Plani I Zbatimit Plan Implementacije Implementation Plan

RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMSKI REGION ZAPAD An EU funded project managed by the ECONOMIC REGION WEST European Union Office in Kosovo

Strategjia Rajonale për Turizëm - Regionalna Strategija za Turizam Regional Toursim Strategy PLANI I ZBATIMIT PLAN IMPLEMENTACIJE IMPLEMENTATION PLAN

20 20 - 16 0 2

ASSOCIATION OF REGIONAL DEVELOPMENT AGENCIES Strategjia Rajonale për Turizëm - Regionalna Strategija za Turizam Regional Toursim Strategy

PLANI I ZBATIMIT PLAN IMPLEMENTACIJE IMPLEMENTATION PLAN

RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMSKI REGION ZAPAD ECONOMIC REGION WEST

2016 - 2020 TURIZMI 2016 - 2020

SHQIP PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 3 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

Përmbledhja Ekzekutive

Plani i zbatimit i Strategjisë Rajonale për Turizëm në Rajonin Perëndimor të Kosovës është zhvilluar në bashkëpunim të ngushtë më Agjencinë për Zhvillim Rajonal Perën- dimor të Kosovës, (AZHR–Perëndim) duke synuar një realizim sa më të suksesshëm të objektivave strategjike për të mbështetur zhvillimin e turizmit dhe zhvillimin ekonomik në rajon. Plani i zbatimit përforcon objektivat e strategjisë rajonale për turizëm duke u bazuar në burimet natyrore dhe trashëgiminë kulturore për të krijuar një përparësi konkurruese në rajon dhe më gjerë. Tutje, ky plan zbatimi parasheh modelet e zhvillimit të turizmit më një infrastrukturë të përmirësuar, shërbime më cilësore dhe marketing më të zhvilluar dhe më shumë aktivitete në promovimin e destinacionit.

Si rrjedhojë e mungesës së investimeve kapitale në turizëm, turizmi edhe pse më potencial të madh ka mbetur i pazhvilluar dhe ballafaqohet me sfida të ndryshme duke filluar nga infrastrukture e dobët, promovim jo i mjaftueshëm i destinacionit dhe mos koor- dinim të aktiviteteve në mes akterëve kryesor në këtë fushë. Megjithatë më angazhimin e Agjencisë për Zhvillim Rajonal – Perëndim, (AZHR-Perëndim) dhe Komunave të Rajonit përkatës, kemi arritur që të hartojmë një strategji dhe plan për zbatimin e kësaj strategjie e cila synon të kontribuoj në zhvillim të turizmit për një periudhë kohore 5- vjeçare 2016- 2020.

Metodologjia e punës për hartimin e këtij plani për zbatim bazohet në punëtoritë dhe takimet e mbajtura me Grupet Punuese Tematike (GPT), si dhe më ekspert të nivelit komunal dhe atij qendror në fushën e turizmit më mbështetjen dhe ndihmën e konsider- ueshme të dhënë nga vet AZHR-Perëndim.

Plani i Zbatimit për Strategjinë Rajonale të Turizmit paraqet punën dhe të dhënat e konsoliduara nga Agjencia për Zhvillim Rajonal - Perëndim (AZHR-Perëndim) si dhe i konsolidon informatat dhe rezultatet nga mbledhjet e mbajtura me hisedarët kyç në secilën komunë.

Pjesa e parë e planit të zbatimit paraqet prapavijën mbi procesin e hartimit të këtij plani duke përfshirë këtu edhe objektivat dhe prioritetet strategjike kurse pjesa e dytë paraqet analizën e fundit socio-ekonomike, legjislative dhe politike në fushën e turizmit si dhe një analizë të produkteve turistike.

Pjesa e tretë paraqet propozimin mbi formimin e një strukture udhëheqëse rajonale e PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 4 TURIZMI 2016 - 2020 cila do të kujdeset që të zbatoj planet e hartuara të bazuara në strategji dhe në punëtoritë përkatëse të zhvilluara më herët si dhe nga diskutimet individuale më ekspert të fushës së turizmit.

Kjo pjesë paraqet gjithashtu paraqet përbërjen dhe përgjegjësit e strukturës rajonale e cila parashihet të ketë rol kyç në realizimin e synimeve strategjike duke u bazuar në këtë Plan të Zbatimit, që do të quhet “Këshilli Rajonal për Turizëm - Perëndim”.

Pjesa e katërt e kësaj strategjie flet për rolin e Agjencisë për Zhvillim Rajonal - Perën- dim (AZHR-Perëndim) në këtë proces duke përfshire këtu edhe koordinimin më ag- jencitë tjera shtetërore.

Pjesa e pestë flet lidhur me shtrirjen kohore të aktiviteteve të parapara, kryesisht për Këshillin Rajonal të Turizmit, për zbatim e synimeve strategjike, ndërsa pjesa e gjashtë dhe e fundit paraqet një numër të projekteve strategjike të identifikuara gjatë procesit të hartimit të planit të zbatimit të kësaj strategjie. Këto projekte janë në përputhshmëri edhe më objektivat e strategjisë rajonale të cilat mes të tjerash synojnë zhvillim të qëndrueshëm të sektorit së turizmit duke u bazuar në burimet natyrore dhe trashëgiminë kulturore, që ofrojnë përparësi konkurruese në rajon dhe më gjerë.

Plani i zbatimit të Strategjisë Rajonale për Turizëm në Rajonin Perëndimor të Kosovës duhet konsiderohet si një dokument punues dhe synon të inkurajojë përkushtim dhe bashkëpunim të vazhdueshëm më të gjitha institucionet relevante dhe akterёt pjesëmar- rës gjatë zbatimit të tij. PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 5 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

1. Prapavija e Procesit për Zhvillimin e Planit të Zbatimit për Strategjinë Rajonale të Turizmit

Plani për Zbatimin e Strategjisë Rajonale për Turizëm në Rajonin Perëndimor të Kosovës është rezultat i punës së përbashkët në hartimin e Strategjisë Rajonale për Tur- izëm të filluar në vitin 2014 në kuadër të Agjencisë për Zhvillim Rajonal Perëndim. Ky plan zbatimi i strategjisë përkatëse është zhvilluar në bashkëpunim me anëtaret e Grupeve Punuese Tematike (GPT) gjatë tremujorit të parë të vitit 2016, bazuar në konsultimet e zhvilluara paraprakisht, të mbështetur gjithashtu nga struktura tjera të partneritetit rajonal që përfshijnë autoritetet lokale, shoqërinë civile dhe sektorin privat.

Pas procesit të identifikimit të qëllimeve dhe prioriteteve strategjike në fushën e turizmit si dhe pas hartimit dhe miratimit të kësaj strategjie është theksuar nevoja për një shtjellim të mëtutjeshëm të strategjisë për të zbërthyer më hollësisht planet për zbatimin e kësaj strategjie më qellim që të identifikohen aktivitetet dhe të caktohen strukturat të cilët do të jenë përgjegjës për implementimin e masave të përcaktuara.

Si vazhdimësi e këtij procesi, Agjencia për Zhvillim Rajonal – Perëndim (AZHR-Perën- dim) gjatë vitit 2015, ka vazhduar të punoj me Grupet Punuese Tematike (GPT) për të har- tuar një plan zbatimi për Strategjinë Rajonale të Turizmit në Rajonin Perëndimor. Gjatë këtij procesi janë zhvilluar takime më hisedarë të ndryshëm, gjatë të cilave janë mbledhë informata dhe janë zhvilluar konsultime shtesë, duke përfshirë këtu edhe nivelin qendror. Gjatë fillim vitit 2016, puna ka vazhduar për mbledhjen dhe konsolidimin e informatave plotësuese me mbështetjen e ekspertit te jashtëm më qellim që të sigurohen informata shtesë dhe ato sipas rëndësisë së tyre të përfshihen në planin për zbatim.

Pjesa në vazhdim pasqyron punën e përbashkët të tri Grupeve Punuese Tematike (GPT), rrjetit të partnerëve dhe hisedarëve tjerë të nivelit lokal, rajonal dhe atij qendror si dhe vetë stafit të Agjencisë për Zhvillim Rajonal – Perëndim me ndihmën shtesë nga eksperti jashtëm. Më saktësisht, ky dokument analizon zhvillimet e reja në fushën e turizmit në rajonin perëndimor të Kosovës duke përfshirë këtu edhe analizat e situatës socio-ekonomike më fokus të veçantë në turizëm. Dokumenti gjithashtu zbërthen në disa pjesë planin për zbatim të strategjisë përkatëse duke rekomanduar themelimin e një këshilli rajonal në fushën e turizmit si dhe njëkohësisht përcakton detyrat dhe përgjegjësit e këtij këshilli si dhe bënë identifikimin e aktiviteteve potenciale për këtë këshill.

Gjithashtu, dokumenti flet edhe për rolin dhe përgjegjësit e Agjencisë për Zhvillim Ra- jonal – Perëndim (AZHR – Perëndim) në mbështetjen e këtij këshilli rajonal të propozuar, PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 6 TURIZMI 2016 - 2020 si dhe në zhvillimin e aktiviteteve në këtë fushë. Ndërsa në pjesën e fundit të këtij dokumenti, paraqiten disa projektet strategjike më të cilat parashihet të fillohen përpjekjet drejt realizimit të synimeve strategjike të identifikuara në Strategjinë Rajonale për Turizëm. PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 7 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

2. Zhvillimet socio-ekonomike në fushën e Turizmit

Edhe pse Strategjia Rajonale për Turizëm përmban një kapitull të dedikuar analizës socio-ekonomike, ku përmblidhen të dhëna relevante për fushën e turizmit, në konsid- eratë të kohës së kaluar nga miratimi i kësaj strategjie është vlerësuar si e nevojshme që të shqyrtohen zhvillimet e vitit të fundit të cilat mund të kenë ndikim të drejtpërdrejt në zbatimin e kësaj strategjie. Në vijim është bërë një azhurnim i të dhënave kryesore lidhur më situatën socio-ekonomike në fushën e turizmit në rajonin perëndimor të Kosovës.

2.1 Popullsia dhe papunësia Numri i popullsisë në rajonin perëndimor ka shënuar ngritje sipas vlerësimit të fundit zyrtar që nga regjistrimi i popullsisë në vitin 2011, ku në fund të vitit 2014 llogaritet të i ketë 324,304 banorë me një shtim natyror prej afër 4,000 banorëve gjatë vitit 2014. Megjithatë, Agjencia e Statistikave të Kosovës gjithashtu raporton se rajoni ka pasur një bilanc negativ nga migrimi ndërkombëtar, ku dallimi në mes imigrimit dhe emigrimit e zvogëlon numrin e banorëve për 4,235 individ për vitin 2014. Në rajon janë paraqitur edhe raste të migrimit kombëtar, bilanci i të cilit gjithashtu është negativ pasi që zvogëlon numrin e banorëve për 61 individ, dhe si rrjedhojë e këtyre zhvillimeve rajoni perëndimor llogaritet të i ketë pasur 316,028 banorë në fund të vitit 2014.

Nga aspekti i papunësisë Qendrat Rajonale të Punësimit, përkatësisht ajo e Pejës dhe Gjakovës raportojnë për mbi 32,000 punëkërkues të regjistruar në gjashtë komunat e rajonit perëndimor deri në fund të vitit 2014, ndërsa nga aspekti i kualifikimeve të tyre struktura mbetet e ngjashme me vitet paraprake, ku në shkallën “ISCED” (Standardi Ndërkom- bëtar i Klasifikimit të nivelit Arsimor), në nivel Kosove 67.7% të punëkërkueseve janë të pakualifikuar me shkallë ISCED nga 0-2, dhe vetëm 3% me kualifikim të lart universitar me shkallë ISCED prej 5a e tutje. Ndërsa ndarja e punëkërkueseve në grup-mosha tregon se ajo në mes 25 – 39 vjet përfaqëson 49.5% të numrit total, kurse në aspektin gjinor femra përfaqësojnë afër 44% të numrit të përgjithshëm të punëkërkueseve.

Turizmi në rajonin perëndimor të Kosovës konsiderohet si një ndër sektorët me potencial të madh për zhvillim ekonomik. Pozita gjeografike, klima ideale si dhe numri i madh i pasurive natyrore dhe kulturore tanimë të mbrojtura me ligj e bëjnë rajonin perëndimor të Kosovës një rajon me një potencial për zhvillim të qëndrueshëm të turizmit veror malor, dimëror-sportiv, kulturor, me rezervat të pasura të ujit termal, hapësira të përshtatshme për ekskursione dhe rekreacion, ngjitje malore, parashutizëm, speleologji, peshkim, konferenca, turizëm-transit dhe turizëm ndërkufitar me Shqipërinë dhe Malin e PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 8 TURIZMI 2016 - 2020

Zi. Me mbështetjen e projekteve të ndryshme (Peaks of the Balkans, Via Peaks of Dinaric Alps etj.) nga ana e donatoreve të ndryshëm, autoritetet komunale, dhe me investime vetanake nga sektori privat, janë zhvilluar shtigje të reja për ecje të gjata dhe shtigje për ecje rekreative, ngjitje në shkëmbinjtë (Via Ferrata) si dhe rrugë për çiklizëm malor si dhe atraksione tjera duke përfshire këtu edhe eksplorimin e shpellave dhe produktin e ri “zipline” në qytetin e Pejës, në mesin e shumë atraksioneve tjera që ofron rajoni perën- dimor. Këto produkte së bashku me produktet tjera turistike si akomodimi, restorantet e ndryshme dhe hoteleria në përgjithësi janë zhvilluar dhe promovuar përmes kanaleve të ndryshme të promovimit.

Tutje, si rezultat i punës së përbashkët në mes të tri komunave: Pejë, Junik dhe Deçan dhe me përkrahje të projektit të zbatuar nga Swiss Contact të ashtuquajtur “Promovimi i Punësimit të Sektorit Privat” (PPSE) i financuar nga Agjencia Zvicerane për Bashkëpunim në Kosovë (SDC), është themeluar Organizata për Menaxhim të Destinacionit – Perëndim (OMD – Perëndim) në Shtator te vitit 2015 e cila ka për qellim që në mes të tjerash të pro- movon Kosovën perëndimore si një destinacion turistik me trashëgimi së pasur natyrore dhe kulturore në përputhje me mbrojtjen e mjedisit dhe t’i mbështet bizneset e turizmit si një sektor të rëndësishëm për zhvillimin ekonomik të rajonit. Shërbimet e OMD- Perën- dim do të jenë të specializuara për të mbështetur zhvillimin ekonomik përmes promovimit dhe zhvillimit të qëndrueshëm të atraksioneve të turizmit, trashëgimisë kulturore dhe natyrore, si dhe përmes shërbimeve tradicionale të mikpritjes në harmoni me mjedisin dhe interesat sociale të popullsisë.

Në kuadër e të njëjtit program, “Promovimi i Punësimit të Sektorit Privat” (PPSE) është realizuar një anketë për turizmin në Kosovën Perëndimore e cila tregon se shumica e vizitorëve janë ata vendor me një shifër prej 42%, përderisa turistet nga diaspora më 20%, kurse turistet ndërkombëtar 38%. Gjithashtu në kuadër të projektit Punësimit të Sek- torit Privat” (PPSE) është bërë një hulumtim të produkteve turistike nga kompania kon- sulente franceze MDP në rajonin perëndimor të Kosovës me fokus në Komunat e Pejës, Deçanit dhe Istogut. Qëllimi i këtij hulumtimi ka qenë identifikimit i produkteve turistike dhe zhvillimi i tyre i mëtutjeshëm. Në raportin e tyre “Mundësi për Biznes në Turizëm” përmenden 22 produkte të ndryshme si: Parku i Aventurave, Zip-line, Patinazhi Sintetik Lëvizës, Parku i Lojërave, Skijimi si dhe aktivitete tjera rrëshqitëse, Golf me Disqe, Kop- shti Botanik etj. Gjatë këtij hulumtimi janë dhënë edhe kostot e përafërta për realizimin e këtyre projekteve të cilat do të paraqiten edhe në pjesën e fundit të këtij dokumenti të identifikuara si projekte strategjike.

Rajoni është duke fituar një reputacion për organizimin e festivaleve dhe eventeve të ndryshme. Këto përfshijnë: Anibar, Panairi tradicional “Eja dhe shijo fundjavat “, loja tradicionale e Rugovës , festivali i Junikut, etj. (kalendari rajonal i festave & eventeve për Kosovën Perëndimore, është i bashkangjitur në këtë dokument). Pasuri tjetër e rëndë- sishme e rajonit perëndimor është edhe trashëgimia kulturore, e cila përfshinë objekte të rëndësishme fetare, disa prej të cilave gjinden edhe në listat e UNESCO-së si lokacione dhe objekte të trashëgimisë botërore, si dhe lokacione e objekte të lashtësive të ndryshme me rëndësi të veçanta historike për tërë Kosovën. Që të gjitha këto trashëgimi kulturore të prekshme, si dhe ato të paprekshme, kanë potencial të shërbejnë si atraksione turistike PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 9 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

nëse promovimi i tyre menaxhohet në mënyrë të duhur.

Një rol të rëndësishëm mbështetës për zhvillim e turizmit, përveç Zyrave Informative Turistike komunale ekzistuese, të ketë edhe Organizata për Menaxhim të Destinacioni (OMD – Perëndim) e cila është e pajisur me resurse humane dhe me materiale promovuese e informuese për turizmin në rajonin perëndimor. Ndërsa, në kuadër të programit të BE-së “Bashkëpunimi ndër-kufitar në mes Kosovës dhe Malit të Zi”, pritet që të hapet edhe zyra informative turistike në Komunën e Deçanit gjatë vitit 2016.

