotniskach prowadzono prace modernizacyjne, systemu OP OUBZ przewidziano w 2015 roku. siłami SPECSTROJA FR remontowano kolejne 16 lotnisk. 10 Do 01.12.2010 r. w podporządkowanie DOS przekazano 17 19.03.2012 r. oświadczenie dowódcy SPiOP. Podpisany 1, 2, 3, 4 DOSPiOP wraz z bazą lotnictwa taktycznego oraz kontrakt na dostawę 92 szt. Su-34 z realizacją do 2020 r., do- bazą lotniczą LWLąd, w podporządkowaniu dowództwa celowo w SPiOP około 124–140 szt. Su-34. Zakup SPiOP pozostawiono DO LTr, DOLDZ oraz PSODOPK. Su-35, kontrakt podpisany na 48 samolotów z możliwością 11 7 grudnia 2010 r. prezydent Federacji Rosyjskiej polecił do poszerzenia o kolejne 50 maszyn. W SPiOP pozostaje oko- 1 grudnia 2011 r. zakończyć integrację elementów systemu ło 252 samolotów MiG-31, plan przewiduje pozostawienie obrony przeciwrakietowej, wczesnego ostrzegania, kontroli w linii około 100 szt. MiG-31BM. Zgodnie z założeniami bę- przestrzeni kosmicznej oraz obrony powietrznej. Wymienio- dą wykonywane prace modernizacyjne samolotów Su-24, ne elementy zostaną docelowo podporządkowane dowódz- obecnie w SPiOP pozostają dwie eskadry nowych i zmoder- twu szczebla strategicznego. nizowanych Su-24M, samoloty pozostaną do 2020 r. i będą 12 Zgodnie z rozkazem prezydenta z 6 grudnia 2010 r. nr 2700 wypierane przez ok. 120 szt. Su-34. w sprawie utworzenia WOP-K i ich włączenia od 1.12.2011 r. 18 5.02.2012 r. oświadczenie ministra obrony FR. Moderni- w system dyżurowania. Sformowane organy dowodzenia zowane Tu-22M3 będą przygotowane do wykonania zadań szczebla operacyjnego objęły: Dowództwo Wojsk Kosmicz- w ramach niszczenia elementów tarczy antyrakietowej. W no- nych (Główne Centrum Wczesnego Ostrzegania, Główne Cen- wej konfiguracji samolot otrzyma oznaczenie Tu-22M3M, do trum Monitorowania Przestrzeni Kosmicznej i Główne Centrum 2020 r. przewidziano modernizację około 30 maszyn. Doświadczalnego) oraz Dowództwo Obrony Powietrzno-Ko- 19 14.07.2010 r. oświadczenie ministra obrony FR. W ramach smicznej z podporządkowanymi BOPK ze składu operacyjno- PPZ 2011–2020 MO FR przewiduje zakup znacznej liczby -strategicznego Dowództwa Wojsk Obrony Powietrzno-Ko- samolotów tankowania w powietrzu. smicznej oraz dywizji obrony przeciwrakietowej WK. 20 22.05.2012 r. do sił zbrojnych przekazano pierwsze szkol- 13 17.09.2012 r. system obrony przeciwrakietowej A-135 po- no-treningowe ANSAT-U (w 2012 r. 6 szt. ANSAT-U), które zostaje w fazie głębokiej modernizacji. Przewidziano w niej docelowo zastąpią Mi-2. Do 2020 r. planuje się zakup ponad rozkonserwowanie wcześniej zamkniętych silosów starto- 30 śmigłowców ANSAT-U. wych rakiet przechwytujących dalekiego i bliskiego zasięgu. 21 Zmiany ilościowo-jakościowe i redukcja parku lotniczego W jej ramach wprowadza się nowe warianty rakiet, węzłów to zjawisko charakteryzujące nie tylko SPiOP FR. Podobną wykrywania i naprowadzania, ale nie przewiduje się budowy tendencję można identyfikować w odniesieniu do sił powietrz- nowych stanowisk startowych. System A-135 pierwotnie był nych państw NATO oraz USA, gdzie liczba wdrażanych sa- przeznaczony do odparcia ograniczonego w skali uderzenia molotów nie odpowiada liczbie wycofywanych z eksploatacji. jądrowego na Moskwę oraz obiekty Centralnego Okręgu Wśród zasadniczych przyczyn należy wskazać redukcję wy- Przemysłowego. datków obronnych, co przy wzroście wartości nowych syste- 14 16.09.2009 r. w Astrachaniu komitet koordynujący Arme- mów walki wyklucza możliwość modernizacji parku samolo- nii, Białorusi, Kazachstanu, Kirgizji, Federacji Rosyjskiej, Ta- tów bojowych w stosunku 1 do 1. dżykistanu, Uzbekistanu i Ukrainy rozpatrywał zasadnicze 22 19.03.2012 r. oświadczenie dowódcy SPiOP. Wskazuje na kierunki rozwoju połączonego systemu OP WNP na lata zamiar rozśrodkowania ok. 120–130 Su-34 w bazie lotniczej: 2011–2015, w tym tworzenie regionalnych systemów OP 7000 Woroneż, 6980 Czelabińsk, 6983 Hurba, 6972 Krymsk w azji Centralnej, Europie Wschodniej i na Zakaukaziu. oraz Centrum Szkolenia Lipeck. W systemie OP WNP pozostaje 46 jednostek uzbrojonych 23 Po siłach zbrojnych USA, Wielkiej Brytanii, Francji i RFN. w zestawy S-200, S-300, S-125 i S-75, 23 jednostki lotnictwa Średnia roczna płaca w siłach zbrojnych USA to ok. 99 tys. myśliwskiego wyposażone w samoloty MiG-29, MiG-31 oraz USD. Najwyższe płace w Europie otrzymują żołnierze Bun- Su-27. W skład systemu wchodzą również 22 jednostki ra- deswehry (por. ok. 3,8 tys. USD, płk – 10,6 tys. USD), mie- diotechniczne i dwie jednostki WE. sięczna gaża ukraińskiego porucznika to nie więcej niż 200 15 22.09.2011 r. oświadczenie szefa Sztabu Generalnego USD, mjr. 350 USD, płk. – 500 USD. W siłach zbrojnych Re- SZ FR. Wskazuje na zamiar utworzenia systemu obrony prze- publiki Białorusi por. – kapitan otrzymują średnio ok. 280–380 ciwrakietowej bazowania morskiego zbliżonego do amery- USD, płk 550–600 USD. W Kazachstanie por. otrzymuje mie- kańskiego AEGIS. sięcznie ok. 200 USD, miesięczna gaża oficera starszego to 16 25.09.2012 r. minister obrony FR kontrolował lotnisko Kursk równowartość ok. 300 USD. W Gruzji, w zależności od ro- – Wastocznyj po wymianie nawierzchni pasa startowego dzaju wojsk, oficer otrzymuje średnio ok. 400 USD, rozrzut (8750 płyt) i remoncie infrastruktury lotniskowej (obsługi tech- siatki płac to skala 600–2300 USD. W 2011 r. oficer węgier- nicznej samolotów, systemu centralnego tankowania i uru- skich sił zbrojnych w stopniu por. otrzymywał ok. 1500 USD, chamiania samolotów). Do września 2012 r. wyremontowa- płk – 4000 USD. W armii izraelskiej miesięczne zarobki no i zmodernizowano 12 lotnisk (pierwszy raz od 20 lat), na por. to kwota ok. 1200 USD, generała ok. 11 tys. USD.

przegląd sił powietrznych 103 NR 2/2013 InnE aRmIE

płk dypl. rez. nawig. józef maciej brzezina

Konkurencja rośnie

Chińskie nowoczesne konstrukcje bezzałogowe potrzebują lekkiego i precyzyjnego uzbrojenia. Takiego, jakie jest stosowane na pokładach samolotów załogowych.

rzemysł lotniczy w Chinach to je- samej klasy co bardziej znany na świecie pocisk den ze światowych liderów na polu przeciwpancerny Hellfire. W rakiety HJ-10 są wprowadzania innowacji w wypo- uzbrojone śmigłowce bojowe Z-10. Chiński od- P sażeniu pokładowym uzbrojonych powiednik pocisku Hellfire, podobnie jak ona, powietrznych platform bezzałogowych. Sięga waży około 50 kilogramów. też po sprawdzone już uzbrojenie stosowane do Wing Loong będzie w stanie wykonywać swo- tej pory w powietrznych załogowych śmigłow- ją misję bojową z dwiema takimi rakietami pod- cach bojowych. W 2008 roku na wystawie lot- wieszonymi pod skrzydłami. Z prezentacji wyni- niczej zorganizowanej w tym kraju wielu za- ka, że przed startem rakietę odpowiednio chodnich ekspertów lotniczych zaskoczyła zaprogramowano. Rakiety HJ-10 skutecznie tra- gama rodzimych platform bezzałogowych, któ- fiały w cel z odległości pięciu kilometrów. re tam zaprezentowano. Wśród nich były bezza- Rakieta AR-1 jest podobna do HJ-10. Wypro- łogowe statki powietrzne (BSP): Pterodaktyl, dukowała ją inna korporacja chińska – China Ae- CH-3, WJ-600 i ASN-229A. Oferta ta zrobiła rospace Science and Technology Corporation spore wrażenie1. (CASC). Po raz pierwszy model rakiety, podwieszony pod skrzydłami modelu bezzałogowego rakiety przeciwpancerne statku powietrznego CH-3, pokazano publicznie Najbardziej zaawansowany projekt uzbrojone- na „Airshow China 2008”. go bezzałogowego statku powietrznego to Ptero- Na podstawie zaprezentowanego wówczas fil- daktyl, znany też jako Wing Loong. W 2011 ro- mu o uzbrojeniu przeznaczonym dla bezzałogo- ku na wystawie „China Aviation Expo 2011” wej platformy CH-3 można wyciągnąć wnioski chiński producent BSP – konsorcjum Aerospace o możliwościach rakiety. Wynika z niego, że zbu- Science and Technology Corporation (AVIC) – pokazał film wideo z próbami wykorzystania przez tę platformę uzbrojenia pokładowego. Za- 1 r. hawson: Unmanned dragons: China’s UAV aims and prezentowano kilka odpaleń rakiet kierowanych achievements. “jane’s international defense review” 2012 laserowo typu HJ-10 (AKD-10). Jest to sprzęt tej nr 2, s. 46.

