Uchwala Nr XXII/199/2018 Z Dnia 27 Marca 2018 R

DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO

Kraków, dnia 4 kwietnia 2018 r.

Poz. 2606

UCHWAŁA NR XXII/199/2018 RADY GMINY GRĘBOSZÓW

z dnia 27 marca 2018 roku

w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów na lata 2018 – 2021

Na podstawie art. 7, ust. 1, pkt 9 i art. 18, ust. 2 pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 1875 ze zm.) oraz art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 2187 ze zm.) Rada Gminy Gręboszów uchwala, co następuje: § 1. Przyjmuje się Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów na lata 2018 – 2021, zaopiniowany pozytywnie przez Małopolski Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie, Delegatura w Tarnowie. § 2. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów na lata 2018 – 2021 stanowi załącznik do niniejszej uchwały. § 3. Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Gręboszów. § 4. Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Województwa Małopolskiego.

Przewodniczący Rady Gminy Gręboszów

Franciszek Dymon GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 2 – Poz. 2606

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW NA LATA 2018-2021

Opracowanie: mgr Monika Kowalska Kraków, listopad 2017 r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 3 – Poz. 2606

Spis treści 1. Wstęp ...... 4

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami...... 5

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce...... 6

3.1. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami...... 6

3.2. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym ...... 15

3.3. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ...... 15

3.4. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane ...... 16

3.5. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami ...... 18

3.6. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska ...... 19

3.7. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. – o ochronie przyrody ...... 20

3.8. Inne uregulowania prawne...... 20

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 21

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami...... 21

4.1.1. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami ...... 21

4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 wraz z uzupełnieniem Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020...... 23

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu...... 25

4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2011-2020 ...... 25

4.2.2. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego...... 27

4.2.3. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w Małopolsce na lata 2014-2017 ...... 28

4.2.4. Strategia Rozwoju Powiatu Dąbrowskiego na lata 2014 – 2020...... 29

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 31

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy. Dokumenty programowe gminy...... 31

5.1.1. Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Gręboszów na lata 2014-2020...... 31

5.1.2. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Gręboszów 2000 r...... 32

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy...... 34

5.2.1. Charakterystyka gminy ...... 34

5.2.2. Zasoby przyrodnicze gminy...... 36

5.2.3. Zarys historii obszaru gminy ...... 37 2

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 4 – Poz. 2606

5.2.4. Zabytki nieruchome...... 52

5.2.5. Zabytki ruchome...... 57

5.2.6. Zabytki archeologiczne...... 62

5.2.7. Dziedzictwo niematerialne ...... 64

5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony ...... 66

5.3.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków...... 67

5.3.2. Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków ...... 67

5.4. Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków – zestawienie...... 68

5.5. Zabytki o największym znaczeniu dla gminy...... 83

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń (SWOT)...... 96

6.1. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy Gręboszów...... 96

6.2. Ocena szans i zagrożeń SWOT...... 100

7. Założenia programowe...... 101

7.1. Priorytety, kierunki i zadania programu opieki nad zabytkami...... 103

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami...... 108

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami...... 110

10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami...... 111

11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków...... 113

12. Bibliografia: ...... 115

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 5 – Poz. 2606

1. Wstęp Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Gręboszów jest podstawowym dokumentem służącym inicjowaniu, wspieraniu oraz koordynowaniu prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechnianiu i promowaniu zachowanego dziedzictwa kulturowego przez jednostki samorządu terytorialnego. Opracowany na okres czterech lat, w oparciu o wytyczne Narodowego Instytutu Dziedzictwa, ma na celu określenie zasadniczych kierunków działań i zadań na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami znajdującymi się na terenie gminy Gręboszów. Gmina położona w województwie małopolskim, w powiecie dąbrowskim, składa się z 15 sołectw: Bieniaszowice, Biskupice, Borusowa, Gręboszów, Hubenice, Karsy, Kozłów, Lubiczko, Okręg, Ujście Jezuickie, Wola Gręboszowska, Wola Żelichowska, Zapasternicze, Zawierzbie, Żelichów. Należy zaznaczyć, iż wymiar materialny zabytków ściśle związany jest z ich niemniej istotnym walorem niematerialnym, pozwalającym budować indywidualną, lokalną świadomość obszaru współkształtowanego przez dziesiątki pokoleń mieszkańców gminy. Program opracowany został na cztery lata i będzie cyklicznie aktualizowany. Dwa lata od ogłoszenia w dzienniku urzędowym wójt sporządzi sprawozdanie z jego wykonania, które przedstawi radzie gminy. Prowadzony w trakcie realizacji programu monitoring, umożliwi uwzględnianie nowych uwarunkowań prawnych, społecznych i gospodarczych oraz sprecyzowanie lub modyfikację założonych celów.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 6 – Poz. 2606

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami. Cel opracowywania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów na lata 2018-2021 opiera się o wykaz zasadniczych kierunków działań i zadań na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami sformułowanych w art. 87. ust. 2 Ustawy z dnia 27 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 Nr 162 poz. 1568 z późniejszymi zmianami) obejmujących: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej i konsekwentne oraz planowe realizowanie zadań kompetencyjnych samorządu dotyczących opieki nad zabytkami, jako potwierdzenie uznania znaczenia dziedzictwa kulturowego dla rozwoju gminy. 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania. 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego. 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami. 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystywaniem tych zabytków. 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. W oparciu o art. 87 ust. 1 i 3-5 cytowanej powyżej ustawy, gminny program opieki nad zabytkami zostaje sporządzony na okres 4 lat. Po uzyskaniu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zostaje przyjęty przez Radę Gminy i ogłoszony w Wojewódzkim Dzienniku Urzędowym. Wójt gminy zobowiązany jest przygotowywać co 2 lata sprawozdanie z realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami, a następnie przedstawiać je Radzie Gminy.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 7 – Poz. 2606

Ponadto za pośrednią podstawę prawną dla opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami można uznać treść art. 7. ust. 1. pkt. 9. Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 ze zmianami) stanowiącego, że zaspakajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy m. in. kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce.