2.2 Analizë e Produkteve Turistike në Rajonin Perëndimor te Kosovës Produktet turistike në vazhdim paraqesin potencial për zhvillim të mëtutjeshëm të turizmit, dhe si rezultat edhe zhvillimit ekonomik, të cilat do të ndihmojnë në krijimin e ty hyrave dhe krijimin e vendeve të reja të punës.

Ngjitja, Ecja dhe Çiklizmi - Ecja rekreative dhe çiklizmi (Kosovë – Mal i Zi- Shqipëria 192 km); Ngjitja (56 shtigje për ngjitje); Shpella (2 shpella në Pejë )

Sporte Dimërore - (Vend i skive në Boge me teleferik skish) si dhe ski, “snowboarding” dhe ecje në borë. Këto sporte janë ofruar kryesisht nga operatori i teleferikut të skive, ndërsa disa OJQ lokale dhe shtëpi pritëse ofrojnë këpucë për ecje në borë.

Atraksione Kulturore dhe Natyra (si një produkt kurativ) - Monumentet, kullat, muzetë, Xhami, Kisha dhe Manastiret (Patrikana), Çarshitë e vjetra të Pejës dhe Gjakovës, pazaret lokale të qyteteve dhe tregjet e bulmetit. - Shëtitje në natyrë dhe në ajër të pastër me përfitime shëndetësore dhe oferta të shumta në gastronomi me ushqim tradicional e pasurojnë rajonin edhe më shumë. - Banja e Pejës në Komunën e Istogut

Ushqimi Tradicional - Potenciali për zhvillimin e gastronomisë si atraksion kulturor (p.sh. djathi i Ru- govës / Ushqim “Slow food”) dhe zhvillimin e ofertës të turizmit kreativ, ku banorët dhe vizitorët të ndajnë eksperiencat dhe emocionet.

Produktet Lokale Artizanale - Dyqanet e suvenireve dhe prodhuesit janë të famshem për qilima, kapele tradicionale, veshje, instrumente muzikore, filigrani, dhe dekorime për shtëpi.

Ngjarje dhe Aktivitete - Kalendari i Ngjarjeve dhe eventeve, është shumë i rëndësishëm për të ftuar vizitor në një destinacion. Ai mund të jetë një mënyre për të tërhequr vizitorët për të shijuar eventet dhe të eksplorojnë Destinacionin. Ai shërben jo vetëm për të tërhequr vizitoret e rinj, por edhe për t’i bërë ata të qëndrojnë më gjatë në destinacion. (Festivali i Filmave të Animuar “Anibar “ (5 dite); Festivali i Muzikës Rock “Into the Park “ (gjysmë dite ); Panairi Tradicional “Qëndro në fundjavë, shijo Pejën (2 ditë); Lojërat tradicionale të Ru- PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 10 TURIZMI 2016 - 2020 govës; Kampi i Rinisë në Junik; Çiklistet në Bjeshkë; Festivali i Arrave; “Zhdjergat” Ditët e Gjeravices - Junik; Festivali tradicional i muzikës “Dërvish Shaqa” - Deçanit; Dita e Rakisë të pjekur – Deçan, etj.

2.3 Shfrytëzimi i Potencialeve Turistike për Zhvillim Ekonomik Në bazë të pozitës gjeografike, gjeomorfologjisë, klimës, pasurive natyrore dhe kulturore të mbrojtura me ligj në rajonin ekonomik perëndimor, si dhe në bazë të vendndodhjes strategjike në trekëndëshin kufitar, potenciale ka turizmi malor veror, dimëror-sportiv (ski, ecje me rrathë), kulturor, rural, rehabilitues dhe kurative, ekskursionist rekreativ, alpin (ngjitje bjeshkëve dhe shkëmbinjve), fluturimi me parashute, speleologji, gjueti dhe peshkim, konferencier, turizmi transit, etj.

Zinxhiri i ofruesve të shërbimeve turistike në rajon përbëhet nga ata direkt si ndër- marrjet e vogla dhe të mesme hoteliere dhe bujtina familjare që ofrojnë akomodim dhe ushqim respektivisht, operatorët turistik (disa shoqata dhe agjenci turistike) si dhe in- dividët si udhërrëfyes, ciceronët dhe përkthyesit. Agjencitë turistike ofrojnë shërbime biletash për udhëtim tokësor dhe ajror jashtë vendi duke promovuar ofertat dhe paketat turistike të huaja. Indirekt në industri përfshihen shërbimet komunale, transporti publik, infrastruktura, prodhuesit dhe tregtuesit ushqimor, etj.

Një rol të rëndësishëm mbështetës dhe përfshirje direkte kanë zyrat informative turistike dhe Organizata për Menaxhim të Destinacioni (OMD – Perëndim). Në rajon ekzis- ton gjithashtu edhe Qendra Rajonale Turistike e cila ndodhet në Junik si dhe zyra informative turistike komunale dhe Qendra e Vizitorëve në Pejë të pajisura me materiale promovuese dhe informacion turistike. Gjithashtu gjatë vitit 2016, pritet që të hapet edhe zyra informative turistike në Komunën e Deçanit.

Struktura Rajonale do të jetë një organ me qëllim që të koordinoj përpjekjet mbështetëse për zhvillimin e turizmit, dhe suksesi i kësaj strategjie varet edhe nga organizimi i struk- turës rajonale e cila do të ketë rol për të koordinuar aktivitetet dhe veprimet si dhe të bëj monitorimin e detyrave të caktuara. Në mënyrë që të saktësohen detyrat dhe përgjegjësit e kësaj strukture rajonale, më poshtë janë dhënë propozimet për përbërjen dhe përgjeg- jësitë e kësaj strukture. Roli i kësaj strukture rajonale do jetë kryesisht për të përmirësu- ar, zhvilluar dhe promovuar turizmit në rajonin perëndimor të Kosovës. Përzgjidhja e anëtarëve të kësaj strukture duhet të bëhet përmes një vendime të lëshuar nga Kryetarët e Komunave përkatëse të rajonit perëndimor të Kosovës. PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 11 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

3. Struktura udhëheqëse për zbatimin e synimeve strategjike

3.1 Këshilli Rajonal për Turizëm – Perëndim 3.1.1 Prapavija Duke u thirrur në Strategjinë Rajonale për Turizëm– Perëndim dhe në rekomandi- met e Grupeve Tematike Punuese (GPT), themelimi i një trupi apo Këshilli Rajonal do të shërbejë për të zhvilluar dhe promovuar turizmin në rajonin perëndimor të Kosovës. Promovimi dhe menaxhimi i aktiviteteve të turizmit përmes zhvillimit të produkteve të reja dhe inovative si dhe me mbështetjen a hisedarëve do të ndikoj drejtpërdrejt në zhvillimin e këtij sektori i cili do të ndikoj drejtpërdrejt të zhvilloj bizneset dhe të krijoj vende të lira të punës.

3.1.2 Synimet Një nga objektivat kryesore të Strategjisë Rajonale për Turizëm – Perëndim është të krijoj kushte për shfrytëzimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore dhe trashëgiminë kulturore, të cilat do të mundësojë promovimin e Kosovës perëndimore si destinacion turistik, dhe përmirësimin e imazhit të vendit në përgjithësi si vend i sigurt dhe atraktiv. Po ashtu synohet që të jap kontribut në kohezionin social dhe në balancën zhvillimore në rajon, si dhe në aspektin ndërkufitar. Në kuadër të kësaj strategjie janë parapare katër (4) objektiva strategjike të paraqitura në vijim të cilat do ta mbështesin vizionin dhe qël- limin e kësaj strategjie.

I. Zhvillimi i turizmit rajonal natyror dhe kulturor nëpërmes shfrytëzimit të qëndrue- shëm dhe promovimit të burimeve natyrore dhe kulturore; II. Zhvillimi i infrastrukturës turistike gjithëpërfshirëse të qëndrueshme, në funksion të zhvillimit socio ekonomik rajonal dhe në harmoni me mjedisin dhe vlerat kulturore në rajonin ekonomik perëndimor; III. Ndërtimi i kapaciteteve njerëzore, organizative dhe institucionale për zhvillimin e turizmit rajonal; IV. Rritja e investimeve në zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe bizneseve turistike në rajonin ekonomik perëndimor.

3.1.3. Përbërja e Këshilli Rajonal për Turizëm – Perëndimi Këshilli Rajonal për Turizëm – Perëndim do të ketë përfaqësim nga të gjitha Komunat e rajonit perëndimor, dhe struktura e këtij këshilli do të ketë përbërje bazë: I. Nga një anëtarë nga secila prej gjashtë komunave të rajonit perëndim të emëruar nga Kryetarët e Komunave përkatëse, i cili apo e cila do të njihet si Koordinator Komunal PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 12 TURIZMI 2016 - 2020 për Turizëm; II. Nga një anëtarë zëvendësues nga secila prej gjashtë komunave të rajonit të emëruar nga Kryetarët e Komunave përkatëse, me qëllim të funksionimit efikas të Këshilli Rajonal për Turizëm; i cili apo e cila do të njihet si Zëvendës Koordinator Komunal për Turizëm; III. Një anëtar nga Organizata për Menaxhim të Destinacionit- Perëndim (OMD-Perën- dim); IV. Pjesëmarrja e sektorit privat dhe shoqërisë civile në punimet e Këshilli Rajonal për Turizëm do të parashihet sipas nevojës dhe temat që shqyrtohen. V. Anëtarët dhe zëvendës anëtarët e Këshillit Rajonal për Turizëm nga komunat e rajonit do të kenë të drejta të barabarta anëtarësie dhe pjesëmarrje në të gjitha takimet e Këshilli Rajonal për Turizëm, dhe do të furnizohen me informata në kushte të barabarta në mënyrë që rrjedha e takimeve dhe punës së Këshilli Rajonal për Turizëm, të mos pengohet nga mos pjesëmarrja eventuale e ndonjërit nga anëtarët. Në rast votimi të mundshëm për çështje që paraqiten pran Këshilli Rajonal për Turizëm, do të vlen parimi një-komune një- vote, për të garantuar barazi në raste kur anëtari apo zëvendës anëtari nga ndonjë komunë mund të mungojë. VI. Secila nga gjashtë Komunat e rajonit do të ketë të drejtë të marrë kryesimin e Këshilli Rajonal për Turizëm – Perëndim për një periudhë një (1) vjeçare me parimin e rrotacionit, ku anëtari dhe zëvendës anëtari nga ajo Komunë do të marrin rolet e Kryesuesit dhe Zëvendës Kryesuesit. VII. Kryesuesi, dhe në rast të mungesës së tij apo saj Zëvendës Kryesuesi, në bash- këpunim me AZHR– Perëndimi është përgjegjës për thirrjen e takimeve dhe punëtorive për Këshilli Rajonal për Turizëm – Perëndim, caktimin e agjendave dhe përgatitjen e mate- rialeve përkatëse, dhe sigurimin e logjistikes për të gjitha organizimet tjera. VIII. Kryetaret e Komunave rezervojnë të drejtën qe të zëvendësojnë secilin nga anëtaret apo zëvendës anëtaret e Këshilli Rajonal për Turizëm – Perëndim të emëruar nga ta si rezultat i mos përmbushjes së detyrave apo për shkak të arsyeve tjera të paparashikueshme.

3.1.4 Përgjegjësitë e Këshillit Rajonal për Turizëm Rajonal – Perëndim Detyrat dhe përgjegjësit e Këshillit Rajonal për Turizëm përqendrohen në realizimin e prioriteteve strategjike të cilat dalin nga Strategjia Rajonale e Turizmit – Perëndim të për- caktuara në strategji si prioritete, të cilat gjithsej numërojnë pesë (5) prioritete.

Prioriteti 1 - Vullneti politik, aranzhimet institucionale dhe bashkëpunimi i palëve - Vullneti politik i komunave të rajonit perëndimor të mbështetet me veprime dhe masa të përshtatshme uniforme dhe specifike në harmoni pa komprometuar objektivat rajonale të zhvillimit të turizmit; - Të avokohet për mbështetje në zbatimin e strategjisë se turizmit; - Të bashkërendohen përpjekjet dhe përvojat ekzistuese të komunave, bizneseve, shoqatave dhe familjeve për turizmin; - Të rritet bashkëpunimi ndër-sektorial në komuna dhe të mbështetet sektori i turizmit nga sektoret tjerë komunal përfshi atë kulturor; - Të kultivohet bashkëpunim ndërinstitucional dhe mbështetja e ndërsjellë mes hisedarëve (institucionet, NVM, OJQ, individët, etj.); - Të stimulohet bashkëpunimi ndër-komunal dhe ndër institucional përmes proce- PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 13 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

seve të planifikimit dhe implementimit të mëtejmë; - Të ngritët vetëdija për rolin e turizmit në ekonomi dhe roli i palëve në zhvillimin e turizmit; - Të ardhurat nga turizmi të mbesin dhe investohen në rajon.

Prioriteti 2 - Plotësimi dhe përmbushja e legjislacionit dhe normave nënligjore - Ligjet ekzistuese për turizmin të përfillen dhe të avokohet për plotësim. - Ligjet për ruajtjen e trashëgimisë kulturore dhe natyrore përfshi PK “Bjeshkët të Nemuna” të përfillen, hisedarët të avokojnë, përfshihen dhe mbështesin planifikimin hapësinor, zonal, qendrën administrative të parkut BN; - Të hartohet një listë e treguesve të turizmit të qëndrueshëm e aplikueshme për rajonin dhe objektivat; - Hisedarët të mbështesin personelin e parkut BN të shërbejnë si udhëzues, ofrues të sigurisë dhe mbrojtjes, dhe në trajtimin e emergjencave; - Të stimulohen investimet në turizëm miqësor për mjedisin dhe shoqërinë dhe të stimulohet përgjegjësia sociale dhe mjedisore; - Pjesë e të ardhurave nga turizmi të dedikohen për ruajtje dhe mirëmbajtje të monumenteve kulturore, natyrore dhe mjedisit; - Të avokohet tek Qeveria dhe të kontribuohet në planifikimin strategjik koherent (strategji të re) për zhvillimin e turizmit në Kosovë; - Komuna e Pejës të mbaj momentumin e arritur, të shkëmbej dhe zhvilloj kapacitetet dhe të përfshihen komunat tjera ndërkufitare të rajonit.

Prioriteti 3 - Planifikimi strategjik dhe ngritja e kapaciteteve njerëzore dhe institucionale - Të organizohet përfaqësimi i operatoreve turistik në rajonin perëndimor në formë të një shoqate, të trajtohen dhe përfaqësohen interesat e tyre; - Të përdoret eksperienca e shoqatave dhe bizneseve të cilat operojnë në nivel lokal, të mbështeten dhe të përfshihen; - Të themelohen qendra informimi turistik/ vizitorësh në çdo komunë të rajonit, të shkëmbejnë informacion, eksperienca dhe bashkërendojnë aktivitetet. - Të zgjerohet Organizata për Menaxhimin e Destinacionit (të përfshije edhe komunat e Gjakovës, Klinës dhe Istogut); - Te intensifikohet përfshirja, rrjetëzimet dhe bashkëpunimi nder-kufitar me Shqipërinë dhe Malin e Zi për zhvillimin e turizmit dhe promovim rajoni; - Të rritet përfshirja dhe vetëdija lokale për përfitimet nga bashkëpunimi në ruajtje dhe zhvillim të zonës ndërkufitare si trashëgimi me vlera; - Në “brende” dhe material informative dhe promovuese të rajonit të përfshihen avantazhet konkurruese natyrore si parqet Bjeshkët e Nemuna dhe Kanioni i Mirushes monumentet e mbrojtura kulturore dhe çmimi për turizëm 2013; - Të forcohet pozicioni i personelit përgjegjës në nivel drejtorish për sektorin e turizmit në komuna si dhe të shtohet numri i personelit dhe fondeve respektivisht; - Palët e interesit të avokojnë për themelimin e ministrisë së turizmit si entitet në PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 14 TURIZMI 2016 - 2020 vete apo si pjesë e emërtimit të MTI-se dhe agjencia turizmit (Shembulli Shqipëria dhe Mali i Zi); - Të ngritën kapacitetet e personelit të sektorit të turizmit, kulturës dhe mjedisit në komuna, në IMM, muzetë si dhe parku BN për mobilizim strategjik dhe veprime të bashkërenduara për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit natyror dhe kulturor; - Të zgjerohen kapacitetet njerëzore nga praktikat e mira në vend dhe jashtë si dhe studimi në shkollat e mesme dhe Universitetin e Pejës; - Të rritet përfshirja, bashkëpunimi, shkëmbimet dhe kualiteti i studimeve në tur- izëm – hotelieri në SHM profesionale dhe në Universitetin e Pejës; - Të avokohet për krijimin e mekanizmave për certifikimin, licencimin, rankimin dhe akreditimin e udhëzuesve dhe operatorëve tjerë turistik; - Të organizohet fushatë e vazhdueshme vetëdijesimi mjedisor për imazhin e rajonit, shëndetin, zhvillimin e turizmit dhe mirëqenies në rajon; - Të koordinohen dhe maksimizohen veprimet e gjithë hisedarëve për një turizëm të qëndrueshëm 4 stinor.