104 przegląd sił powietrznych InnE aRmIE

dowano ją do wykonywania zadań na wezwanie z pola walki. AR-1 może być kierowana na cel z wykorzystaniem półautomatycznego laserowe- Kierunek i cel go poszukiwacza celu. Rozwiązania zastosowane w niej nie mają odpowiedników w znanych ty- Lekkie i małe rozmiarowo bomby mogą być używane pach rakiet wyprodukowanych na świecie. jako uzbrojenie dla platform bezzałogowych i niewielkich Ostatnio China Aerospace Science and Tech- odrzutowców. oba typy uzbrojenia (Ls- 6 i l -6) wyposa- nology Corporation przygotowała też dla bezza- żono w dwuzakresowy system kierowania. w rozwiąza- łogowych statków powietrznych wielozadaniowe niach nowszych zastosowano półautomatyczny poszu- rakiety TB-1. Po raz pierwszy zaprezentowano je kiwacz celów z urządzeniem gps ins, stosowanym na „Airshow China 2011”. Są one bardzo podob- powszechnie w rodzinie bomb Ls-6. ne do stosowanych przez żołnierzy przenośnych rakiet przeciwlotniczych QW-18 i QW-19. Ra- kiety TB-1 będą mogły być używane z pokładu pojazdów naziemnych china defence china i platform bez- wing uzbrojony Loong w rakiety hj-10 załogowych. Wyposażono je także w półautoma- tyczny poszukiwacz celów i głowicę zdolną do przebicia pancerza. rakiety powietrze-powietrze rej jest bomba małych rozmiarów FT-5. W 2009 Inny producent rakiet – Luoyang Optoelectro roku przeprowadzono po raz pierwszy udany jej Technology Development Center (LEOC) – jest zrzut z pokładu bezzałogowego statku powietrz- równie aktywny na polu budowy lekkiego uzbro- nego. W 2010 roku konsorcjum poinformowało, jenia. Jego dziełem jest rakieta powietrze-powie- że udało się zintegrować te bomby z platformą trze typu TY-90, którą do tej pory używano jako bezzałogową CH-3. uzbrojenie śmigłowców bojowych WZ-9. Na Dwadzieścia platform bezzałogowych uzbro- „Airshow China 2008” centrum zaprezentowało jonych w FT-5 najprawdopodobniej sprzedano również wyrzutnie do jej odpalania. Pakistanowi. Media chińskie sugerują również, Aby poprawić parametry rakiety TY-90, zmie- że zakupił on bezzałogowe statki powietrzne niono jej rozmiary i nadano dość nietypowy Wing Loong. kształt. Wyposażono ją także dodatkowo w czte- W listopadzie 2010 roku centrum LEOC ry stery kierunku. Zmiany w rozmiarach i kon- zaprezentowało nowy typ małej, a zarazem strukcji rakiety wpłynęły pozytywnie na popra- niezwykle precyzyjnej bomby. Powstała ona wę jej parametrów. Nową jej wersję oznaczono TY-90A.

2 oficjalnie strona pakistańska nie potwierdza tej informacji, lekkie bomby lotnicze ale autor tekstu: r. hawson w „ihs international defence re- Konsorcjum CASC buduje również rodzinę view” 2012 nr 2, s. 47 – jest przekonany, że do takiej trans- bomb lotniczych typu Fei Teng (FT), wśród któ- akcji już doszło.

przegląd sił powietrznych 105 NR 2/2013 inne armie

Tabela. Chińskie bojowe bezzałogowe statki powietrzne i ich możliwe uzbrojenie Typ bojowej platformy bezzałogowej Typ uzbrojenia (producent) Pterodaktyl Wing Loong Rakiety HJ-10 (AVIC) CH-3 Rakiety AR-1, bomby FT-5 (CASC) WJ-600 Małokalibrowe bomby kierowane ZD-1 (CASIC) oraz dwie bliżej nieznane rakiety powietrze-ziemia ASN-229A Zestaw uzbrojenia ważący nie więcej niż 100 kg. (Xi’an ASN Technology Group) BSP pokazano już z rakietami AR-1 pod skrzydłami opracowanie własne opracowanie

na podstawie rozwiązań wykorzystanych pod- pełną wiedzę o tego typu przedsięwzięciach. czas konstruowania znacznie większej bomby Zdarzają się przypadki, że na kolejnej wysta- kierowanej typu „stand-off” LS-6. Są to wie lotniczej ten sam typ statku powietrznego mniejsze z nich LS-6 (50), o wadze 50 kilo- wygląda inaczej niż rok wcześniej. gramów i większe L-6 (100), ważące 100 ki - Na świecie oprócz Stanów Zjednoczonych logramów. i Chin nie ma zbyt wielu podobnych przykła- Od czasu, kiedy po raz pierwszy na „Air - dów zaangażowania się przemysłu w tę na ra- show China 2010” pokazano nowe bomby, zie wąską dziedzinę budowy lekkiego uzbro- nie przeprowadzono jeszcze testów z ich jenia pokładowego. Wraz ze wzrostem liczby zrzutem z pokładów BSP. We wrześniu 2011 uzbrojonych bezzałogowych statków po- roku na wystawie Xiao Tang Shan UAV za- wietrznych producenci na świecie będą stara- prezentowano dwie bomby nowszej wersji: li się rozszerzyć swoją ofertę, aby sprostała LS-6-50L i LS6-100L. oczekiwaniom odbiorców. Przedstawione przez producentów chiń- Do tej pory przemysł chiński był znany skich platformy bezzałogowe i uzbrojenie, głównie z umiejętności korzystania z goto- które może być przez nie zabierane, wskazują wych rozwiązań, przede wszystkim z opraco- że te środki walki zaczynają odgrywać coraz wanych wcześniej w Rosji lub za oceanem. większą rolę w koncepcjach prowadzenia Obecnie Chiny mają szansę stać się ważnym działań (tab.). Do tych uzbrojonych platform producentem uzbrojonych latających platform powietrznych przyporządkowano podstawowe bezzałogowych oraz precyzyjnego i lekkiego typy uzbrojenia, które mogą zabierać na po- uzbrojenia, które będzie im potrzebne do za- kład lub pod skrzydła. dań bojowych. n

Nowy rywal Zaprezentowany materiał, dotyczący rozwo- Autor jest absolwentem WOSL, AON, Netherlands Defence College w Rijswijk oraz NATO Defence College w Rzymie. ju uzbrojenia dla chińskich bezzałogowych Od 1993 r. służył w SGWP, a od 2009 r. był szefem statków powietrznych, pozwala poznać stan Oddziału Programowania i Koordynacji w Departamencie prac prowadzonych przez przemysł oraz siły Polityki Zbrojeniowej oraz sekretarzem Rady Uzbrojenia. zbrojne państwa, w którym trudno jest uzyskać W 2010 r. przeszedł do rezerwy.

106 przegląd sił powietrznych inne armie

ppłk w st. spocz. dr jerzy garstka

Lotniczy wyścig zbrojeń

Brazylijczycy, modernizując lotnictwo, chcą pozyskać nowe technologie dla swojego przemysłu zbrojeniowego, czyniąc go konkurencyjnym dla innych. airbus mi l itary

