ALTERNATIVNI FILM U NOVOM SADU Petar Mitrić UVOD Govoriti o alternativnom filmu je uvek za sobom povlačilo niz nejasnoća i nesporazuma tokom istorije kinematografije. Prepirke oko definicije samog pojma kretale su se u krugu termina eksperimentalni, avangardni, underground, subverzivni (...), ali je zajedničko kod svih da se radi o "drugom" i "drugačijem" u odnosu na dominantni tok. Za razliku od drugih umetnosti, film je kao najmlađi, od samih početaka važio za drugačiji, alternativan pogled na svet i tokom pionirskog doba i nepostojanja dominantnih modela svaki pokušaj je bio ravan herojskom delu, najviše zbog prezrivih pogleda okoline na čudake sa kamerom. Jedan od najrazigranijih vidova alternativnog stvaralaštva je svakako amaterizam, na temelju reči "ljubitelj", čiji razvoj uvek vodi ka eksperimentu i pokušaju stvaranja "autentičnog" u granicama "mogućeg". Novi Sad je oduvek bio grad alternative, na prvom mestu zbog svog geografskog položaja na razmeđi Balkana i Centralne Evrope kojom su duvali vetrovi uticaja različitih kulturoloških strujanja, ali i zbog urbanog duha razvijenog građanskog staleža uvek željnog novog i drugačijeg. To "urbano", uvek na klackalici sa "palanačkim", činilo je istoriju umetničkog stvaranja u gradu nestabilnom, ali dinamičnom. Novi Sad je tokom nešto više od 120 godina prisustva pokretnih slika doživeo vrhunce dostojne svetskih metropola i sunovrate kulture i društva u celini. Tekst pred nama istražuje istoriju filmskih praksi u Novom Sadu, od prvih susreta sa pokretnom slikom do realnosti trenutnog stanja, sa posebnim osvrtom na prikazivačku delatnost, pisanje o filmu, edukaciju i samu filmsku produkciju. Po prirodi multikulturalne sredine kakva je Vojvodina, njeno filmsko stvaralaštvo je jednako zastupljeno na svim jezicima nacionalnih manjina i jedino se kao takvo može posmatrati u celosti. PIONIRI KINEMATOGRAFIJE U NOVOM SADU Prva filmska projekcija u Novom Sadu održana je 7. novembra 1896. godine u Pozorištu L. Dunđerskog gde je gostovao putujući bioskop izvesnog M. Kovača iz Budimpešte, što važi i za prvu filmsku projekciju na teritoriji Vojvodine, tada u sastavu Austrougarske monarhije. Prema dostupnim podacima u pitanju je bila kombinovana predstava gde je osim projekcija sa dijapozitiva uz pomoć čarobne lampe (lanterna magica) prikazano i nekoliko filmskih snimaka (1). O ovom događaju saznajemo iz novinskog teksta objavljenog u novosadskom dnevniku na srpskom jeziku "Branik", koji najavljuje "veštačku predstavu sa pokretljivim i komičnim figurama i divotnim igrama bojama". Detalji o posećenosti ovog događaja, reakciji publike, kao ni detalji o samom gospodinu Kovaču nažalost nisu dostupni. Već od sledeće, 1897. godine, putujuće kinematografske projekcije su postajale sve češća pojava za novosađane. Dundjerskovo pozorište, Novi_Sad, oko 1900 Krajem XIX i početkom XX veka na obodima Austrougarske monarhije krstarili su putujući bioskopi, najvećim delom preduzetnika iz Češke, Rumunije i Italije priređujući filmske projekcije po šatorima, kafanama i pozorišnim salama u Subotici, Senti, Somboru, Zrenjaninu, Vršcu i drugim gradovima širom Vojvodine. Vlasnik prvog "domaćeg" bioskopa bio je Anton Jozef Albah iz Vršca, koji je uoči nove 1898. godine u rodnom gradu otvorio putujući "Edisonov kinematograf" i uskoro krenuo sa prikazivanjem filmova širom teritorije Vojvodine. Programi putujućih bioskopa najčešće su trajali do 45 minuta, prikazujući uglavnom isti ili sličnan repertoar sastavljen od dostupnih filmova do kojih se veoma teško dolazilo. Iz potrebe za osveženjem repertoara, koji bi bili dovoljni tek za nekih šest meseci prikazivanja, neki od preduzetnika su nabavljali filmske kamere kako bi snimali nove materijale u mestima koja su posećivali. Jedno od svedočenja pionira filma Aleksandra Lifke poreklom iz Brašova u Rumuniji, koji je 1902. godine posetio Novi Sad i nekoliko gradova Vojvodine, govori o počecima putujućih bioskopa: "Tamo kuda smo odlazili nismo prikazivali samo gotove, kupljene filmove nego smo imali i vlastitu kameru kojom smo u svakom većem gradu pravili snimke, njih smo nakon samo nekoliko dana prikazivali publici." (2) Nekoliko godina ranije, na Božić 1898. godine u beogradskoj kafani "Kod Trička" na Terazijama u okviru gostujućeg programa prikazan je film "Dolazak železničkog vlaka u novosadsku stanicu", što bi značilo da je taj putujući bioskop prethodno posetio i Novi Sad gde je snimio, razvio i kopirao pomenuti film. Prema dostupnim podacima ovo bi bio i prvi film snimljen na teritoriji Vojvodine, mada podataka o samom autoru, kao ni detalja o putujućem bioskopu nažalost nemamo, osim novinskog članka u beogradskim "Malim novinama" koji opisuje taj događaj i program prikazanih filmova. Tehnički kvalitet projekcija i sam repertoar je tokom godina postajao