ALTERNATIVNI FILM U NOVOM SADU Petar Mitrić

UVOD

Govoriti o alternativnom filmu je uvek za sobom povlačilo niz nejasnoća i nesporazuma tokom istorije kinematografije. Prepirke oko definicije samog pojma kretale su se u krugu termina eksperimentalni, avangardni, underground, subverzivni (...), ali je zajedničko kod svih da se radi o "drugom" i "drugačijem" u odnosu na dominantni tok. Za razliku od drugih umetnosti, film je kao najmlađi, od samih početaka važio za drugačiji, alternativan pogled na svet i tokom pionirskog doba i nepostojanja dominantnih modela svaki pokušaj je bio ravan herojskom delu, najviše zbog prezrivih pogleda okoline na čudake sa kamerom. Jedan od najrazigranijih vidova alternativnog stvaralaštva je svakako amaterizam, na temelju reči "ljubitelj", čiji razvoj uvek vodi ka eksperimentu i pokušaju stvaranja "autentičnog" u granicama "mogućeg". Novi Sad je oduvek bio grad alternative, na prvom mestu zbog svog geografskog položaja na razmeđi Balkana i Centralne Evrope kojom su duvali vetrovi uticaja različitih kulturoloških strujanja, ali i zbog urbanog duha razvijenog građanskog staleža uvek željnog novog i drugačijeg. To "urbano", uvek na klackalici sa "palanačkim", činilo je istoriju umetničkog stvaranja u gradu nestabilnom, ali dinamičnom. Novi Sad je tokom nešto više od 120 godina prisustva pokretnih slika doživeo vrhunce dostojne svetskih metropola i sunovrate kulture i društva u celini. Tekst pred nama istražuje istoriju filmskih praksi u Novom Sadu, od prvih susreta sa pokretnom slikom do realnosti trenutnog stanja, sa posebnim osvrtom na prikazivačku delatnost, pisanje o filmu, edukaciju i samu filmsku produkciju. Po prirodi multikulturalne sredine kakva je Vojvodina, njeno filmsko stvaralaštvo je jednako zastupljeno na svim jezicima nacionalnih manjina i jedino se kao takvo može posmatrati u celosti.

PIONIRI KINEMATOGRAFIJE U NOVOM SADU

Prva filmska projekcija u Novom Sadu održana je 7. novembra 1896. godine u Pozorištu L. Dunđerskog gde je gostovao putujući bioskop izvesnog M. Kovača iz Budimpešte, što važi i za prvu filmsku projekciju na teritoriji Vojvodine, tada u sastavu Austrougarske monarhije. Prema dostupnim podacima u pitanju je bila kombinovana predstava gde je osim projekcija sa dijapozitiva uz pomoć čarobne lampe (lanterna magica) prikazano i nekoliko filmskih snimaka (1). O ovom događaju saznajemo iz novinskog teksta objavljenog u novosadskom dnevniku na srpskom jeziku "Branik", koji najavljuje "veštačku predstavu sa pokretljivim i komičnim figurama i divotnim igrama bojama". Detalji o posećenosti ovog događaja, reakciji publike, kao ni detalji o samom gospodinu Kovaču nažalost nisu dostupni. Već od sledeće, 1897. godine, putujuće kinematografske projekcije su postajale sve češća pojava za novosađane.

Dundjerskovo pozorište, Novi_Sad, oko 1900

Krajem XIX i početkom XX veka na obodima Austrougarske monarhije krstarili su putujući bioskopi, najvećim delom preduzetnika iz Češke, Rumunije i Italije priređujući filmske projekcije po šatorima, kafanama i pozorišnim salama u Subotici, Senti, Somboru, Zrenjaninu, Vršcu i drugim gradovima širom Vojvodine. Vlasnik prvog "domaćeg" bioskopa bio je Anton Jozef Albah iz Vršca, koji je uoči nove 1898. godine u rodnom gradu otvorio putujući "Edisonov kinematograf" i uskoro krenuo sa prikazivanjem filmova širom teritorije Vojvodine. Programi putujućih bioskopa najčešće su trajali do 45 minuta, prikazujući uglavnom isti ili sličnan repertoar sastavljen od dostupnih filmova do kojih se veoma teško dolazilo. Iz potrebe za osveženjem repertoara, koji bi bili dovoljni tek za nekih šest meseci prikazivanja, neki od preduzetnika su nabavljali filmske kamere kako bi snimali nove materijale u mestima koja su posećivali. Jedno od svedočenja pionira filma Aleksandra Lifke poreklom iz Brašova u Rumuniji, koji je 1902. godine posetio Novi Sad i nekoliko gradova Vojvodine, govori o počecima putujućih bioskopa:

"Tamo kuda smo odlazili nismo prikazivali samo gotove, kupljene filmove nego smo imali i vlastitu kameru kojom smo u svakom većem gradu pravili snimke, njih smo nakon samo nekoliko dana prikazivali publici." (2)

Nekoliko godina ranije, na Božić 1898. godine u beogradskoj kafani "Kod Trička" na Terazijama u okviru gostujućeg programa prikazan je film "Dolazak železničkog vlaka u novosadsku stanicu", što bi značilo da je taj putujući bioskop prethodno posetio i Novi Sad gde je snimio, razvio i kopirao pomenuti film. Prema dostupnim podacima ovo bi bio i prvi film snimljen na teritoriji Vojvodine, mada podataka o samom autoru, kao ni detalja o putujućem bioskopu nažalost nemamo, osim novinskog članka u beogradskim "Malim novinama" koji opisuje taj događaj i program prikazanih filmova. Tehnički kvalitet projekcija i sam repertoar je tokom godina postajao sve bolji, a putujući prikazivači su iznalazili nove načine da privuku što veći broj gledalaca, jer je film još uvek važio za pučku zabavu i "đavolju rabotu" dostojnu izbegavanja svakog čestitog građanina.

Tako je u Beču 1897. godine osnovano Društvo "Uranija" za popularizaciju nauke i umetnosti koje angažuje nekolicinu popularnih naučnika i pisaca da tokom projekcija drže predavanja o prikazanim filmovima. Ovo društvo se 1900. godine osniva i u Budimpešti sa vaspitno-obrazovnim sadržajem i bilo je zaduženo za delovanje na prostoru Južne Mađarske kojoj je pripadala i današnja Vojvodina. Pored angažovanja popularnih ličnosti iz sveta nauke i umetnosti u svojim redovima su imali i grupu snimatelja koji pripremaju filmske materijale iz gotovo svih krajeva Evrope. Prvo gostovanje budimpeštanske "Uranije" u Novom Sadu se dogodilo 1900. godine, da bi već naredne godine ugostilo i zagrebačku "Uraniju" sa još bogatijim programom. O tom događaju novosadska "Zastava" od 5. januara piše:

"URANIJA umetničko i naučno pozorište. Danas u 7 sati u veče prirediće gore pomenuto pozorište kod "Belog vola" u Petrovaradinu (majuru) javno predavanje. Živom reči i slikama u prirodnoj veličini izneće se svetski događaji i važne pojave i kinematografom. URANIJA iznosi najnoviji Markonijev telegram bez žice, kako prenosi glase. Iznosi kako se vazduh pretvara u zrak i ledi. Iznosi u živim pojavama burski rat, kineski rat, parisku izložbu, putovanje na severni pol, slike iz astronomije (zvezdarstva), Rentgenove zrake itd."

Novosadski foto klub 1901. proširuje svoju delatnost osnivanjem Naučnog pozorišta "Uranija" i nakon muke sa dobijanjem svih potrebnih dozvola prikazuje svoju prvu predstavu 6. januara 1902. u "Pozorišnoj dvorani Dunđerski". U lokalnoj štampi je najavljeno da se prikazuje Istorija mađarske revolucije 1848. na dijapozitivima i pokretnim slikama uz muzičku pratnju, da bi se nakon događaja uveliko pisalo o popunjenoj dvorani i ogromnom uspehu kod publike. Sa ovom predstavom je novosadska "Uranija" krenula na turneju po okolnim mestima. Iste godine dr Šandor Piuković drži predavanje "Putovanje po Evropi uz projekcije" u Gimnaziji, a nešto kasnije, u pozorištu Dunđerski, dr Imre Deak predaje na temu "Banje, lečilišta i turistička mesta Mađarske" uz projekciju 188 dijapozitiva i šest filmova.(3) Prema nekim podacima, putujućih bioskopa je na teritoriji Vojvodine u ovom periodu bilo oko 50 i svi su neumorno radili na popularizaciji novog medija koji se u to vreme još uvek smatrao "čudom tehnike". Žive slike iz dalekih krajeva, ličnosti iz svetske istorije i mitologije, komične situacije sa začudnim likovima i životinjama, kao i neretke "večernje predstave" za odrasle, uveseljavale su novosađane i građanstvo širom Vojvodine potpaljujući maštu i avanturistički duh. Tokom prve decenije od nastanka kinematografa i ere putujućih bioskopa, na ovim prostorima se izdvajao "Električni bioskop Lifka" koji su osnovali braća češkog porekla Karel i Aleksandar i koje je važilo za najraskošnije po kvalitetu projekcije, udobnosti sedišta, reklamnom rekvizitom i izborom filmova. Svoju poslednju projekciju u svojstvu putujućeg bioskopa A. Lifka je održao avgusta 1911. godine u Novom Sadu, da bi se nakon

višegodišnjeg putovanja i prikazivanja filmova od Trsta do Beograda konačno skrasio u Subotici gde otvara stalni bioskop. Nešto ranije, širom teritorije današnje Vojvodine otvaraju se stalni bioskopi. U Somboru 1907. godine Ernest Bošnjak, kasnije jedan od najznačajnijih pionira filma na našim prostorima, otvara bioskop "Arena" u Gradskom pozorištu, dok u Velikom Bečkereku (današnji Zrenjanin) iste godine počinje sa radom bioskop "Biograf" Ferenca Rebera, u Subotici 1908. bioskop "Olympia" Marijana Tumbasa koji na veče otvaranja gori do temelja, u Kikindi 1911. bioskop "Uranija" i drugi.

Prvi stalni bioskop u Novom Sadu otvoren je 16. januara 1910. pod imenom "Apolo" u vlasništvu novoosnovanog društva "Projektograf D.D." kojim je upravljao advokat dr Stevan Adamović, kasnije poslanik u narodnoj skupštini Vojvodine i gradonačelnik Novog Sada. (4) Dnevni list "Branik" u najavi otvaranja piše:

"STALAN BIOSKOP U NOVOM SADU. Na znanje. U nedelju 3 (16.01. po Gregorijanskom kalendaru) januara 1910. godine tačno u 3 sata po podne otvaramo našu novopodignutu prekrasnu zgradu koja je na pijaci u kući do grand hotela Majera (ulica p. Franje Rakocija br. 2) sagrađena i divno ukrašena po planovima Friđeša Špigla i Geze Markuša budimpeštanskih neimara. U nedelju, utorak i petak uvek nov program. Bliska izvešća daju plakati. APOLO PROJEKTOGRAF D.D."(5)

Bioskop "Apolo" je otvoren u saradnji sa predstavništvom francuske kompanije "Braća Pate" (Pathé Frères) čiji su filmovi dominirali distribucijom širom Evrope i stizali na naše prostore direktno iz Budimpešte. Tokom prve godine prikazani su igrani filmovi "Karmen", "Gospođa sa Hrizantemama", "Linkolnova smrt", "Propast Rima", "Kavalerija rustikana", "Mesalina" i drugi. Nedugo zatim, Karolj Kloc iz Budimpešte otvara bioskop "Tivoli" u aprilu 1912. koji je prema svedočenjima bio namenjen đacima, vojnicima i siromašnijem stanovništvu, dok je "Apolo" privlačio otmenu publiku držeći visoke cene ulaznica. Naredne 1913. godine fotograf Đura Stojanović otvara bioskop "Korzo", takođe u centru, na mestu današnje bašte pivnice "Gusan", gde će kasnije 1916. godine biti održana premijera prvog novosadskog igranog filma.

FOTO BIOSKOP KORZO.jpg

Kako smo već napomenuli, do početka Prvog svetskog rata u Novom Sadu je snimljeno nekoliko kratkih filmova čiji su autori bili strani putujući snimatelji unajmljeni od strane prikazivačkih kompanija, najčešće Naučnog društva "Uranija". Osnivač bioskopa "Apolo", Stevan Adamović, 1911. godine poziva grupu snimatelja iz Budimpešte, čiji je identitet do danas ostao nepoznat, da snime film o Novom Sadu po uzoru na slične forme koje su činile gotovo svaki repertoar toga vremena. "U dnevnoj štampi iz marta 1911. objavljeno je da će u određeno vreme na korzou novosađani biti snimani za bioskop, što je izazvalo takvu gužvu, da snimatelji nisu uspeli da obave posao." (6) Film "Novi Sad i njegov korzo" prikazan je u bioskopu "Apolo" 16. aprila 1911. godine. Prema pisanju dnevnika na mađarskom "Ujvidéki Hirlap" na filmu se mogla videti panorama grada, Petrovaradinska tvrđava, vile na obali Dunava, korzo, srpsko kolo na Salajci i porodična kuća dr Adamovića. Već u maju je snimljen i drugi film, verovatno od strane iste grupe snimatelja, o omladinskom sportskom sletu u Novom Sadu pod nazivom "Sportsko Takmičenje". Kao i ostali rani snimci Novog Sada i ovi filmovi su izgubljeni. Negde u to vreme u Beogradu se snimaju prvi domaći igrani filmovi u produkciji vlasnika bioskopa na Terazijama Svetozara Botorića i to "Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi" (1911) i "Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa" (1911) koje režira Čiča Ilija Stanojević. U Somboru Ernest Bošnjak 1909. godine kupuje kameru marke Gaumont i 1910. godine snima film "U Carstvu Tepsihore" u trajanju od 6 do 7 minuta koji nije sačuvan. Bošnjak 1913. godine od grada Sombora traži besplatno zemljište na kojem bi sagradio studio za snimanje filmova

(fabriku filmova). Ova molba je odbijena i Bošnjak dolazi u Novi Sad 1914. godine obraćajući se Senatu Kraljevskog slobodnog grada Novog Sada koji molbu prihvata i, prema Bošnjakovim rečima, uz zemljište nudi i novčanu pomoć. Ovaj poduhvat je osujećen izbijanjem Prvog svetskog rata i nikada nije realizovan, ali je uporni Somborac ipak 1923. godine u svom gradu osnovao producentsku kuću "Boer film".