przegląd sił powietrznych 107 NR 2/2013 inne armie

śród państw południowoamerykań- wskaźnik położenia przestrzennego (EHSI), radio- skich liczącym się producentem sa- kompas, radiodalmierz, wysokościomierz radaro- molotów szkolno-treningowych oraz wy, radar pogodowy, układ monitorujący stan ze- W szkolno-bojowych jest Brazylia. Po- społu napędowego oraz transponder. Sterowanie zostałe kraje importują maszyny szkolno-bojowe odbywa się według HOTAS, przy czym samolot z USA oraz państw europejskich i azjatyckich. We ma układ rejestracji danych lotu i awaryjny nadaj- współpracy z innymi koncernami zagranicznymi nik lokacyjny. Super Tucano, podobnie jak zmo- Brazylia jest partnerem interesującym, ale też bar- dernizowane F-5EM/FM Tiger i AMX A-1, jest dzo wymagającym. Podobnie działają Chińczycy, wyposażony w pokładowy system wytwarzania z tym że nie zawsze przestrzegają zasad nienaru- tlenu OBOGS oraz fotele katapultowe Martin szania „własności intelektualnych”. Baker Mk10. Oświetlenie tablicy przyrządów oraz światła pozycyjne i lądowania przystosowano do Samoloty szkolne lotów nocnych z użyciem okularowych wzmacnia- Najnowszy i najnowocześniejszy samolot brazy- czy obrazu (NVG). lijski o napędzie turbośmigłowym to Embraer Do szkolenia pilotów samolotów odrzutowych EMB-314 Super Tucano1. Maszyna jest produko- w brazylijskich siłach powietrznych wykorzystywana w dwóch wersjach: jednomiejscowej A-29A wano do końca 2010 roku odrzutowe AT-26 (szkolno-bojowej) i dwumiejscowej A-29B Xawante (inaczej EMB-36GB). Maszyny te, 182 (szkolno-treningowej). Powstała ona w wyniku sztuki (166 egz. w wersji AT-26/RT-26 trafiło do rozwoju dwumiejscowego turbośmigłowego sa- FAB), w latach 1971–1983 wyprodukował Embra- molotu szkolno-treningowego AMB-312 Tuca- er. Brazylijczycy używali ich jako lekkich samolo- no, eksploatowanego w 15 krajach w liczbie tów uderzeniowych i szkolenia zaawansowanego. około 700 egzemplarzy. Kilkanaście zmodernizowano do wersji rozpo- Embraer EMB-314 Super Tucano został opraco- znawczej RT-26. wany na zamówienie brazylijskich sił powietrz- EMB-326B to licencyjna wersja włoskiego nych (Força Aérea Brasileira – FAB), które zamó- Macchi MB-326. Przed nimi, w 2005 roku, za- wiły około stu tych maszyn. Mogą być one kupiono w Republice Południowej Afryki wykorzystywane do szkolenia podstawowego i za- (RPA) 14 samolotów Atlas Impala Mk1/2, jed- awansowanego jako uzbrojone oraz do zadań nak już w 2009 roku wycofano je ze służby. szturmowych, rozpoznawczych i patrolowych. Trzy sztuki AT-26 pozostawiono do dyspozycji Skutecznie konkurują w przetargach z amerykań- jednostki badawczej Grupo Especial de Ensaio skimi turbośmigłowymi AT-6B Texan II. em Voo do 2013 roku, gdzie będą używane do A-29 Super Tucano, mający wymiary prób uzbrojenia i wyposażenia. Najmniej wy- 11,38x3,97x11,14 metra, o powierzchni odbicia służone maszyny zostaną prawdopodobnie 19,4 m2 i masie własnej 3020 kilogramów (mak- przekazane Paragwajowi. Wcześniej 11 sztuk symalna masa startowa – 5200 kg), może rozwijać sprzedano Argentynie po wojnie falklandzkiej, prędkość maksymalną około 590 (560) km/h oraz sześć zakupiło Togo, a 10 – Paragwaj. osiągać pułap praktyczny do 10 670 metrów. Na- Poza wymienionymi maszynami brazylijskie si- pędzany silnikiem turbośmigłowym Pratt & Whit- ły powietrzne dysponują szkolno-bojowymi samo- ney Canada PT6A68C(1) o mocy 1193 (920) kW osiąga prędkość wznoszenia 24 m/s i zasięg nor- malny około 1300–1500 kilometrów (z dodatko- 1 J. Garstka: Szkolne samoloty wojskowe państw Ameryki wym zbiornikiem – 4820 km). Masa przenoszone- Płd. „Przegląd Sił Powietrznych” 2010 nr 3, s. 58; tenże: Sa- moloty turbośmigłowe wracają do łask. „Przegląd Sił Po- go uzbrojenia – do 1500 kilogramów. wietrznych” 2010 nr 4, s. 48; J. Palmade: Le Super Tucano. Awionika izraelskiej firmy Elbit obejmuje: glass „Defense & Securite Internationales Technologies” May–Ju- cockpit, elektroniczne przyrządy pokładowe ne 2009, s. 38–39; Info: Koniec służby Xavante (AT-26). „Ra- (EADI) GPS, VOR, ILS i DME, elektroniczny port WTO” 2011 nr 1, s. 79.

108 przegląd sił powietrznych inne armie

lotami odrzutowymi: 11 dwumiejscowymi A1 w Getafe koło Madrytu. Stronie brazylijskiej za- (8 egz. A-1B i 3 egz. RA-1B) i 13 sztukami F-5 prezentowano go w Madrycie 3 grudnia 2010 ro- (6 egz. F-5B i 7 egz. F-5F). Z tych ostatnich mo- ku. Prace modernizacyjne przedłużyły się z powo- dernizacji poddano tylko trzy maszyny. du problemów budżetowych. Pierwsze trzy Szkolenie praktyczne, z wykorzystaniem przed- samoloty trafiły do składu 1º/7º Grupo de Aviaco/ stawionej bazy samolotów szkolnych, jest prowa- „Orungan” w bazie lotniczej Salvador, pozostałe dzone w cyklu trzyletnim. Po rocznym szkoleniu do 4º/7º Grupo de Aviaco „Cardeal” w bazie Santa podstawowym, obejmującym 40 godzin lotu na sa- Cruz do końca 2012 roku. molotach Neiva T-25 Uniwersal, adepci latania przesiadają się na T-27 (inaczej EMB-32 Tucano). Na nich przez rok wylatują około 90–100 godzin, by potem przejść szkolenie na A-29 Super Tucano Możliwości (inaczej EMB-314 Super Tucano) trwające 10–12 miesięcy. Końcowym etapem jest dziewięciomie- Stałe uzbrojenie EMB-314 Super Tucano stanowią dwa sięczna nauka taktyki i latania na odrzutowych A-1 wielkokalibrowe karabiny maszynowe kalibru 12,7 mm, lub F-5. Nalot za sterami samolotów odrzutowych umieszczone na skrzydłach. Na pięciu pylonach (po dwa jest mniejszy niż 80 godzin, po nim piloci otrzy- zaczepy pod każdym skrzydłem i jeden pod kadłubem) mują uprawnienia do lotów w danym rodzaju mi- można podwieszać: bomby, kierowane pociski rakietowe sji2. Zakup myśliwców nowej generacji wymusi na „powietrze-powietrze” i „powietrze-ziemia” oraz zasobni- Brazylii zakup samolotów szkolenia zaawansowa- ki z niekierowanymi pociskami rakietowymi, do obserwa- nego klasy LIFT. cji w podczerwieni (FLIR), z uzbrojeniem strzeleckim, z aparaturą rozpoznawczą i walki elektronicznej, a także Samoloty patrolowe i wczesnego zbiorniki paliwa. System celowniczo-uzbrojeniowy zinte- ostrzegania growano z szyną danych MIL-Std-1553B. Patrolowo-rozpoznawczy P-3C Orion został ob- latany w 1959 roku3. Łącznie wyprodukowano około 760 tych maszyn. W 2000 roku Brazylia za- kupiła od USA 12 sztuk tych samolotów. Dziewięć przeznaczono do służby, jeden do szkolenia, pozo- stałe miały stanowić źródło części zamiennych. Po modernizacji zastąpią one wysłużone maszyny W ramach modernizacji brazylijskie P-3AM rodzimej produkcji Embraer EMB-111A Bande- otrzymały zintegrowany taktyczny system zada- irante (w FAB oznaczone P-35). niowy dowodzenia (Fully Integrated Tactical Sys- P-3 Orion to czterosilnikowy turbośmigłowy sa- tem – FITS), w którego skład wchodzą, między in- molot przeznaczony w podstawowej wersji do pa- nymi, radar do obserwacji powierzchni wody, trolowania obszarów morskich, zwalczania okrę- ruchoma głowica optoelektroniczna z kamerą TV tów nawodnych i podwodnych oraz rozpoznania. i na podczerwień, łącza wymiennych danych tak- W wariancie P-3A wymaga jednak modernizacji. tycznych, detektor anomalii magnetycznych oraz Dlatego też w listopadzie 2002 roku zawarto z Air- bus Military (dawna EADS) wstępną umowę na modernizację dziewięciu brazylijskich Orionów do 2 S. Wilson: Wojownicy Amazonki – lotnictwo uderzeniowe standardu P-3AM (program P-X), którą ostatecz- Sił Powietrznych Brazylii. „Lotnictwo” 2011 nr 9, s. 38. 3 nie sfinalizowano w kwietniu w 2005 roku. J. Garstka: Oriony przegrywają z Poseidonami. „Przegląd Morski” 2011 nr 9, s. 53; P-3 Orion Deliveres Cammance. „Air Pierwszy P-3A przybył do Hiszpanii w styczniu Forces”, June 2010, s. 26; Oblot pierwszego zmodernizowa- 2006 roku. Oblot zmodernizowanego Oriona nego P-3AM. „Armia” 2009 nr 9, s. 14; EMB 145 AEW&C. P-3AM odbył się 29 kwietnia 2009 roku na fa- „Armia” 2009 nr 3–4, s. 8; K. Załęski: Tendencja w rozwoju brycznym lotnisku zakładów Airbus Military rozpoznania powietrznego. „Lotnictwo” 2011 nr 7, s. 63.