Prioriteti 4 - Tërheqja e investimeve të qëndrueshme dhe partneriteti Publiko-Privat - Të rritet fondi për investime komunale dhe qeveritare në sektorin e turizmit veçanërisht në atë kulturor por dhe në atë natyro; - Të avokohet që të përcaktohet buxhet i veçantë për dy parqet në rajon (BN dhe Kanioni i Mirushes) për ndërtimin e kapaciteteve infrastrukturore dhe njerëzore, aktivitete hulumtuese dhe rekreative për tërheqjen e turistëve; - Të mbështetet sektori privat si bartësi kryesor i zhvillimit të turizmit përmes mekanizmave institucional, fiskal, bankar dhe PPP; - Të vazhdohet praktika e investimeve të përziera në projekte të suksesshme; - Të rriten investimet komunale, nga donatoret dhe bizneset turistike në sinjalizim dhe mirëmbajtje shtigjesh turistike, aktivitete vjetore promovuese si festival turistike, material promovuese turistik, etj.; - Të mësohet nga praktika e mirë e Pejës, Junikut dhe Gjakovës në përgatitjen e udhëzuesve turistik dhe të përgatiten udhëzues për komunat tjera dhe rajonin (printuar dhëne internet); - Të rritet numri i monumenteve kulturore si dhe i atyre natyrore (shpellat, etj.) të prezentueshme me sinjalizime dhe infrastrukture të nevojshme; - Fondet dhe kapacitetet njerëzore të limituara të përdoren në mënyrë strategjike, investime me çmim të ulët por me vlerë dhe funksion të lartë; - Të investohet në ekonomi familjare me shërbime bujtine dhe ushqim (B&B) tradicionale dhe të rrekëzohen mes vete dhe me “40 Hanet” në Shqipëri; - Të ndërtohen së paku 1 fshat etnologjik në Dukagjin dhe një në Rugovë si dhe një muze multi-funksional ndarazi apo si pjesë e qendrës së Parkut BN. - Të investohet në rregullimin dhe mirëmbajtjen e shtretërve të lumenjve në pjesën që përshkon zonat urbane në komunat e rajonit; - Të maksimizohet pastrimi i ambientit nga kompanitë përkatëse, të stimulohet riciklimi i mbeturinave dhe ndërtohen impiante përpunimi i ujërave të zeza komunale dhe në qendra turistike, siç i ka Juniku dhe Banja e Pejës; PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 15 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

Prioriteti 5 - Përmirësimi i shërbimeve dhe infrastrukturës publike dhe private për zhvillimin e turizmit - Krijimi i një mjedisi të favorshem për investime private në zhvillim të qëndrue- shëm të turizmit dhe bizneseve turistike; - Stimulimi i bizneseve turistike konkurruese, të cilat tregojnë përgjegjësi sociale dhe mjedisore; - Investimet në biznese private dhe PPP për krijimin, ofrimin dhe promovimin e produkteve dhe paketave turistike si dhe shërbime tjera si udhëzues malor dhe kulturor, operator turistik dhe shërbime teknike për pajisje; - Maksimizimi i fondeve investuese private nga ndërmarrësit vendas dhe diaspora në turizmin e qëndrueshëm permes Partneriteteve Publiko Private (PPP); - Tërheqja e investimeve të huaja përmes ofrimit të sigurisë investuese, lehtësirave institucionale, fiskale dhe infrastrukturore dhe PPP; - Maksimizimi dhe përdorimi strategjik i fondeve investuese komunale dhe të do- natorëve në zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 16 TURIZMI 2016 - 2020

4. Roli mbështetës i AZHR-Perëndim

4.1 Përgjegjësitë e agjenci mbështetëse – AZHR Perëndim AZHR-Perëndim do të ofrojë ndihmë të drejtpërdrejt teknike dhe administrative për Këshillin Rajonal për Turizëm – Perëndim në realizmin e përgjegjësive të parapara në këtë dokument, dhe përgjegjësive shtesë të caktuara nga vetë Këshilli Rajonal për Turizëm - Perëndim apo Kryetarët e Komunave.

AZHR-Perëndim do të mbështesë Këshilli Rajonal për Turizëm në hartimin e planit të aktiviteteve vjetore dhe buxhetit, si dhe në përpjekjet për sigurimin e fondeve përkatëse për këtë plan aktivitetesh, dhe për projektet zhvillimore që do të rezultojnë nga puna e Këshilli Rajonal për Turizëm -Perëndim.

4.2 Koordinimi me Ministritë dhe agjencitë shtetërore Bashkëpunimi dhe koordinimi edhe me hisedarët tjerë, shoqërinë civile dhe bizneset tjera që punojnë në fushën e turizmit është një rëndësie të veçantë, me qëllim të harmonizimit dhe koordinimit të aktiviteteve të Këshillit Rajonal të Turizmit.

Këshilli Rajonal i Turizmit në rajonin perëndimor duhet të koordinoj aktivitetet e veta në nivel lokal dhe rajonal dhe tutje duhet ti zhvilloj dhe koordinoje veprimet e veta edhe me Divizionin e Turizmit në kuadër të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë si dhe me Ag- jencinë për Zhvillim Rajonal – Perëndim, për hartimin e planeve vjetore dhe planifikim të buxhetit për projektet zhvillimore si dhe me agjencitë tjera dhe donatorët potencial me qëllim të harmonizimit të fondeve.

4.3 Implementimi i Strategjisë Suksesi i implementimit të planit të zbatimit varet nga disa faktorë si edhe nga vetë organizimi ndër-komunal përmes Këshillit Rajonal për Turizëm i cili mundëson koordinimin e veprimeve me palët e interesit dhe monitorimin e kryerjes së detyrave të planifikuara. Me qëllim që të sqarohen detyrat e personave përgjegjës rekomandohet që detyrat e parapara me këtë dokument të pasqyrohen edhe në vendimet e Kryetarëve për emërim- in e anëtarëve, në të cilat do të përcakton masat për kryerjen e detyrave të planifikuara strategjike dhe rolin e Këshillit në inicimin, koordinimin dhe monitorimin e veprimeve të planifikuara. PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 17 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

5. Aktivitetet e propozuara për Këshillin Rajonal të Turizmit

Aktivitetet e propozuara janë të shtrira në periudha tremujore për vitin e parë. Meg- jithatë, renditja dhe shtrirja kohore e zbatimit të tyre gjithashtu varet nga data e vendimit për themelimin e KRT-it nga Bordi Drejtues i AZHR-Perëndim, përkatësisht Kryetaret e Komunave të rajonit perëndimor, si dhe vendimi i vetë KRT-Perëndim lidhur me shpe- shtësinë e takimeve gjatë një tremujori.

Tremujor i parë: i. Përcaktimi i anëtarëve dhe zëvendës anëtareve të Këshillit Rajonal të Turizmit; ii. Ofrimi i programit trajnues për Këshillin Rajonal të Turizmit -it nga institucionet përkatëse apo nga AZHR-Perëndim lidhur me zhvillimin e projekteve duke përfshire edhe partneritetin publiko-privat për projekte potenciale; iii. Vendosja e kalendarit vjetor të Këshillit Rajonal të Turizmit, përfshirë seancat e rregullta, punëtoritë Këshillit Rajonal të Turizmit dhe veprimet lobuese; iv. Zhvillimi i projekteve kapitale të turizmit në bashkëpunim me nivelin komunal dhe rajonal duke përfshirë AZHR-Perëndim, Ministrinë e Tregtisë dhe Industrisë dhe donatorët potencial;

Tremujor i dytë: i. Të avokohet për rritjen e fondit për investime komunale dhe qeveritare në sektorin e turizmit; ii. Të formohet një shoqatë e operatorëve turistik e cila do te ndihmonte ne koordin- im dhe përfaqësim te interesave të këtyre operatorëve turistik; iii. Të themelohen zyra komunale informuese për turistë në secilën komunë në çdo komunë të rajonit, të shkëmbejnë informacion, eksperienca dhe bashkërendojnë aktivitetet; iv. Të avokohet për krijimin e mekanizmave për certifikimin, licencimin, rankimin dhe akreditimin e udhëzuesve dhe operatorëve tjerë turistik pran Ministrisë së Industrisë dhe Tregtisë;

Tremujor i tretë: i. Të ngritën kapacitetet e personelit të sektorit të turizmit, kulturës dhe mjedisit në komuna për mobilizim strategjik dhe veprime të bashkërenduara për zhvillimin e qën- drueshëm të turizmit natyror dhe kulturor; ii. Identifikimi dhe prezantimi i projekteve për zhvillim të qëndrueshëm të turizmit gjatë gjithë vitit tek donatoret potencial dhe qeveria me theks të veçantë në sinjalizim dhe PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 18 TURIZMI 2016 - 2020

mirëmbajtje shtigjesh turistike, aktivitete vjetore dhe aktivitete promovuese; iii. Te bëhen hulumtime dhe anketime me restorante, hotele, dyqane, tour operator, turistë ndërkombëtar, vendor dhe atyre nga diaspora me qëllim që të identifikohen nevojat dhe te përmbushen kërkesat e tyre; iv. Vendosja e kritereve mbi brendimin e rajonit në turizëm dhe certifikimin e produkteve turistike duke përfshirë këtu edhe produktet në gastronomi.

Tremujor i katërt: i. Të zgjerohet Organizata për Menaxhimin e Destinacionit (të përfshije edhe komunën e Gjakovës, Klinës dhe Istogut); ii. Të zhvillohet një marrëveshje bashkëpunim me sektorin privat për zhvillim të turizmit përmes mekanizmave institucional duke promovuar zhvillimin e Partner- itetit Privat Publik; iii. Te intensifikohet bashkëpunimi nder-kufitar me Malin e Zi për zhvillimin e turizmit; iv. Te zhvillohen projekte ndër-kufitare me Mal te Zi për zhvillim te turizmit; PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 19 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

6. Projektet Strategjike PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 20 TURIZMI 2016 - 2020

Pasqyrë përshkruese e Projektit Nr. 1 (i cili mund të zbatohet në 6 komuna)

Zhvillimi i Sporteve me karakter Rekreativ dhe Avantur- Titulli i Projektit: istik për Zhvillim të Turizmit Malor

Të gjitha Komunat e Rajonit Perëndimor të Kosovës: Lokacioni i zbatimit dhe Pejë, Gjakovë, Deçan, Klinë, Istog dhe Junik. shtrirja e projektit:

24 muaj Afati i paraparë i zbatimit:

500.000 EUR për projekt (varësisht nga projektet e Kostoja e përafërt e projek- planifikuara) tit:

Dokumenti Strategjik nga i Takimet, punëtoritë përkatëse etj. cili buron projekti:

Synimet e Projektit: Promovim i Sporteve Aventuristike dhe Zhvillimi i Tur- izmit Malor - Formimi ekipit punues; - Hulumtimi ne terren; Aktivitetet kryesore të projektit: - Përcaktimi i terrenit dhe i sporteve me karakter rekreativ dhe aventuristik; - Zhvillimi i projekteve; - Promovim i Sporteve Rekreative dhe Aventuristike; - Zgjerim i ofertës turistike ne Rajonin Perëndimor të Kosovës; Rezultate e pritura nga projekti: - Zhvillim i produkteve inovative në Turizëm; - Krijim i vendeve të reja të punës; - Diversifikim i ofertës turistike; Partneret lokal dhe ndërkombëtar, komunat dhe sektori Grupet e synuara: privat.

Përfituesit final: Popullata e rajonit perëndimor dhe e Kosovës. PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 21 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

Pasqyrë përshkruese e Projektit Nr. 2 (i cili mund të zbatohet në 6 komunat)

Themelimi i Fshatrave Turistike në Rajonin Perëndimor Titulli i Projektit: te Kosovës

Lokacioni i zbatimit dhe Të gjitha Komunat e Rajonit Perëndimor të Kosovës: shtrirja e projektit: Pejë, Gjakovë, Deçan, Klinë, Istog dhe Junik. Afati i paraparë i zbatimit: 36 muaj Kostoja e përafërt e projek- 2 milion EUR për projekt (varësisht nga projektet e tit: planifikuara) Dokumenti Strategjik nga i Strategjia Rajonale për Turizëm, Takimet, punëtoritë cili buron projekti: përkatëse etj. Synimet e Projektit: Ndërtimi i fshatrave turistike për provim turistik dhe zhvillim ekonomik në Rajonin perëndimor te Kosovës - Promovimi i bashkëpunimit me PPP; - Përcaktimi i zonës për ndërtim të fshatrave Aktivitetet kryesore të turistike; projektit: - Zhvillimi i projekteve me departamentet për- katëse komunale dhe ministritë; - Prezantimi i projekteve tek donatoret potencial - Promovim i ofertës; - Konsolidim i ofertës turistike me te zgjeruar me mundësi promovimi të agro-turizmit; Rezultate e pritura nga - Zgjerimi i kapaciteteve ekzistuese; projekti: - Krijim i vendeve te reja të punës; - Diversifikim i ofertës turistike; - Rritja e te hyrave ekonomike ne rajon. Partneret lokal dhe ndërkombëtar, komunat dhe sektori Grupet e synuara: privat. Përfituesit final: Popullata e rajonit perëndimor dhe e Kosovës. PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 22 TURIZMI 2016 - 2020

Pasqyrë përshkruese e Projektit Nr. 3 (i cili mund të zbatohet në 6 komunat)

Hulumtimi i Produkteve Turistike Inovative në Rajonin Titulli i Projektit: Perëndimor

Lokacioni i zbatimit dhe Të gjitha Komunat e Rajonit Perëndimor të Kosovës: shtrirja e projektit: Pejë, Gjakovë, Deçan, Klinë, Istog dhe Junik. Afati i paraparë i zbatimit: 6 muaj (varësisht nga lloji i investimit) Kostoja e përafërt e projek- 30.000 EUR tit: Dokumenti Strategjik nga i Strategjia Rajonale për Turizëm – Rajoni Perëndimor i cili buron projekti: Kosovës Synimi i përgjithshëm Të hulumtohet potencialet turistike dhe të zhvillohen produkte individuale turistike të karakterit tradicional dhe inovativ në Rajonin Perëndimor të Kosovës. Synimet e Projektit: Synimet Specifike 1. Ti jepen rekomandime për zhvillimin e produkteve turistike (publike dhe private); 2. Promovimi dhe Marketingu i këtyre produkteve në rajon dhe më gjerë. 1. Puna hulumtuese në terren për identifikimin e produkteve në turizëm me përparësi konkurruese në rajon Aktivitetet kryesore të projektit: 2. Takimet me hisedarët dhe me akterët tjerë në fushën e turizmit 3. Prezantimi dhe miratimi i rezultateve nga hulumtimi 1. Ofertë më atraktive turistike në rajon Rezultate e pritura nga 2. Diversifikimi i produkteve inovative projekti: 3. Zhvillim i produkteve të reja turistike

1. Ofruesit e shërbimeve turistike 2. Sektori privat (tour operatorët, shtëpitë akomoduese, Grupet e synuara: hotelet, shërbyesit tjerë) 3. Organizatat në fushën e turizmit

Përfituesit final: Popullata e rajonit perëndimor. PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 23 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

Pasqyrë përshkruese e Projektit Nr. 4 (i cili mund të zbatohet në 3 komuna)

Titulli i Projektit: Zhvillimi i Shtigjeve të Reja për Ecje dhe Çiklizëm

Lokacioni i zbatimit dhe Të gjitha Komunat e Rajonit Perëndimor të Kosovës: shtrirja e projektit: Pejë, Gjakovë, Deçan, Klinë, Istog dhe Junik. Afati i paraparë i zbatimit: 24 muaj Kostoja e përafërt e projek- 350.000 EUR (varësisht nga distanca e shtigjeve dhe tit: kushtet në terren ) Dokumenti Strategjik nga i Strategjia Rajonale për Turizëm dhe studimet paraprake cili buron projekti: të bëra në kuadër të Projektit “Peaks of the Balkans” Synimi i përgjithshëm Zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm duke u bazuar në pasuritë natyrore dhe kulturore në rajon.

Synimet e Projektit: Synimet specifike 1. Zhvillimi shtigjeve në distanca të gjata dhe ofertave turistike; 2. Promovimi i turizmit si aktivitet i rëndësishëm ekonomik, ngritja e atraktivitetit dhe konkurrencës se ofertës turistike në Bjeshkët e Nemuna. 1. Përmirësimi i infrastrukturës (hapja e shtigjeve të reja, shenjëzimi, ndjekja e rrugëve përmes sistem GPS): Aktivitetet kryesore të projektit: 2. Promovimi i ofertës turistike dhe marketingu; 3. Ngritja e kapaciteteve të ofruesve të shërbimeve turistike. 1. Zhvillimi i shtigjeve të reja për ecje dhe çiklizëm për turizmin vendor dhe ndërkombëtar; Rezultate e pritura nga 2. Promovimi dhe marketing i rajonit; projekti: 3. Krijimi i të hyrave për biznese dhe vendeve të lira të punës. Ofruesit e shërbimeve në turizëm (sektori privat dhe Grupet e synuara: publik)

Përfituesit final: Popullata e Rajonit Perëndimor dhe e gjithë Kosovës PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 24 TURIZMI 2016 - 2020

Pasqyrë përshkruese e Projektit Nr. 5 (i cili mund të zbatohet në 6 komunat)

Titulli i Projektit: Zhvillimi i bashkëpunimit ndër-kufitar me Shqipëri dhe Mal te Zi për Zhvillim të Turizmit Malor Lokacioni i zbatimit dhe shtrirja e projektit: Afati i paraparë i zbati- Të gjitha Komunat e Rajonit Perëndimor të Kosovës: mit: Pejë, Gjakovë, Deçan, Klinë, Istog dhe Junik. Kostoja e përafërt e pro- 18 muaj për projekt për projekt (varësisht nga aktivitetet e jektit: projektit) Dokumenti Strategjik 200.000 EUR nga i cili buron projekti: StrategjiaSynimi i Përgjithshëm Rajonale për Turizëm

Zhvillimi i turizmit bazuar në vlerat tradicionale, unikSynimet dhe bukuritëSpecifike natyrore. Synimet e Projektit: - Zhvillimi i infrastrukturës pë -

r të mbështetur tur - izmin - Ngritja e kapaciteteve në turizëm - Marketingu dhe Promovimi i rajonit

- Zhvillimi i produkteve turistike dhe plasimi i tyre në treg Punë në infrastrukturë (hapje e shtigjeve të reja Aktivitetet kryesore të - për ecje dhe biçikleta) projektit: - Zhvillimi i produkteve publike dhe private - Trajnime në menaxhimin e destinacionit Marketing dhe Promovim të destinacionit Rezultate e pritura nga në mes shteteve në projekti: Rritje e bashkëpunimit turizëm Zhvillim ekonomik në mes shteteve - Grupet e synuara: Partneret lokal dhe ndërkombëtar, komunat dhe sek Përfituesit final: tori privat.