Vladimir Totović

Uskoro, u Novom Sadu mladi Vladimir Totović, sin trgovca, počinje da snima filmove iz čiste ljubavi i senzacije pred novim pronalaskom, za razliku od pionira filma koji su bili i prikazivači i vlasnici bioskopa. Tokom boravka u Budimpešti Totović statira u nekoliko filmova preduzeća "Korvin" i od ušteđevine kupuje kameru da bi se vratio u Novi Sad 1915. godine sa namerom da snima filmove. Prema svedočenjima savremenika i dostupnoj građi prvi film koji snima je "Spasilac" - kratki probni snimak o devojčici koja upada u vodu da bi je pas i mladić (igra ga Totović) spasili iz vode. (7) Njegove kinematografske ambicije došle su do izražaja tek nakon što su se, u avgustu 1915. godine, u Novom Sadu pojavila dvojica snimatelјa (kamera operatera) i jedan laborant iz „Projektografovog“ i Janovićevog preduzeća sa kojima je ubrzo započeo saradnju. Najpre je bio angažovan kao glumac, da bi nakon toga sam producirao i režirao film "Lopov kao detektiv", a za njim i dokumentarni film na kojem je bila zabeležena sahrana predsednika Matice srpske, Antonija Hadžića. (8) Ove filmove je snimio dok je još bio Gimnazijalac, sa samo 15 godina. U pismima svom bratu i prijateljima piše o planovima da ponudi neke ideje o filmovima producentima u Pragu, ali su planovi propali. Film "Lopov kao detektiv" Totović daje na besplatno prikazivanje vlasniku bioskopa "Korzo", Đuri Stojanoviću, koji je plakatiranjem izazvao veliko interesovanje u gradu. Premijera je održana 15. januara 1916. godine u punoj sali, koja je

Totovića kao glavnog protagonistu iznela na rukama iako je njemu, kao i ostalim glumcima, naplaćena ulaznica za ovu predstavu. Film se davao i sutradan, a prikaz o njemu doneo je dnevnik ‘Ujvidéki Hirlap’ u kome je Totović pohvalјen kao izvanredan glumac, dok mu je zamereno na tehničkoj strani filma. (8) U filmu su glavne uloge pored Totovića i njegove sestre Julijane igrali glumci Pečujskog pozorišta koji su tada bili na gostovanju. Nakon premijere odlazi u Budimpeštu gde uspeva da proda film "Lopov kao detektiv", a kasnije u Beč. Tokom posete Beču, u svojstvu glumca potpisuje ugovore sa producentima nastavljajući oprobani recept da novac od uloga u filmu uloži u nova snimanja. U to vreme je pripremao igrani film "Mrtvački klub", planiran da se realizuje u Pragu. U pismu koje je 4. januara 1916. godine poslao iz Novog Sada, izneo je bratu Jovanu ideje za novi scenario:

„Što se tiče onog artističkog komada koji bi nam g. Jiranek nabavio, to Ti navodim da u istom treba da ima što više tajanstvenog i nekoliko smelih atrakcija, kao razni skokovi sa mosta na želјeznicu ili lađu, sa lađe popeti se na most pomoću jedne rude itd. Ti već znaš šta hoću. Takve stvari očekuje današnja publika. Najviše se kupuju filmovi kojima je odmah početak fantastičan n.p. u jednoj mesečnoj noći vide se tamne senke kako nečujno i oprezno idu preko krovova i nestaju u jednom tamnom dimnjaku. Ili: iz malog prozora na tavanu (ali bolјe je dimnjak) vidi se kako izlazi neka prilika, jedan skelet, za njim još jedan i skaču sa krova dole u dubinu u jedan auto koji na njih čeka (skeleti su crni trikoi, na koje je skelet belom bojom naslikan). (A i naslov bi mogao biti ‘Mrtvački klub’). Moglo bi se uneti u komad da članovi ‘Mrtvačkog kluba’ ukradu kćer jednog bankara, njen lјubavnik se obrati na detektiva pa s njim zajedno počne traganje i kroz mnogo pustolovina nađu devojku itd. Pobrini se molim te da tako nešto uradimo, Ti detektiva a ja lјubavnika ili Tvog pomoćnika, a lupeži neka budu artisti iz kojeg Cirkusa ili Varijetea“. (9)

Prema opisanim sekvencama i obrisima scenarija mogli bismo pretpostaviti da je u to vreme mladi Totović bio inspirisan nemim serijalom "Vampiri" Luja Fejada (1915) koji je u to vreme osvajao bioskopske sale širom Evrope kao kinematografsko delo vrhunskog umetničkog dometa, koje će kasnije nadrealisti staviti u sami vrh svog panteona filmske umetnosti.

Vampiri Fejad 1915.

Totović izlazi pred regrutnu komisiju Austougarske vojske aprila 1916. da bi mesec dana kasnije bio primoran da se prijavi u kasarnu. Raspoređen je u jedinicu na italijanskom frontu na reci Soči, gde je uskoro ranjen i preminuo u vojnoj bolnici 1917. sa samo 19 godina. Tragična smrt Vladimira Totovića prekinula je izuzetnu karijeru mladog sineaste zajedno sa morem duša nestalih u besmislenosti rata. Što stvar čini još tužnijom, nijedan od njegovih filmova do danas nije pronađen.

Ako usmerimo pogled ka pionirskom razdoblju prve dve decenije od nastanka filma, koji možemo ograničiti završetkom Prvog svetskog rata i milionskim žrtvama širom Evrope i sveta, Novi Sad i celokupna teritorija današnje Vojvodine kretali su se u korak sa svetskim trendovima i prihvatili film kao važan deo svakodnevnog života. Stalnih bioskopa kao magičnih prostora iluzije je uoči 1918. godine u Vojvodini bilo 30 što je neobično više od ostalih delova novonastale Kraljevine SHS. Nakon godina upoznavanja sa tehnologijom prikazivanja filma i sami novosađani su se prihvatili bioskopske delatnosti, da bi kasnije neki od njih savladali i tehnike snimanja i proizvodnje pokretnih slika. Ne smemo ispustiti iz vida ni da je prvi kritički tekst na našem podneblju posvećen filmu objavljen 23. oktobra 1910. godine u Novom Sadu u dnevniku "Branik" iz pera Žarka Ognjanovića pod naslovom "O bioskopu" gde se na polemički način autor pita da li film poseduje umetnički potencijal, ili je po sredi puka zabava. Termin "pesnici na metar" koji Ognjanović koristi za filmske stvaraoce možda i najbolje odgovara na ovo pitanje.

Branik časopis

Zato period razvoja filmske kulture i upoznavanja sa samim medijem mirne savesti možemo nazvati alternativnim, drugačijim i eksperimentalnim pogledom na svet, sve do trenutka kada film postaje industrija, kada Holivud započinje masovnu proizvodnju komercijalnog sadržaja putem sistema studija i agresivno dominira svetskim tržištem sve do danas. Naime, dok Evropom bukti rat koji odnosi milionske žrtve, na tlu Amerike dolazi do razvoja filma prvenstveno D.W. Grifitovim "Rođenje nacije" (1915) koji postaje prekretnica, ne samo po dužini trajanja u odnosu na standardne "jednočinke", već i zbog razvoja analitičke naracije i upliva montaže kao sredstva u službi građenja novog filmskog jezika održanog do današnjeg dana. Već u godinama pred rat filmski studiji se postupno sele u Kaliforniju. Njihov jedini ozbiljan konkurent je nemačka UFA, koja je takođe nastala spajanjem više manjih studija, ali u ovom slučaju uz obilatu pomoć nemačke države, industrije i banaka. (10)

Nakon prvog svetskog rata dolazi do rasplamsavanja Avangarde širom Evrope kao odgovora na besmisao rata i sistema vrednosti koji je do njega doveo, noseći baklju nove umetnosti, novog čoveka i raskida sa tradicijom zauvek.

AVANGARDA I ALTERNATIVNI POGLED NA SVET

Završetkom Prvog svetskog rata 1918. godine i raspadom Austrougarskog carstva Vojvodina ulazi u sastav Kraljevine Srbije odlukom Velike narodne skupštine Vojvodine 25. novembra 1918. a uskoro ujedinjenjem Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevinu SHS, koja 1929. godine postaje Kraljevina Jugoslavija. Novostvorena država još uvek finansijski ne podržava kinematografsku delatnost jer je i dalje smatra komercijalnom i samoodrživom. Širom Vojvodine niču novi bioskopi i potražnja za kinematografskom zabavom sve više raste, naročito za američkim filmovima, tako da Holivud potpuno dominira domaćim tržištem. Pored američkih, popularni su i nemački filmovi UFA produkcije, skandinavski filmovi kompanije Nordisk, austrijski, francuski, mađarski i ponekad češki. U Novom Sadu se otvaraju novi bioskopi, pa je u dvorištu hotela „Sloboda” na Trgu slobode otvoren „Odeon“, a zatim u ulici Jovana Subotića „Luksor“, ubrzo preimenovan u „Rojal“, u sklopu Tanurdžićeve palate otvoren je bioskop „Reks“, a na uglu današnjih ulica Vase Stajića i Trga galerija bioskop „Uranija“.

Domaći distributeri takođe započinju svoju delatnost, kao Aleksandar Lifka koji 1921. godine osniva svoje preduzeće "Orijent film d.d." registrovano kao trgovina za proizvodnju, nabavljanje i posuđivanje filmova u Subotici. Zanimljiv je podatak da je u Pančevu izvesni Lajšenko otvorio samostalnu distributersku kuću koja je kupila prava na dela "Kabinet doktora Kaligarija" Roberta Vinea (1919) i "Vampir Nosferatu" Fridriha Vilhelma Murnaua (1922) reklamirajući ih kao filmove strave i užasa.

Prema istraživanju Dejana Kosanovića, novosadska publika je u periodu između dva rata imala prilike da pogleda gotovo sva najvažnija dela filmske umetnosti toga vremena, od pomenutog "Kabineta doktora Kaligarija", "Optužujem" Abela Gansa (1919), filmove Frica Langa, Žana Renoara, Žana Epstejna, Čarli Čaplina, Sesil B. deMila, fon Štrohajma, F.V. Murnaua, sve do Diznijevog animiranog dugometražnog prvenca "Snežana i sedam patuljaka". Da se ne zavaravamo, umetničku publiku je ipak činila manjina "filmofila", dok je većinu činila publika očarana akcionim, komedijama, avanturističkim i vestern filmovima. Ipak, ova manjina prihvata film kao novu umetnost i posvećuje se promišljanju, analizi i pisanju o filmu.

U Novom Sadu, foto-amater, golman fudbalskog kluba Vojvodina i reprezentativac Kraljevine Jugoslavije, šef saobraćajnog odeljenja policije i rezervni vazduhoplovni kapetan Rodoljub Malenčić snima igrani film "Hepi end" 1929. godine. Kupivši kameru formata 16mm Malenčić, prema svedočenjima savremenika, uz pomoć rodbine i prijatelja snima po uzoru na holivudske filmove. Glavni junak, Malon Rod, na duhovit način uspeva da zaustavi krađu patenta jedne kompanije, uz mnoštvo akcionih scena i automobilskom jurnjavom sa kradljivcima ulicama Novog Sada. Pored Rodoljuba Malenčića u glavnoj ulozi, u filmu igraju i Petar Malenčić, Marija Mihajlović i N. Ječinac.

Film HEPI END https://www.youtube.com/watch?v=3RQs896yuJk

Prikazan je u Aero klubu u Novom Sadu u oktobru iste godine na oduševljenje lokalne publike. Film je sačuvan u Jugoslovenskoj kinoteci u Beogradu. Nakon uspeha "Hepi enda" Malenčić započinje proizvodnju filmskih žurnala pod nazivom "Rodac žurnali" među kojima su "Doček predsednika Vlade u Novom Sadu", "Slava prvog vazduhoplovnog puka", "Konjske trke na novosadskom hipodromu", "Aeromiting u Novom Sadu" i "Život u Fruškoj Gori", čije precizne datume snimanja još uvek ne znamo. Delimično je sačuvan film "Gostovanje cirkusa Kludski u Novom Sadu" snimljen takođe 1929. godine gde se prikazuje parada slonova kroz grad, kavezi sa lavovima i drugim egzotičnim životinjama.

Insert iz filma Gostovanje cirkusa... https://www.youtube.com/watch?v=FixxVRHfEdQ

Bio je prvi akreditovani foto-reporter iz Kraljevine Jugoslavije na Olimpijskim igrama u Berlinu 1936. godine gde je napravio intervju sa legendarnim Džesi Ovensom nakon osvajanja zlatne medalje u sred Hitlerove Nemačke. Ovaj svestrani filmski entuzijasta je prvi reditelj igranih filmova u Novom Sadu, nakon mladog Vladimira Totovića. Članovi "Kino-sekcije planinarskog društva Fruška Gora" dr Žarko Kapamadžija i Karl Šefer 1934. godine snimaju "Skijaško takmičenje na Fruškoj Gori" što je i među prvim filmovima snimljenim u koloru kod nas. Dokumente o značajnim proslavama i događajima u Novom Sadu i okolini snima 16mm kamerom i Lazar Velicki tokom 30-tih i početkom 40-tih godina XX veka koji su delimično sačuvani. Tokom međuratnog perioda i film je doživeo prelaz sa nemog na zvučni, što je značilo ozbiljnu promenu u sugestivnosti kinematografskih dela i ekspresivnom potencijalu filma. Prvi zvučni film u Kraljevini Jugoslaviji je prikazan u Zagrebu u kinu Olimp 11. novembra 1929. godine, da bi se tek sredinom 30-tih godina odomaćio u svim krajevima zemlje.