przegląd sił powietrznych 109 NR 1/2013 prawo i dy scyplina

systemy rozpoznania elektronicznego, samoobro- Brazylii bazowały na maszynach rodzimej kon- ny i kierowania uzbrojeniem. Maszyny dostaną też strukcji i importowanych, głównie z Europy4. nowe urządzenia łączności i awionikę, opracowaną W 2006 roku, aby zastąpić sto przestarzałych przez firmę Thales, pozwalającą na odpalanie po- Embraerów EMB-110 Bandeirante, zgłosiły ak- cisków przeciwokrętowych Harpoon. Hiszpanie ces zakupu 50 lekkich samolotów transporto- mieli też przeprowadzić prace związane z wydłu- wych Airbus C-212-400 (za 5,2 miliona USD za żeniem trwałości struktury i zespołów napędo- egzemplarz, cena obniżona przez Hiszpanów wych Orionów brazylijskich. z 8 milionów USD). Wygrały one z uczestniczą- EMB 1 45 AEW&C (Airborne Early Warning cymi w przetargu PZL Skytruck z Mielca & Control) to samolot wczesnego ostrzegania (4,75 miliona USD za egz.) oraz czeskim Let i kontroli sytuacji powietrznej, skonstruowany 410 Turbo-Let (wyceniony na 3,8 miliona na podstawie pasażerskiego ERJ 145. Powstał USD). W ramach kontraktu Hiszpanie otworzy- w 1997 roku na zamówienie brazylijskich sił poli linię montażową samolotów w Campo de wietrznych, które obecnie użytkują pięć egzempla- Marte, nieopodal Sâo Paulo. Pierwszy brazylij- rzy pod oznaczeniem wojskowym R-99A. Napęd ski C-212-400 zmontowano z początkiem 2007 tworzą dwa silniki odrzutowe Rolls-Royce AE roku (inne dane: koniec 2006 roku) z części do- 3007A o ciągu po starczonych przez Airbus Military. 36,35 kN. Rozpiętość Dążąc do uniezależnienia się od zagranicznych O umocnieniu się Rosjan wynosi 21 metrów, koncernów lotniczych, Brazylia podjęła decyzję na rynku brazylijskim świad- długość 29,87 metrów, o budowie własnego dwusilnikowego turbood- czą zakupy FAB w 2007 ro- wysokość (na postoju) rzutowego samolotu transportowego Embraer ku: 20–24 śmigłowce Mi-35 6,75 metrów, maksy- C-390/KC-390 o udźwigu 19 ton. Byłby maszyną i Mi-171 za 400 milionów malna masa startowa konkurencyjną w grupie średnich transportow- USD. 24 tony. Osiąga mak- ców powietrznych, głównie amerykańskich symalną prędkość C-130 Hercules i włoskich C-27 Spartan. W za- przelotową Ma=0,78, łożeniach może on startować i lądować z niewiel- pułap praktyczny kich lotnisk polowych, a dzięki poszerzeniu ka- 11 278 metrów, długo- dłuba przewozić transporter opancerzony AMV trwałość lotu powyżej 8x8, trzy pojazdy HMMWV lub do 84 żołnierzy sześciu godzin. Załoga składa się z dwóch pilotów z pełnym wyposażeniem (zamiennie 64 spado- i 4–6 operatorów. Głównym elementem wyposa- chroniarzy). Prace nad C-390 rozpoczęto w 2006 żenia jest radar Erieye firmy Saab Microwave Sys- roku, a pierwszą koncepcję samolotu przedsta- tem (wcześniej Ericsson), z aktywną anteną skano- wiono w roku 2007, na wystawie L.A.A.D. waną fazowo (Active Electronically Scanned Nowe maszyny transportowe mają zastąpić Array – AESA), zamontowaną w długiej prostopa- 21 samolotów C-130E/H i dwa samoloty – cy- dłościennej owiewce nad kadłubem. sterny KC-130H. Zainteresowana nimi jest też Obecnie Brazylia przygotowuje swoje samoloty poczta brazylijska. Na razie planuje zakupić na- Embraer EMB-145P-99B do wykonywania zadań kompleksowego rozpoznania. Podobnie czynią to Izrael ze swoim Gulfstream G-550AJSJS, USA 4 G. Jennings: 2009 Sky tracktretched gs. „Jane’s Defence z Boeingiem 707E-B Joinst Stars, Szwecja z Saab Wekley” z 7 grudnia 2009 r.; Trwają prace nad C-390. „Ra- 2000 S/G STAR i Wielka Brytania z Bombardier port WTO” 2009 nr 1, s. 70; Międzynarodowy przełom Em- braer C-390? „Lotnictwo” 2010 nr 10, s. 6; T. Wróbel: Rywal Global Express/Sentinel R1. Herculesa. „Polska Zbrojna” 2010 nr 34, s. 28–30; Przyszłość samolotów transportowych. „Przegląd Sił Powietrznych” 2010 Samoloty transportowe nr 3, s. 53; Brazylia wybrała C-212. „Raport WTO” 2006 nr 9, Zbyt wysokie ceny amerykańskich samolotów s. 128; K. Melski: Wojskowe samoloty Embraera. „Armia” transportowych spowodowały, że siły zbrojne 2011 nr 6, s. 100–107.

110 przegląd sił powietrznych praw o i dy scyplina

wet 20–25 samolotów do przewozu przesyłek. MTU Aero Engines i japońskim Japanese Aero Nowe maszyny mogą stać się następcami dzie- Engines Corporation. siątek przestarzałych DHC-5. Transportowe C-390/KC-390, według skory- Śmigłowce gowanego w 2010 roku projektu, o wymiarach Głównymi dostawcami śmigłowców bojowych, 33,9x10,3 metra i kabinie o wymiarach 12,38 transportowych i wielozadaniowych były dotych- (18,54 z rampą)x3,35x3,20 metra miały mieć czas dla Brazylii koncerny amerykańskie i euro- udźwig około 19 ton. Zwiększenie rozpiętości pejskie – zwłaszcza francuskie. Pod koniec XX skrzydeł z 33,9 metra do 35 metrów i długości wieku na promocji w Ameryce Łacińskiej i Połu- całkowitej maszyny z 33,4 do 33,9 metra zwięk- dniowej skoncentrowali się także Rosjanie. szyło jej ładowność do 23,6 ton, przy czym ładu- Swoje zapytania, odnoszące się do zakupu po nek taktyczny zmniejszył się do 16 ton. Tak ob- 12 sztuk śmigłowców transportowych i bojowych, ciążony samolot transportowy będzie miał zasięg Brazylia skierowała w 2007 roku do firm: Aqu- do 1200 kilometrów. W wypadku ładunku o ma- sta Westland z AW 101 i A-129, Eurocoptera sie 23,6 ton zasięg ten wzrasta do 2400 kilome- z EC-725 i AS 665 Tigre oraz Rosoboronexporta trów, zaś przy maszynie pustej do 5900 kilome- z Mi-17 i Mi-35. Finał zakupu Mi-35 nastąpił trów (dochodzi do tego rezerwa paliwa na 185 26 listopada 2008 roku w czasie wizyty rosyjskie- kilometrów lotu). go prezydenta Dmitrija Miedwiediewa, kiedy to Maksymalna masa startowa taktyczna – 67 ton; poinformowano, że 23 października podpisano maksymalna masa startowa logistyczna – 74,4 to- kontrakt na dostawę 12 śmigłowców bojowych ny i maksymalna masa startowa normalna – 81 ton Mi-35M. W ramach umowy o wartości 300 milio- (droga startowa odpowiednio od masy: 1130, 1400 nów USD Rosoboronexport dostarczy, oprócz i 1670 metrów). Zakładana prędkość przelotowa śmigłowców, uzbrojenie i części zamienne oraz za- z ładunkiem taktycznym to 850 km/h. Masa pali- pewni szkolenie personelu. Były to pierwsze tego wa (w skrzydłach) – 23,4 tony. typu śmigłowce rodziny Mi-24 w arsenale Brazy- Do udziału w programie zgłosiły swój akces: lii, po Peru i Wenezueli. Dotychczas FAB do za- koncern Denel z RPA, szwedzki Saab Aerostructu- dań bojowych używała śmigłowców typu Fennec res oraz firmy francuskie, portugalskie, południo- i Panther5. woamerykańskie, na przykład z Kolumbii, które Z grupy maszyn Eurocoptera Brazylia w 2008 chcą być wytwórcami i dostawcami niektórych roku dysponowała 15 śmigłowcami AS 332 i AS elementów samolotu. Największy problem stwa- 532. We wrześniu 2009 roku podpisała trzy umo- rzają silniki napędowe. Początkowo miały to być wy: jedną na śmigłowce transportowe EC 725 dwa silniki turbowentylatorowe General Electric i dwie na UH-60L. Umowa pierwsza dotyczy li- CF-34-10E. Nie jest też wykluczona zabudowa sil- cencyjnej produkcji w Brazylii 50 sztuk EC-725, ników kanadyjskiej firmy Pratt&Whitney 6000 za 1,85 miliarda euro. Wojska lądowe i marynarka czy silników firmy brytyjskiej Rolls-Royce BR715. wojenna otrzymają po 16 maszyn, pozostałe Brazylijczycy optują w kierunku silnika o sile cią- 18 trafi do sił powietrznych (dwie maszyny mają gu 120–129 kN. Wybór sprawdzonego silnika na- być przystosowane do przewozu VIP-ów). pędowego jest kluczowy dla przyszłości programu, Śmigłowiec EC 725 Cougar o wymiarach gdyż ich producent musi zagwarantować dostawy 19,50x4,97 metra i masie własnej 5271 kilogra- przez wiele lat. Wymaganą siłę ciągu dają dwa silniki: CFM 5 56-5B firmy CFM International i V2500 Interna- Brazylian AF Mi-35. “Air Forces” December 2008, s. 5; Mi-35 dla Brazylii. „Nowa Technika Wojskowa” 2009 nr 1, tional Aero Engines AG. Przy pierwszym znaczą- s. 8; Brazil Buys 50 Helos, 5 Subs From France. “Defense cą rolę odgrywa francuska Snecma oraz amery- News” January 2009, s. 3; Brazil Finansiling Purchase of 50 kański General Electric Aviation, przy drugim EC-725 Cougars. “Air Forces” November 2008, s. 28; T. Wró- Pratt & Whitney i Rolls-Royce wraz z niemieckim bel: Brazylia zbrojna. „Polska Zbrojna” 2009 nr 45, s. 39.