sve bolji, a putujući prikazivači su iznalazili nove načine da privuku što veći broj gledalaca, jer je film još uvek važio za pučku zabavu i "đavolju rabotu" dostojnu izbegavanja svakog čestitog građanina. Tako je u Beču 1897. godine osnovano Društvo "Uranija" za popularizaciju nauke i umetnosti koje angažuje nekolicinu popularnih naučnika i pisaca da tokom projekcija drže predavanja o prikazanim filmovima. Ovo društvo se 1900. godine osniva i u Budimpešti sa vaspitno-obrazovnim sadržajem i bilo je zaduženo za delovanje na prostoru Južne Mađarske kojoj je pripadala i današnja Vojvodina. Pored angažovanja popularnih ličnosti iz sveta nauke i umetnosti u svojim redovima su imali i grupu snimatelja koji pripremaju filmske materijale iz gotovo svih krajeva Evrope. Prvo gostovanje budimpeštanske "Uranije" u Novom Sadu se dogodilo 1900. godine, da bi već naredne godine ugostilo i zagrebačku "Uraniju" sa još bogatijim programom. O tom događaju novosadska "Zastava" od 5. januara piše: "URANIJA umetničko i naučno pozorište. Danas u 7 sati u veče prirediće gore pomenuto pozorište kod "Belog vola" u Petrovaradinu (majuru) javno predavanje. Živom reči i slikama u prirodnoj veličini izneće se svetski događaji i važne pojave i kinematografom. URANIJA iznosi najnoviji Markonijev telegram bez žice, kako prenosi glase. Iznosi kako se vazduh pretvara u zrak i ledi. Iznosi u živim pojavama burski rat, kineski rat, parisku izložbu, putovanje na severni pol, slike iz astronomije (zvezdarstva), Rentgenove zrake itd." Novosadski foto klub 1901. proširuje svoju delatnost osnivanjem Naučnog pozorišta "Uranija" i nakon muke sa dobijanjem svih potrebnih dozvola prikazuje svoju prvu predstavu 6. januara 1902. u "Pozorišnoj dvorani Dunđerski". U lokalnoj štampi je najavljeno da se prikazuje Istorija mađarske revolucije 1848. na dijapozitivima i pokretnim slikama uz muzičku pratnju, da bi se nakon događaja uveliko pisalo o popunjenoj dvorani i ogromnom uspehu kod publike. Sa ovom predstavom je novosadska "Uranija" krenula na turneju po okolnim mestima. Iste godine dr Šandor Piuković drži predavanje "Putovanje po Evropi uz projekcije" u Gimnaziji, a nešto kasnije, u pozorištu Dunđerski, dr Imre Deak predaje na temu "Banje, lečilišta i turistička mesta Mađarske" uz projekciju 188 dijapozitiva i šest filmova.(3) Prema nekim podacima, putujućih bioskopa je na teritoriji Vojvodine u ovom periodu bilo oko 50 i svi su neumorno radili na popularizaciji novog medija koji se u to vreme još uvek smatrao "čudom tehnike". Žive slike iz dalekih krajeva, ličnosti iz svetske istorije i mitologije, komične situacije sa začudnim likovima i životinjama, kao i neretke "večernje predstave" za odrasle, uveseljavale su novosađane i građanstvo širom Vojvodine potpaljujući maštu i avanturistički duh. Tokom prve decenije od nastanka kinematografa i ere putujućih bioskopa, na ovim prostorima se izdvajao "Električni bioskop Lifka" koji su osnovali braća češkog porekla Karel i Aleksandar i koje je važilo za najraskošnije po kvalitetu projekcije, udobnosti sedišta, reklamnom rekvizitom i izborom filmova. Svoju poslednju projekciju u svojstvu putujućeg bioskopa A. Lifka je održao avgusta 1911. godine u Novom Sadu, da bi se nakon višegodišnjeg putovanja i prikazivanja filmova od Trsta do Beograda konačno skrasio u Subotici gde otvara stalni bioskop. Nešto ranije, širom teritorije današnje Vojvodine otvaraju se stalni bioskopi. U Somboru 1907. godine Ernest Bošnjak, kasnije jedan od najznačajnijih pionira filma na našim prostorima, otvara bioskop "Arena" u Gradskom pozorištu, dok u Velikom Bečkereku (današnji Zrenjanin) iste godine počinje sa radom bioskop "Biograf" Ferenca Rebera, u Subotici 1908. bioskop "Olympia" Marijana Tumbasa koji na veče otvaranja gori do temelja, u Kikindi 1911. bioskop "Uranija" i drugi. Prvi stalni bioskop u Novom Sadu otvoren je 16. januara 1910. pod imenom "Apolo" u vlasništvu novoosnovanog društva "Projektograf D.D." kojim je upravljao advokat dr Stevan Adamović, kasnije poslanik u narodnoj skupštini Vojvodine i gradonačelnik Novog Sada. (4) Dnevni list "Branik" u najavi otvaranja piše: "STALAN BIOSKOP U NOVOM SADU. Na znanje. U nedelju 3 (16.01. po Gregorijanskom kalendaru) januara 1910. godine tačno u 3 sata po podne otvaramo našu novopodignutu prekrasnu zgradu koja je na pijaci u kući do grand hotela Majera (ulica p. Franje Rakocija br. 2) sagrađena i divno ukrašena po planovima Friđeša Špigla i Geze Markuša budimpeštanskih neimara. U nedelju, utorak i petak uvek nov program. Bliska izvešća daju plakati. APOLO PROJEKTOGRAF D.D."(5) Bioskop "Apolo" je otvoren u saradnji sa predstavništvom francuske kompanije "Braća Pate" (Pathé Frères) čiji su filmovi dominirali distribucijom širom Evrope i stizali na naše prostore direktno iz Budimpešte.