Dok u Novom Sadu film postaje deo svakodnevice u životu građana, dok se grupe lokalnih amatera i entuzijasta okušavaju u prvim zapisima kamerom, na svetskoj pozornici film dolazi pod ruke avangardnih umetnika, spremnih da medij pokretnih slika istraže do krajnjih granica i daju joj novi smisao. Po završetku Velikog rata grupa okupljena oko pokreta Dada, prvobitno nastalog u Cirihu da bi se uskoro proširio na ceo svet, iskustvo likovne prakse povezuje sa filmskom tehnikom u potrazi za apstraktnim mehaničkim izrazom sveta koji ih okružuje. Slikari Viking Egeling (Viking Eggeling), Hans Rihter (Hans Richter) i Valter Rutman (Walter Ruthman) deluju u okviru dadaističkih i konstruktivističkih ideja i tragaju za spojem slike, ritma, pokreta i zvuka kako bi putem apstraktnih oblika proširili senzaciju sopstvenog umetničkog izraza i proširili iskustvo čulnog nadražaja kod potencijalne publike, što će označiti i prvi susret i poljubac avangarde sa filmom. Za razliku od narativnog i dokumentarnog pristupa u okviru kojih se filmska produkcija kretala, eksperimenti ranih avangardista dovode film na teritoriju apstraktnog, samim tim i u tokove aktuelnih umetničkih tendencija u slikarstvu, poeziji i muzici toga vremena. U Francuskoj Fernan Leže (Fernand Leger), Marsel Dišan (Marcel Duchamp), Rene Kler (Rene Clair), u Americi Men Rej (Man Ray), Robert Flori (Robert Florey), u Sovjetskom Savezu Dziga Vertov, Ljev Kulješuv i Ejzenštajn istražuju mogućnosti "čistog", nenarativnog filma kao nove umetnosti. Svetske tendencije do naših prostora stižu gotovo istovremeno započinjući borbu protiv učmale umetničke scene, usnule pod tovarom realizma i ostataka romantičarske opijenosti. Širom Kraljevine niču časopisi avangardnog usmerenja okupljajući oko sebe novu generaciju pesnika, likovnih stvaralaca i inovatora, razvijajući savremene ideje i autentične umetničke pokrete. Koristeći unapređenje modela kulturne saradnje i mobilnosti unutar udaljenih krajeva Kraljevine SHS, u skladu sa internacionalnim duhom same avangarde, stvara se ubrzana komunikacija na relaciji Ljubljana - Zagreb - Beograd putem koje se razmenjuju štampana izdanja. Jedan od najznačajnijih među njima, časopis "Zenit" iz kojeg se istovremeno rađa i pokret "Zenitizam", pod uredništvom Ljubomira Micića izlazi od 1921. godine naizmenično u Zagrebu, pa Beogradu od 1924. godine. U tekstu "Radio film i zenitistička okomica duha" u 23. broju časopisa u formi manifesta Micić objavljuje tezu FILM = AVANGARDA i dalje u tekstu naznačava "Kakove pesme? Kakovi romani? Bioskop! Žive slike! Film!..." (11) Dragan Aleksić, verovatno prvi dadaista u Jugoslaviji, upoznaje Branka Ve Poljanskog, Micićevog brata, sa kojim pokreće jedan od prvih jugoslovenskih filmskih časopisa "Kinofon" u Zagrebu.

ZENIT KINOFON

Raspadom Austrougarske, na teritoriji Mađarske se razvija revolucionarni pokret levičarske ideologije koji prihvata avangardu kao umetnost nove epohe stvarajući Mađarsku Sovjetsku Republiku na tekovinama Oktobarske revolucije, ali ovaj pokušaj biva kratkog daha i zemlju preuzima vojna uprava sa admiralom Horti Miklošem na čelu. Umetnici avangardnog miljea poput Lajoša Kašaka (Lajos Kassák), Bele Uica (Béla Uitz), Arpada Langa (Árpád Láng) i Šandora Barte (Sándor Barta) prinuđeni su da napuste Budimpeštu i Pečuj i naseljavaju granične prostore uključujući Beč, Zagreb, Osijek, Beograd, Suboticu i Novi Sad, šireći ideje avangarde putem časopisa koje uređuju na mađarskom jeziku. Jedan od takvih časopisa je i "Út" (Put) koji izlazi u Novom Sadu od marta 1922. godine i uređuje ga Zoltan Čuka (Zoltán Csuka) izbeglica iz Pečuja rodom iz Banata, uz pomoć Zoltana Embera (Zoltán Ember) i Velislava Spasića. Zamišljen je kao "aktivistički časopis za književnost i umetnost", prvenstveno kao glasilo novih pesnika i umetnika na teritoriji Kraljevine SHS na mađarskom jeziku, iako je veliki broj priloga objavljivan i na

originalnim jezicima autora. U časopisu "Út" objavljuju najznačajnija imena svetske i domaće avangarde: Georg Gros, Hans Rihter, Laslo Moholj-Nađ, Ivan Gol, Kazimir Maljevič, Rober Delune, Ljubomir Micić, Dragan Aleksić, Boško Tokin, Rade Drainac, Sava Šumanović, Milan Dedinac, Stanislav Vinaver i drugi. (12)

Časopis UT

Nakon pokretanja časopisa "Dada Tank" i "Dada Jazz" u kojem tekstove objavljuju Tristan Cara, Kurt Šviters i drugi predstavnici Dada pokreta, Dragan Aleksić organizuje i nekoliko "aktivističkih dadaističkih

matineja" u Osijeku, Vinkovcima, Novom Sadu i Subotici, u saradnji sa lokalnim avangardnim umetnicima, koje će u direktnom susretu sa publikom približiti ideje nove umetnosti. Ove matineje su sadržale veoma slične programe i predstavljale su sinestezične umetničke eksperimente u odnosu boja- zvuk-svetlost-miris uz prisustvo poezije, likovnih elemenata i zvučnih manipulacija. Novosadska "dadaistička matineja" je održana 4. juna 1922. u "Ameriken baru" i prema svedočenjima, u njoj su učestvovali Boško Tokin, Arpad Lang, Zoltan Čuka, Dragan Aleksić, Mikeš Floriš, Jene Harasti i Majer. (13) Ovakve sinestezične umetničke prakse prve avangarde kod nas, neodoljivo podsećaju na kinetičku prirodu filma. Takvim pokušajima približavanja umetničkih formi filmu možemo pronaći u avangardnoj poeziji, gde se pesničke slike nižu jedna za drugom po sličnom principu po kojem funkcioniše i filmska montaža, naročito u evropskom nasleđu avangardnih filmova Hansa Rihtera, Rene Klera, ili nadrealiste Bunjuela u ranoj fazi, gde narativni kontinuitet ne postoji kao imperativ. U tom periodu u avangardnim časopisima sve češće nailazimo na "zamišljene filmove", odnosno scenarije koji u svom nazivu imaju reč "film", među koje svakako spada Micićev tekst "Šimi na groblju latinske četvrti" (1922), sa podnaslovom "Zenitistički radio-film u 12 sočinenija", Moni de Bulijev "Doktor Hipnison ili Tehnika života" (1923), ili "Ljuskari na prsima" (1929), u podnaslovu "film", koji potpisuje Aleksandar Vučo i čita se uz nadrealističke grafičke kolaže Marka Ristića. (14)

Šimi na groblju

Ove tehnike se u istoriji filma objedinjuju pojmom "film drugim sredstvima" (film by other means) o kojima će kasnije pisati Pavle Levi u svojim studijama, dok ih je berlinski dadaista Raul Hausman nazivao statičnim filmovima. Ovakve prakse su još nedovoljno istražene na području Novog Sada, a gotovo je sigurno da su postojale, verovatno u časopisima na mađarskom jeziku avangardne orjentacije, budući da su važile za opštu tendenciju prve avangarde širom Evrope jer je sam film bio skupa umetnost i dostupna isključivo imućnijem stanovništvu.

Najbliže samoj realizaciji je prišao Boško Tokin, koji je i započeo snimanje filma "Kačaci u Topčideru, ili Budi Bog s nama" (1924), zajedno sa Draganom Aleksićem. Naime, tek osnovani "Klub filmofila" u Beogradu, raspisuje konkurs za scenario na kojem Tokinov siže osvaja prvu nagradu. Uprkos velikim pripremama, ceo projekat je propao i snimljeno je samo 200 metara filma. Konačno, kada govorimo o avangardnom i eksperimentalnom filmu, najsvetliji primer sa područja Vojvodine je svakako Slavko Vorkapić, rođen u Dobrincima nedaleko od Rume, koji posle povlačenja srpske vojske preko Crne Gore i Albanije, zajedno sa izbeglicama dospeva u Pariz, gde studira lepu umetnost. Kao veliki zaljubljenik u film, odlučuje da otplovi za Ameriku, što i uspeva zaposlivši se kao čistač palube na luksuznom brodu. U Holivud stiže 1921. godine gde povremeno statira, preživljavajući najvećim delom od slikarstva. Svoj prvi film snima zajedno sa amerikancem Robertom Florijem (Robert Florey) "Život i smrt holivudskog statiste broj 9413" (1927) zabeležen u istoriji svetskog filma kao jedan od vrhunskih dometa eksperimentalnog filma iz perioda prve avangarde. Zanimljivo je da je prvi kino-klub u Novom Sadu, osnovan 1951. godine veoma kratko nosio ime Slavka Vorkapića, da bi se uskoro promenio u Kino klub Novi Sad, jer se tada smatralo neukusnim da jedno jugoslovensko udruženje nosi ime emigranta. Vorkapić je u životu radio na velikom broju holivudskih filmova u ulozi montažera i na polju specijalnih efekata, što mu je donelo slavu u svetu teorije filma i filmske montaže, tako da se određen niz montažnih struktura koje čine sekvencu i danas zove "Vorkapić efekat". Eksperimentalne filmove je pravio tokom cele karijere i često je dolazio u Jugoslaviju nakon drugog svetskog rata držeći predavanja o eksperimentalnom filmu, usput ih prikazujući filmofilima u kino-klubovima i studentima filmskih odseka. Uticaj Vorkapića na jugoslovensku alternativnu filmsku scenu je gotovo nemerljiv, jer je prve susrete sa avangardom i eksperimentalnim filmom domaća javnost ostvarila putem njegovih projekcija i predavanja.

Vorkapich life and Death

O filmu, u periodu između dva rata, se najviše moglo saznati iz specijalizovanih filmskih časopisa kojih je bilo nekoliko u to vreme. U Zagrebu izlaze Kinofon, Film, Kino, Cinema; u Beogradu – Kroz film, Kinematograf, Film, Filmska zvezda, u Sarajevu – Filmska revija i drugi. Budući da se u ovom tekstu naročito bavimo alternativnim pogledom na stvarnost, u to doba su se izdvajali tekstovi iz pera Dragoljuba Aleksića, Boška Tokina, Vaneta Bora, Radeta Drainca i drugih pionira naše filmske kritike. Njihov odnos prema vodećim filmskim tokovima je bio ravan preziru, osim prema slapstick komedijama i vratolomijama Čaplina i Bastera Kitona.

Kada je Pera Dobrinović, pozorišni glumac i reditelj Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu, za “Državnu filmsku radionicu” pri Ministarstvu narodnog zdravlja Kraljevine SHS režirao zdravstveno- prosvetni igrani film "Tragedija naše dece" (1922) izašla je kritika u beogradskoj “Misli” koju je napisao Boško Tokin: “...Posvemu se vidi da je film prepušten režiseru g. Dobrinoviću koji nema ni pojma otome šta je kinematograf, kinematografsko polje, kinematografska režija...”. Ovakve surove kritike domaćih filmskih pokušaja bile su još češće i oštrije iz pera Radeta Drainca i Vaneta Bora. Ako bismo pretresli i izdanja časopisa "Út", verovatno bismo nailazili na jednako surove poglede na zatečenu dominantnu umetnost. Pobuna protiv mainstreama je uveliko počela i rovovi su zauzeti sa obe strane. U svakom slučaju, iako međuratni period ne beleži neku senzacionalnu filmsku aktivnost na teritoriji Novog Sada i okoline, u smislu filmske produkcije, ipak je vrlo značajan zbog razvoja publike i jasne podele kinematografije na umetničku i komercijalnu. Usponom Hitlera u Nemačkoj u periodu od januara 1933. godine, raspadom Vajmarske Republike, svojevrsnog centra slobodne misli i umetnosti, veliki broj avangardnih umetnika je primoran da napusti svoju zemlju u potrazi sa prostorom za slobodno

delovanje. Nacional-socijalistička partija 1937. godine u Minhenu priređuje izložbu pod nazivom "Degenerativna umetnost", gde predstavlja primere umetnosti koje štete Nemačkoj naciji među kojima izlažu dela pokreta Bauhaus, Dadaizma, Kubizma, Ekspresionizma, Nadrealizma i drugih avangardnih stremljenja. Uskoro dolazi do zaplene, uništavanja i javnog spaljivanja velikog broja umetničkih dela uključujući i filmske kopije. Neki od najznačajnijih umetnika tog vremena pronalaze utočište u Sjedinjenim Američkim Državama nastavljajući svoj rad u egzilu. Ratni bubnjevi ponovo tutnje nad Evropom, ovoga puta zlo okupira gotovo ceo Svet. Početkom rata, teritorija današnje Vojvodine podeljena je u tri okupacione zone, koje su se našle u različitim državama. Bačka je pripala Hortijevoj Mađarskoj, Srem Nezavisnoj državi Hrvatskoj, a Banat je ostao u sastavu kvinslinške Srbije.