przegląd sił powietrznych 111 NR 2/2013 inne armie

mów (masa startowa – 11 ton) może rozwijać zbrojnych. W latach 2011–2021 zostaną unowo- maksymalną prędkość 324 (przelotowa – 278) cześnione 32 (z 36 zakupionych w 1988 roku) km/h dzięki dwóm silnikom Turbomeca Makila śmigłowce AS 365K Panther wojsk lądowych. Ich 2A, każdy o mocy 1774 kW. Maszyna, wyposażo- użytkownikiem jest 1 Batalion (de Batalhâo de na w wirnik o średnicy 16,2 metra, może transpor- Aviaçäo do Exército) stacjonujący w Tabuate, któ- tować ładunki o masie do 5670 kilogramów. Osią- rego zadaniem jest transport żołnierzy i wsparcie gany zasięg lotu to 1282 kilometrów, a pułap z powietrza. Od 2011 roku jedyny brazylijski pro- zawisu bez wpływu ziemi (OGE) do 6100 metrów. ducent śmigłowców Helibras (Helicópteros do Do 2009 roku siły zbrojne Brazylii dysponowa- Brasil) ma modernizować po cztery maszyny rocz- ły dziesięcioma śmigłowcami Sikorsky UH-60L. nie. Oprócz 32 sztuk Panther Helibras odbudował Sześć znajdowało się w 7 Eskadrze „Harpii” dwa śmigłowce AS 365K, wykorzystując części po 8 Grupy Lotniczej stacjonującej w Manaus, pozo- pozostałych maszynach tego typu niezdatnych do stałe cztery w 4 Eskadrze Lotnictwa wojsk lądo- lotu. Dzięki modernizacji możliwe stało się wydłu- wych, także stacjonującej w tym mieście. Do koń- żenie ich żywotności o kolejne 25 lat7. ca 2010 roku FAB otrzymały sześć kolejnych W ramach prac modernizacyjnych będzie zain- UH-60L za 73,2 miliona USD (zamówienie pierw- stalowana awionika „full glass cockpit” z wyświe- sze), a pozostałe cztery dostarczono do końca 2012 tlaczami ciekłokrystalicznymi, a także cyfrowe roku. Łącznie więc lotnictwo wojskowe Brazylii urządzenia łączności Proline 21 i nowy czteroosio- dysponuje 20 śmigłowcami transportowymi wy autopilot. Obecne silniki Arriel 2C2 zastąpi UH-60L. Część z nich ma też służyć do wsparcia model Arriel 2C2CG z elektronicznym układem sił specjalnych oraz misji ratownictwa bojowego sterowania, który rozwija o 15 procent większą (Combat Search and Rescue – CSAR). moc ciągłą. Z szesnastu śmigłowców EC-725 przynależnych marynarce wojennej część będzie wykonana Kontynuacja w wersji nosicieli przeciwokrętowych pocisków Lotniczy wyścig zbrojeń w Ameryce Południo- rakietowych. Zakup nowych wiropłatów dla sił wej ma się w najlepsze. Dowodem tego są zakupy morskich Brazylii jest kontynuowany na podstawie samolotów i śmigłowców przez sąsiadów Wenezu- umowy z 23 grudnia 2009 roku między Sikorskym eli (Kolumbię, Brazylię), która dysponuje już ro- i DoD Stanów Zjednoczonych, który w imieniu syjskimi samolotami Su-30Mk5 i śmigłowcami brazylijskiej marynarki wojennej zakupił cztery Mi-17, a zakontraktowała dalsze śmigłowce bojo- wielozadaniowe śmigłowce pokładowe S-70B Se- we Mi-28N i czołgi T-90. Pozostałe kraje leżące ahawk oraz osiem kolejnych w opcji kontraktowej. w środkowej i południowej części kontynentu po- Wartość zamówienia to 164 miliony USD, w tym łudniowoamerykańskiego również rozwijają swoje pakiet szkoleniowo-logistyczny. Dostawy zrealizo- plany dotyczące modernizacji i zakupów nowego wano w latach 2010–20126. sprzętu dla swoich sił powietrznych. n Zakupione Seahawki zastąpią śmigłowce Sikor- sky SH-3 Sea King i wraz ze śmigłowcami Agusta Autor jest absolwentem WAT. Stopień doktora uzyskał Westland Super Lynx Mk. 21A będą stanowić na Wydziale Mechanicznym Politechniki Wrocławskiej. trzon lotniczego komponentu zwalczania okrętów Był m.in. kierownikiem Pracowni Minowania podwodnych floty brazylijskiej. i Ośrodka Naukowej Informacji Wojskowej Aby zakończyć unowocześnianie floty śmi- w Wojskowym Instytucie Techniki Inżynieryjnej. głowcowej, pozostanie tylko zakup ciężkich śmi- głowców transportowych. Pod uwagę bierze się ro- 6 Brasil Navy adds Seahawks. „Combat Aircraft” September syjskie Mi-26M, amerykańskie CH-47F lub 2011, s. 28; Seahawki dla Marynarki Wojennej Brazylii. „No- CH-53K oraz europejskie AW 101. wa Technika Wojskowa” 2010 nr 10, s. 6. Brazylia, oprócz zakupów, modernizuje swoje 7 Modernizacja brazylijskich Panther. „Nowa Technika Woj- samoloty i śmigłowce dla wszystkich rodzajów sił skowa” 2010 nr 10, s. 8; „Raport WTO” 2010 nr 2, s. 83.

112 przegląd sił powietrznych inne armie

ppłk pil. w st. spocz. Maciej kamyk

Korkociąg finansowy

Najdroższy wojskowy program na świecie jest zagrożony przez opóźnienia i cięcia budżetowe. Czy F-35 ocaleje?

eon Panetta chyba wiedział, co ma kupić 2443 egzemplarze F-35 w ciągu 25 lat za wykonać, gdy Barack Obama prze- 382 miliardy USD2. niósł go z Centralnej Agencji Wy- Po wygraniu z projektem Boeinga, który uzna- L wiadowczej (Central Intelligence no za technicznie bardziej ryzykowny, Lockheed Agency – CIA) do Pentagonu. Panetta, który na Martin podpisał w 2001 roku umowę z minister- początku lipca 2012 roku zastąpił Roberta Gatesa stwem obrony USA na opracowanie F-35. Było na stanowisku sekretarza Departamentu Obrony to ambitne przedsięwzięcie, które zmierzało do USA, zanim został szefem agencji, zajmował fo- uzyskania większej efektywności dzięki zastą- tel dyrektora Urzędu Zarządzania i Budżetu pieniu prawie wszystkich starzejących się ame- (Office of Management and Budget) i doprowa- rykańskich samolotów taktycznych (US Air For- dził do zrównoważenia budżetu USA w 1998 ro- ce: F-16 i A-10; US Navy: A/F-18 i US Marines: ku. Panetta odziedziczył po swoim poprzedniku AV8B pionowego startu) trzema wariantami jed- szkic planu obniżenia do 2023 roku wydatków na nej podstawowej konstrukcji. Będzie to wersja cele wojskowe o 400 miliardów USD. Kryzys tradycyjnego startu i lądowania (CTOL) dla sił fiskalny w Ameryce i brak konsensusu politycz- powietrznych, krótkiego startu i pionowego lą- nego na temat jego rozwiązania sprawiają jednak, dowania (STOVL) dla Marines i mocna wersja że Panetta prawdopodobnie będzie musiał ciąć samolotu pokładowego dla lotniskowców mary- dalej i szybciej niż chciał Gates. narki wojennej. Odchodząc na emeryturę, Gates ostrzegł, że Dzięki właściwości stealth oraz pakietowi za- choć nie sądzi, że zrezygnuje się z F-35, to liczbę awansowanego oprogramowania i czujników zakupionych samolotów być może trzeba będzie F-35 będzie myśliwcem „piątej generacji” o wie- zmniejszyć1. To może być zła wiadomość dla le bardziej efektywnym, zarówno w pierwotnej F-35 Joint Strike Fighter, najdroższego w historii programu wojskowego, i jego głównego wykonawcy – firmy Lockheed Martin. Samolot ten ma 1 The last manned fighter. „The Economist”, 14.07. 2011. wejść do służby w 2016 roku i ze znacznie prze- 2 R.B. Gasparre: Obama’s Strategy Dictates Aircraft Cho- kroczonym budżetem. Pentagon nadal planuje ices. ”Airforce Technology”, 18.03.2009.