Popullata e rajonit perëndimor dhe e Kosovës. PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT 25 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM

Pasqyrë përshkruese e Projektit Nr. 6 (i cili mund të zgjerohet në 3 komuna)

për Menaxhim Titulli i Projektit: të Zgjerimi i Aktiviteteve të Organizatës Destinacionit (OMD- Pejë, Deçan dhe Junik) Lokacioni i zbatimit dhe shtrirja e projektit: Afati i paraparë i zbati- Komunat e Rajonit Perëndimor të Kosovës: Gjakovë, mit: Deçan dhe Klinë. - Kostoja e përafërt e pro- 10-12 muaj për zgjerim jektit: 50.000 - 100.000 EUR (analize e produkteve turis Dokumenti Strategjik tike, hulumtim i tregut të turizmit, përgatitja e biznes nga i cili buron projekti: planit dhe subvencionim i pagave për 18 muaj) StrategjiaSynimi i përgjithshëm Rajonale e Turizmit

Zgjerimi i OMD ekzistuese ne të gjitha 6 komunat e rajonit.Synimet specifike Synimet e Projektit: -

Krijimi i OMD-së me personel te specializuar; zh villimi i planeve për turizmit natyror dhe kulturor; zhvillimi i një shërbimi themelor të qëndrueshëm- dhe gjithëpërfshirës të turizmit bazuar në rrjedhjet- strategjike të vizitoreve; zhvillimi i kapaciteteve or ganizative dhe institucionale dhe promovimi i inves timeve për të zhvilluar turizmin. Aktivitetet kryesore të Krijimi i bazës së të dhënave për Destinacionin; projektit: Hulumtime mbi tregun dhe anketim të vizitorëve; Planifikimi strategjik i destinacionit dhe zhvillimi i marketingut. Rezultate e pritura nga projekti: Zgjerim i aktiviteteve te OMD ne rajonin perëndimor; Promovim dhe marketing më i mirë i destinacionit;

Grupet e synuara: Ofertë turistike më e konsoliduar. Ofruesit e shërbimeve në turizëm (sektori privat dhe Përfituesit final: publik)

PLANI I ZBATIMIT TË STRATEGJISË RAJONALE PËR TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMIK TURIZËM 2016 - 2020 RAJONI PËR RAJONALE TË STRATEGJISË PLANI I ZBATIMIT Popullata e Rajonit Perëndimor të Kosovës. 26 TURIZAM 2016 - 2020

SRPSKI

Sadržaj

Izvršni rezime 4 1. Osnovne informacije o procesu izrade Plana implementacije za Regionalnu strategiju za turizam 6 2. Socijalno-ekonomski razvoj u oblasti turizma 8 2.1 Stanovništvo i nezaposlenost 8 2.2 Doprinos ostalih institucija i organizacija razvoju turizma 8 2.3 Analiza turističkih proizvoda na zapadnom Kosovu 10 2.4 Iskorišćavanje turističkih potencijala za ekonomski razvoj 11 3. Upravljačka struktura za implementaciju strateških ciljeva 12 3.1 Regionalni savet za turizam – Zapad 12 4. Uloga RRA-Zapad u podršci 16 4.1 Odgovornosti agencije za podršku RRA-Zapad 16 4.2 Koordinacija sa ministarstvima i državnim agencijama 16 4.3 Implementacija strategije 17 5. Predložene aktivnosti za Regionalni savet za turizam 19 6. Strateški projekti 21 PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 3 EKONOMSKI REGION ZAPAD

Izvršni rezime

Plan implementacije za Regionalnu strategiju za turizam za zapadni region Kosova izrađen je u bliskoj saradnji sa Regionalnom razvojnom agencijom za zapadno Kosova (RRA-Zapad), sa ciljem uspešnog ostvarenja strateških ciljeva radi podrške razvoju turizma i privrednom razvoju u regionu. Plan implementacije potvrđuje regionalne strateške ciljeve za turizam zasnovane na prirodnim resursima i kulturnom nasleđu, što će stvoriti konkurentsku prednost u regionu i šire. Dalje, ovaj plan implementacije predviđa modele razvoja turizma sa poboljšanom infrastrukturom, kvalitetnijim uslugama i razvijenijim marketingom, kao i mnoge aktivnosti za promovisanje destinacije.

Kao posledica odsustva kapitalnih investicija u turizmu, iako poseduje veliki potencijal, turizam je i dalje nerazvijen i suočava se sa raznim izazovima koji idu od loše infrastrukture, neadekvatnog promovisanja destinacije, do odsustva aktivne koordinacije glavnih igrača u ovoj oblasti. Međutim, uz posvećenost Regionalne razvojne agencije – Zapad (RRA-Zapad) i opština iz ovog regiona, uspeli smo da izradimo strategiju i plan implementacije za ovu strategiju, koji imaju za cilj da daju doprinos razvoju turizma tokom 5-godišnjeg perioda, 2016-2020.

Metodologija rada za izradu ovog plana implementacije zasniva se na radionicama i sastancima održanim sa tematskim radnim grupama (TRG) i sa ekspertima sa opštinskog i centralnog nivoa iz oblasti turizma, uz značajnu podršku i pomoć koju je pružila sama RRA-Zapad.

Plan implementacije za Regionalnu strategiju za turizam predstavlja rad i sakupljene podatke Regionalne razvojne agencije – Zapad (RRA-Zapad) i konsoliduje informacije i rezultate sa sastanaka održanih sa ključnim zainteresovanim akterima u svakoj opštini.

Prvi deo plana implementacije izlaže osnovne informacije o procesu izrade ovog plana, uključujući i ciljeve i strateške prioritete, dok drugi odeljak predstavlja nedavne socio-ekonomske, zakonodavne i političke analize u oblasti turizma, kao i analizu političkih proizvoda.

Treći deo iznosi predlog za osnivanje regionalne upravljačke strukture, koja će biti zadužena za ostvarenje razvojnih planova na osnovu strategije i ranije održanih odgov- arajućih radionica, kao i na osnovu individualnih diskusija sa ekspertima iz oblasti tur- PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 4 TURIZAM 2016 - 2020 izma. Ovaj odeljak takođe predstavlja sastav i odgovornosti regionalne strukture, za koju je predviđeno da igra ključnu ulogu u ostvarivanju strateških ciljeva zasnovanih na ovom planu implementacije, i koja će biti poznata pod imenom „Regionalni savet za turizam – Zapad“.

Četvrti odeljak ove strategije razmatra ulogu Regionalne razvojne agencije – Zapad (RRA-Zapad) u ovom procesu, uključujući takođe i koordinaciju sa državnim agencijama.

Peti deo bavi se rasporedom predviđenih aktivnosti, uglavnom se odnosi na Regio- nalni savet za turizam – Zapad, rokove za implementaciju strateških ciljeva, dok šesti i završni deo predstavlja jedan broj strateških projekata koji su identifikovani tokom procesa izrade plana implementacije ove strategije. Ovi projekti su u skladu sa ciljevima regionalne strategije, gde se između ostalog cilja na održivi razvoj sektora turizma, na temelju prirodnih resursa i kulturnih nasleđa, što pruža uporednu prednost u regionu i šire.

Plan implementacije Regionalne strategije za turizam za zapadno Kosovo bi treba- lo da se posmatra kao radni dokument ima za cilj da podstakne i ohrabri kontinuiranu posvećenost i saradnju između svih relevantnih institucija i aktera tokom svoje implementacije. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 5 EKONOMSKI REGION ZAPAD

1. Osnovne informacije o procesu izrade Plana implementacije za regionalnu strategiju za turizam

Plan implementacije za Regionalnu strategiju za turizam za region zapadnog Kosova je rezultat zajedničkog rada na izradi Regionalne strategije za turizam pokrenutog 2014. godine kao posao Regionalne razvojne agencije – Zapad. Ovaj plan implementacije pomen- ute strategije bio je izrađen u saradnji sa članovima tematskih radnih grupa (TRG) tokom prvog tromesečja 2016, na osnovu prethodno obavljenih konsultacija, a podržale su ga i druge regionalne partnerske strukture koje obuhvataju lokalne vlasti, civilno društvo i privatni sektor.

Nakon procesa identifikovanja strateških ciljeva i prioriteta u oblasti turizma, kao i nakon izrade i usvajanja ove strategije, bila je naglašena potreba za daljom razradom strategije kako bi se izvršila detaljnija podela planova implementacije u svrhu identifikovanja aktivnosti i određivanja struktura koje će biti odgovorne za implementaciju utvrđenih mera.

Kao nastavak ovog procesa, Regionalna razvojna agencija (RRA-Zapad) je tokom 2015. godine nastavila da radi sa tematskim radnim grupama (TRG) na izradi plana implementacije za Regionalnu strategiju za razvoj za zapadni region. Tokom ovog procesa držani su sastanci sa različitim akterima, tokom kojih su prikupljene informacije i održa- vane dodatne konsultacije, a tu spadaju i sastanci sa centralnim nivoom. Početkom 2016. godine nastavljen je rad na sakupljanju i konsolidovanju dodatnih informacija uz podršku spoljnog eksperta kako bi se obezbedilo prikupljanje tih dodatnih podataka i njihovo uk- ljučivanje u plan implementacije, shodno njihovom značaju.

Tekst koji sledi predstavlja zajednički rad tri tematske radne grupe (TRG), mreže part- nera i aktera na regionalnom i centralnom nivou, kao i RRA-Zapad uz podršku spoljnog eksperta. Konkretnije, ovaj dokument pravi analizu skorašnjih razvoja događaja u oblasti turizma u zapadnom regionu Kosova, uključujući takođe i analizu socio-ekonomske situacije sa posebnim fokusom na turizam. Dokument takođe deli plan implementacije za pomenutu strategiju preporukom za osnivanje regionalnog saveta na polju turizma, a paralelno sa ovim utvrđuje i dužnosti i odgovornosti ovog saveta i identifikuje njegove potencijalne aktivnosti.

Pored ovoga, dokument razmatra ulogu i odgovornost Regionalne razvojne agencije – Zapad (RRA-Zapad) u podršci ovom predloženom regionalnom savetu, kao i izvođenju aktivnosti na ovom polju. Završni deo ovog dokumenta predstavlja jedan broj strateških PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 6 TURIZAM 2016 - 2020 projekata koji predviđaju kretanje napora u pravcu ispunjavanja strateških ciljeva identi- fikovanih u Regionalnoj strategiji za turizam. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 7 EKONOMSKI REGION ZAPAD

2. Socijalno-ekonomski razvoj u oblasti turizma

Mada Regionalna strategija za turizam sadrži poglavlje posvećeno socio-ekonomskoj analizi, gde se sumiraju relevantni podaci iz oblasti turizma, imajući u vidu period vre- mena koji je protekao od usvajanja ove strategije, smatralo se za neophodno da se napravi pregled razvoja događaja tokom poslednje godine koji možda mogu direktno da utiču na implementaciju ove strategije. Dalje slede ažurirani socio-ekonomski podaci oblasti turizma zapadnom regionu Kosova.

2.1 Stanovništvo i nezaposlenost Brojevi koji se odnose na stanovništvo u zapadnom regionu porasli su prema posled- njoj zvaničnoj proceni od popisa stanovništva 2011, gde je na kraju 2014. procenjeno da ima 324.304 stanovnika sa prirodnim priraštajem od oko 4000 stanovnika tokom 2014. Međutim, Statistička agencija Kosova je izvestila da je region imao negativan bilans zbog međunarodnih migracija, gde je razlika između imigracije i emigracije smanjila broj stanovnika za 4235. u 2014. godini. U regionu su postojali i slučajevi nacionalne migracije, a njihov bilans je takođe negativan pošto je broj stanovnika umanjen za 61, i posledično ovome procenjuje se da je na kraju 2014. godine zapadni region imao 316.028 stanovnika.

Što se tiče nezaposlenosti, regionalni centri za zapošljavanje, konkretnije oni u Peći i Đakovici, prijavili su više od 32.000 registrovanih lica koja traže posao u šest opština zapadnog regiona na kraju 2014. godine, dok u pogledu njihovih kvalifikacija struktura os- taje slična prethodnim godinama, gde je prema skali “ISCED” (internacionalni standard klasifikovanja edukacije), na nivou Kosova je 67.7% nezaposlenih sa ISCED nivoom od 0-2, a samo 3% sa višom univerzitetskom na ISCED nivou 5a i više. Dalje, podela onih koji traže posao po starosnim grupama pokazuje da oni od 25-39 godina predstavljaju 49,5% od ukupnog broja, dok, po polovima, žene predstavljaju oko 44% od ukupnog broja onih koji traže posao.

2.2 Doprinos ostalih institucija i organizacija razvoju turizma Turizam u zapadnom regionu Kosova smatra se za jedan od sektora sa najvećim potencijalom za ekonomski razvoj. Geografska pozicija, idealna klima i veliki broj prirodnih i kulturnih resursa koji su sada zaštićeni zakonom, čine zapadni region Kosova region- om sa potencijalom za održivi razvoj letnjeg planinskog turizma, zimskih sportova, kulturnog turizma, velike rezerve termalnih voda, oblasti podobne za ekskurzije i rekreaciju, planinarenje, padobranstvo, speleologiju, ribolov, konferencije, tranzitni turizam i prek- ogranični turizam sa Albanijom i Crnom Gorom. Uz podršku različitih projekata (Peaks PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 8 TURIZAM 2016 - 2020 of the Balkans, Via Peaks of Dinaric Alps itd.) od različitih donatora, opštinskih organa i uz investicije iz privatnog sektora, otvorene su nove staze za hodanje i staze za rekreativno hodanje, penjanje po stenama (Via Ferrata) i staze za planinski biciklizam uz druge atrakcije koje obuhvataju istraživanje pećina i novi proizvod, „zip-lajn“ u gradu Peći, kao deo mnogih atrakcija koje nudi zapadni region. Ovi proizvodi, zajedno sa drugim turističkim proizvodima kao što je smeštaj, različiti restorani i ugostiteljstvo uopšte razvijani su i pro- movisani preko različitih promotivnih kanala.

Dalje, kao rezultat zajedničkog rada tri opštine: Peć, Junik i Dečani, i uz pomoć projekta koji je implementirao Swiss Contact pod nazivom „Promovisanje zapošljavanja u privatnom sektoru“ što je finansirala Švajcarska agencija za saradnju na Kosovu (SDC), završeno je osnivanje organizacije za upravljanje destinacijama – Zapad (OUD-Zapad) u septembru 2015. godine, što između ostalog ima za cilj da promoviše zapadno Kosovo kao turističku destinaciju sa bogatim prirodnim i kulturnim nasleđem, u skladu sa merama za zaštitu životne sredine i sa ciljem podrške turističkog delatnosti kao važnom sektoru ekonomskog razvoja regiona. Usluge OUD-Zapad biće specijalizovane za podršku ekonomskom razvoju kroz promovisanje održivog razvoja turističkih atrakcija, kulturnog i prirodnog nasleđa, a tu su i tradicionalne ugostiteljske usluge u skladu sa okruženjem i društvenim interesom stanovništva.

Kao deo programa „Promovisanje zapošljavanja u privatnom sektoru“, izvršeno je is- traživanje o turizmu na zapadnom Kosovu koje ukazuje da su u većini lokalni posetioci, čiji broj dostiže 42%, dok turisti iz dijaspore stoje na 20%, a inostrani turisti na 38%. Pored ovoga, kao deo projekta „Promovisanje zapošljavanja u privatnom sektoru“ sprovedeno je istraživanje o turističkim prihodima u zapadnom regionu Kosova (istraživanje obavila francuska konsultantska kompanija MDP), sa fokusom na opštine Peć, Dečane i Istok. Svrha ovog istraživanja bila je identifikacija turističkih proizvoda i njihov dalji razvoj. U svom izveštaju „mogućnosti za biznis u turizmu“ pomenuta su 22 različita proizvoda kao što su: avanturistički park, zip-lajn, mobilno klizanje na veštačkom ledu, park sa igrama, skijanje i druge aktivnosti na snegu, golf sa diskovima, botanička bašta, itd. Tokom ovog istraživanja takođe su ili identifikovani približni troškovi za implementaciju ovih projekata, što bi se moglo videti u završnom delu ovog dokumenta sa strateškim projektima.