RAZVOJ AMATERIZMA I KINO KLUBOVA U NOVOM SADU

Nakon drugog svetskog rata i pobede nad fašizmom Novi Sad postaje deo Federativne Narodne Republike Jugoslavije (od 1963. Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija), zemlje okrenute obnovi i izgradnji celokupnog društva uništenog u vihoru rata. Kinematografija u državi postaje centralizovana i njom upravlja Komitet za kinematografiju Vlade FNRJ, da bi svaka republika pojedinačno, takođe imala svoj komitet za ovu oblast. Vojvodina, kao pokrajina u okviru Republike Srbije, nije imala svoj Komitet. Uredba o cenzuri filmova doneta je 7. avgusta 1945. prema kojoj je svaki film pre javnog prikazivanja morao biti pregledan. Cenzuru je vršila komisija, koju su činili delegati ministarstava narodne odbrane, industrije i prosvete. Zakonom o nacionalizaciji, svi bioskopi, laboratorije i raspoloživa filmska tehnika su postali vlasništvo države. Centar kinematografskih zbivanja u Jugoslaviji je bio Beograd, sa jedne strane kao glavni grad, a i zato što su u njemu delovala krovna preduzeća za proizvodnju filmova na Saveznom nivou poput "Zvezda filma", "Avala filma", "Filmskih novosti", preduzeće za distribuciju i promet filmova "Jugoslavija film", a i najveći deo tehničkog osoblja i opreme, kao i Visoke škole za obrazovanje filmskog kadra. Interesovanje nove socijalističke vlasti za film je bilo zaista veliko, verovatno zbog Lenjinovog stava da je "film najvažnija umetnost", ali i zbog obrazovnog, vaspitnog i propagandnog uticaja koji je film imao pretežno na mladu populaciju. Centralna figura jugoslovenske kinematografije u prvim danima je bio Radoš Novaković, koji je za vreme rata rukovodio filmskom sekcijom pri Glavnom štabu Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Srbije, osnovane jula 1944. godine. Filmska sekcija je preuzela prostorije, materijal i laboratoriju Nemačkog preduzeća „Jugoistok film” i bivšeg preduzeća „Artistik film” i od svog osnivanja bila angažovana na okupljanju profesionalnih kadrova i obučavanju novih, koji su odmah uključivani u snimanje reportaža na frontu i oslobođenim teritorijama. Tako su na filmskoj traci zabeležene operacije na sremskom frontu i drugim ratištima. Nakon rata, snimaju se najviše filmski žurnali i dokumentarni filmovi usmereni ka veličanju tekovina narodnooslobodilačke borbe i razvoju bratstva i jedinstva među udaljenim delovima zemlje. Na bioskopskom repertoaru u periodu do 1948. godine prikazuju se saveznički filmovi, sa posebnim osvrtom na kinematografije zemalja istočnog bloka. Prvi igrani film u SFRJ "Slavica" Vjekoslava Afrića snimljen je 1948. godine, da bi već sledeće godine bilo snimljeno još četiri ostvarenja. Interesantan je podatak iz Pregleda proizvedenih

igranih filmova u Jugoslaviji (1945-1980) da u Vojvodini do 1968. godine nije snimljen ni jedan igrani film. (15)

Za našu priču o alternativnom filmu, mnogo je značajniji nastanak "Narodne tehnike Jugoslavije" od 1948. godine koja je na sebe preuzela organizovanje aktivnosti radio-amatera, brodo-modelara, padobranaca, jedriličara, motorista, sportskih pilota i drugih veština, u okviru koje se osniva mreža amaterskih kino-klubova sa ciljem upoznavanja ljudi svih slojeva sa tehnologijom pravljenja filmova. Ovakvi klubovi su nicali širom zemlje obrazujući generacije od dečjeg uzrasta do predstavnika radničke klase, dajući svoj doprinos opštoj demokratizaciji društva i razvoju kulturno umetničkog sadržaja. Već u prvim počecima, izdvajali su se pojedinci za koje je film značio i nešto više od hobija i popunjavanja slobodnog vremena. U Novom Sadu 1951. godine, kako smo već pomenuli, osniva se Kino Klub "Slavko Vorkapić", u dvorištu Zmaj Jovine ulice 4. gde se nekada nalazio bioskop "Korzo", odnosno u fotografskom atelјeu Ivana Stojkovića. Ubrzo nakon preseljenja na novu adresu menja ime u Kino klub "Novi Sad", gde se okuplja grupa amatera zaluđenih fenomenom pokretnih slika. Prema rečima savremenika, kino klub u Novom Sadu su osnovali dr. Franja Berger po zanimanju zubar; Lazar Kolarić, prvi predsednik kluba; Geza Barta iskusni fotograf i vlasnik fotografske radnje, Josip Kardoš, Mirko Begović i Rodoljub Malenčić - autor prvog novosadskog igranog filma "Hepi end" i čovek koji je uspešno obučavao mlade ljude tajnama filmske tehnike. Mlađu grupu entuzijasta su činili Borivoj Mirosavljević, Miodrag Zorić, Srđan Ilić, Petar Latinović, Slobodan Miletić, Prvoslav Marić i drugi. Prva kamera i projektor koje su koristili su zaplenjeni sa nemačke podmornice zarobljene u okolini Dubrovnika, donete prilikom demontiranja radio-stanice za potrebe tek osnovanog radija Novi Sad. Klub je imao zadatak da prikazuje što više filmova kako bi uvećao članstvo, što je bio potpuni uspeh jer su za kratko vreme od 62 člana narasli na klub sa 388 članova.

Insert Kino klub

Prema rečima Petra Latinovića, na časove obuke u kino klubu dolazili su Želimir Žilnik, Karolj Viček i Dušan Ninkov kasnije velikani jugoslovenske kinematografije. Susreti u prostoru na današnjem Trgu mladenaca, proširili su se Novim Sadom pa je ekipa iz kino kluba počela da održava projekcije i na železničkoj stanici, po bolnicama i uskoro po okolnim selima, prikazujući kako svoje, tako i filmove majstora svetske kinematografije, sakupljajući pritom novac od ulaznica za potrebe delovanja samog kluba. Prema uredbama iz tog vremena, filmovi namenjeni bioskopskim projekcijama su bili na 35mm traci, dok su za potrebe domova kulture, obrazovnih ustanova i kino klubova filmove prebacivali na jeftinije 16mm trake. Amateri su snimali na 8mm trakama. Prema rečima savremenika od filmova prikazivanih u okviru kino kluba se izdvajaju Kurosavini "Rašomon" (1950) i "Sedam samuraja" (1954), vesterni visokog umetničkog dometa poput Cinemanovog "Tačno u podne" (1950), italijanski neorealisti i sovjetski umetnički filmovi Kalatozova, Bondarčuka i Čukraja. U jednom periodu su članovi kluba prikazivali i crtaće za decu.

Uskoro su od prihoda kupili novu 16mm kameru, montažni sto i nešto rasvete za potrebe snimanja. Članovi kluba su prikupljali knjige i časopise o filmu na srpskohrvatskom i na stranim jezicima uključujuću engleski, nemački i francuski, dok je Josip Kardoš uređivao i mesečni bilten. Takođe je važan podatak da je 1955. godine na mesto urednika "Tribine mladih" postavljen Branko Milošević, jedan od članova kluba, što obezbeđuje lakši pristup instituciji i kulturnoj javnosti Novog Sada. "Tribina mladih", osnovana 1954. godine je oduvek bilo mesto oko kojeg su se okupljale savremene ideje i razvijao slobodan duh, prostor otvoren za komunikaciju sa novim tendencijama u domaćoj i svetskoj umetnosti, čemu je u velikoj meri doprineo izvanredan filmski program.

Trebalo je da prođe vremena da se mlađi članovi kluba dočepaju kamere i tehnike od starijih kolega. Borivoj Mirosavljević snima kratke filmove, dokumentarni "Običan dan" (1955), obrazovni "Iz albuma saobraćajca" (1956) prvi zvučni film snimljen u Vojvodini; avanturističku parodiju "Tragom krvave košulje" i vestern "Sanjivi Gaučo" (1957). Najveći uspeh je postigao filmom "Kad bi klupe pričale", omnibus sa tri priče iz đačkog života, koji je na festivalu u Beogradu 1957. godine nagrađen prvom nagradom Saveza filmskih radnika Jugoslavije i osvojio statuetu «Mladost» za najbolјi film studenata Jugoslavije. Sa velikim uspehom je učestvovao na nizu festivala u zemlјi i inostranstvu, a 1959. na konkursu UNICA u Helsinkiju ulazi u takmičarsku selekciju, gde je kao autor potpisan Kino klub Novi Sad. (17) Branko Milošević snima kratki "Ekvilibrist" (1958) i "Zabranjeni snovi" (1957) sa kojim gostuje na festivalu u Kanu u okviru specijalnog programa posvećenog amaterskom autorskom filmu kao uvodu u zvanično izdanje. Srđan Ilić snima film "Dokolica" (1959), "Kraj leta" (1962), Prvoslav Marić "U prolazu" (1959), "Zaustavljena istorija" (1961), Petar Latinović "Savest" (1960), Miodrag Zorić "Zar bez..." (1960), Stevan Galetin "Pomračenje sunca" (1962).

Kad bi klupe pričale

Posle Novog Sada, kino-amaterizam se širi na ostale gradove u Vojvodini i osnivaju se amaterski centri u Somboru, Senti, Zrenjaninu, Kikindi, Sremskoj Mitrovici, Apatinu i Pančevu. Vojvođanski amateri postižu značajne rezultate na prvim saveznim i republičkim takmičenjima. U periodu od 1954. do 1959. „kino- amaterske organizacije u Vojvodini snimile su 67 filmova i sa njima osvojili 8 prvih, 9 drugih, 11 trećih i 10 specijalnih nagrada”. (16) Ovakav uspon delatnosti rezultat je opremanja laboratorije i izgradnje amaterskog studija za sinhronizaciju filmova u Novom Sadu, što veliki broj klubova tog vremena još nije posedovao. Uskoro pokreću "Prvi festival amaterskog filma Vojvodine" 1954. godine u Novom Sadu, kao i reviju "Martovska Osmica" gde se prikazuju 8mm filmovi amatera iz cele Jugoslavije. Entuzijazam novosadskih kinoklubaša je važio za primer u zemlji i uskoro postaje stub jugoslovenske kinematografije prelaskom u profesionalne vode. Od kino-klubova u Jugoslaviji izdvajali su se Kino klub Beograd, nastao takođe 1951. godine, u okviru kojeg prve filmove snimaju Marko Babac, Kokan Rakonjac, Dušan Makavejev, Živojin Pavlović, Kosta Trifković, Srđan Karanović i drugi; Kino klub Split nastao samo godinu kasnije u okviru kojeg deluju eksperimentator Ivan Martinac, Lordan Zafranović, Vjekoslav Nakić, te Kino- klub Zagreb, najstariji od svih, nastao još 1928. godine, obnovljen 1954. godine, u kojem rade Mihovil Pansini, Miroslav Mikuljan, Tomislav Gotovac, Vladimir Petek i drugi. Razvijaju se klubovi u Ljubljani sa Karpom Aćimovićem Godinom, Boštjanom Hladnikom, Naškom Križnarom i Kino klub "Jelen" u Puli.

Dušan Stojanović piše novembra 1956. u broju 28 "Književnih novina": "U svakom slučaju možemo i moramo se radovati što već imamo jednog Hladnika iz Ljubljane i jednog Pansinija iz Zagreba i beskompromisni duh kino-kluba Beograd. Na njihovim oštećenim i često nedovoljno osvetljenim trakama zabeležena je pokoja zanimljiva "nepristupačna" misao. Od srca im želimo da uprkos malograđanskom konformizmu svih žirija na svetu nastave da nam iskidano i konfuzno i naivno i detinjasto pričaju o svojim lutanjima i rastrzanjima. I da nam jednog dana stvore pravu, uzbudljivu i inspirišuću našu avangardu".

Rezultat ovako različitih inicijativa je živa i potpuno funkcionalna nezavisna scena, koja će 1965. godine pokrenuti MAFAF ili Međuklupski i autorski festival amaterskog filma kao svoju centralnu manifestaciju. On se svake godine održavao u Puli neposredno pre nacionalnog festivala dugometražnog igranog filma, odakle je i dobio naziv "Mala Pula". Novosadski autori poput Artura Hofmana, Branislava Štrboje i Dragana Štigliča prvu veliku afirmaciju doživeli su upravo na tom festivalu, gde su uvršteni u svojevrsni "panteon" MAFAF-a. (20)

Na jednom od okupljanja kinoklubaša iz Zagreba 1962. godine nastaje pojam, odnosno pokret Antifilm. (18) Radi se o pokretu koji je stvarao teorijske tekstove i manifeste, a propagirao je potpunu autorsku slobodu, oslobađanje od svih pravila i nesputano stvaranje.

Tek godinu dana kasnije, ova grupa autora osniva GEFF (Genre Experimental Film Festival) posvećen isključivo eksperimentalnom filmu, gde na teorijskom i praktičnom planu istražuje dostignuća novih filmskih tendencija u svetu i kod nas. Taj prvi GEFF je bio mesto na kome ste na jednom mestu mogli videti sva značajnija dela avangardista i eksperimentatora uključujući Hansa Richtera, Normana Meklarena, Vorkapića, Maju Deren, Bunjuela, Klera, Vertova, dok se 44 domaća eksperimentalna filma takmičilo za glavnu nagradu.

GEFF plakat

Gotovo istovremeno sa razvojem institucionalne podrške filmskom amaterizmu, u starom gradskom jezgru, u okolini zgrade Matice srpske, od 1957. godine srednjoškolci Bora Vitorac i Dragoljub Pavlov izvode svoje "ulične akcije" po uzoru na burleske Čaplina i Bastera Kitona, na iznenađenje slučajnih prolaznika, pod parolom "DEI LEČI" (akronim za "ide čile!", što je u žargonu značilo da ide milicajac i da

treba pobeći). Sa ciljem razmrdavanja rigidne stvarnosti kakva je posleratnih pedesetih bila novosadska, sa zvukom džeza u srcu, izvode "trke ježeva" jureći na četiri noge Zmaj Jovinom ulicom, gurajući se sa prolaznicima u vratlomnim ludorijama i slaveći lične praznike slobodnog duha. Vitorac na poklon dobija foto-aparat kojim beleži veliki deo anonimnih akcija u periodu od 1957. do 1965. godine. O njima veliki pesnik neoavangarde Vujica Rešin Tucić, najzaslužniji za pozno otkriće njihovog umetničkog delovanja sa margine (2007), kaže: "Preko četrdeset crno-belih fotografija, nakon skoro pola veka od nastanka, svedoče o postojanju višegodišnje prakse uličnih akcija, intervencija u urbanim i ruralnim prostorima, parateatra, režiranih i nerežiranih događanja, omaža poznatim umetničkim delima i autorima, začecima body-arta i hepeninga, na tragu izjednačavanja i spajanja života i umetnosti." (19) Od prve plate, Dragoljub Pavlov u komisionu kupuje kameru 8mm, kojom snimaju performanse u stilu nemih slepstick komedija, često eksperimentišući sa rakursima i kontekstima kratkih formi. Tako nastaju filmovi dua Dei Leči "Čarlijade", "Protrčavanja" i "Fragmenti iz 1962. godine".

Bora Vitorac i Dragoljub Pavlov

U TV dokumentarcu o njihovom delovanju koji za RTS produkciju snima Nenad Milošević 2009. godine, Pavlov ističe značaj odlazaka u kinoteku i predavanja Dušana Makavejeva, te gledanja filmova Žana Vigoa, fon Sternberga i de Santisa na njihovo poigravanje filmskom kamerom. Uticaj grupe Dei Leči na kasniji rad novosadskih neoavangardista i konceptualista okupljenih oko Tribine mladih tokom 70-tih godina je zaista nemerljiv i predstavlja redak primer uličnog aktivizma kao preteče savremenih formi performansa u kontekstu parole Jozefa Bojsa "Umetnost = Život", dominantne u svetskim tokovima

umetnosti tog vremena. Odbor za fotografiju "Muzeja moderne umetnosti" (MoMA) u Njujorku uvrštava 2016. godine deset fotografija dua Dei Leči u svoju kolekciju.

U pauzi snimanja 1962.