przegląd sił powietrznych 113 NR 2/2013 inne armie

niepokoić. W 2009 roku Pentagon zdał sobie sprawę, że naruszenie zasady Nunn-McCurdy, dotyczącej nadmiernych zamówień publicznych Zależności z budżetu obronnego, było nieuniknione, bo koszty przekroczą pierwotny plan bazowy o po- Zagrożeniem dla Lockheed Martin jest spadająca licz- nad 50 procent. ba zamówień. Im mniej samolotów jest zamawianych, W marcu 2010 roku R. Gates jednak ponowił tym więcej każdy będzie kosztował i F-35 stanie się mniej swoje poparcie dla F-35, ale ostro zareagował na atrakcyjny. Tak było z jeszcze bardziej wyrafinowanym opóźnienia i przekroczenia kosztów. Powiedział, i drogim F-22 Raptor. Gdy Pentagon zmniejszył zamó- że zasadniczo zrestrukturyzuje program, dając wienia na ten samolot, z 750 do 183 egzemplarzy, jego więcej pieniędzy i czasu na rozwój. Jednak po- cena zwiększyła się ze 149 do 342 milionów USD za eg- czątkowo wstrzymał 614 milionów USD na zemplarz. koszty rozwoju dla firmy Lockheed Martin, wią- żąc jej przyszłe dochody z określonymi, a nie su- biektywnymi kryteriami, które, jego zdaniem, kosztują podatnika amerykańskiego zbyt wiele. W styczniu 2011 roku Gates wiele razy zapo- wiadał wydanie kolejnych 4,6 miliarda USD na rozwój oraz spowolnił początkową produkcję, aby uniknąć budowania samolotów, które póź- niej muszą być kosztownie modernizowane. Poddał także dwuletnim próbom wersję STOVL roli atakowania celów naziemnych, jak i obrony Marines z powodu problemów z konstrukcją powietrznej, niż samoloty „starsze”. Jak twier- płatowca i układu napędowego samolotu. Potę- dzą przedstawiciele firmy Lockheed Martin, od- piając brak kontroli kosztów, za co obwiniał czę- powiednio osiem i cztery razy lepszy. ściowo brak dyscypliny finansowej w departamencie obrony za prezydentury George’a Bu- przerost formy sha, a częściowo niepowodzenia w realizacji Przede wszystkim F-35 miał być niedrogi. programu spowodowane przez firmę Lockheed Koszty prac rozwojowych podzielono na trzy Martin i jej partnerów, Gates powiedział, że po- wersje i ośmiu zagranicznych partnerów, którzy lityka nieograniczonych pieniędzy, która obo- również kupują i pomagają budować maszynę. wiązywała, musi zostać zastąpiona przez polity- Zapewniono ekonomię skali produkcji, bo mia- kę ograniczeń3. no sprzedać ponad trzy tysiące samolotów – Ostatnie szacunki kosztów programu F-35, 2443 w USA i resztę ich sojusznikom z NATO. wykonane przez Government Accountability Ponieważ 80 procent części było wspólnych dla Office (GAO), opublikowane w maju 2011 roku, wszystkich trzech wersji, to obsługa i logistyka pokrywają się z wynikami przesłuchania w se- byłyby prostsze i tańsze. Dostawy miały się roz- nackiej komisji do spraw sił zbrojnych. Cena sa- począć w 2010 roku. molotu wzrosła z 69 milionów USD w 2001 ro- Takie było zamierzenie. Ale krytycy progra- ku do 133 obecnie. Dodanie 56,4 miliarda USD mu F-35 od dawna twierdzili, że jego realizacja na koszty rozwoju podniosło cenę z 81 milionów jest zagrożona przez konieczność spełnienia do 156 milionów USD. zbyt wielu funkcji i że zbyt skomplikowana W raporcie GAO stwierdzono, że od 2007 ro- konstrukcja oraz zbyt optymistyczny harmono- ku koszty prac rozwojowych wzrosły o 26 program aż proszą się o kłopoty. W ciągu ostatnich 18 miesięcy, gdy opóźnienia i koszty rosły, nawet zagorzali zwolennicy samolotu zaczęli się 3 The last annem fighter. „The Economist”, 14.07. 2011.

114 przegląd sił powietrznych i n n e a r m ie

16 Prognoza 14 12 10 8 6 4 2 0 1994 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035

Finansowanie programu F-35 (mln USD)

Źródło: Government Accountability Office cent, a harmonogram opóźnił się o pięć lat mem. I nie tylko John McCain stara się dokonać (rys.). Jak twierdzą krytycy, po ponad dziewię- w nim cięć. Ponadpartyjna komisja odpowie- ciu latach rozwoju i czterech latach produkcji, dzialności fiskalnej i reform, powołana przez program JSF nie wykazał, że konstrukcja samo- Baracka Obamę w 2011 roku, stwierdziła, że nie lotu jest stabilna, procesy produkcyjne dojrzałe, wszystkie samoloty wojskowe powinny być „nie- a system wiarygodny. Oprócz problemów widoczne”. Zasugerowała rezygnację z wersji z wersją STOVL, największym wyzwaniem by- STOVL F-35 i redukcję reszty zamówienia o po- ło zintegrowanie i testowanie oprogramowania, łowę, a także, by utrzymać liczbę samolotów które steruje elektroniką i czujnikami samolotu. i zakup tańszych myśliwców F-16 i F-18. Jeśli Na senackim przesłuchaniu senator John USA zdecydują się na taką mieszaninę high-low, McCain określił program F-35 jako katastrofę zagraniczni klienci pójdą w ich ślady. i oskarżył firmę Lockheed Martin o wykonanie Jednak inwestorzy Lockheed Martin mają na- fatalnej roboty. dzieję, że z F-35 tak się nie stanie, ponieważ ce- Senatorów przeraziła jednak najbardziej nie na akcji tej firmy była bardzo stabilna w ciągu cena zakupu F-35, ale koszty jego eksploatacji ostatnich dwóch lat. Tom Burbage, dyrektor wy- w wysokości tryliona USD w ciągu całego okre- konawczy, który pomógł uruchomić program su używania samolotu. Pentagon ocenia, że eks- budowy F-22, i jest również od początku odpo- ploatacja F-35 będzie kosztować o jedną trzecią wiedzialny za niego, nadal jest na tym stanowi- więcej niż samolotu, który on zastąpi. Dlatego sku – co jest dowodem, że firma robi dobrą ro- senator McCain chce, by Pentagon zbadał alter- botę. Co więcej, eksperci uważają, że tak duży natywy dla F-35. program jak F-35 jest podatny na opóźnienia. Jest to dobra wiadomość dla Boeinga, produ- Lockheed Martin twierdzi, że główną przyczyną centa F/A-18E Super Hornet. Firma ta już mówi przekraczania terminów i wzrostu kosztów jest o zwiększeniu jego produkcji do tysiąca egzem- problem z wagą wersji STOVL, który pojawił się plarzy i utrzymaniu linii produkcyjnej do końca w 2004 roku. Nie można było kontynuować prac tego dziesięciolecia. W zmodernizowanym Su- nad pozostałymi dwoma wariantami, kiedy ist- per Hornecie można odnotować nowe konfor- niał ten problem. Samolot został odchudzony malne zbiorniki paliwa, nowy pojemnik na o 1225 kilogramów, ale to poważnie zakłóciło uzbrojenie, zmodernizowany silnik o większym łańcuch dostaw, który Lockheed Martin miał o 20 procent ciągu oraz ulepszone czujniki. uzgodniony z głównymi partnerami – BAE Sys- Czy Lockheed Martin powinien się martwić? tems i Northrop Grumman. To opóźniło program F-35 jest zdecydowanie największym progra- o prawie dwa lata. Jaśniejszą stroną jest to, że za-

przegląd sił powietrznych 115 NR 2/2013 inne armie

stosowanie tej diety w dwóch pozostałych wa- bezdyskusyjne fakty. Po pierwsze, wiele myśliw- riantach dało lepsze parametry maszyn4. ców obecnej generacji jest już 30 lat w służbie Lockheed Martin ponadto jest przekonany, że i wkrótce muszą zostać wymienione. Po drugie, ponieważ produkcja w zakładzie Fort Worth wy- ponieważ F-35 został zaprojektowany, aby zastą- nosi, zgodnie z planem, 17 sztuk F-35 miesięcz- pić wiele typów samolotów, zyskuje monopoli- nie, to pesymistyczne prognozy kosztów jed- styczną pozycję na przyszłym rynku myśliwców. nostkowych się nie sprawdzą. To jednak może Nawet jeśli Pentagon i niektórzy sojusznicy pozostać odległą perspektywą, gdyż projekt sa- USA z NATO zmniejszą zamówienia, to Loc- molotu wciąż się zmienia. kheed Martin jest przekonany, że większą liczbę Poza tym, Lockheed Martin wskazuje, że za- samolotów zamówią takie kraje, jak Japonia, Ko- kontraktowana z Pentagonem cena za 32 samolo- rea Południowa, Singapur i Tajwan. Wszystkie te ty w czwartej partii produkcyjnej (w tym 13 pro- państwa są bogate i obawiają się Pekinu. Firma cent marży dla tej firmy) jest o połowę niższa od przeprowadza porównanie z F-16, których zosta- pierwszej partii samolotów. Firma przewiduje, że nie zbudowanych ponad 4,5 tysiąca egzemplarzy. średni koszt wersji dla sił powietrznych ostatecz- nie będzie wynosił około 65 milionów USD – Czy przyszłość należy do BSP? prawie tyle samo, ile kosztuje dziś F-16. Jednym Jednak długoterminowa prognoza dla F-35 nie z powodów znacznie lepszych prognoz Pentago- jest całkowicie pewna. Jego kosztowne możli- nu jest to, że ustalany koszt obejmuje każdą wości zostały tak zaplanowane, by był on sku- ewentualność, w tym projekcję inflacji w ciągu teczny przeciwko obronie powietrznej wyrafino- całego cyklu produkcyjnego. wanego przeciwnika, takiego jak na przykład Okazuje się jednak, że Pentagon i jego kon- Chiny. A coraz większe zagrożenie amerykań- traktorzy kalkulują przyszłe koszty w całkowicie skich lotniskowców ze strony chińskich poci- inny sposób. Przyprawiająca o zawrót głowy su- sków rakietowych będzie oznaczało konieczność ma tryliona dolarów jest tak wysoka, ponieważ ich operowania spoza 600-milowego (1000 km) obejmuje bardzo długi okres, lecz rząd USA zasięgu F-35. zmienił swoje początkowe prognozy kosztów na Niektórzy stratedzy uważają, że zadania F-35 50, a nie 30 lat. Zwiększył także liczbę baz z 33 mogą lepiej wykonywać rakiety i zdalnie stero- do 49, gdzie samoloty będą stacjonowały. wane platformy bezzałogowe. Są one w wielu Lockheed Martin odrzuca tezę, że utrzymanie wypadkach bardziej efektywne: nie mają pilo- F-35 będzie kosztowało o jedną trzecią więcej tów, ani zestawów wspomagających i ratunko- niż F-16 i F-18, które ma zastąpić. Twierdzi, że wych pilota, co oznacza, że mogą być zwrotniej- jeśli zastosowano by takie same kalkulacje, jak sze i „niewidzialne”. A jeśli zostaną zestrzelone, dla starszych samolotów, to koszt wyniósłby trzy nikt nie ginie. Nawet zwolennicy F-35 przyzna- tryliony dolarów. Jest również przekonany, że ją, że prawdopodobnie będzie to ostatni z zało- kryteria oszczędnościowe, które były podstawą gowych samolotów myśliwskich zbudowanych projektu F-35, pozostają w mocy: wspólne części przez Zachód. n zamienne, szybka i łatwa wymiana elementów, zaawansowana diagnostyka i tak dalej. Razem Autor służbę wojskową zakończył w 1991 r. jako zastępca dają one samolot, który będzie dwa razy bardziej dowódcy pułku ds. szkolenia. Wcześniej był dowódcą niezawodny niż jego poprzednicy i wymagający eskadry w Tomaszowie Mazowieckim. Jego nalot wynosi mniejszej liczby rąk do obsługi. Jednak żadna 3,5 tys. godzin. Był także oblatywaczem. Obecnie jest z tych zalet nie została jeszcze udowodniona, radnym gminy Lubochnia. gdyż maszyny nie są jeszcze eksploatowane. Nawet jeśli Lockheed Martin jest zbyt optymi- 4 Ibidem. styczny, to F-35 nie jest w żaden sposób bezpo- 5 D.A. Fulgham, G. Warwick, A.B David: JSF Cost Predictions średnio zagrożony. Jego pozycję wzmocniły dwa Rattle Foreign. „AviationWeek”, 23.03.2011.