Region stiče dobru reputaciju za organizovanje različitih festivala i događaja. Ove spadaju: Anibar, tradicionalni sajam „Dođi i uživaj u vikendu“, tradicionalne igre u Ru- govi, festival u Juniku, itd. Još jedan važan deo bogatstva zapadnog regiona je kulturno nasleđe, koje obuhvata značajne verske lokalitete, od kojih su neki na listi svetske kulturne baštine UNESCO, i druge lokacije i zgrade različite starosti od značajne istorijske važnosti za čitavo Kosovo. Svi ovi opipljivi elementi kulturnog nasleđa, kao i oni nematerijalni, imaju potencijal da budu turističke atrakcije ukoliko se njihova promocija obavi na odgo- varajući način.

Važnu ulogu podrške za razvoj turizma, pored postojećih opštinskih turističkih infor- mativnih službi, igraće takođe i Organizacija za upravljanje destinacijama (OUD-Zapad) koja ima ljudske resurse i promotivne i informativne materijale za turizam u zapadnom regionu. Kao deo programa EU „Prekogranična saradnja između Kosova i Crne Gore“ PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 9 EKONOMSKI REGION ZAPAD

očekuje se da turistička informativna služba bude uspostavljena u opštini Dečane tokom 2016. godine.

2.3 Analiza turističkih proizvoda na zapadnom Kosovu Sledeći turistički proizvodi predstavljaju potencijal za dalji razvoj turizma, i kao rezultat ekonomskog razvoja pomoći će u stvaranju prihoda i otvaranju novih radnih mesta.

Penjanje, hodanje i vožnja bicikla - Rekreativno hodanje i vožnja bicikla (Kosovo – Crna Gora – Albanija 192 km); Penjanje (56 staza za penjanje); Pećine (2 pećine u Peći)

Zimski sportovi - Ski lokacija u mestu Boge koja ima ski-lift, skijanje, snoubord i šetanje po snegu. Ove sportove uglavnom obezbeđuje operator ski-lifta, dok neke lokalne NVO i brvnare daju cipele za sneg.

Kulturne i prirodne atrakcije (sa lekovitim efektima) - Spomenici, kamene zgrade (kule), muzeji, džamije, crkve i manastiri (patrijarši- ja), stare pijace u Peći i Đakovici, lokalne gradske pijace i mlečne pijace. - Ekskurzije u prirodi i na čistom vazduhu koje prijaju zdravlju, a mnoge gastron- omske ponude obuhvataju tradicionalnu hranu i ovaj region čine još bogatijim. - Kupatila u Peći i u opštini Istok.

Tradicionalna hrana - Potencijal za razvoj gastronomije kao kulturne atrakcije (npr. Rugovski sir / „Slow Food“) i razvoj kreativne turističke ponude, gde stanovnici i posetioci razmenjuju svoja iskustva i emocije.

Lokalni ručni radovi - Prodavnice suvenira i proizvođači slavni su po starinskom stilu tepiha i ćilima, tradicionalnim kapama, odeći, muzičkim instrumentima, filigranskim radovima i ukrasi- ma za kuću.

Događaji i aktivnosti - Kalendar praznika i događaja je veoma važan za pozivanje posetilaca da dođu na destinaciju. Ovo može biti metoda za privlačenje posetilaca da uživaju u događajima i istražuju ovu destinaciju. Ovo služi ne samo da se privuku novi posetioci već i da se učini da oni ostanu duže na ovoj destinaciji. U neke od važnijih događaja spadaju: festival ani- miranog filma „Anibar“ (5 dana); festival rok muzike „U parku“ (pola dana); tradicionalni sajam „Ostani za vikend, uživaj u Peći“ (2 dana); tradicionalne igre u Rugovi; omladins- ki kamp u Juniku; planinski biciklizam; festival oraha; „Zhđergat“ dani Đeravice – Junik; tradicionalni muzički festival „Derviš Šaća“ (Dervish Shaqa) – Dečani; dan pečenja rakije – Dečani, itd.

2.4 Iskorišćavanje turističkih potencijala za ekonomski razvoj Na osnovu geografske pozicije, geomorfologije, klime, prirodnog i kulturnog bogatstva PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 10 TURIZAM 2016 - 2020 zaštićenog zakonom u zapadnom ekonomskom regionu, a i na osnovu strateške lokacije u graničnom trouglu, postoji potencijal za letnji planinski turizam, zimske sportove (skijanje i hodanje po snegu), kulturu, seoski turizam, usluge lečenja i rehabilitacije, ekskurzije i rekreaciju, alpinizam (penjanje na planinama i stenama), paraglajding, speleologiju, lov i ribolov, konferencije, tranzitni turizam itd.

Lanac pružalaca turističkih usluga u regionu sačinjen je od onih direktnih, kao što su mala i srednja preduzeća u ugostiteljstvu i porodični ugostiteljski biznisi koji nude smeštaj i hranu, zatim turistički operateri (neke turističke asocijacije i agencije), i pojedinci kao što su vodiči i prevodioci. Turističke agencije nude aranžmane kopnenog i vazdušnog putovanja kroz promovisanje ponuda za inostrane političke pakete. Komunalne službe, javni transport, infrastruktura, proizvođači i prodavci hrane, itd, indirektno su uključeni u ovu delatnost.

Službe za turističke informacije i Organizacija za upravljanje destinacijama (OUD-Za- pad) igraju važnu ulogu podrške, a uključeni su i direktno. Region takođe ima i regionalni turistički centar koji je lociran u Juniku i opštinske turističke informativne službe i centar za posetioce u Peći, koji su snabdeveni promotivnim materijalom i turističkim informaci- jama. Pored ovoga, očekuje se da tokom 2016. godine bude otvorena turistička informa- ciona služba i u opštini Dečani.

Regionalna struktura će biti telo čija je svrha da koordiniše rad na podršci razvoju turizma, i uspeh ove strategije zavisi od organizovanja regionalne strukture u njenoj ulozi koordinatora aktivnosti i akcija i nadgledanja specifičnih dužnosti. Da bi se precizno navele dužnosti i odgovornosti ove regionalne strukture, u daljem tekstu su izloženi pred- lozi za sastav i odgovornosti ove strukture. Uloga ove regionalne strukture će prevashod- no biti da poboljšava, razvija i promoviše turizam u zapadnom regionu Kosova. Izbor članova za ovu strukturu treba da se izvrši putem odluke predsednika dotičnih opština iz zapadnog regiona Kosova. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 11 EKONOMSKI REGION ZAPAD

3. Upravljačka struktura za implementaciju strateških ciljeva

3.1 Regionalni savet za turizam – Zapad 3.1.1 Osnovne informacije Na osnovu Regionalne strategije za turizam – Zapad i preporuka tematskih radnih grupa (TRG), osnivanje tela ili Regionalnog saveta služiće za razvoj i promociju turizma u zapadnom regionu Kosova. Promocija i upravljanje turističkim aktivnostima kroz razvoj novih i inovativnih proizvoda, i uz podršku zainteresovanih aktera, direktno će uticati na razvoj ovog sektora, što će zauzvrat rezultirati razvojem biznisa i stvaranjem novih radnih mesta.

3.1.2 Ciljevi Jedan od glavnih ciljeva Regionalne strategije za turizam – Zapad jeste stvaranje uslova za održivo korišćenje prirodnih resursa i kulturnog nasleđa, što će omogućiti promociju zapadnog Kosova kao turističke destinacije, a poboljšaće i generalni imidž zemlje kao bezbednog i privlačnog mesta. Ovo takođe ima za cilj da pruži doprinos socijalnoj ko- heziji i uravnoteženom razvoju u regionu, kao i u prekograničnoj perspektivi. Kao deo ove strategije postoje četiri (4) predviđena strateška cilja, kako je izloženo u daljem tekstu, koji podržavaju viziju i ciljeve ove strategije.

I. Razvoj i prirodnog i kulturnog turizma u regionu kroz održivo korišćenje i promovisanje prirodnih i kulturnih resursa; II. Razvoj održive i sveobuhvatne turističke infrastrukture koja služi društve- no-ekonomskom razvoju regiona u harmoniji sa okruženjem i kulturnim vrednostima u zapadnom ekonomskom regionu; III. Razvoj ljudskih, organizacionih i institucionalnih kapaciteta za razvitak regionalnog turizma; IV. Povećanje investicija u razvoju održivog turizma i turističke delatnosti u zapadnom ekonomskom regionu.

3.1.3. Sastav Regionalnog saveta za turizam – Zapad Regionalni savet za turizam – Zapad imaće predstavnike iz svih opština zapadnog regiona, a struktura ovog saveta će imati sledeći sastav: I. Jedan član iz svake od šest opština zapadnog regiona, koga imenuje predsednik dotične opštine, koji će biti priznat i kao opštinski koordinator za turizam; II. Jedan zamenik člana iz svake od šest opština zapadnog regiona, koga imenuje predsednik dotične opštine, sa ciljem obezbeđivanja efikasnog funkcionisanja Regional- PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 12 TURIZAM 2016 - 2020 nog saveta za turizam, koji će biti priznat i kao zamenik opštinskog koordinatora za turizam; III. Jedan član iz Organizacije za upravljanje destinacijom – Zapad (OUD-Zapad); IV. Učestvovanje privatnog sektora i civilnog društva u radu Regionalnog saveta za turizam biće predviđeno prema potrebi i zasnivaće se na temama koje se budu obrađivale.

Članovi i zamenici članova Regionalnog saveta za turizam iz opština u regionu imaće ravnopravno članstvo i prava učestvovanja na svim sastancima Regionalnog saveta za turizam, i biće im pružene sve informacije pod jednakim uslovima kako tok sastanaka i rad Regionalnog saveta za turizam ne bi bili ometani zbog mogućeg neučestvovanja nekog čla- na. U slučaju mogućeg glasanja o pitanjima koja su izneta pred Regionalni savet za turizam, važiće princip jedna opština – jedan glas, kako bi se garantovala ravnopravnost u slučajevi- ma kada je član ili zamenik člana iz neke opštine odsutan.

Svaka od šest opština iz regiona imaće pravo da preuzme predsedavanje Regionalnim savetom za turizam na period od jedne (1) godine po principu rotacije, gde član i zamenik člana iz dotične opštine preuzimaju uloge predsedavajućeg i zamenika predsedavajućeg.

Predsedavajući, a u slučaju njegovog/njenog odsustva zamenik predsedavajućeg, u saradnji sa RRA-Zapad, biće odgovorni za sazivanje sastanaka i radionica Regionalnog saveta za turizam, zatim za utvrđivanje dnevnog reda i pripremu odgovarajućeg materijala, kao i za obezbeđivanje logistike za sve druge organizovane događaje.

Predsednici opština zadržaće pravo da zamene bilo kog člana ili zamenika člana u Re- gionalnom savetu za turizam koga su oni imenovali, kao rezultat neizvršenja zadataka ili zbog drugih nepredviđenih razloga.

3.1.4 Odgovornosti Regionalnog saveta za turizam - Zapad Dužnosti i odgovornosti Regionalnog saveta za turizam fokusirane su na ispunjavanje strateških prioriteta koji proističu iz Regionalne strategije za turizam – Zapad, utvrđenih kao prioriteti u strategiji, a što ukupno pokriva pet (5) prioritetnih oblasti.

Prioritet 1 – Politička volja, institucionalna podrška i saradnja zainteresovanih aktera - Politička volja opština u zapadnom regionu treba da bude podržana odgovarajućim akcijama i merama koje su uniformne i specifične bez ugrožavanja regionalnih ciljeva za razvoj turizma; - Zagovaranje za podršku u implementaciji strategije za turizam; - Koordinacija napora i postojećih iskustava u turizmu, opštinama, biznisima, udruženjima i porodicama - Poboljšanje međusektorske saradnje među opštinama i podrška sektoru turizma od drugih opštinskih sektora, uključujući ovde i sektor kulture; - Negovanje međuinstitucionalne saradnje i uzajamne podrške između aktera (insti- tucije, MSP, NVO, pojedinci, itd.); - Podsticanje međuopštinske i međuinstitucionalne saradnje kroz procese planiranja i dalje implementacije; PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 13 EKONOMSKI REGION ZAPAD

- Podizanje svesti o ulozi turizma u ekonomiji i ulozi zainteresovanih aktera u razvoju turizma; - Prihodi od turizma treba da tu ostanu i da budu investirani u region.

Prioritet 2 – Izmene i dopune zakona i podzakonskih normi - Postojeći zakoni o turizmu treba da budu pregledani i da se zagovara njihovo menjanje; - Zakoni o zaštiti kulturnog i prirodnog nasleđa, ubrajajući ovde i nacionalni park „Prokletije“ treba da se pregledaju, a akteri treba da zagovaraju, budu uključeni i podrža- vaju prostorno i zonsko planiranje i administrativni centar parka Prokletije; - Izrada liste indikatora održivog turizma koja je primenjiva za ovaj region i ciljeve; - Akteri da podrže osoblje parka Prokletije kako bi im služili kao vodiči, pružali bezbednost i učestvovali u vanrednim situacijama; - Pružiti podsticaj investicijama u ekološki i društveni turizam i podsticati društve- nu i ekološku odgovornost; - Deo prihoda od turizma da bude usmeren za očuvanje i zaštitu kulturnih i prirodnih spomenika i okoline; - Zagovaranje pred Vladom i pružanje doprinosa doslednom strateškom planiranju za razvoj nove strategije za turizam Kosova; - Opština Peć da zadrži ostvareni zalet i razmenjuje i razvija kapacitete i da uključi i druge prekogranične opštine u regionu.

Prioritet 3 – Strateško planiranje i izgradnja kadrovskih i institucionalnih kapaciteta - Organizovati predstavljanje turističkih operatera iz zapadnog regiona u formi udruženja, a njihovi interesi treba da se razmatraju i zastupaju; - Iskoristiti stručnost asocijacija i biznisa koji rade na lokalnom nivou uz podršku i uključivanje; - Osnovati informativne centre za turiste/posetioce u svim opštinama regiona i obezbediti razmenu informacija, iskustva i koordinaciju aktivnosti između njih; - Proširiti Organizaciju za upravljanje destinacijama (da uključi opštine Đakovica, Klina i Istok); - Pojačati intenzitet uključivanja, umrežavanja i prekogranične saradnje sa Albani- jom i Crnom Gorom radi razvoja turizma i regionalne promocije; - Poboljšati uključenost i lokalnu informisanost u koristima od saradnje u očuvanju i razvoju prekograničnih zona kao značajnog nasleđa; - Kao deo „brenda“ i promotivnog materijala regiona, uneti uporedne prednosti kao što su Prokletije i kanjon Miruše, zaštićeni kulturni spomenici i turistička nagrada iz 2013. godine; - Unaprediti poziciju kadrova odgovornih za nivo direktora u sektoru turizma u opštinama i povećati broj zaposlenih do odgovarajućeg nivoa; - Zainteresovani akteri da zagovaraju osnivanje Ministarstva za turizam kao samo- stalnog subjekta, ili kao dela zvaničnog naziva MTI, a takođe i za osnivanje turističke agencije (primeri Albanije i Makedonije); - Poboljšati kadrovske kapacitete u sektorima turizma, kulture i životne sredine u opštinama, IPM, muzejima i parku Prokletije radi strateške mobilizacije i koordiniranih PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 14 TURIZAM 2016 - 2020 akcija na održivom razvoju prirodnog i kulturnog turizma; - Razviti kadrovske kapacitete na osnovu dobrih praksi i iz zemlje i iz inostranstva, kao i preko srednjih škola i Univerziteta u Peći; - Poboljšati uključivanje, saradnju, razmene i kvalitet studija turizma – ugostitel- jstva u stručnim srednjim školama i na Univerzitetu u Peći; - Zagovarati osnivanje mehanizama za izdavanje sertifikata, licenci, rangiranje i akreditaciju turističkih vodiča i drugih operatora; - Organizovati tekuću kampanju ekološke informisanosti radi imidža regiona, zdravlja, razvoja turizma i dobrobiti u regionu; - Koordinisati i do maksimuma dovesti akcije svih zainteresovanih aktera po pi- tanju turizma koji traje četiri godišnja doba.

Prioritet 4 – Privlačenje održivih investicija i javno-privatna partnerstva - Povećati fondove za opštinske i vladine investicije u sektoru turizma, naročito za kulturu i prirodu; - Zagovarati dodelu zasebnog budžeta za dva parka u regionu (planina Prokletije i kanjon Miruše) radi izgradnje infrastrukture i kadrovskih kapaciteta, istraživanja i aktivnosti rekreacije u cilju privlačenja turista; - Podržati privatni sektor kao glavnog nosioca turističkog razvoja preko institucionalnih, fiskalnih, bankarskih mehanizama i JPP; - Nastaviti praksu mešovitih investicija u uspešnim projektima; - Povećati opštinske investicije, od donatora i turističkih biznisa u obeležavanju i održavanju turističkih staza, zatim održavanje godišnjih promotivnih aktivnosti kao što su turistički festivali, turistički promotivni materijali, itd.; - Izvući pouke iz dobrih praksi iz Peći, Junika i Đakovice u vezi sa izradom turis- tičkih vodiča, te izraditi vodiče za ostale opštine u regionu (štampane i elektronske); - Povećati broj kulturnih i prirodnih spomenika koji se mogu predstaviti znacima i drugim vrstama neophodne infrastrukture; - Ograničeni fondovi i kadrovski kapaciteti da se iskoriste na strateški način, stvaranjem jeftinijih investicija koje imaju visoku funkcionalnu vrednost; - Investirati u ekonomije domaćinstava koje nude tradicionalno „B&B“ (noćenje sa doručkom) i koji se međusobno umrežavaju, kao i sa „40 krčmi“ u Albaniji; - Izgraditi najmanje jedno etno selo u Metohijskoj dolini i jedno u Rugovi, i multi- funkcionalni muzej, zasebno ili kao deo centra parka Prokletije; - Investirati u obnovu i održavanje rečnih korita delovima koji prolaze kroz urbane zone; - Dovesti do maksimuma čišćenje životne okoline preko kompanija za otpad, podsticati recikliranje i sagraditi postrojenja za preradu kanalizacije u opštinama i turističkim centrima, kao u slučaju Junika i Pećke banje.