"NEOPLANTA FILM", USPON I PAD "CRNOG TALASA"

Pokrajinski sekretarijat za kulturu je 1960. završio „prvu posleratnu stručnu i temeljnu analizu o stanju i problemima u vojvođanskoj kinematografiji” čiji rezultati pokazuju očigledne nelogičnosti. Iako je Vojvodina, teritorija sa najvećim brojem bioskopa i najviše prodatih ulaznica u SFRJ, uprkos činjenici da u ovoj pokrajini postoji razvijena mreža kino-klubova sa zavidnom amaterskom produkcijom i da se kulturni razvoj, uopšte, odvija mnogo brže nego u drugim delovima zemlje, ipak na teritoriji Vojvodine nije postojala nijedna profesionalna filmska institucija. (21)

Budući da se filmske aktivnosti u Novom Sadu tokom pedesetih i šezdesetih godina umnožavaju i da se jasno izdvaja talenat i veština mladih entuzijasta iz redova kino-kluba, javna preduzeća u Vojvodini i Novom Sadu unajmljuju neke od njih za potrebe promotivnih i propagandnih filmova. Iz kino-kluba se odvaja grupa među kojima su Branko Milošević, Slavuj Hadžić i Petar Latinović sa

idejom samostalnog delovanja i željom za profesionalnim bavljenjem filmom u okviru slobodne producentske grupe pod nazivom "Neoplanta".

Sa snimanja filma Ovnova čast

Dokumentarni film o posledicama izliva Dunava pod nazivom "106 dana" (1965) poslužio je kao vizuelni izveštaj Skupštini Vojvodine za potrebe sanacije. U produkciji ove grupe snimljeni su filmovi „Nove reke” po narudžbini preduzeća "Kanal DTD"; za potrebe Vojvođanskog muzeja snima se „Ovnova čast” o običajima stočara u Južnom Banatu; film o Sterijinom pozorju „Sterijin maj”; filmovi za FK „Vojvodina”, Jugopetrol i druga preduzeća i institucije iz Vojvodine. Pošto je interesovanje za snimanje filmova raslo grupa je odlučila da se proširi i u svoje redove primi nove članove. U sastav slobodne producentske grupe ulaze scenaristi Stevan Stanić, Miroslav Antić i Ljuba Vukmanović, kao i prvi producent grupe Svetozar Udovički, koji će kasnije biti i prvi direktor „Neoplanta filma”. Iskusni Ilija Bašić je na sebe preuzeo deo organizacije. Tako Skupština A.P. Vojvodine donosi odluku o osnivanju preduzeća "Neoplanta Film" koje od 27. septembra 1966. godine biva upisano u sudski registar. Prirodno, „Neoplanta film” je prvih godina težište proizvodnje stavila na dokumentarni film i realizaciju zadataka postavljenih u Odluci o osnivanju. Smatralo se da ova nova ustanova svojim radom na prvom mestu treba da obezbedi filmsku dokumentaciju o Vojvodini, njenoj istoriji i razvitku. U odluci je to precizirano članom 4. na sledeći način: „Zadaci ustanove su da snima: (1) dokumentarne filmove iz socijalističke izgradnje i naše bliže i dalje prošlosti; (2) Filmsku dokumentaciju o značajnim događajima iz društveno- političkog, privrednog i kulturnog života Vojvodine; (3) Kulturno-prosvetne filmove; (4) Da obavlja ostale poslove vezane za ostvarenje osnovne delatnosti.” Deo članstva Kino-kluba Novi Sad ostaje čvrsto pri stavu da treba delovati nezavisno u duhu amaterizma uz razvoj novih metoda i eksperimenata iz čiste ljubavi prema filmu.

Neoplanta Film

Spoljne saradnike je „Neoplanta film” angažovala prema potrebama da bi se krug proširio na članove udruženja filmskih radnika, književnika, muzičara i drugih radnika u kulturi. U pojedinim projektima su angažovani i ljudi iz drugih krajeva Jugoslavije, pre svega mladi. Tokom prvih par godina „Neoplanta film” je okupila oko 30 autora i saradnika među kojima su reditelji: Branko Milošević, Miroslav Antić, Želimir Žilnik, Borislav Šajtinac, Stevan Stanić, Nikola Majdak, Vladislav Urban, Petko Vojnić Purčar, Karpo Aćimović Godina, Bojana Marijan, Prvoslav Marić, Nikola Rudić, Radivoje Ivanović, Naško Križnar, Radomir Subotić, Mihailo Vidaković, Mira Britka, Ivan Rakidžić, Srđan Ilić, Borislav Gvojić, Branislav Obradović, Dušan Makavejev, Stevan Petrović. Scenaristi: Milutin Mišić, Mira Banjac, Miloš Nikolić, Živan Milisavac, dr Draško Ređep, Bora Oljačić, Pal Šefer, Zoran Petrović, Vladislav Urban, Imre Dević. Snimatelji: Slavuj Hadžić, Petar Latinović, Dušan Ninkov, Josip Novak, Branko Ivatović, Miodrag Jakšić, Petar Lalović i Mihailo Jovanović.

Sam izbor saradnika je zaista raznovrstan i jedna od srećnijih okolnosti je da "Neoplanta film" u svoje redove poziva veliki broj alternativnih stvaralaca jedinstvenog izraza i savremenih shvatanja filma, koji će godinama kasnije snimiti neke od najznačajnijih filmova eksperimentalnog i alternativnog sadržaja jugoslovenske kinematografije u duhu buntovničkih tendencija umetnosti svog vremena. Tu u prve redove spadaju Želimir Žilnik, Karpo Aćimović Godina, Naško Križnar iz Grupe "OHO" i Dušan Makavejev.

Zdravi ljudi za razonodu

Kvalitet „Neoplantinih” kratkih filmova verifikovan je na domaćim i međunarodnim filmskim festivalima. Na tada najprestižnijem festivalu kratkometražnog i dokumentarnog filma u Oberhauzenu kratki dokumentarac Želimira Žilnika "Nezaposleni ljudi" (1968) u produkciji "Neoplanta filma" osvaja Gran pri. Neko vreme Oberhauzen neguje poseban odnos prema Neoplantinim ostvarenjima, koja su i u naredne tri godine uvrštavana u program, da bi 1971, osim što "Zdravi ljudi za razonodu" Karpa Aćimovića Godine osvajaju dve prve nagrade, predstavili i fokus program na ovu novosadsku filmsku kuću gde se predstavljaju i filmovi Branka Miloševića "Taj čovek do mene", animirani film "Nevesta" Borislava Šajtinca, "70-te sezonci" Prvoslava Marića i "Crni film" Želimira Žilnika. Animirani film Borislava Šajtinca "Izvor života" 1971. godine osvaja Zlatnog Leoparda u Lokarnu i Zlatnog Huga u Čikagu. Pomenuti film "Nevesta", pored Gran prija u Oberhauzenu, osvaja i Gran pri na festivalu animacije u Ansiju u Francuskoj. Iako za to prvobitno nije registrovana, ekipa Neoplante insistira na proizvodnji dugometražnog igranog filma i pod velom tajne od planiranog kratkog filma Miroslava Antića nastaje prvi vojvođanski celovečernji igrani film "Sveti Pesak" (1968). Rukovodstvo je izlaz iz nelegalnog stanja našlo u sporazumu sa "Avala filmom" iz Beograda potpisujući petogodišnji ugovor o poslovno-tehničkoj saradnji koji „Neoplanti” omogućava završetak filma i nastavak dugometražne filmske proizvodnje. Tema filma je sudbina ratnog političkog komesara izopštenog iz društva i odbačenog od drugova i predstavlja poetizaciju unutrašnjeg stanja glavnog lika prvenstveno filmskim sredstvima za koje je zaslužna izuzetna kamera Petra Latinovića. Film je predstavljen u Puli iste godine, ali bez većeg uspeha kod publike i kritike.

Sa snimanja filma Sveti pesak

U okviru sporazuma između Avale i Neoplante nastaje i drugi dugometražni film, "Rani Radovi" (1969) u režiji Želimira Žilnika, koji će otvoriti novo poglavlje domaće i svetske kinematografije, a ujedno i uzdrmati krute političke šablone demokratskog socijalizma u nastajanju. U filmu, nazvanom po knjizi u kojoj su sakupljena najranija Marksova filozofska dela, mlada devojka odlučuje da napusti siromašnu roditeljsku kuću, punu konflikata usled očevog pijanstva i sa svoja tri druga proveri Marksovu tezu da li je čovek zaista “vladar sopstvene sudbine”. Spoj Žilnikovog osećaja za doku-fikciju i ljude sa margine, inventivne kamere Karpa Godine i lucidnosti scenariste Branka Vučićevića rezultirale su traktatom o revolucionarnoj ideologiji u maniru roud filma (road-movie) sa buntovničkim predznakom nove generacije stasale na globalnom talasu nemira 1968. i borbe za bolji i pravedniji svet. Rešenjem Okružnog javnog tužilaštva broj 31/69 od 19. juna 1969. film je privremeno zabranjen za javno prikazivanje (22), iako je pre toga prošao Komisiju za pregled filmova i Komisiju za kulturne veze sa inostranstvom, na osnovu čega je kandidovan za Berlinski i druge međunarodne festivale. Na žalbu Neoplante Okružni sud u Beogradu preinačava presudu i nalaže vraćanje oduzetih kopija i nesmetano prikazivanje filma. "Rani radovi" na Berlinalu, u izuzetno jakoj konkurenciji autora Fasbindera, Saure, de Palme, indijca Satjadžit Raja, Godara i drugih, osvaja Zlatnog medveda za najbolji film 1969. godine.

Rani Radovi Prvo prikazivanje poster 1969.

Ovakav uspeh domaći film na međunarodnoj sceni nije ponovio do danas, a rezultat je hrabrosti i gerilske upornosti generacije stasale u uslovima ekspanzije kino-klubaške scene u Jugoslaviji. Isto važi i za celokupan opus pokreta, pežorativno nazvanog "crnim talasom" od strane partijske kulturne javnosti, koji do danas važi za najveći domet jugoslovenske kinematografije uključujući autore poput Dušana

Makavejeva, Živojina Pavlovića, Aleksandra Saše Petrovića i Lordana Zafranovića. Želimir Žilnik od samih filmskih početaka i filmova "Žurnal o omladini na selu zimi" (1967), "Pioniri maleni..." (1968) "Nezaposleni ljudi" (1968), "Crni film" (1971) uspostavlja oštar, društveno-politički angažovan, pristup kinematografiji koji predstavlja snažan bedem odbrane poniženih i potlačenih u svakom društvenom uređenju do danas. Istovremeno, Žilnik je van filmskog stvaralaštva, ostao nezaobilazan glas podrške alternativnim pokretima i umetničkim pobunama širom zemlje, ohrabrujući svaki pokušaj preispitivanja nasleđenih tradicija i zatečenih društveno-političkih normativa.

Film "WR: Misterije organizma" (1970) Dušana Makavejeva je bio sledeći Neoplantin projekat dugometražnog igranog filma. Rađen je u koprodukciji sa "Avala filmom" po istom modelu, ali su podršku obezbedili i putem koprodukcije sa "Telepulom” iz Minhena, firmom udruženih televizija Bavarske, Austrije i Švajcarske za nemačko govorno područije. U dokumentaciji Neoplante kao opis filma stoji zabeleženo: "WR je filmska igračka, film – zagonetka, film četrdeseta kamila. Dokumentarni film, naučno fantastični film, filmska komedija, ljubavni film, filmski esej, filmski politički pamflet, utopisko-komunistički film, politički program u vidu filmske zabave." (23) Iako filmski žiri XVIII festivala u Puli uvrštava film u zvaničnu konkurenciju, rešenjem Javnog tužilaštva Srbije se zabranjuje njegovo javno prikazivanje. Komisija PK Saveza komunista Vojvodine za obrazovanje, nauku i kulturu i Komisija OKSK Novi Sad za idejna pitanja u oblasti kulture, su 1. jula 1971. održale zajedničku sednicu, na kojoj osuđuju pojavu filma Dušana Makavejeva. Na sednici je istaknuto da se u filmu na „neprihvatljiv način govori o našoj društvenoj stvarnosti”, da se problem slobode i oslobođenja čoveka svodi „na problem seksualnog oslobođenja”, da je u filmu došao do izražaja „uvredljiv tretman SSSR-a i Kine” i drugo. (24) Apsurdna situacija je da se ova zabrana nije ticala koprodukcionog partnera, nemačkog "Telepula", koji film distribuira u inostranstvu. Film je svetsku premijeru imao u Kanu, u okviru subverzivne selekcije "15 dana režisera" kojom upravlja Pjer Anri Delo, gde postiže ogroman uspeh i nakon premijere održane u ponoć priređuje se još pet dodatnih projekcija. Svetska kritika u jeku novotalasne filmske revolucije slavi film kao novi umetnički izraz i remek delo sedme umetnosti. Špansko udruženje filmskih kritičara dodeljuje Makavejevu nagradu "Luis Bunjuel". Kod kuće je sasvim drugačija situacija. Nakon zabrane javnog prikazivanja i jedne zatvorene projekcije na pulskom festivalu, "WR Misterije organizma" padaju u zaborav sve do prve javne projekcije 1986. godine.

WR poster

Nakon slučaja sa "Ranim radovima" i filmom "WR" političko birokratski aparat zajedno sa delom kulturne javnosti, odlučuje da zauvek završi sa ovakvim ispadima i počinje bespoštedni obračun sa Crnim talasom. Tokom 1971. godine, komisija zabranjuje film "Plastični Isus" reditelja Lazara Stojanovića, a autora osuđuje 1972. godine na zatvorsku kaznu. Kao posledica progona grupe filmskih reditelja iz Republike Srbije među kojima su pored Žilnika, Makavejeva, Stojanovića i Aleksandar Saša Petrović i Živojin Pavlović, uspon jugoslovenske kinematografije, kao jedne od najvitalnijih u Evropi, biva sasečen u korenu. Žilnik prekida snimanje filma za Neoplantu "Sloboda ili strip", napušta zemlju i odlazi u SR Nemačku, Makavejev i Saša Petrović odlaze u Pariz, Stojanović nakon odležane kazne emigrira u SAD.