116 przegląd sił powietrznych I n n E a R m I E

stany zjednoczone OSZCZĘDNOŚCi Za OCEanEm

oszukiwania oszczędności w wydatkach na si- P ły zbrojne doprowadziły do licznych zmian do- tyczących nakładów finansowych na nowe środki walki. przeprowadza się przeglądy stanu wyposaże- nia oraz rewiduje plany związane z ich rozwojem. w waszyngtonie podważono zasadność kontynu- owania przez wojska lądowe prac nad powietrznym systemem obserwacyjnym na średnich wysoko- ściach (enhanced medium altitude reconnaissance and surveillance system – emarss)1. hawker beechcraft king air 350er beechcraft uznano, że obszar zainteresowania nowego systemu wojsk lądowych w dużym stopniu pokrywa się w tej sytuacji zdecydowano się podporządkować si- z pracami sił powietrznych nad zbliżonym progra- łom powietrznym cztery samoloty systemu emarss mem project Liberty. us air force korzysta z samo- wojsk lądowych. n lotów mc-12 project Liberty. jest to platforma powietrzna podobna do hawker beechcraft king air 1 d. wasserbly: US Army to transfer four EMARSS to USAF. 350er, wykorzystywana przez wojska lądowe. „jane’s defence weekly”,19.10.2011, s. 10.

stany zjednoczone RAKiETy TyPU gRIFFIn w tylnej części kadłubów maszyn. ostrzał nimi od- rakieta griffin bywa się w kierunku odwrotnym do kierunku lotu samolotu. bojowe wykorzystanie rakiet jest możliwe tylko na wysokości, na jakiej samolot nie musi korzystać z instalacji utrzymującej odpowiednie ciśnienie we- wnątrz kadłuba. rakieta griffin jest wyposażona w sześciokilogra- mową głowicę bojową i służy do rażenia lekko opancerzonych pojazdów i siły żywej. wybór sposobu nLos uzbrojenia zapalnika odbywa się na pokładzie plat- a początku 2012 roku raytheon rozpoczął te- formy powietrznej. o tym czy rakieta raziła cel, za- N sty z nowymi rakietami typu griffin2. obecnie łoga samolotu jest informowana po jej wybuchu. jej rakieta griffin a jest używana w afganistanie do promień rażenia to 8,5 metra. rakieta może trafić atakowania celów naziemnych z pokładów samo- w cel poruszający się z prędkością do 110 km/h. n lotów korpusu piechoty morskiej kc-130j harvest hawk i samolotów us special operation command mc-130w dragon spear. w obu wypadkach 2 c.h. Lee: Griffin looks to boost mission with AT-6 trials. rakiety są odpalane z zasobników zamontowanych „jane’s international defence review”, listopad 2011, s. 22.

przegląd sił powietrznych 117 NR 2/2013 inne armie / Z kabiny pilota i nawig atora

Stany Zjednoczone Zderzenie C-130 z BSP rzez wiele lat nie doszło do spektakularnej tra- P gedii spowodowanej przez bezzałogowe statki powietrzne. Jednak 15 sierpnia 2011 roku w Afganistanie dwie platformy powietrzne, BSP RQ-7B Shadow i transportowy C-130, zderzyły się w powietrzu. Do tej nie- bezpiecznej sytuacji doszło podczas lądowania samolotu transportowego w wysuniętej bazie operacyjnej (FOB) Sharana, położonej we wschodniej czę- ści Afganistanu. Po zderzeniu samolot transportowy BSP RQ-7B Shadow bez przeszkód wylądował w bazie. Nikomu na jego us army pokładzie nic się nie stało. BSP należący do 172 Bry- i lądowań BSP RQ-7B. Do dnia, w którym doszło do gady Piechoty uległ całkowitemu zniszczeniu. incydentu, starty załogowych i bezzałogowych stat- Aby zwiększyć bezpieczeństwo w rejonie FOB Sha- ków powietrznych odbywały się z tego samego pasa rana, zbudowano dodatkowy pas startowy do startów startowego. n

Stany Zjednoczone Nowe uzbrojenie dla BSP

rwają poszukiwania nowego uzbrojenia dla T bojowych bezzałogowych statków powietrznych (BBSP). Firma Raytheon dla tego typu pokła- dowych systemów, zdolnych do atakowania z powietrza wybranych obiektów, proponuje małe pociski taktyczne (Small Tactical Munition – STM). Pocisk ma dwa zakresy pracy. Pierwszy wykorzystuje półaktywny poszukiwacz laserowy, drugi na- 3 wigacyjny system GPS . Pozwala to wykonywać Small Tactical ataki na cele stałe i ruchome bez względu na wa- Munition – STM raytheon runki atmosferyczne. Do produkcji STM zostaną wykorzystane gotowe tyczny, może stanowić rozwiązanie wielu problemów. komponenty, używane podczas produkcji innego Waga Small Tactical Munition to niecałe 6 kilogra- typu uzbrojenia. Pocisk ma długość 60 centyme- mów. Do tej pory bojowe BSP atakowały cele głów- trów. Może on być podwieszony, na przykład, pod nie za pomocą rakiet Hellfire, które ważą 45 kg i są skrzydłami BSP RQ-7B Shadow, który był wykorzy- uzbrojone w głowicę zawierającą 8 kg materiału stywany wyłącznie do zadań rozpoznawczych. wybuchowego. n Dotychczas bojowe bezzałogowe statki powietrzne atakowały cele głównie za pomocą rakiet Hellfire. Dlatego alternatywa, jaką ma być mały pocisk tak- 3 www.raytheon.com

118 przegląd sił powietrznych z kabiny pilota i nawig atora / inne armie

Stany Zjednoczone Jakie śmigłowce transportowe?

merykanie, mając na uwadze prace nad nową A propozycją firmy Sikorsky CH-53K, przygląda- ją się z zainteresowaniem programowi (Joint Future Theater Lift – JFTL). Celem tego sięgającego daleko w przyszłość przedsięwzięcia jest przygotowanie na- stępców dla używanych bardzo często już „wieko- wych” powietrznych środków transportu4. Konstrukcja bazowa to śmigłowiec zdolny do trans- Jeden ze portu i wykonywania ataków z powietrza. Najmniej- śmigłowców szy z nich ma być śmigłowiec rozpoznawczy z uzbro- przyszłości CH-53K sikorsky jeniem na pokładzie, największy – ciężki śmigłowiec cargo. Najcięższy wariant ma być gotowy dopiero po śmigłowców transportowych. Jednym z ważnych part- 2035 roku. Z tego wynika, że 50-letni Chinook ma nerów w tym programie ma być Polska. Założono, że jeszcze co najmniej 30 lat eksploatacji przed sobą. wstępne możliwości operacyjne ciężkie śmigłowce Również w Europie pracuje się nad francusko- europejskie uzyskają w 2018 roku. n -niemieckim programem Future Transport Helicopter z nową platformą powietrzną, która ma zastąpić w nie- mieckich siłach zbrojnych śmigłowce CH-53G i za- 4 M. Malenic: Taking the strain. „Jane’s Defence Weekly”, pewnić Francuzom pozyskanie ciężkich europejskich 09.11.2011, s. 25.