Prioritet 5 – Poboljšanje usluga i javne i privatne infrastrukture za razvitak turizma - Stvaranje pogodnog okruženja za privatne investicije u održivi razvoj turizma i turističke delatnosti; - Stimulacija konkurentnih turističkih biznisa koji su društveno i ekonomski odgovorni; PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 15 EKONOMSKI REGION ZAPAD

- Investicije u privatne biznise i JPP za stvaranje, ponudu i promociju turističkih proizvoda i paketa i ostalih usluga kao što su planinski i kulturni vodiči, turistički operatori i tehnički servisi za opremu; - Dovođenje do maksimuma privatnih investicionih fondova lokalnih preduzetni- ka i dijaspore za održivi turizam preko javno-privatnih partnerstava (JPP); - Privlačenje stranih investicija uz pružanje investicione sigurnosti, instituciona- lne, fiskalne i infrastrukturne pomoći i JPP; - Dovođenje do maksimuma i strateškog korišćenja opštinskih investicionih fondova i fondova donatora za razvoj održivog turizma. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 16 TURIZAM 2016 - 2020

4. Uloga RRA-Zapad u podršci

4.1 Odgovornosti agencije za podršku RRA-Zapad RRA-Zapad će podržati Regionalni savet za turizam u izradi godišnjeg plana aktivnosti i budžeta, i u naporima na obezbeđivanju neophodnih fondova za plan aktivnosti i za razvoj projekata koji će rezultirati iz rada Regionalnog saveta za turizam – Zapad.

4.2 Koordinacija sa ministarstvima i državnim agencijama Saradnja i koordinacija sa drugim akterima, civilnim društvom i drugim biznisima koji funkcionišu u oblasti turizma ima značajnu vrednost sa ciljem harmonizacije i koor- dinisanja aktivnosti sa Regionalnim savetom za turizam.

Regionalni savet za turizam zapadnog regiona koordinisaće svoje aktivnosti na lokalnom i regionalnom nivou, a razvijaće i koordinisaće svoje aktivnosti sa Odsekom za turizam u Ministarstvu za trgovinu i industriju i Regionalnom razvojnom agencijom – Zapad, u pogledu izrade godišnjih planova i budžetskog planiranja za razvojne projekte, a tako će raditi i sa ostalim agencijama i potencijalnim donatorima, sa ciljem harmonizovanja fondova.

4.3 Implementacija strategije Uspeh u ispunjavanju plana implementacije zavisi od brojnih faktora, kao i od međuopš- tinske saradnje preko Regionalnog saveta za turizam, što će omogućiti kombinaciju akcija sa zainteresovanim strankama i praćenje ostvarenja planiranih zadataka. Da bi dužnosti bile jasne za odgovorne pojedince, preporučuje se da dužnosti koje su predviđene u ovom dokumentu budu tražene odlukama predsednika opština o imenovanju članova, gde će se takođe definisati mere za ostvarivanje planiranih strateških zadataka i uloga Saveta u pokretanju, koordinisanju i praćenju planiranih akcija. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 17 EKONOMSKI REGION ZAPAD

5. Predložene aktivnosti za Regionalni savet za turizam

Predložene aktivnosti podeljene su na tromesečja za prvu godinu. Međutim, njihov redosled i raspored njihove implementacije takođe zavise od datuma odluke o osnivanju RST od strane Upravnog odbora RRA-Zapad, preciznije od predsednika opština zapadnog regiona, i od odluke samog RST-Zapad u vezi sa učestalošću sastanaka tokom jednog kvartala.

Prvi kvartal: i. Imenovanje članova i zamenika članova regionalnog Saveta za turizam; ii. Obezbeđivanje programa obuke za Regionalni savet za turizam preko odgovara- jućih institucija ili RRA-Zapad u vezi sa razvojem projekata, uključujući i javno-privatna partnerstva za potencijalne projekte; iii. Utvrđivanje godišnjeg kalendara aktivnosti za Regionalni savet za turizam, ukl- jučujući ovde redovne sednice, radionice Regionalnog saveta za turizam i aktivnosti lobi- ranja; iv. Razvoj kapitalnih turističkih projekata u saradnji sa opštinskim i regionalnim nivoom, uključujući ovde i RRA-Zapad, Ministarstvo za trgovinu i industriju i potencijalne donatore.

Drugi kvartal: i. Zagovarati obećanje fondova u opštinskim i vladinim investicijama za turizam; ii. Osnovati udruženje turističkih operatera koje bi pomoglo u koordinaciji i zas- tupanju interesa ovih turističkih operatera; iii. Uspostaviti opštinske turističke informativne službe u svakoj opštini regiona, za razmenu informacija, iskustava i za koordinaciju aktivnosti; iv. Zagovarati osnivanje mehanizma za sertifikate, licence, rangiranje i akreditaciju vodiča i drugih turističkih operatora od strane Ministarstva za trgovinu i industriju.

Treći kvartal: i. Povećati kapacitete ljudstva u sektorima turizma, kulture i životne sredine u opštinama, u svrhu strateške mobilizacije i koordinacije akcija za razvoj održivog turizma zasnovanog na prirodi i kulturi; ii. Identifikovanje i predstavljanje projekata za održivi razvoj turizma tokom čitave godine, da se iznesu pred potencijalne donatore i vladu, sa posebnim naglaskom na sig- nalizaciju i održavanje turističkih staza, godišnje aktivnosti i promotivne aktivnosti; iii. Izvršiti istraživanja i ankete sa restoranima, hotelima, prodavnicama, turističkim PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 18 TURIZAM 2016 - 2020

operaterima, inostranim i lokalnim turistima i onima iz dijaspore, sa ciljem identifikovanja njihovih potreba i ispunjavanja njihovih zahteva; iv. Utvrđivanje kriterijuma za brendiranje turizma u regionu i za sertifikate za turističke proizvode, uključujući ovde i kulinarske proizvode.

Četvrti kvartal: i. Proširiti Organizaciju za upravljanje destinacijom (da se uključe opštine Đa- kovica, Klina i Istok); ii. Izraditi sporazum o saradnji sa privatnim sektorom radi razvoja turizma preko institucionalnih mehanizama, promovisanjem javno-privatnih partnerstava; iii. pojačati intenzitet prekogranične saradnje sa Crnom Gorom i Albanijom radi razvoja turizma; iv. Razvijati prekogranične projekte sa Crnom Gorom i Albanijom u cilju razvoja turizma. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 19 EKONOMSKI REGION ZAPAD

6. Strateški projekti PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 20 TURIZAM 2016 - 2020

Opis projekta br. 1 (može se implementirati u 6 opština)

Razvoj sporta sa rekreativnim i avanturističkim karak- Naziv projekta: terom u razvoju planinskog turizma

Lokacija i oblast imple- Sve opštine zapadnog regiona Kosova: Peć, Đakovica, mentacije projekta: Dečani, Klina, Istok i Junik. Previđeni period za imple- 24 meseca mentaciju: 500.000 EUR za svaki projekat (u zavisnosti od Približna cena projekta: specifičnosti planiranih projekata) Strateški dokument ko- Sastanci, specifične radionice, itd. rišćen kao izvor: Ciljevi projekta: Promocija avanturističkih sportova i razvoj planinskog turizma - Osnivanje radne grupe; - Terensko istraživanje; Glavne aktivnosti projekta: - Utvrđivanje terena sportskog, rekreativnog i avan- turističkog karaktera; - Razvoj projekta; - Promocija rekreativnih i avanturističkih sportova; - Proširenje turističke ponude u zapadnom regionu Kosova; Očekivani rezultati projekta: - Razvoj inovativnih proizvoda u turizmu; - Otvaranje novih radnih mesta; - Raznovrsnost turističke ponude; Ciljne grupe: Lokalni i inostrani partneri, opštine i privatni sektor.

Krajnji korisnici: Stanovništvo zapadnog regiona i celog Kosova. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 21 EKONOMSKI REGION ZAPAD

Opis projekta br. 2 (može se implementirati u 6 opština)

Naziv projekta: Osnivanje turističkih sela u zapadnom regionu Kosova

Lokacija i oblast imple- Sve opštine zapadnog regiona Kosova: Peć, Đakovica, mentacije projekta: Dečani, Klina, Istok i Junik. Previđeni period za imple- 36 meseci mentaciju: 2 miliona EUR za svaki projekat (zavisno od specifično- Približna cena projekta: sti planiranih projekata) Strateški dokument ko- Regionalna strategija za turizam, sastanci, specifične rišćen kao izvor: radionice, itd. Ciljevi projekta: Razvoj turističkih sela radi promocije turizma i privred- nog razvoja u zapadnom regionu Kosova - Promovisanje saradnje u JPP; - Utvrđivanje zona za izgradnju turističkih sela; Glavne aktivnosti projekta: - Izrada projekata sa specifičnim opštinskim odeljenjima i ministarstvima; - Prezentacija projekta za potencijalne donatore; - Promocija ponude; - Konsolidacija spoljne turističke ponude, sa mo- gućnošću agro-turizma; Očekivani rezultati pro- - Proširenje postojećih kapaciteta; jekta: - Stvaranje novih radnih mesta; - Raznovrsnost turističke ponude; - Povećanje privrednih prihoda u regionu. Ciljne grupe: Lokalni i inostrani partneri, opštine i privatni sektor. Krajnji korisnici: Stanovništvo zapadnog regiona i celog Kosova. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 22 TURIZAM 2016 - 2020

Opis projekta br. 3 (može se implementirati u 6 opština)

Istraživanje inovativnih turističkih proizvoda u zapad- Naziv projekta: nom regionu

Lokacija i oblast imple- Sve opštine zapadnog regiona Kosova: Peć, Đakovica, mentacije projekta: Dečani, Klina, Istok i Junik. Previđeni period za imple- 6 meseci (zavisno od specifičnosti) mentaciju: Približna cena projekta: 30.000 EUR Strateški dokument ko- Regionalna strategija turizma – zapadni region Kosova rišćen kao izvor: Sveukupni cilj Istražiti turističke potencijale i razviti individualne turis- tičke projekte tradicionalnog karaktera koji su inovativni u zapadnom regionu Kosova. Ciljevi projekta: Specifični ciljevi 1. Pružiti preporuke za razvoj turističkih proizvoda (javni i privatni); 2. Promocija i marketing ovih proizvoda u regionu i šire. 1. Istraživački rad na terenu radi identifikovanja tur- ističkih proizvoda koji imaju uporednu prednost u regionu Glavne aktivnosti projekta: 2. Sastanci sa zainteresovanim akterima i drugim ig- račima u oblasti turizma 3. Izlaganje i usvajanje rezultata istraživanja

1. Privlačnije turističke ponude u regionu Očekivani rezultati pro- 2. Raznovrsnost inovativnih proizvoda jekta: 3. Razvoj novih turističkih proizvoda

1. Pružaoci turističkih usluga 2. Privatni sektor (turistički operatori, kuće za Ciljne grupe: prenoćište, hoteli, ostali pružaoci usluga) 3. Organizacije u oblasti turizma

Krajnji korisnici: Stanovništvo zapadnog regiona. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 23 EKONOMSKI REGION ZAPAD

Opis projekta br. 4 (može se implementirati u 6 opština)

Naziv projekta: Izrada novih staza za hodanje i biciklizam

Lokacija i oblast imple- Sve opštine zapadnog regiona Kosova: Peć, Đakovica, mentacije projekta: Dečani, Klina, Istok i Junik. Previđeni period za imple- 24 meseca mentaciju: 350.000 EUR (u zavisnosti od dužine staza i stanja na Približna cena projekta: terenu) Strateški dokument ko- Regionalna strategija za turizam i prethodne su izrađene rišćen kao izvor: kao deo projekta „Vrhovi Balkana“ Sveukupni cilj Razvoj održivog turizma zasnovan na prirodnom i kulturnom bogatstvu regiona. Ciljevi projekta: Specifični ciljevi 1. Izrada dužih staza i turistička ponuda; 2. Promovisanje turizma kao važne privredne aktivnosti, poboljšanje privlačnosti i konkurentnosti turis- tičke ponude planina Prokletije. 1. Poboljšanje infrastrukture (otvaranje novih staza, znakovi, obeležavanje staza preko GPS sistema); Glavne aktivnosti projekta: 2. Promovisanje turističke ponude i marketing; 3. Poboljšanje kapaciteta za pružanje turističkih usluga. 1. Izrađene nove staze za hodanje i biciklizam za lokalne i inostrane turiste; Očekivani rezultati projekta: 2. Promocija i marketing regiona; 3. Stvaranje prihoda za biznise i novih radnih mesta.

Ciljne grupe: Pružaoci turističkih usluga (i javni sektor)

Opis projekta br. 5 (može se implementirati u 6 opština)

Razvoj prekogranične saradnje sa Albanijom i Crnom Naziv projekta: Gorom radi razvoja planinskog turizma

Lokacija i oblast imple- Sve opštine zapadnog regiona Kosova: Peć, Đakovica, mentacije projekta: Dečani, Klina, Istok i Junik. Previđeni period za imple- 18 meseci za svaki projekat mentaciju: 200.000 EUR za svaki projekat (u zavisnosti od projekt- Približna cena projekta: nih aktivnosti) Strateški dokument ko- Regionalna strategija za turizam rišćen kao izvor: Sveukupni cilj Razvoj turizma zasnovan na tradicionalnim i jedinstven- im vrednostima i prirodnoj lepoti. Specifični ciljevi Ciljevi projekta: - Razvoj infrastrukture za podršku turizmu - Povećanje turističkih kapaciteta - Marketing i promocija regiona - Razvoj turističkih proizvoda i njihovo pozicioniran- je na tržištu - Rad na infrastrukturi (otvaranje novih staza za hodanje i biciklizam) - Glavne aktivnosti projekta: Razvoj javnih i privatnih proizvoda - Obuka iz oblasti menadžmenta destinacija - Marketing i promocija destinacija

Očekivani rezultati pro- Povećanje saradnje između okruga u turizmu i ekon- jekta: omskom razvoju

Ciljne grupe: Lokalni i inostrani partneri, opštine i privatni sektor.

Opis projekta br. 6 (može se implementirati u 3 opštine)

Proširenje aktivnosti Organizacije za upravljanje desti- Naziv projekta: nacijom (OUD-Peć, Dečani i Junik)

Lokacija i oblast imple- Opštine zapadnog regiona Kosova: Đakovica, Klina i mentacije projekta: Istok. Previđeni period za imple- 10-12 meseci za proširenje mentaciju: 50.000 - 100.000 EUR (analiza turističkih proizvoda, Približna cena projekta: istraživanje turističkog tržišta, priprema biznis plana i pokrivanje plata za 18 meseci) Strateški dokument ko- Regionalna strategija za turizam rišćen kao izvor: Sveukupni cilj Proširenje postojećeg OUD na svih 6 opština u regionu. Specifični ciljevi Ciljevi projekta: Osnaženje OUD specijalizovanim kadrovima; izrada planova za prirodni i kulturni turizam; razvoj os- novnih usluga koje su održive i sveobuhvatne na osnovu strateškog priliva posetilaca; razvoj organizacionih i institucionalnih kapaciteta; i promocija investicija za razvoj turizma.

Uspostavljanje baze podataka za destinaciju, istraživan- Glavne aktivnosti projekta: je tržišta i anketiranje posetilaca; strateško planiranje za destinaciju i razvoj marketinga.

Proširenje aktivnosti OUD u zapadnom regionu; bolje Očekivani rezultati pro- promovisanje i marketing destinacije; bolje konsolidova- jekta: na turistička ponuda.

Ciljne grupe: Pružaoci turističkih usluga (privatni i javni sektor)

Krajnji korisnici: Stanovništvo zapadnog regiona Kosova. PLAN IMPLEMENTACIJE REGIONALNE STRATEGIJE ZA TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI REGION ZAPAD TURIZAM 2016 - 2020 EKONOMSKI ZA REGIONALNE STRATEGIJE PLAN IMPLEMENTACIJE 26 TOURISM 2016 - 2020

ENGLISH

Content

Executive summary 4 1. Background to the process of developing the Implementation Plan for the Regional Tourism Strategy 6 2. Socio-economic developments in the field of Tourism 8 2.1 Population and unemployment 8 2.2 Contributions of other institutions and organisations to tourism development 8 2.3 Analysis of the Tourism Products in Western Kosovo 10 2.4 Utilisation of tourism potentials for economic development 11 3. Governing structure for implementing strategic objectives 13 3.1 Regional Tourism Council – West 13 4. Supporting role of RDA-West 17 4.1 Responsibilities of the supporting agency – RDA West 17 4.2 Coordination with Ministries and state agencies 17 4.3 Implementation of the Strategy 18 5. Proposed activities for the Regional Tourism Council 20 6. Strategic Projects 21 IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 3 ECONOMIC REGION WEST

Executive Summary

The Implementation Plan of the Regional Tourism Strategy of the Western Region of Kosovo has been developed in close cooperation with the Regional Development Agency of Western Kosovo (RDA-West), by aiming at a successful fulfilment of strategic objectives in support of tourism development and economic development in the region. The implementation plan reinforces the regional strategic objectives on tourism based on natural resources and cultural heritage, that will create a competitive advantage in the region and beyond. Furthermore, this implementation plan foresees the models of tourism development with an improved infrastructure, more quality services and more developed marketing, as well as many activities for the promotion of the destination.