Unutar Neoplante su poslovi tekli prema ustaljenom planu i usled povoljnih finansijskih prilika zbog, prvenstveno međunarodnog, uspeha koprodukcije dugometražnih filmova zaposleni smatraju da delatnost proizvodnje dugometražnih filmova mogu konačno obavljati samostalno. Direktor Svetozar Udovički osmišljava plan razvoja u tri faze, od kojih bi prva obuhvatila proširenje proizvodnje filmova, druga uvoz i distribuciju, a treća prikazivačku delatnost, pa bi time svi bioskopi u Vojvodini pripadali krovnom filmskom preduzeću kojim upravljaju filmski delatnici. Odlazeći na festival u Puli, na premijeru filma WR, Udovički nailazi na otvorene sumnje da mu se planira smena. Tokom festivala od predstavnika filmskih udruženja i pojedinaca traži da popune upitnik sa sedam pitanja o dotadašnjem radu Neoplante, autorskoj slobodi, kvalitetu snimljenih filmova, o odgovornosti direktora i drugim tačkama. Po povratku u Novi Sad, na adresu stiže samo 7 od preko 70 upućenih anketa. Udovički prikuplja sve materijale i dokumente o radu preduzeća "Neoplanta film" u dve knjige: "Dokumentacija I i II", namenjene za internu upotrebu. Umnožavanje je urađeno u ograničenom broju primeraka, jer se Udovički plašio da javno objavljivanje ne bude pogrešno protumačeno, nadajući se da će na ovaj način uveriti političke strukture u svoje dobre profesionalne namere. „Dokumentacija” je sudski zabranjena, politički ocenjena kao „neprijateljski akt i politička diverzija”, a Svetozar Udovički smenjen. Na njegovo mesto dolazi Dr Draško Ređep i dobar deo profesionalne filmske ekipe i saradnika napušta Neoplantu zauvek.

Kao svojevrsnu oproštajnu pesmu i zaključak o ovom periodu daje Ranko Munitić: "Sedamdesete donose brodolom: od momenta kad zgaženi "Crni talas" bude najpre, nakratko, zamenjen "Crvenim talasom", onda, na dužu prugu, osrednjošću, često i diletantizmom neke vrste "sivog talasa", jugo-film, u stvari, prestaje postojati kao kinematografija i pretvara se u bestrasnu, jalovu produkciju, čiji nizak prosek povremeno nadvisuju pojedini mlađi autori (Radivojević, Žilnik, Zafranović, Karanović, Gilić, Grlić, Godina, Marković itd.) iz ovdašnjeg podmlatka ili takozvane "Praške škole"; ali to su pojedinci naspram gomile mediokriteta, baruština koju bismo mogli posmatrati kao neku vrstu novokomponovanog soc- realizma..." (25)

TRIBINA MLADIH - NEOAVANGARDA, KONCEPTUALIZAM I OSVAJANJE SLOBODE

U nekoliko navrata, u dosadašnjem tekstu, pominjali smo "Tribinu mladih" kao slobodni prostor za razmenu ideja i savremenih umetničkih praksi, koji se oduvek nalazio u Katoličkoj porti broj 5. Značaj ovog prostora za razvoj filmske umetnosti, naročito alternativne, odnosno drugačije u odnosu na glavne tokove kinematografije, je gotovo nemerljiv.

Dolaskom Branka Miloševića na mesto urednika 1955. godine predstavljanje novih trendova u filmu, kao i radova kino-amatera i eksperimentatora iz cele Jugoslavije, postala je uobičajena praksa. Česta su bila i gostovanja kinotečkih programa sa 16mm traka gde je publika mogla da vidi najznačajnija ostvarenja iz istorije autorskog filma. Početkom šezdesetih, kao tek svršeni student prava, na mesto urednika dolazi Želimir Žilnik koji nastavlja slične prakse, uvodeći u javni debatni prostor tada aktuelne i provokativne društveno-političke teme iznikle iz "Korčulanske letnje škole" i ideja poteklih iz filozofskog časopisa "Praxis". Važno je napomenuti da se Jugoslavija s početka šezdesetih godina našla u specifičnoj situaciji na međunarodnoj geopolitičkoj sceni, gde su konfliktne situacije postojale i sa državama Zapadnog, a naročito Istočnog bloka. Takav položaj je omogućio nesmetan upliv informacija sa obe strane globusa i oaze slobodne misli su bile poželjne (ali kontrolisane) kako bi se napravio potpuni otklon od totalitarizma Staljinovog tipa, u čijem okviru su grcale susedne istočno-evropske države. Takve važne tačke pluralizma bile su "Studentski centar" u Zagrebu, SKC u Beogradu, Tribina mladih u Novom Sadu i nešto kasnije - ŠKUC u Ljubljani. Razvoj "Nove umetničke prakse" i promišljanje nove uloge umetnosti u skladu sa razvojem pokreta za ljudska prava i ravnopravnost polova, počivajući na tragu ideja prve avangarde, isticalo je svoj internacionalni karakter.

Vujica Rešin Tucić ispred tribine

Novi Sad, i cela Vojvodina, kao multinacionalna sredina u sastavu Jugoslavije, ovaj karakter kao da nikada nije gubila. Tribina postaje mesto okupljanja mladih umetnika, svesnih globalnih promena, koje čeznu za novim izrazom u duhu underground kulture sa tla Amerike i rokenrol revolucije u širokom zamahu. Ogroman značaj za razvoj emancipatorske umetnosti tog vremena imali su novosadski časopisi "Polja" koji izdaje Tribina mladih, časopis na mađarskom jeziku "Új Symposion" koji uređuje Oto Tolnai i studentski časopis "Indeks". Na Tribini gostuju slovenačka grupa OHO sa svojim aktivističkim performansom "Triglav" i izložbom radova, zagrebački umetnici Braca Dimitrijević, Goran Trbuljak i Boris Bućan. U "Poljima" svoju avangardnu poeziju objavljuju Vujica Rešin Tucić i Vojislav Despotov, u "Indeksu" Slavko Bogdanović, Slobodan Tišma, dok Peđa Vranešević piše filmske kritike. Nastaju i nestaju novosadske umetničke grupe "KÔD“ , „(∃", "Januar", "Februar" tokom 1970. i 1971. godine i čine ih umetnici Miroslav Mandić, Slobodan Tišma, Mirko Radojičić, Slavko Bogdanović, Branko Andrić, Čedomir Drča, Katalin Ladik, Janez Kocijančić, Predrag Vranešević, Ana Raković, Vujica Rešin Tucić, Vladimir Kopicl i drugi umetnici okupljeni oko Tribine u vreme dok je na čelu ustanove bila Judita Šalgo. Ova grupa umetnika biva pozvana na "Parisko bijenale mladih" 1971. koje je bilo mesto internacionalnog proboja i ulaska u proces institucionalizacije u umetničkom sistemu za većinu konceptualista svetskog miljea. Deo umetnika na čelu sa Miroslavom Mandićem odbija da učestvuje na pariskom bijenalu, zbog prezira prema muzejskoj prirodi umetničkog predstavljanja, smatrajući učestvovanje na takvoj manifestaciji izdajom svih njihovih stremljenja u umetničkom delovanju. Film je svakako bio jedan od zajedničkih imenitelja različitih umetnika sastavljenih oko Tribine. Pesnik Vujica Rešin Tucić snima kratke 8mm filmove kao prateće događaje tokom čitanja poezije. Među njima su Jedan smer (1970), Bez naziva (1971) i Struganje mašte (1972). Kratke filmske zapise, slične Mekasovim rolnama (reels), snimaju gotovo svi konceptualisti i to najčešće uz pomoć Branislava Štrboje, iskusnog člana kino-kluba Novi Sad i jednog od urednika filmskog programa Tribine zaslužnog za povezivanje sa sličnim programima širom Jugoslavije. U filmu "Manijak 7001" (1970) pojavljuju se Miroslav i Božidar Mandić, gde se kao autor potpisuje Božidar koji u svom romanu "Pertle" snimanje opisuje ovako: "Izašli smo na scenu Tribine mladih i skinuli se goli. Ja sam visio na merdevinama, on nosio kantu. Film se zvao "Manijak 7001". Snimljen je na superosmici, pa ga sad više ne gledam, jer retko ko ima projektor... U filmu smo se setili ćaleta i keve. Ja skačem na njega u pozi koitusa i vičem, a ispod nas ide titl: MAMA, TATA. Glumimo da se jebemo. Kameru je držao Branislav Štrboje. Na studentskim projekcijama u bioskopu "Jadran" svake sedmice je ovaj film prikazivan kao predigra." (26)

Manijak 7001

Snimaju se i filmski zapisi "Izložba kod klozeta" (1970), "Akcija SRCE" (1971), "Reke, kocke" (1971), "Performans" (1974), "Ulica P. Čarnojevića 19" (1974), "Jahači" (1974). Reditelj Lazar Stojanović početkom sedamdesetih često gostuje na Tribini priređujući projekcije i predavanja na temu alternativnog filma, koje su bile izuzetno posećene.

Na vrhuncu zlatnog doba Tribine pojavljuju se sve oštrije reakcije kulturne javnosti Novog Sada, zahtevajući odlučniji obračun pokrajinskih organa sa destruktivnom prirodom njihovog umetničkog delovanja. Ovakve reakcije se umnožavaju nakon gostovanja grupe "Februar" u Domu Omladine Beograda. Mirko Čanadanović, na zajedničkom sastanku Sekretarijata Pokrajinskog komiteta Saveza komunista i Sekretarijata Pokrajinskog komiteta Saveza omladine održanom povodom „Slučaja Tribina“ 2. februara 1971. u Novom Sadu, o događajima na Tribini i oko nje izjavljuje sledeće: "U Vojvodini se među omladinom zapaža pojava lažnog intelektualnog i političkog avangardizma. Ona se nameće agresivno i učestalo. Po pravilu, reč je o ljudima koji nedostatak prave stvaralačke sposobnosti žele da zamene okrivljavanjem svega i svačega... Nastoji se, u stvari, nametnuti političko ponašanje koje, čas putem molbe, čas putem protesta i provokacija, želi dobiti pravo na slobodu stvaralaštva i političku aktivnost... Vidljivo je da su na toj tezi istureni „avangardni“ ljudi koji nisu dobri radnici, nisu dobri studenti, nisu uključeni u sistem samoupravljanja koji se afirmisao u našem društvu". (27)

Dom omladine Beograd 1971 Foto Vjesnik, Zagreb

Novosadski "Dnevnik" prednjači u ovakvim osudama: "Nekada slavna, pohvaljivana i nagrađivana Tribina mladih u Novom Sadu ovih se dana pominje isključivo po ekscesima. Jedna izložba na kojoj je bilo ispisanih psovki, neki nameravani sastanci čija je politička necelishodnost bila sasvim nametljiva... Stanju poremećenja vrednosti doprinosi se sa raznih strana. Demonstraciono nošenje dugih kosa, poplava psihodeličke muzike, veoma labave rezerve prema porukama hipičkih predstava i filmova, forsiranje pornografije kao izraza slobodnog seksa – elementi su koji u značajnoj meri doprinose raspoloženju i vaspitanju mlade generacije..." (28)

Umetnik Miroslav Mandić, jedan od osnivača grupe "KÔD“, takođe neko vreme urednik filmskog programa Tribine i strastveni filmofil, objavljuje "Pesmu o filmu" (1971) u časopisu "Új Symposion" koju Katalin Ladik prevodi na mađarski. Zbog te pesme je osuđen na godinu dana zatvora u Sremskoj Mitrovici, da bi iste godine i Slavka Bogdanovića osudili na osam meseci zbog pesme "Pesma Underground Tribina Mladih, Novi Sad" objavljene u broju 77. časopisa "Student". Urednik časopisa "Új Symposion", pesnik Oto Tolnai, osuđen je uslovno na dve godine. Mandićeva "Pesma o filmu" nikada nije objavljena na srpskohrvatskom jeziku, ali se sporan deo odnosio na lik i delo predsednika u autorovom kratkom scenariju:

JOSIP BROZ TITO

scenario

Snimiti fotografiju Josipa Broza Tita u koloru u jednom kadru koji traje dva sata. Kamera je statična. Uz natpis kraj spiker kaže: Bio je to Josip Broz Tito.

Drugi sporan deo je glasio: REVOLUCIJA

scenario

Kada? Sada

Zašto? Zato

Kako? Tako

Uputstvo za snimanje filma. Za film Revolucija nije potrebna filmska kamera, snimatelj, reditelj, scenarista, kostimograf, scenograf, glumci, statisti. Film ide uživo. Film snimati svaki dan do svoje smrti.

Nakon ovih događaja, uporišta nove umetnosti postaju samizdati "Pesmos" i "Neuro-art" u Zrenjaninu, Kontaktor i WOW u Subotici, te "Adresa" u Novom Sadu koju uređuje Vujica Rešin Tucić, a umesto Tribine mladih okupljalište članova ex-grupa postaju Limanski park i nedeljne utakmice fudbala na male goliće na terenu pored Pozorišta mladih. Tada nastaje Gradska komuna koja je tokom 1973. egzistirala u prizemlju i mansardi kuće u Teslinoj ulici br. 18 u Novom Sadu, a mesto okupljanja postaje i atelje „DT 20“ Dejana i Bogdanke Poznanović. Dejan i Bogdanka Poznanović su, kao stariji, bili nešto slično patronima mladih umetnika, šireći literaturu, teorijsku i umetničku, kontakte sa sličnim umetnicima širom zemlje i u inostranstvu. Uskoro se cela grupa raspada i povlači u "ilegalu", praktikujući takozvanu Nevidljivu umetnost daleko od galerijskih i javnih prostora u Novom Sadu. Ako posmatramo dosadašnji razvoj alternativnih pokreta u gradu, izdvaja se jedan prepoznatljiv "recept" reakcije kulturne javnosti na slobodno delovanje u okviru avangardnih tendencija. Simptomatično je što se nekako istovremeno, u periodu oko 1971. i 1972. godine prekidaju dva najvitalnija pokreta u savremenoj umetnosti Jugoslavije, začudo baš oba nastala u Novom Sadu. Ovako koordinisana, munjevita i surova akcija vlasti prema pokušajima osvajanja šire umetničke slobode, unazadila je urbani duh grada u tolikoj meri da se mnogi pitaju da li se grad od njenih posledica oslobodio do danas.

Novosadska Gradska Komuna 1970.