Stany Zjednoczone przyczyny błędów podczas ataku z powietrza, szczególnie w wypadku wykorzystania bojowych BSP, może wpłynąć bardzo źle na wizerunek Stanów Zjednoczonych. Jak do tej pory, nie udało się poprawić wciąż niezbyt doskona- łych wspólnych procedur obowiązujących w siłach zbrojnych Stanów Zjednoczonych5. Kolejny ważki problem to różne procedury wykorzystania BSP stosowane przez każdy z rodzajów sił MQ-9 Reaper podczas ataku zbrojnych. Potrzebna jest zatem jednolita strategia ich pociskiem Hellfire wykorzystania. Szczególnie siły powietrzne i wojska usaf lądowe starają się być pod tym względem oryginalne merykanie powoli zmniejszają liczbę wojsk sta- i wdrażają kolejne procedury, które stosują wyłącznie A cjonujących w Afganistanie. Uporządkowanie na swoje potrzeby. n procedur związanych z wykorzystaniem bojowym bez- załogowych statków powietrznych w tym kraju jest ostatnio sprawą bardzo ważną. Każda akcja, w któ- 5 B. Ionnotta: Fix drone operations. „C4ISR Journal”, listo- rej mieszkaniec Afganistanu ucierpi w wyniku błędu pad–październik 2011, s. 6.

przegląd sił powietrznych 119 NR 1/2013 inne armie

Francja Modernizacja E-3F AWACS

systemu dzięki zainstalowaniu nowego sprzętu wysokiej częstotliwości. Wymieniono również pakiet urzą- dzeń z zakresu VUHF oraz zwiększono jego możliwo- ści. Unowocześniono pakiet urządzeń do łączności satelitarnej, wymieniono sprzęt pozwalający na lokali- zację urządzeń radiowych. Trwają przygotowania do kolejnego etapu modernizacji E-3F, który będzie kosztował 324 miliony USD. Roz- począł się on w 2012 roku i będzie realizowany przez E-3F AWACS Boeinga. Po zakończeniu francuskie AWACS-y będą boeing spełniać wymagania Organizacji Międzynarodowego rancuskie siły powietrzne zakończyły kolejny etap Lotnictwa Cywilnego (International Civil Aviation Orga- F modernizacji swoich Boeingów E-3F AWACS nization – ICAO) i lepiej współpracować z amerykań- (Aiborne Warning and Control System)6. Na czwartym skimi, brytyjskimi i NATO-wskimi samolotami E-3. n E-3F, należącym do floty AWACS-ów, zmodernizowano system łączności. 6 G. Jennings: French AWACS upgrade complete. „Jane’s Modernizacja systemu łączności obejmowała wymia- Defence Weekly”, 19.10.2011, s. 14. nę używanych urządzeń oraz zwiększenie możliwości

szwajcaria PC-7 Pilatus w Indiach ematyka związana ze szkoleniem najmłodszych T pilotów na odpowiednio bezpiecznych samolo- tach szkolenia podstawowego jest tutaj od dłuższego czasu wielkim wyzwaniem. Liczba wypadków lotni-

czych z udziałem młodych pilotów od lat jest źródłem td dużego niepokoju i oczekuje się od indyjskich sił powietrznych postępu na tym polu7. Poszukiwanie nowego sprzętu do szkolenia pilotów w ciągu ostatnich kilku miesięcy było sprawą niezwykle ważną. Nowe maszyny mają zastąpić 180–200 PCFregata-7 Pilatus rakietowa „Allal Ibn Abdellah” atus aircraft l aircraft pi l atus rodzimych samolotów szkoleniowych HPT-32 (Hindu- stan Piston Trainer), które weszły do służby w poło- EMB-312 Super Tucano, Finmeccanica M-311, wie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. a w rundzie finałowej również KAI KT-1 i Hawker- Pilatus PC-7 Mk II – oparty na płatowcu i nowocze- -Beechcrafta T-6C Texan II. n snej awionice samolotu PC-9, ale z silnikiem Pratt & Whitney PT6A-25C o mocy jedynie 700 KM – po- konał w przetargu niemal wszystkie liczące się kon- 7 R. Bedi: IAF announces Pilatus deal and raft of updates. strukcje tego typu: Groba G-120 TP, Embraera „Jane’s Defence Weekly”, 12.10. 2011, s. 14.

120 przegląd sił powietrznych inne armie

Republika Federalna Niemiec Modernizacja E-3F AWACS Reformy w luftwaffe

cie środka ciężkości w zakresie priorytetów w wyposa- Eurofighter Typhoon żeniu poszczególnych komponentów sił zbrojnych. Personel sił powietrznych zostanie zredukowany z 36 300 do 22 500 żołnierzy. Zrezygnuowano też z organizacji dywizyjnej. Platformy powietrzne i siły obrony powietrznej będą podporządkowane jednemu dowódz- twu operacyjnemu. Siły powietrzne będą się składać z trzech skrzydeł samolotów Eurofighter Typhoon, w któ- rych znajdzie się około 140 maszyn tego typu8. Komponent samolotów transportowych również zosta- damian figaj damian nie zredukowany. Z zaplanowanych 60 sztuk Airbus iemcy przygotowują redukcję swoich sił zbroj- 400M siły zbrojne będą potrzebowały tylko 40. Znajdą N nych, jednocześnie zwiększając wysiłki mające się one w wyposażeniu jedynego skrzydła transporto- na celu dalszy ich rozwój i modernizację. W pracach wego Luftwaffe. n uwzględnia się wnioski państwowej komisji zajmującej się reformami w wojsku (Weise Commission). Wnioski 8 S. Schulte: Germany’s Bundeswehr prepares for reform. przygotowane przez komisję upubliczniono w paździer- „Jane’s Defence Weekly”, 19.10. 2011, s. 23. niku 2010 roku. Reformy mają na uwadze przesunię-

Szwecja Zmiany w siłach powietrznych

JAS 39C typu JAS 39C i 25 JAS 39D. Zdolności transportu lotniczego znacznie wzrosły po wstąpieniu Szwecji do NATO-wskiego programu Strategic Airlift Capa- bility (SAC). Siły powietrzne zakupiły 15 nowych średnich śmi- głowców UH-60M Black Hawk. W ramach tego kontraktu zakupiono systemy ostrzegawcze przed ata- kiem rakietowym AN/AAR-57(V)-3, odbiorniki radaru ostrzegawczego AN/APR-39 i laserowe urzą- dzenia ostrzegawcze AN/AVR-2B. saab Szwedzi wykorzystują, jako drudzy w Europie oprócz ostatnich latach szwedzkie siły powietrzne po- Włochów – amerykańskie platformy typu RQ-7B Sha- W stawiły na elastyczność i zdolność do udziału dow. Są one używane do wsparcia z powietrza szwedz- w operacjach międzynarodowych. Mając tego typu kiego komponentu lądowego w Afganistanie. n zdolności, piloci szwedzcy odgrywali kluczową rolę w operacji NATO Unified Protector. Zgodnie z planami, Szwecja będzie korzystać z flo- Opracował płk dypl. rez. nawig. ty złożonej ze stu Gripenów, w tym 75 samolotów Józef Maciej Brzezina

przegląd sił powietrznych 121 Przegląd Sił Powietrznych (The Air Force Review)

Dear Readers,

the opening article this month is about the European Commission guidelines on creating one European airspace, which as a result would be advantageous for the 2020 air traffic (compared to 2005), reduce contamination of natural environment (by 10% per one flight), increase flight safety and reduce costs and delays related to air services. Considering the interests of the armed forces of particular states, their representatives were engaged to secure safety and effectiveness of air operations conducted by individual states.

There is also an article about the preparation of air component to perform tasks in international environment. The writer further shares his experience on the use of module training in preparation of a unit crew to operate in cooperation with NATO partners. According to him, such a solution allows for training a specialist within a short period of time.

Another writer discusses features a contemporary radar should have in order not to be eliminated from fight by anti-radiation missile. Based on the analysis of armed conflicts, he presents a proposition of radar station construction that would be resistant to missiles whose only task is to eliminate radars from combat.

The following article characterizes threats for airports located in our country. The writer classifies them into military and other threats, focusing on those related to terrorism. He further presents directions for counteracting above threats in order for security airport system to function effectively.

The next article describes how a contemporary air bomb fuse works (particularly the one being in arsenal of our air force), and characterizes its design in detail as well as provides examples on testing its reliability.

NATO forces in the Balkan conflict and how they counteracted air defense of former Yugoslavian army is the subject for another article. The writer, based on the analysis of efforts of NATO air force deployed for SEAD operations, presents how the US avoided destruction of their radar stations and missile warfare means used by the armed forces of the Federal Republic of Yugoslavia.

Last but not least, there is an article on effects of reorganization of Russian air force and plans for their further development and modernization.

Enjoy reading!

Editorial Staff

Tłumaczenie: Anita Kwaterowska

Warunki zamieszczania prac Materiały (w wersji elektronicznej) do „Przeglądu Wojsk Lądowych” prosimy przesyłać na adres: Wojskowy Instytut Wydawniczy, Aleje Jerozolimskie 97, 00-909 Warszawa lub [email protected]. Opracowanie musi być podpisane imieniem i nazwiskiem z podaniem stopnia wojskowego i tytułu naukowego. Należy również podać numery: NIP, PESEL, dowodu osobistego oraz konta bankowego, a także dokładny adres służbowy, prywatny i urzędu skarbowego oraz numer telefonu, datę i miejsce urodzenia, jak również imiona rodziców. Ponadto należy dołączyć zdjęcie z aktualnym stopniem wojskowym. W przypadku braku wymaganych danych nie będziemy mogli opublikować danego materiału. Instytut przyjmuje materiały opracowane w formie artykułów. Ich objętość powinna wynosić ok. 13 tys. znaków (co odpowiada 4 stronom kwartalnika). Rysunki i szkice należy przygotować zgodnie z wymaganiami poligrafii (najlepiej w programie Ilustrator lub Corel), zdjęcia w formacie tiff lub jpeg – rozdzielczość 300 dpi. Należy podać źródła, z których autor korzystał przy opracowywaniu materiału. Niezamówionych artykułów Instytut nie zwraca. Zastrzega sobie przy tym prawo do dokonywania poprawek stylistycznych oraz skracania i uzupełniania artykułów bez naruszania myśli autora. Autorzy opublikowanych prac otrzymają honoraria według obowiązujących stawek. Oryginalne rysunki i zdjęcia zakwalifikowane do druku honoruje się oddzielnie. Przegląd Sił Powietrznych (The Air Force Review) NUMER 2 | 2013 | przegląd sił powietrznych NUMER 2 | 2013 | przegląd sił powietrznych