As a consequence of the lack of capital investments in tourism, even though it has a large potential, tourism has remained underdeveloped and is facing different challenges that range from poor infrastructure, inadequate promotion of the destination and lack of activity coordination between the main players in this field. However, with the commitment of the Regional Development Agency – West (RDA-West) and the Municipalities of this region, we have achieved to develop a strategy and an implementation plan for this strategy, which aims to contribute to the development of tourism during a 5-year period, 2016-2020.

The methodology of work for the development of this implementation plan is based on workshops and meetings held with the Thematic Working Groups (TWGs), and with experts of the municipal and central level in the field of tourism, with the considerable support and assistance provided by RDA-West itself.

The Implementation Plan for the Regional Tourism Strategy represents the work and the consolidated data of the Regional Development Agency – West (RDA-West), and con- solidates the information and results from the meetings held with key stakeholders in each municipality.

The first section of the implementation plan presents the background to the process of developing this plan, including also the objectives and strategic priorities, while the second section presents the recent socio-economic, legislative and political analysis in the area of tourism and an analysis of the tourism products.

The third section presents the proposal for the establishment of a regional governing IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 4 TOURISM 2016 - 2020 structure, which will be in charge of fulfilling the developed plans based on the strategy and the respective workshops held previously, as well as on the individual discussions with experts of the tourism field. This section also presents the composition and responsibilities of the regional structure, which is envisaged to play a key role in the fulfilment of the strategic objectives based on this Implementation Plan, and which will be known as the “Regional Tourism Council – West”.

The fourth section of this strategy considers the role of the Regional Development Agency – West (RDA-West) in this process, including also the coordination with other state agencies.

The fifth section considers the scheduling of the foreseen activities, mainly related to the Regional Tourism Council – West, for the implementation of strategic objectives, while the sixth and final section presents the number of strategic projects identified during the process of developing the implementation plan of this strategy. These projects are in line with the objectives of the regional strategy, which amongst other aim for the sustainable development of the tourism sector, based on natural resources and cultural heritage, that provide a competitive advantage in the region and beyond.

The implementation plan of the Regional Tourism Strategy of Western Kosovo should be considered as a working document which aims to encourage continued commitment and cooperation between all relevant institutions and participating stakeholders during its implementation. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 5 ECONOMIC REGION WEST

1. Background to the process of developing the Implementation Plan for the Regional Tourism Strategy

The Implementation Plan for the Regional Tourism Strategy of the Western Region of Kosovo is a result of the joint work in developing the Regional Tourism Strategy initiated in 2014 as part of the work of the Regional Development Agency – West. This implementation plan of the said strategy has been developed in cooperation with the members of the Thematic Working Groups (TWGs) during the first quarter of 2016, based on consul- tation conducted previously, and supported also by other regional partnership structures that include local authorities, civil society and the private sector.

Following the process of identifying the strategic objectives and priorities in the field of tourism, and after the development and adoption of this strategy, the need was empha- sised for a further elaboration of the strategy in order to make a more detailed breakdown of the implementation plans, for the purpose of identifying activities and determining the structures which will be responsible for implementing the set measures.

As a continuation of this process, the Regional Development Agency (RDA-West) during 2015, has continued to work with the Thematic Working Groups (TWGs) to develop an implementation plan for the Regional Development Strategy of the Western Region. During this process there were meetings held with various stakeholders, during which information was gathered and additional consultations held, including also those with the central level. During the beginning of 2016, work has continued in the collection and consolidation of additional information with support from an external expert, in order to secure such additional data and to include them as per their significance in the implementation plan.

The following text represents the joint work of the three Thematic Working Groups (TWGs), the network of partners and stakeholders at the regional and central levels, and that of RDA-West with the support of the external expert. Specifically, this document makes an analysis of the recent developments in the area of tourism in the western region of Kosovo, including also analyses of the socio-economic situation with a special focus on tourism. The document also makes a breakdown of the implementation plan for the said strategy by recommending the establishment of a regional council in the field of tourism and in parallel determines the duties and responsibilities of this council, and identifies potential activities for this council.

Additionally, the document considers the role and responsibility of the Regional De- IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 6 TOURISM 2016 - 2020 velopment Agency – West (RDA-West) in supporting this proposed regional council, and in conduct of activities in this field. While the final part of this document, presents a number of strategic projects which foresee the initiation of efforts towards the fulfilment of strategic objectives identified in the Regional Tourism Strategy IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 7 ECONOMIC REGION WEST

2. Socio-economic developments in the field of Tourism

Even though the Regional Tourism Strategy contains a chapter dedicated to the socio-economic analysis, which summaries the relevant data in the field of tourism, in consideration of the time passed since the adoption of this strategy, it was considered as necessary to review the developments in the last year which may have a direct effect on the implementation of this strategy. The following represents an update to the main socio-economic data in the field of tourism in the western region of Kosovo.

2.1 Population and unemployment The population figures for the western region have seen an increase according to the last official evaluation since the civil census of 2011, where at the end of 2014 it is estimated to have had 324,304 inhabitants with a natural growth of about 4,000 inhabitants during 2014. However, the Statistical Agency of Kosovo has also reported that the region has had a negative balance from international migration, where the difference between immigration and emigration reduces the number of inhabitants by 4,235 individuals for 2014. The region has seen cases of national migration also, the balance of which is also negative since it reduces the number of inhabitants by 61, and as a consequence the western region is estimated to have had 316,028 inhabitants at the end of 2014.

In relation to unemployment the Regional Employment Centres, specifically the one of Peja and Gjakova, report more than 32,000 registered jobseekers in the six municipalities of the western region up to the end of 2014, whilst in regard to their qualifications the structure remains similar to previous years, where on the “ISCED” scale (International Standard Classification of Education), at Kosovo level 67.7% of jobseekers are unqualified with an ISCED level from 0-2, and only 3% with a higher university degree at the ISCED level of 5a and beyond. Furthermore, the breakdown of jobseekers into age groups reveals that those between 25 – 39 years of age represent 49.5% of the total number, whilst from the gender view, women represent about 44% of the total jobseekers.

2.2 Contributions of other institutions and organisations to tourism development Tourism in the western region of Kosovo is considered as one of the sectors with the largest potential for economic development. The geographical position, ideal climate and the large number of natural and cultural resources that are now also protected by law, make the western region of Kosovo a region with a potential for sustainable development of summer mountain tourism, winter-sports, cultural tourism, large reserves of thermals waters, suitable areas for excursions and recreation, mountain hiking, parachuting, spe- IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 8 TOURISM 2016 - 2020 leology, fishing, conferencing, transit-tourism, and cross-border tourism with Albania and Montenegro. With support from various projects (Peaks of the Balkans, Via Peaks of Dinaric Alps etc.) from different donors, municipal authorities, and with investments from the private sector, new pathways have been developed for long-distance walking and pathways for recreational walking, rock climbing (Via Ferrata) and pathways for mountain biking, and other attractions which includes the exploration of caves and the new product, “zipline” in the city of Peja, as part of many other attractions that the western region offers. These products together with other tourism products like boarding, various restaurants and hospitality in general have been developed and promoted through different promotional channels.

Furthermore, as a result of the joint work between three municipalities: Peja, Junik and Deçan, and the support of the project implemented by Swiss Contact, called “Promotion of Private Sector Employment” (PPSE), financed by the Swiss Agency for Cooperation in Kosovo (SDC), the establishment of the Destination Management Organisation – West (DMO – West) was completed in September of 2015, which aims amongst other to promote western Kosovo as a tourism destination with a wealthy natural and cultural heritage, in line with environmental protection measures and supporting tourism businesses as an important sector for the economic development of the region. Services of the DMO- West will be specialised for supporting economic development through the promotion and sustainable development of tourism attractions, cultural and natural heritage, as well as through traditional services of hospitality in harmony with the environment and social interest of the population.

As part of this programme, “Promotion of Private Sector Employment” (PPSE), a sur- vey was conducted on tourism in Western Kosovo which indicates that most of the visitors are local, with a number reaching 42%, while tourists from the diaspora stand at 20%, and international tourists at 38%. Additionally, as part of the project “Promotion of Private Sector Employment” (PPSE), research was conducted on tourism products by a French consultancy company MDP in the western region of Kosovo, focusing on the Mu- nicipalities of Peja, Deçan and Istog. The purpose of this research was the identification of tourism products and their further development. In their report “Business Opportunities in Tourism”, mention is made of 22 different products like: Adventure Park, Zip-line, Mo- bile Artificial Ice-skating, Game Park, Skiing and other snow activities, Golf with discs, Botanical Garden, etc. During this research also the approximate costs have been identified for the implementation of these projects, which will be reflected in the last section of this document as strategic projects.

The region is gaining a reputation for organising different festivals and events. These include: Anibar, the traditional fair “Come and enjoy the weekends”, traditional games of Rugova, the Junik festival, etc. Another important part of the wealth of the western region is cultural heritage, which includes important religious buildings, some of which are listed as UNESCO world heritage sites, and other locations and buildings of different ages of significant historical importance for the whole of Kosovo. All of these tangible elements of cultural heritage, as well as the intangible ones, have the potential to serve as tourism attractions if their promotion is managed properly. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 9 ECONOMIC REGION WEST

An important supporting role for the development of tourism, apart from the existing municipal Tourism Information Offices, will also be played by the Destination Manage- ment Organisation (DMO-West) which is equipped with human resources and promotional and informational materials for tourism in the western region. Whilst, as part of the EU programme of “Cross-border cooperation between Kosovo and Montenegro”, it is expected that a Tourism Information Office will be established in the Municipality of Deçan during 2016.

2.3 Analysis of the Tourism Products in Western Kosovo The following tourism products represent a potential for further development of tourism, and as a result also economic development, which will help in the creation of revenues and new job opportunities.

Climbing, Walking and Biking - Recreational walking and biking (Kosovo – Montenegro – Albania 192 km); Climbing (56 climbing paths); Caves (2 caves in Peja)

Winter Sports - Ski location in Boge which has a ski-lift and skiing, snowboarding and snow-walking. These sports are mainly provided by the operator of the ski-lift, while some local NGOs and lodges provide snow shoes.

Cultural Attractions and Nature (with curative effects) - Monuments, stone-building (Kulla), museums, Mosques, Churches and Monas- teries (Patriarchate), Old Markets of Peja and Gjakova, local city markets and dairy markets. - Excursions in nature and clean air that have healthcare benefits and many offers in gastronomy that include traditional food, make the region even richer. - The Baths of Peja in the Municipality of Istog.

Traditional Food - Potential for the development of gastronomy as a cultural attraction (e.g. Rogova cheese / “Slow Food”) and the development of the creative tourism offer, where the inhabitants and visitors share their experiences and emotions.

Local Artisanal Products - Souvenir shops and producers are famous for old style carpets and rugs, traditional hats, clothing, musical instruments, filigrees, and home decorations.

Events and Activities - The calendar of Festivities and Events, is very important for inviting visitors to a destination. It can be a method to attract visitors to enjoy events and explore the Desti- nation. It serves not only to attract new visitors, but also to make them stay longer in that Destination. Some of the important events include: The Animated Film Festival “Anibar” (5days); Rock Music Festival “Into the Park” (half-day); Traditional Fair “Stay the Week- IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 10 TOURISM 2016 - 2020 end, enjoy Peja (2 days); Traditional Games of Rugova; Youth Camp of Junik; Mountain Bikers; Walnut Festival; “Zhdjergat” Days of Gjeravica – Junik; Traditional music festival “Dervish Shaqa” – Deçan; Alcohol Desilting Day – Deçan, etc.

2.4 Utilisation of tourism potentials for economic development Based on the geographical position, geomorphology, climate, natural and cultural wealth protected by law in the western economic region, and based on the strategic location in the border triangle, there is potential for mountain summer tourism, winter-sports (skiing and snow walking), culture, rural, rehabilitation and curative services, excursions and recreation, alpinism (climbing mountains and rocks), paragliding, speleology, hunt- ing and fishing, conferencing, transit tourism, etc.

The chain of tourism service providers in the region is comprised of the direct ones, like the small and medium enterprises in hospitality and family bed and breakfast businesses that offer boarding and food, tourism operators (some tourism associations and agencies), and individuals like guides and interpreters. Tourism agencies provide both land and air travel arrangement services by promoting offers for foreign touristic packages. Utility services, public transport, infrastructure, food producers and retailers, etc., have an indirect involvement in the industry.

The Tourism Information Offices and the Destination Management Organisation (DMO-West) play an important supporting role, and have direct involvement also. The region also has a Regional Tourism Centre which is located in Junik and municipal tourism information offices and Visitor Centre in Peja, which are equipped with promotional materials and tourism information. Additionally, during 2016 a tourism information office is expected to open in the Municipality of Deçan.

The regional structure will be a body with the purpose of coordinating support efforts for tourism development, and the success of this strategy depends on the organising of regional structure in its role of coordinating activities and actions, and the monitoring of specific duties. In order to accurately specify the duties and responsibilities of this regional structure, proposals are presented in the following on the composition and responsibilities of this structure. The role of this regional structure will primarily be to improve, develop and promote tourism in the western region of Kosovo. The selection of members for this structure should be done through a decision issued by the Mayors of the respective Municipalities of the western region of Kosovo. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 11 ECONOMIC REGION WEST

3. Governing structure for implementing strategic objectives

3.1 Regional Tourism Council – West 3.1.1 Background Based on the Regional Tourism Strategy – West and recommendations of the Thematic Working Groups (TWGs), the establishment of a body or Regional Council will serve to develop and promote tourism in the western region of Kosovo. The promotion and management of tourism activities through the development of new and innovative products, and with the support of stakeholders, will directly affect the development of this sector and which will in turn directly influence the development of businesses and will create new jobs.

3.1.2 Goals One of the main objectives of the Regional Tourism Strategy – West is to create conditions for the sustainable utilisation of natural resources and cultural heritage, which will enable the promotion of western Kosovo as a tourism destination, and the improvement of the country’s image in general as a safe and attractive place. It is also aimed at giving a contribution to social cohesion and balanced development in the region, as well as from the cross-border perspective. As part of this strategy there are four (4) strategic objectives foreseen, as presented in the following, which support the vision and goals of this strategy.

I. Developing both nature and culture tourism in the region through the sustainable use and promotion of natural and cultural resources; II. Developing sustainable and comprehensive tourism infrastructure, which serves the socio-economic development of the region in harmony with the environment and the cultural values in the western economic region; III. Developing human, organisational and institutional capacities for the development of regional tourism; IV. Increasing investments in the development of sustainable tourism and tourism businesses in the western economic region.

3.1.3. Composition of the Regional Tourism Council – West The Regional Tourism Council – West will have representation from all Municipalities of the western region, and the structure of this council will have the following composition: I. One member from each of the six municipalities of the western region appointed by the Mayor of the respective Municipality, who will be recognised as the Municipal Co- IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 12 TOURISM 2016 - 2020 ordinator for Tourism; II. One deputy member from each of the six municipalities of the western region appointed by the Mayor of the respective Municipality, with the aim of ensuring the efficient functioning of the Regional Tourism Council, who will be recognised as the Deputy Mu- nicipal Coordinator for Tourism; III. One member from the Destination Management Organisation – West (DMO- West); IV. The participation of the private sector and civil society in the work of the Regional Tourism Council will be foreseen as required and based on the topics that will be considered.

Members and deputy members of the Regional Tourism Council from the municipalities in the region will have equal membership and participation rights in all the meetings of the Regional Tourism Council, and will be supplied with information on equal terms in order for the flow of meetings and work of the Regional Tourism Council not to be hindered by the possible non-participation of a certain member. In the event of a possible voting on issues that are presented to the Regional Tourism Council, the principle of one-municipality one-vote will apply, in order to guarantee equality in cases when a member or deputy member of a given municipality is absent.

Each of the six Municipalities of the region will have the right to assume the chairing of the Regional Tourism Council for a one (1) year period based on a rotation principle, where the member and deputy member of that particular Municipality will assume the roles of Chairperson and Deputy Chairperson.

The Chairperson, an in the event of his or her absence the Deputy Chairperson, in cooperation with RDA-West will be responsible for calling meetings and workshops of the Regional Tourism Council, determining of agendas and preparation of related materials, and ensuring the logistics for all other organised events.

The Mayors of Municipalities will have the reserved right to replace any member or deputy member of the Regional Tourism Council appointed by them, as a result of non-fulfilment of duties or due to other unforeseeable reasons.

3.1.4 Responsibilities of the Regional Tourism Council – West Duties and responsibilities of the Regional Tourism Council are focused on the fulfilment of the strategic priorities that stem from the Regional Tourism Strategy – West, deter- mined in the strategy as priorities, which in total cover five (5) priority areas.