Iako je "Neoplanta film" nastavila sa produkcijom filmova, osetna je bila razlika u kvalitetu filmova. Među autorima se isticao Karolj Viček, koji neguje posebnu estetiku kroz kratke dokumentarne filmove posvećene najugroženijim ljudima sa margine, nadničarima i salašarskim stanovnicima ravnice kao u filmu Kubikaši (1973), a takođe radi i kao urednik filmskog programa Tribine mladih. Kasnije će se u tandemu sa piscem Ferencom Deakom oprobati i u dugometražnom igranom filmu od kojih je najzapaženiji Trofej (1979), nagrađen Zlatnom arenom za najbolji film u Puli. Za istraživanje urbanog života Novog Sada, interesantan je kratki film Branka Miloševića Kako napraviti film o mladima (1973) u kojem prikazuje atmosferu prvih disko klubova i kućnih žurki i na jedan ironičan način predstavlja savremeni život mladih u gradu. Ipak, većina filmova snimljenih u okviru preduzeća Neoplanta film nakon smene Svete Udovičkog, nisu izlazili iz okvira dominantne estetike jugoslovenskog filma sredine i kraja sedamdesetih. Kao epitaf druge faze Neoplante stoji projekat velike partizanske epopeje u režiji velikana jugoslovenskog filma Veljka Bulajića, koji u koprodukciji sa italijanskom "Lanterna editriče" i američkom "Sherwood production" snima "Veliki transport" (1983). Pokrajina je investirala milione dolara u apoteozu oslobodilačkog rata, ali velike ambicije su se završile neprijatnim sudskim procesom i konačnim prestankom rada „Neoplanta filma“. Iako su se očekivali veliki prihodi od distribucije u inostranstvu, film ni u Jugoslaviji nije postigao nikakav uspeh kod publike, još manje kod kritike. Zbog ovog finansijskog kraha u Vojvodini nije bilo nijedne produkcije dugometražnog igranog filma u periodu od 1985. do 1988. godine. Labudova pesma „Neoplanta filma“ je remek-delo jugoslovenskog filma Život je lep (1985) reditelja Bore Draškovića. Rađen po motivima priče Aleksandra Tišme, film vešto secira društvo otkrivajući trulež i nasilje, koji će koju godinu potom razoriti zemlju. "Život je lep" imao je zapažen nastup u zvaničnom programu Venecijanskog filmskog festivala 1985. godine, a glumica Sonja Savić dobila je specijalnu nagradu. (28) Tužno je što period Kino-kluba Novi Sad u periodu s kraja sedamdesetih i početka osamdesetih nije arhivski obrađen, iako su postojale intenzivne aktivnosti odvojene od očiju javnosti, vidljive isljučivo krugu kino-amatera koji i dalje beleže uspehe na međunarodnim amaterskim takmičenjima. Digitalizacija filmova iz ovog perioda bi nesumnjivo otkrila novu stranicu u istoriji novosadske filmske delatnosti, naročito nakon pogleda iz ugla savremenog stvaralaštva.

TELEVIZIJA NOVI SAD, AKADEMIJA UMETNOSTI I RAZVOJ VIDEO ARTA

Iako je prvi televizijski program u Jugoslaviji emitovan u novembru 1956. godine, iz eksperimentalnog studija u Zagrebu, Novi Sad je čekao na sopstvenu, pokrajinsku televiziju, sve do 1975. godine. Program se proizvodio svakodnevno, što nije bila česta praksa u ostalim TV centrima, pa je ponovo nekako prednjačila po svom produkcionom zamahu. Kadar ponikao u kino-klubovima će u početku rada na TV Novi Sad činiti okosnicu televizijskih ekipa, a uskoro će se pojaviti i novi izvor fakultetski obrazovanih kadrova. Iste godine kada i TV Novi Sad počela je sa radom i Katedra za intermedijalnu režiju na novosadskoj Akademiji umetnosti, i već 1980. diplomirali su prvi studenti režije u klasi profesora Bora Draškovića. U međuvremenu je počela sa radom i klasa režije profesora Vlatka Gilića. Diplomirani reditelji čije težište rada nije bilo u pozorištu uglavnom su vezivali svoje karijere za RTV Novi Sad, radeći u redakcijama Dokumentarno-feljtonsko-obrazovnog programa ili Kulturno- umetničkog programa. Pored dokumentarnog programa, za diplomirane reditelje najinteresantniji je bio

dramski program TV Novi Sad, koji je u formi TV drame proizvodio produkcijski manje zahtevne igrane filmove, gde su tadašnji diplomci novosadske Akademije umetnosti Jan Makan i Eva Balaž 1985. godine snimili svoje TV filmove "Miša" i "Miklošićeve sirene". Karolj Viček je za TV Novi Sad snimio, po mnogima svoj najbolji, film "Bacač noževa" (1985).

Profesorka Bogdanka Poznanović, jedna od osnivača Tribine mladih, od 1979. godine uvodi predmet Intermedijalna istraživanja, u okviru kojeg studenti Likovnog odseka novosadske Akademije umetnosti snimaju video-radove. Video-art tokom osamdesetih, za razliku od Ljubljane i Zagreba, nije šire prihvaćen u Novom Sadu. Urednici TV Novi Sad nisu mnogo marili za video-art i medijske eksperimente, a izuzetak su radovi braće Vranešević, koji su uspeli da se izbore za prostor u novoj medijskoj kući, obnovivši saradnju sa Karpom Aćimovićem Godinom. U potpunom kontrastu sa masovnošću kino-klubova, bavljenje video-artom u Vojvodini tokom sedamdesetih i osamdesetih bilo je ograničeno na mali broj praktičara kao što su Bogdanka Poznanović, Katalin Ladik ili Predrag Šiđanin, koji su svoje projekte realizovali uglavnom van najveće medijske kuće u Vojvodini. Tek krajem osamdesetih studenti se u većem broju opredeljuju za kontinuirani rad sa videom, a Dragan Živančević po završetku studija na novosadskoj Akademiji umetnosti produkuje niz zapaženih radova tokom devedesetih i dvehiljaditih, neke u saradnji sa Draganom Matićem. Videom se intenzivno bavi i Aleksandar Davić, koji će tokom devedesetih biti stub alternativnog filma u Novom Sadu i predavati digitalni video na katedri za interdisciplinarne studije Akademije u Novom Sadu. Pored eksperimentalne i dokumentarne video produkcije, Davić u prostoru Akademije često održava projekcije i kratka predavanja o alternativnom filmu i videu posećene od strane studenata gotovo svih odseka.

Kadar iz filma KAZNA I SLOBODA A. Davic

Novi Sad je posle gašenja „Neoplanta filma“ ponovo dobio profesionalnu producentsku kuću „Terra film“, koja je preuzela prostorije, arhivu i opremu „Neoplanta filma“. Do 1992. godine „Terra film“ će uz više kratkih snimiti i tri igrana filma – "Tako se kalio čelik" Želimira Žilnika (1988), "Granica" Zorana Maširevića (1990), "Tito i ja" Gorana Markovića (1992), a zatim će posle ukidanja SIZ-a za kulturu Vojvodine i prestanka finansiranja kinematografije u Vojvodini nastaviti da vegetira kroz devedesete. Krajem osamdesetih godina i Kino klub Novi Sad prestaje sa radom, uglavnom usled nebrige tadašnjih gradskih vlasti, odnosno nedostatka sredstava potrebnih da bi se prešlo sa filmske trake na video opremu.

Dolaskom Želimira Žilnika na mesto glavnog urednika redakcije Kulturno-umetničkog programa na početku devedesetih, TV Novi Sad postaje, kao nikada do tada, kuća u kojoj je moguće realizovati umetničke projekte.

Veoma brzo je započeto snimanje TV filmova posvećenih najpoznatijim akterima novosadske konceptualne scene sa kraja šezdesetih i početka sedamdesetih, koje je zadesila po mnogo čemu i gora sudbina od one koju su doživeli akteri crnog talasa. Aleksandar Davić snima TV dokumentarac "Kazna i sloboda" (1991) o umetniku Miroslavu Mandiću i "Poslednja Dadaistička predstava" (1992) omaž ranim srpskim avangardistima. Zbog čistke u medijskom prostoru Jugoslavije uoči početka krvavog građanskog rata, kao izraz podrške kolegama, Žilnik daje ostavku i televizija ulazi u svoju najdestruktivniju, mračnu fazu sve do kraja devedesetih.

VIDEOMEDEJA katalog 2009.

Jedna od retkih umetničkih inicijativa u Novom Sadu je "Videomedeja", festival nastao 1998. kao Međunarodni samit ženskog video arta, da bi vremenom prerastao u jedan od retkih festivala u regionu koji neguje video umetnost, medijske instalacije, intervencije u izložbenom prostoru, napredne tehnologije u umetničkoj praksi, interaktivnu umetnost u svim oblicima i formatima: robotske objekte, virtuelnu stvarnost, net i projekte društvenih medija. U početku je na čelu bila Vera Kopicl, da bi na mesto direktorke od 2001. godine došla Ivana Sremčević, koja i danas vodi festival. Festival dodeljuje nagradu "Sfinga" za najbolji video film i animaciju, kao i nagradu "Bogdanka Poznanović" za medijske projekte. Tokom trajanja festivala Novi Sad su posetili najznačajniji svetski vizuelni umetnici, vizuelne grupe, teoretičari, kritičari, medijski aktivisti, producenti, promoteri i distributeri. Raspadom sistema vrednosti i urušavanjem kulture širom Srbije, broj posetilaca sredinom dvehiljaditih značajno opada, ali entuzijazam tima koji je vodi i dalje održava vatru alternativne kulture u gradu.

Apsolutno dobro vece

Tokom 1993. godine Zoran Pantelić, Dragan Rakić, Biljana Petrić i Dragan Miletić osnivaju Asocijaciju Apsolutno čije polje interesovanja uključuje video, štampane materijale, instalacije, akcije, site specific projekte, audio i veb projekte. Video radom i intervencijom na novosadskom brodogradilištu pod nazivom "Absolutely Dead" (1995) dokumentuju "forenzičko" istraživanje" smrti dva prekookeanska broda pod sumnjivim okolnostima. Slede video radovi i projekti "Good Evening" (1996), "Voyager" (1996), "In the Balkans" (1998) i "a.trophy" (2002) video instalaciju u kontinuiranom lupu (loop). Svoje radove izlažu i predstavljaju širom sveta u Francuskoj, Kini, Austriji, Nemačkoj, SAD i drugim umetničkim centrima. Zoran Pantelić od 2000. godina osniva Centar za nove medije_kuda.org u Novom Sadu koji radi na polju istraživanja novih kulturnih odnosa, savremene umetničke prakse i društvenih tema, otvarajući prostor za kulturu dijaloga, alternativne metode obrazovanja i istraživanja, promovišući savremenu umetnost i širi kontekst medijskog delovanja u digitalnom dobu.

Već od kraja osamdesetih, video potpuno istiskuje filmsku traku 8mm i 16mm u amaterskoj filmskoj produkciji, prvenstveno zbog dostupnosti i jednostavnijih metoda obrade materijala, što utiče na sam kvalitet produkcije. Uprkos takvoj tendenciji, student druge godine Akademije u Novom Sadu Sabolč Tolnai pozajmljuje kameru za 16mm film sa TV NS i počinje snimanje filma "Nyári mozi" (1999), u prevodu "Letnji film", uz minimalna sredstva i veliku pomoć prijatelja sa Akademije snimatelja Miloša Vlaškog, Nenada Miloševića, Filipa Markovinovića, Miroslava Jovića i Aleksandra Davića. Traku uspevaju da nabave u propaloj fabrici u gradu Targu Mureš u Rumuniji, koju uspešno švercuju preko granice bez plaćanja carine. U maniru roud filma "Nyári mozi" je oda životu u vojvođanskoj pusti tokom mračnih devedesetih i priča o pripadnicima mađarske manjine iz Vojvodine koja živi rastrzana između prisilne emigracije u Mađarsku i ljubavi prema razrušenoj domovini. Iako u svoje vreme gotovo da nije prikazivan, tek 2011. uz pomoć Atile Širbika i njegovog festivala Medusa Filmnapok u Subotici film biva ponovo pronađen i prikazan. Uskoro sledi i svetska premijera u Parizu 2013. godine u okviru festivala L'Europe autour de l'Europe. Muziku za film pravi Lajko Feliks, koji igra i jednu od uloga, a film je danas osvojio kultni status zbog duhovite ležernosti i razigranosti likova iza i ispred kamere. Tolnai će kasnije snimati nekoliko vrhunskih dugometražnih i kratkih igranih filmova od kojih je najznačajniji "Peščanik" (2007) prema delima Danila Kiša, nagrađen u na festivalu u Solunu priznanjem "Zlatni Aleksandar" za umetnički doprinos.

NYARI MOZI plakat

Novosađanin Nenad Mikalački, student Nacionalnog univerziteta za dramu i film u Bukureštu, snima intrigantan i estetski izuzetan kratki film "Mr Mr" (2000), da bi kasnije u Novom Sadu osnovao sopstvenu produkcijsku kuću "Druid" i snimio nekoliko kratkih među kojima su "Poslednje labudovo jezero"(2006) i

"Kod kuće" (2011). Student režije Antal Silard, kasnije i profesor na katedri za režiju u audio-vizuelnim medijima na Akademiji umetnosti u Novom Sadu, takođe snima kratke eksperimentalne filmove u video tehnici, ali većina ostaje nezapažena od strane filmske javnosti u zemlji.

U Subotici se pod mentorstvom Želimira Žilnika pokreće filmska radionica u organizaciji udruženja K.LJ.U.N. i Stipana Milodanovića iz koje će 1998. nastati Jugoslovenski festival jeftinog filma, smotra amaterskih filmova bez budžeta. Broj prikazanih filmova na festivalu, tokom četiri godine trajanja preko 300 (!), pokazao je da amaterski film u velikoj meri živi u tami malih kućnih produkcija i da se entuzijazam za pokretnim slikama nije ugušio tokom devastirajućih devedesetih godina. Na festivalu su prikazani kratki amaterski video filmovi novosađana Slavka Matića, Save Kuzmanovića i Miroslava Jovića, dok će Jović nastaviti filmsko stvaralaštvo kratkim animiranim filmovima "ID" (2009) i "Fauntom" (2011).

POSLE 2000

Grupa studenata Akademije umetnosti u klasi Vlatka Gilića 2001. godine intenzivno radi na ponovnom pokretanju Kino kluba Novi Sad, kako bi okupili novu generaciju sineasta, radili na edukaciji mladih i na očuvanju duge tradicije ove nezavisne institucije. Nakon višegodišnjeg boravka u Budimpešti, gde volontira za Bela Balaž Studio, kultnu nezavisnu produkciju sa teritorije Mađarske koja je od 50-tih godina negovala eksperimentalni i alternativni film, reditelj Sabolč Tolnai dolazi u Novi Sad sa željom da podeli stečeno iskustvo i model delovanja na naše podneblje. Zajedno sa Markom Cvejićem, Filipom Markovinovićem, Marinom Maleševićem, Markom Kaćanskim, Draganom Stankovićem, Nenadom Miloševićem, Goranom Filipašem i drugim prijateljima, krajem marta 2001. godine obnavljaju rad Kino kluba na svečanosti na kojoj prisustvuje reditelj Želimir Žilnik i likovi iz njegovih filmova Dragan Dumitrov-Brica i Branko Crnogorac-Kareli. Sa manje i više uspeha, ova ekipa započinje produkciju u okviru koje izlazi nekoliko kratkih filmova od kojih su najzapaženiji "Dobro jutro maligna ćelijo" Marina Maleševića (2004), "Zvezdan" Filipa Markovinovića i "Lice u steni" Marka Kaćanskog. Malešević će se oprobati i u dugometražnom igranom filmu sa dva ostvarenja, "Srce je mudrih u kući žalosti" (2010) i "Apofenija" (2016) ali, nažalost bez većih uspeha kod kritike i publike. Ova ekipa 2003. godine pokreće Međunarodni festival kratkometražnog filma "Filmski front" koji se uspešno održava i danas, puneći salu na svakoj festivalskoj projekciji i održavajući baklju alternativnog filmskog stvaralaštva u Novom Sadu, zajedno sa novijim festivalskim derivatom "Experimental Superstars" od 2015.

Svi ovi filmovi, snimani su u manje ili više neprofesionalnim uslovima i rezultat su ogromnog uloženog napora u okvirima mogućeg, najčešće bez ikakve ili minimalne materijalne potpore. U produkciji dokumentarnih filmova se ističe Brankica Drašković sa svojim muzičkim dokumentarcima "Kad se neko nečem dobrom nada" (2001) o grupi Obojeni program, "Boye: prvi pravi ženski zvuk" (2009) nagrađen na festivalu muzičkih dokumentaraca DORF u Vinkovcima i "Maske" (2015) posvećen piscu i pevaču bendova Luna i La Strada. Njen izraz je bliži televizijskoj formi, ali je ipak veština kojom vlada temom na tragu novinarstva, daleko iznad prosečne. Na tragu muzičko-filmskog stvaralaštva je i jedan od studenata Akademije iz klase Vlatka Gilića, Mihajlo Obrenov, osnivač industrial elektro noise fenomena DreDDup intenzivno radi na snimanju spotova za nekoliko metal i hard-core bendova. U duhu underground kulture snima kratki igrani film "Život uspavanih sećanja" (2005) i distopijski naučno-

fantastični dugometražni "Araneum" (2010) miniDV kamerom. Autor je prvog dokumentarnog filma koji obuhvata celokupnu alternativnu i underground muzičku scenu u periodu (1989-2017) pod nazivom "Kontakt" (2017), prikazanog na Cinema City festivalu iste godine.

Iz te generacije, pored Sabolča Tolnaija, čiji srednjemetražni film "Minotaur" (2016) ulazi u selekciju prestižnog festivala u Roterdamu u selekciji Bright Future, izdvaja se rad Miloša Pušića čija karijera počinje adaptacijom kratke priče Aleksandra Tišme u formi polusatnog filma "Uspavanka za dečaka" (2007), da bi kasnije snimio dugometražne "Jesen u mojoj ulici" (2009) prikazan na Sarajevo Film Festivalu i "Odumiranje" (2013) prikazan u Karlovim Varima u takmičenju "East of the West" i na Festivalu evropskog filma Palić. Njegov filmski rad je konzistentan i rezultat je velikog napora da se osvoji mogućnost profesionalnog stvaralaštva u okvirima savremenih tokova industrije filma. Veliki uspeh postiže i u ulozi producenta filma "Moj jutarnji smeh" (2019) koji nakon festivalskih projekcija doživljava i redovnu bioskopsku distribuciju.

Jesen u mojoj ulici poster

Nakon fijaska Nacionalnog filmskog festivala u Novom Sadu u junu 2007. godine, nastalom kao plod saradnje Filmskog centra Srbije i EXIT-a, na kojem je uprkos ogromnom budžetu (preko 1.000.000 evra!) iz javnih sredstava Republike, Pokrajine i Grada, kvalitet projekcija i same organizacije bio na veoma niskom nivou, već sledeće, 2008. godine u junu, održava se festival "Cinema City" sa nešto "skromnijim" sredstvima, bez nacionalnog predznaka, osim u selekciji domaćih filmova. Festival je vezan za muzički EXIT i prikazuje oko 150 filmova u 14 selekcija, od koje su tri takmičarske. Koncept "Grada bioskopa" sa projekcijama na otvorenom u Katoličkoj porti, Dunavskom parku i drugim lokacijama je privukao veliki broj gledalaca željnih savremene umetničke filmske produkcije i ceo poduhvat se mogao smatrati uspešnim. Ipak, iste 2008. godine u novembru, kao paradoks se pojavljuje činjenica da Novi Sad ostaje bez ijednog bioskopa, što se nije dogodilo u istoriji grada od 1910. godine, uključujući trajanje dva svetska rata. Razlozi za to se mogu tražiti u tehnološkom prevratu prikazivačke tehnike na digitalni format i ukidanju filmske trake kao medija za distribuciju, naravno i u upravi samih bioskopa i "Zvezda filma" kao krovne organizacije, ali ipak bi glavni krivac za ovakvo stanje morao biti Grad Novi Sad, čiji sekretarijat za kulturu svojim "ne činjenjem" i zanemarivanjem zatečenog stanja dovodi građane u ovakvu situaciju. Novi Sad nije jedini grad čiji bioskopi doživljavaju identičnu sudbinu. Isto se dogodilo i u Sremskoj Mitrovici, Subotici, Nišu, Kikindi, Valjevu i mnogim drugim gradovima širom Srbije.

FFS logo

Namera autora teksta, svakako nije da povezuje nestanak bioskopa sa razvojem festivala "Cinema City" i u skladu sa tim treba istaći da je tokom deset godina trajanja festivala kroz grad prošao veliki broj filmskih stvaralaca svetskog kalibra promovišući svoje filmove i nesumnjivo je uticao na razvoj filmske kulture u Novom Sadu. Za alternativno stvaralaštvo je izuzetno važna selekcija "Up to 10.000 bucks" koja okuplja mlade stvaraoce izvan tokova vodeće industrije sa svojim niskobudžetnim ostvarenjima i tokom godina delovanja iznedrila autore poput Nikole Ležajića, Ognjena Glavonića, Leu Filipovski, Stefana Ivančića i druge, danas vodeće domaće filmske autore. Negde u vreme kada je festival Cinema City pronašao jasnu programsku strukturu usmerenu na prvi i drugi film reditelja, podrška od strane Ministarstva kulture Republike Srbije izostaje 2017. godine na

desetogodišnji jubilej, dok se ostala finansijska sredstva znatno umanjuju. Dve godine kasnije, 2019. godine pod nazivom "Cinema Now" festival na kratko oživljava u formi "pop-up" događaja, gde nastavlja tradiciju predstavljanja mladih autora. Zaista je neverovatno da festival koji je bio među najmasovnijim u Srbiji po broju gledalaca, naiđe na takav otpor kod donosilaca odluka, ako ni zbog čega drugog, ono zbog verne publike, koja manjka velikom broju sličnih manifestacija.

Nakon višegodišnjeg istraživanja i priprema za snimanje, Nenad Milošević, jedan od osnivača obnovljenog Kino kluba Novi Sad, snima izuzetan dokumentarni film posvećen Tribini mladih u vreme uredništva Judite Šalgo i eksploziji neoavangardnih i konceptualnih umetnika pod nazivom "Druga linija" (2016) kojim osvaja Gran pri za najbolji film na Međunarodnom festivalu dokumentarnog filma Beldoks, pri čemu se šira kulturna javnost u Srbiji po prvi put susreće sa događajima u Novom Sadu početkom sedamdesetih. Film je prikazan i u Srpskom kulturnom centru u Parizu, zajedno sa filmom "Minotaur" Sabolča Tolnaija koji istražuje istu temu u igranoj formi.

Trailer Druga Linija https://www.youtube.com/watch?v=yZFKKEibQYc&feature=emb_logo

Istraživački dokumentarac na temu početaka Kino kluba Novi Sad iz perioda pedesetih i šezdesetih godina snima Filip Markovinović uz neprocenjive razgovore sa Borivojem Mirosavljevićem, Miodragom Zorićem, Srđanom Ilićem, Petrom Latinovićem i drugim akterima razvoja kinematografije u gradu, pod nazivom "Kratki film o kino entuzijazmu" (2019) koji je prikazan na 66. Martovskom festivalu u Beogradu.

Iako je teško dati sud o skorašnjim događajima, čiji uticaj i posledice tek predstoje, ono što sa sigurnošću možemo reći o trenutnom stanju na novosadskoj alternativnoj filmskoj sceni jeste da ona postoji, ali daleko od savremenih tokova stvaralaštva u Evropi, kojoj kulturološki i geografski pripadamo. Primere novosadskih autora čiji se rad kreće u korak sa savremenim procesom pravljenja filma u XXI veku, od ideje do realizacije, možemo nabrojati na prste jedne ruke. Tokove razvoja filmske industrije možemo pratiti u okviru Srbije, gde se nova generacija stvaralaca odavno ne oslanja na lokalni model

proizvodnje filma, ne tražeći izlaz u pogubljenim institucijama državnog aparata, pa opet hodaju uspravno rame uz rame sa autorima svog vremena predstavljajući svoja dela na najprestižnijim svetskim festivalima uključujući Kan, Berlin i Veneciju. Ako sagledamo celokupnu istoriju pokretnih slika u Novom Sadu predstavljenu u ovom tekstu, primećujemo liniju razvoja koja dostiže svoje vrhunce u skladu sa svetskim tendencijama u sferi filma i bolne padove od kojih neke živimo i danas. Istorija filma u Novom Sadu je bila i istorija kinematografije u Jugoslaviji, istorija kinematografije u Evropi, istorija svetskog filma. Činjenica da je nekoliko katastrofalnih odluka tokom istorije zauvek ugušilo vitalnost postojeće novosadske filmske i umetničke scene nije dovoljna za razumevanje današnjeg stanja u okviru filmskog života grada. Pored odseka za film Akademije umetnosti, bogatog nasleđa, festivalskog i bioskopskog života, dostupnosti informacija i tehnike za snimanje filmova, kao da se slomio buntovnički duh. Kompletna alternativna scena je saterana u mračne uglove nekoliko bazičnih lokala, gde se iznova lamentira nad izgubljenim rajem i potrošenom mladošću. Zato, pamet u glavu i kamere u ruke. Za dobro svih strana, treba žestoko razdrmati uspavani grad, zapaliti vatru slobodnog mišljenja, razbuktati je ulicama i trgovima, proneti je kroz škole i univerzitete, skupštine i kafane, jer se život odvija ovde i sada. Ako na kraju i ostane samo garež i pepeo neće se mnogo razlikovati od početnog opšteg umetničkog deficita na periferijama liberalnog kapitalizma.

INDEX: 1. D. Kosanović, "Počeci kinematografije na tlu Jugoslavije"; Institut za film, Beograd, 1985. 2. J. Brener "Lifka, pionir kinematografije"; NIP Subotičke novine i Otvoreni univerzitet Subotica, 1993. 3. D. Kosanović, "Kratak pregled istorije filma u Vojvodini, prvi deo 1896-1941"; Jugoslovenska kinoteka, Otvoreni univerzitet Subotica, 2012. str. 14 4. Isto, str. 20 5. D. Kosanović, "Kratak pregled istorije filma u Vojvodini, prvi deo 1896-1941"; Jugoslovenska kinoteka, Otvoreni univerzitet Subotica, 2012. str. 21 6. Isto, str 24. 7. Isto, str 35. 8.. Dr Srđan Đ. Radaković, "Počeci kinematografije u Novom Sadu - tragovi o radu Vladimira Totovića", Zbornik Matice srpske za scenske umetnosti i muziku br. 58; Matica srpska, Novi Sad, 2018. 9. Janoš Čala, „Počeci kinematografske delatnosti u Vojvodini”, u: Dejan Kosanović, Počeci kinematografije na tlu Jugoslavije, 1896-1918, Institut za film, Univerzitet umetnosti, Beograd 1985. 10. A. Davić "Film u Vojvodini"; Tehnologija Narodu! Istorija filma i videa u Vojvodini; MSUV, Novi Sad 2013. 11. "Radio film i zenitistička okomica duha", časopis "Zenit", br. 23, 1923. 12. Atila Širbik, "Osvetlimo Put - UT urednik: Janoš Čuka (1922-1925)", En Garde - Avant-Garde, CZKD, ,2014. 13. Arpad, Lang, „Izgubljeni rukopisi“, Letopis Matice srpske, 1980, knj.426, sv.1-2, 14. Vanja Obad, "Kratki prilog povijesti prve jugoslavenske filmske avangarde", Hrvatski filmski ljetopis, br. 75, 2013. (5-26) 15. „Tabelarni pregled proizvedenih dugometražnih igranih filmova u SFRJ 1945.-1980.”, Filmografija jugoslovenskog igranog filma 1945.-1980., Institut za film, Beograd, časopis Filmograf, Beograd, 1981. 16. Mr Janja Šakić, Branko Milošević "Filmski katalog Vojvodine", str. 226. 17. UNICA awards list 1959. 18. Nikica Gilić, "Filmske vrste i rodovi: Žanrovi eksperimentalnog filma", AGM, Zagreb, 2007. 19. DEI LEČI, Radovi (1957-1965), priredio: Slavko Timotijević, MSUV, Novi Sad, 2007.

20. MAFAF – nevidljiva istorija Pogled iz Beograda, Centar za kulturnu dekontaminaciju, Beograd, 2011. Kustosice: Branka Benčić i Aleksandra Sekulić CZKD i MMC LUKA Pula 2012. 21. Svetozar Udovički "Dokumentacija I", Neoplanta film, str. 1. 22. Isto, str. 170. 23. Svetozar Udovički "Dokumentacija II", Neoplanta film, str. 600 24. Svetozar Udovički "Dokumentacija I", Neoplanta film, str. 356 25. Ranko Munitić, "Adio jugo-film!", Srpski kulturni klub Beograd, Centar film Beograd, Prizma Kragujevac, Beograd 2005. 26. Božidar Mandić "Pertle", roman, Službeni glasnik, Beograd, 2015. str 71, 72. 27. Nebojša Milenković "Vujica Rešin Tucić - Tradicija avangarde", monografija, MSUV Novi Sad, 2011. 28. Isto, str, 52