Priority 1 - Political will, institutional support and cooperation of stakeholders - The political will of the municipalities in the western region should be supported with suitable actions and measures that are uniform and specific without compromising regional objectives for tourism development; - To advocate for support in the implementation of the tourism strategy; - To coordinate efforts and existing experiences in tourism of municipalities, busi- IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 13 ECONOMIC REGION WEST

nesses, associations and families; - To improve the inter-sectorial cooperation in the municipalities and to support the tourism sector from other municipal sectors, including that of culture; - To cultivate inter-institutional cooperation and mutual support between the stakeholders (institutions, SMEs, NGOs, individuals, etc.); - To stimulate inter-municipal and inter-institutional cooperation through planning processes and further implementation; - To raise awareness on the role of tourism in economy and the role of stakeholders in the development of tourism; - Revenues from tourism to remain and be invested in the region.

Priority 2 - Amendment and fulfilment of legislation and secondary legislation norms - Existing laws on tourism should be observed and advocated for amendment; - Laws on the protection of cultural and natural heritage, including the national park “Cursed Mountains” should be observed, and stakeholders should advocate for, be involved and support the spatial and zone planning, and the administrative centre of the CM park; - To develop a list of sustainable tourism indicators that are applicable for the region and the objectives; - Stakeholders to support the CM park personnel in order for them to serve as guides, provide safety and security and deal with emergencies; - To incentivise investments in environment and society friendly tourism, and to incentivise social and environmental responsibility; - Part of the income from tourism to be dedicated to the preservation and protection of cultural and natural monuments and the environment. - To advocate with the Government and to contribute in the coherent strategic planning for the development of a new Kosovo tourism strategy; - The Municipality of Peja to continue with its achieved momentum, and exchange and develop capacities, and include other cross-border municipalities of the region

Priority 3 - Strategic planning and building of human and institutional capacities - To organise the representation of tourism operators in the western region in the form of an association, and their interests to be considered and represented; - To utilise the experience of associations and businesses which operate at the local level, and to be supported and involved; - To establish tourism/visitor information centres in all the municipalities of the region, and ensure exchange of information, experience and coordination of activities between them; - To expand the Destination Management Organisation (to include the municipalities of Gjakova, Klina and Istog aslo); - To intensify the inclusion, networking and cross-border cooperation with Alba- nia and Montenegro for the development of tourism and regional promotion; - To improve the inclusion and local awareness on the benefits of cooperation in the preservation and development of the cross-border zones as a valuable heritage; - As part of the “brand” and promotional material of the region to include the com- IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 14 TOURISM 2016 - 2020 petitive advantages like the Cursed Mountains and the Mirusha Canyon, the protected cultural monuments and the tourism prize of 2013; - To advance the position of the personnel responsible to the level of directors for the tourism sector in the municipalities and to increase the number of personnel and staff accordingly; - Stakeholders to advocate for the establishment of the ministry of tourism as an entity in its own right, or as part of the official name of MTI, and also for the establishment of a tourism agency (examples of Albania and Macedonia); - To improve the capacities of the personnel in the sectors of tourism, culture and environment in the municipalities, the IPM, museums and the CM park, for strategic mobilisation and coordinated actions for the sustainable development of natural and cultural tourism; - To develop human capacities based on good practices from both within and out- side of the country, as well as through the secondary schools and University in Peja; - To improve inclusion, cooperation, exchanges and quality of studies in tourism – hospitality in vocational secondary schools and the University of Peja; - To advocate for the establishment of mechanisms for certification, licensing, ranking and accreditation of touristic guides and other operators; - To organise and on-going campaign of environmental awareness for the image of the region, healthcare, development of tourism and wellbeing in the region; - To coordinate and maximise the actions of all stakeholders on sustainable 4 sea- son tourism.

Priority 4 - Attraction of sustainable investments and Public Private Partnerships - To increase the funds for municipal and governmental investments in the tourism sector, in particular for culture and nature; - To advocate for the allocation of a separate budget for the two parks in the region (Cursed Mountains & Mirusha Canyon) for the construction of infrastructure and human capacities, exploration and recreation activities for the attraction of tourists; - To support the private sector as the main carrier of tourism development through institutional, fiscal, banking and PPP mechanism; - To continue the practice of mixed investments in successful projects; - To increase the municipal investments, those by donors and tourism businesses in the marking and maintenance of tourism trails, to hold annual promotion activities like tourism festivals, touristic promotional material, etc.; - To learn from the good practices of Peja, Junik and Gjaova in the development of tourism guides, and to develop guides for other municipalities in the region (printed and electronic); - To increase the number of cultural and natural monuments that are presentable with signs and other types of necessary infrastructure; - The limited funds and human capacities to be utilised in a strategic manner, by making low cost investments which has a high functional value; - To invest in household economies that operate traditional B&Bs and which network with each other, and with the “40 Inns” in Albania; - To build at least one ethnological village in Dukagjini Valley and one in Rugova, IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 15 ECONOMIC REGION WEST

and a multifunctional museum, separate or as part of the CM Park Centre; - To invest in the restoration and maintenance riverbeds in the parts that go through the urban zones; - To maximise the cleaning of the environment by the refuse companies, to incentivise recycling, and to build sewage treatment plans in the municipalities and tourism centres, like in the case of Junik and Banja of Peja;

Priority 5 - Improvement of services and of the public and private infrastructure for the development of tourism - Creation of a favourable environment for private investments in the sustainable development of tourism and tourism businesses; - Incentivising competitive tourism businesses which are socially and environmen- tally responsible; - Investments in private businesses and PPP for the creation, provision and promotion f touristic products and packages, and other services like mountain and cultural guides, tourism operators and technical services for equipment; - Maximisation of private investment funds from local entrepreneurs and the diaspora in sustainable tourism through Public Private Partnerships (PPP); - Attraction of foreign investments through the provision of investment security, institutional, fiscal and infrastructure assistance, and PPPs; - Maximisation and strategic use of municipal investment funds and those of the donors in the development of sustainable tourism. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 16 TOURISM 2016 - 2020

4. Supporting role of RDA West

4.1 Responsibilities of the supporting agency – RDA West RDA-West will support the Regional Tourism Council in the development of the annual plan of activities and budget, and in the efforts for securing necessary funds for this plan of activities, and for development projects that will result from the work of the Regional Tourism Council – West.

4.2 Coordination with Ministries and state agencies Cooperation and coordination with other stakeholders, civil society and other businesses that operate in the field of tourism, is of significant importance, aimed at harmonising and coordinating activities with the Regional Tourism Council.

The Regional Tourism Council of the western region will coordinate its activities at the local and regional level, and further to this develop and coordinate its activities also with the Tourism Division of the Ministry of Trade and Industry and the Regional Develop- ment Agency – West, in regard to development of annual plans and budget planning for development projects, as well as with other agencies and potential donors with the aim of harmonising the funds.

4.3 Implementation of the Strategy The success of fulfilling the implementation plan depends on a number of factors, as well as the inter-municipal collaboration through the Regional Tourism Council, which will enable the coordination of actions with parties of interest, and the monitoring of the fulfilment of planned tasks. In order for the duties to be clear for the individuals put in charge, it is recommended that the duties foreseen in this document are reflected in the decisions of the Mayors of Municipalities for the appointment of members, which will also define the measures for the accomplishment of the planned strategic tasks and the role the Council in initiating, coordinating and monitoring of the planned actions. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 17 ECONOMIC REGION WEST

5. Proposed activities for the Regional Tourism Council

The proposed activities are distributed into quarterly periods for the first year. How- ever, their hierarchy and scheduling of their implementation also depends on the date of the decision for the establishment of the RTC by the Governing Board of RDA-West, specifically the Mayors of Municipalities of the western region, and the decision of the RTC-West itself related to the frequency of meetings during one quarter.

First quarter: i. Appointment of members and deputy members of the Regional Tourism Council; ii. Provision of the training programme for the Regional Tourism Council by the ap- propriate institutions or from RDA-West in relation to development of projects, including also public-private partnerships for potential projects; iii. Setting of the annual calendar of activities for the Regional Tourism Council, including the regular sessions, workshops of the Regional Tourism Council and lobbying actions; iv. Development of capital tourism projects in cooperation with the municipal and regional level, including RDA-West, Ministry of Trade and Industry and potential donors;

Second quarter: i. To advocate for the increase of funding in municipal and governmental investments in tourism; ii. To establish an association of tourism operators which would assist in the coordination and representation of the interests of these tourism operators; iii. To establish the municipal tourism information offices in each municipality of the region, to exchange information, experience and to coordinate activities; iv. To advocate for the establishment of mechanism for the certification, licensing, ranking and accrediting of guides and other tourism operators by the Ministry of Trade and Industry;

Third quarter: i. To increase the capacities of the personnel in the tourism, culture and environment sectors in the municipalities for the purpose of strategic mobilisation and coordination of actions for the development of sustainable tourism based on nature and culture; ii. Identification and presentation of projects for the sustainable development of tourism during the whole year, to be put forward to potential donors and the government, with a special emphasis on the signage and maintenance of touristic pathways, annual IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 18 TOURISM 2016 - 2020 activities and promotional activities; iii. To conduct research and surveys with restaurants, hotels, shops, tour operators, international and local tourists, and those from the diaspora, for the purpose of identifying their needs and fulfilment of their requests; iv. Setting of criteria on the tourism branding of the region and the certification of tourism products, including also gastronomy products.

Fourth quarter: i. To expand the Destination Management Organisation (to include the municipalities of Gjakova, Klina and Istog also); ii. To develop a cooperation agreement with the private sector for tourism development through institutional mechanism, by promoting Public Private Partnerships; iii. To intensify the cross-border cooperation with Montenegro and Albania for the development of tourism; iv. To develop cross-border projects with Montenegro and Albania in tourism development; IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 19 ECONOMIC REGION WEST

6. Strategic Projects IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 20 TOURISM 2016 - 2020

Description sheet for Project no. 1 (that can be implemented in 6 municipalities)

Development of Sports with a Recreational and Adven- Project Title: ture character in Developing Mountain Tourism

Project implementation All the Municipalities of Western Region of Kosovo: location and area: Peja, Gjakova, Deçan, Klina, Istog and Junik. Foreseen implementation 24 months period: Approximate cost of proj- 500.000 EUR for each project (subject to the specifics of ect: the planned projects) Strategy Document used as Meetings, specific workshops, etc. a source: Project Objectives: Promotion of Adventure Sports and Development of Mountain Tourism - Establishment of the working group; - Field exploration; Main activities of the project: - Determining the terrain and sports of recreational and adventure character; - Development of projects; - Promotion of Recreational and Adventure Sports; - Extension of the tourism offer in the Western Region of Kosovo; Expected results of the project: - Development of innovative products in Tourism; - Establishment of new jobs; - Diversification of the tourism offer; Local and international partners, municipalities and pri- Target groups: vate sector.

Final beneficiaries: Population of the western region and of Kosovo. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 21 ECONOMIC REGION WEST

Description sheet for Project no. 2 (that can be implemented in 6 municipalities)

Establishment of Touristic Villages in the Western Re- Project Title: gion of Kosovo

Project implementation All the Municipalities of Western Region of Kosovo: location and area: Peja, Gjakova, Deçan, Klina, Istog and Junik. Foreseen implementation 36 months period: Approximate cost of proj- 2 million EUR for each project (subject to the specifics ect: of the planned projects) Strategy Document used as Regional Tourism Strategy, meetings, specific work- a source: shops, etc. Project Objectives: Development of touristic villages for promoting tourism and economic development in the western region of Kosovo - Promotion of PPP cooperation; - Determining of the zones for the construction Main activities of the proj- of touristic villages; ect: - Development of projects with specific municipal departments and ministries; - Presentation of projects to potential donors - Promotion of the offer; - Consolidation of the extended tourism offer, with opportunity to promote agro-tourism; Expected results of the - Expansion of existing capacities; project: - Creation of new jobs; - Diversification of the tourism offer; - Increase of economic revenues in the region. Local and international partners, municipalities and pri- Target groups: vate sector. Final beneficiaries: Population of the western region and of Kosovo. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 22 TOURISM 2016 - 2020

Description sheet for Project no. 3 (that can be implemented in 6 municipalities)

Researching Innovative Tourism Products in the West- Project Title: ern Region Project implementation All the Municipalities of Western Region of Kosovo: location and area: Peja, Gjakova, Deçan, Klina, Istog and Junik. Foreseen implementation 6 months (subject to type of specifics) period: Approximate cost of proj- 30.000 EUR ect: Strategy Document used as Regional Tourism Strategy – Western Region of Kosovo a source: Overall objective To explore the tourism potentials and to develop individual tourism projects of the traditional character that are innovative in the Western Region of Kosovo. Project Objectives: Specific Objectives 1. To provide recommendations for the development of tourism products (public and private); 2. Promotion and Marketing of these products in the region and beyond. 1. Research work in the field for the identification of products in tourism that have a competitive advantage in the region Main activities of the project: 2. Meetings with stakeholders and other players in the field of tourism 3. Presentation and adoption of results of the research

1. More attractive tourism offers in the region Expected results of the 2. Diversification of innovative products project: 3. Development of new tourism products

1. Providers of tourism services 2. Private sector (tour operators, lodging homes, ho- Target groups: tels, other service providers) 3. Organisations in the tourism field

Final beneficiaries: Population of the western region. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURSIM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURSIM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 23 ECONOMIC REGION WEST

Description sheet for Project no. 4 (that can be implemented in 6 municipalities)

Project Title: Development of new Pathways for Walking and Biking

Project implementation All the Municipalities of Western Region of Kosovo: location and area: Peja, Gjakova, Deçan, Klina, Istog and Junik. Foreseen implementation 24 months period: Approximate cost of proj- 350.000 EUR (subject to the length of the pathways and ect: conditions in the field) Strategy Document used as Regional Tourism Strategy and previous studies done as a source: part of the “Peaks of the Balkans” project Overall objective Development of sustainable tourism based on natural and cultural wealth of the region.

Project Objectives: Specific objectives 1. Development of long distance pathways and tourism offers; 2. Promotion of tourism as an important economic activity, improvement of attractiveness and competi- tiveness of the Cursed Mountains tourism offer. 1. Improvement of infrastructure (opening of new pathways, signage, marking of paths through the Main activities of the proj- GPS system); ect: 2. Promotion of the tourism offer and marketing; 3. Improving the capacity to provide tourism services. 1. Development of new pathways for walking and biking for local and international tourist; Expected results of the project: 2. Promotion and marketing of the region; 3. Creating revenues for businesses and new jobs. Providers of tourism services (private and public sec- Target groups: tors)

Final beneficiaries: Population of the western region and of Kosovo. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 24 TOURISM 2016 - 2020

Description sheet for Project no. 5 (that can be implemented in 6 municipalities)

Development of cross-border cooperation with Albania Project Title: and Montenegro for Developing Mountain Tourism

Project implementation All the Municipalities of Western Region of Kosovo: location and area: Peja, Gjakova, Deçan, Klina, Istog and Junik. Foreseen implementation 18 months for each project period: Approximate cost of proj- 200.000 EUR for each project (subject to project activ- ect: ities) Strategy Document used as Regional Tourism Strategy a source: Overall objective Development of tourism based on traditional and unique values and natural beauty. Specific objectives Project Objectives: - Development of infrastructure for supporting tourism - Increase in tourism capacities - Marketing and promotion of the region - Development of tourism products and their market placement - Work in infrastructure (opening of new pathways for walking and biking) Main activities of - Development of public and private products the project: - Trainings in destination management - Marketing and promotion of the destination

Expected results of the Increase of cooperation between counties in tourism and project: economic development

Local and international partners, municipalities and pri- Target groups: vate sector.

Description sheet for Project no. 6 (that can be implemented in 3 municipalities)

Expansion of Activities by the Destination Management Project Title: Organisation (DMO – Peja, Deçan and Junik)

Project implementation Municipalities of Western Region of Kosovo: Gjakova, location and area: Klina and Istog. Foreseen implementation 10-12 months for the expansion period: 50.000 - 100.000 EUR (analysis of tourism products, Approximate cost of proj- tourism market research, preparation of the business ect: plan and subsidising of salaries for 18 months) Strategy Document used as Regional Tourism Strategy a source: Overall objective Expansion of the existing DMO in all 6 municipalities of the region.

Project Objectives: Specific objectives Empowering of the DMO with specialised personnel; development of plans for nature and culture tourism; development of a basic service that is sustainable and comprehensive based on strategic flow of visitors; development of organisational and institutional capacities, and promotion of investment for torusim development.

Main activities of the Establishment of a database of the Destination; Research on the market and surveying of visitors; Strategic plan- project: ning for the destination and development of marketing.

Expansion of the DMO activities in the western region; Expected results of the Better promotion and marketing of the destination; A project: more consolidated tourism offer.

Target groups: Tourism service providers (private and public sector)

Final beneficiaries: Population of the Western Region of Kosovo. IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST REGION 2016 - 2020 ECONOMIC STRATEGY TOURISM THE REGIONAL PLAN FOR IMPLEMENTATION 26 IMPLEMENTATION PLAN FOR THE REGIONAL TOURISM STRATEGY 2016 - 2020 ECONOMIC REGION WEST Strategjia Rajonale për Turizëm - Regionalna Strategija za Turizam Regional Toursim Strategy

PLANI I ZBATIMIT PLAN IMPLEMENTACIJE IMPLEMENTATION PLAN

RAJONI EKONOMIK PERËNDIM EKONOMSKI REGION ZAPAD ECONOMIC REGION WEST

2016 - 2020

Produced with the technical support of Regional Development Agency (RDA) West

DISCLAIMER This publication has been produced with the assistance of the Europian Union Office in Kosovo. The content reflects the views of the Core Partnership Working Group, Themat- ic Working Groups and regional stakeholders, and does not represent the official view of the Europian Union Office in Kosovo.