Podstawowy akt prawny Rzeczpospolitej Polskiej, jaki stanowi Konstytucja gwarantuje ochronę zabytków i całości dziedzictwa kulturowego w Polsce. Z treści art. 5 i 6 jasno wynika, iż konstytucyjnym obowiązkiem państwa i każdego obywatela jest stanie na straży m.in. szeroko rozumianego dziedzictwa narodowego, które w dużym stopniu tworzą zabytki. Ponadto zabytki, jako obiekty silnie nacechowane kulturowo wartościami materialnymi jak i niematerialnymi, stanowią dobro wspólne wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z zapisem umieszczonym w art. 82. Ustawy Zasadniczej, „…dbałość i troska o dobro wspólne jest obowiązkiem każdego obywatela Państwa Polskiego”. Opisane powyżej uwarunkowania prawne wynikające z zapisów Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej stanowią, że sprawowanie ochrony i opieki nad zabytkami jest ważną dziedziną, w której realizuje się polityka kulturalna państwa. Zabytki będące materialnym dziedzictwem kulturowym stanowią także dobro kultury w sensie niematerialnym, upamiętniającym istotne dla tożsamości kulturowej wydarzenia z historii, postacie historyczne, idee wyrażające się m.in. w ewoluujących stylach historycznych tworzących historię szeroko rozumianej sztuki i kultury.

3.1. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Najbardziej kompleksowe uregulowania dot. ochrony i opieki nad zabytkami ujęte zostały w Ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która stanowi podstawę prawną ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce i wprowadza w tej materii szereg fundamentalnych definicji i pojęć:

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 8 – Poz. 2606

Art. 3 1) zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową 2) zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt. 1; 3) zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt. 1; 4) zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem; instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami - instytucję kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami; 5) instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami – instytucję kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami; 6) prace konserwatorskie - działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań; 7) prace restauratorskie - działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań; 8) roboty budowlane - roboty budowlane w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu zabytku; 9) badania konserwatorskie - działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich;

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 9 – Poz. 2606

10) badania architektoniczne - działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń; 11) badania archeologiczne - działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego; 12) historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; 13) historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; 14) krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; 15) otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.

Ustawa wymienia następujące zabytki nieruchome (art. 6, ust.1, pkt 1)

 krajobrazy kulturowe  układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane  dzieła architektury i budownictwa  dzieła budownictwa obronnego  obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe  cmentarze  parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni,  miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji

Ustawa wymienia następujące zabytki ruchome: (art. 6, ust. 1, pkt 2)

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 10 – Poz. 2606

 dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej,  kolekcje stanowiące zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje,  numizmaty oraz pamiątki historyczne  wytwory techniki  materiały biblioteczne, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984),  instrumenty muzyczne  wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne  przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

Ustawa wymienia następujące zabytki archeologiczne: (art. 6, ust. 1, pkt 3)

 pozostałości terenowego, pradziejowego i historycznego osadnictwa  cmentarzyska  kurhany  relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.

Ochronie mogą podlegać także nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6, ust. 2)

Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: (art. 4) o zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; o zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; o udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; o przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; o kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 11 – Poz. 2606

o uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: (art. 5) o naukowego badania i dokumentowania zabytku; o prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; o zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; o korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; o popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury

Ustawa wymienia następujące formy ochrony zabytków (art.7) 1. wpis do rejestru zabytków  rejestr dla zabytków znajdujących się na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków;  do rejestru zabytków wpisuje się zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku (art. 9)  do rejestru wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela tego zabytku. Wojewódzki Konserwator Zabytków może wydać z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę (art.10)  zabytek ruchomy stanowiący dobro kultury, o którym mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 25 maja 2017 r. o restytucji narodowych dóbr kultury (Dz. U. poz. 1086), podlega z urzędu wpisowi do rejestru. Minister właściwy do spraw kultury i

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 12 – Poz. 2606

ochrony dziedzictwa narodowego informuje wojewódzkiego konserwatora zabytków o zaistnieniu podstaw do wpisu zabytku do rejestru, przekazując dane zabytku i dokumenty niezbędne do dokonania wpisu. 1a. wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa; 2. uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru lub parku kulturowego o szczególnej wartości dla kultury przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego 3. utworzenie parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Park kulturowy może utworzyć na podstawie uchwały rada gminy po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków Ustanowienie parku kulturowego (art. 16): 1. Rada gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały, może utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej a. Rada gminy ogłasza w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie, a także w sposób zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości, o podjęciu prac nad utworzeniem parku kulturowego, określając formę, miejsce i termin składania wniosków dotyczących projektu uchwały o utworzeniu parku kulturowego, nie krótszy jednak niż 21 dni od dnia ogłoszenia. 2. Uchwała określa nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia, o których mowa w art. 17 ust. 1 3. Wójt (burmistrz, prezydent miasta), w uzgodnieniu w wojewódzkim konserwatorem zabytków, sporządza plan ochrony parku kulturowego, który wymaga zatwierdzenia przez radę gminy 4. W celu realizacji zadań związanych z ochroną parku kulturowego rada gminy może utworzyć jednostkę organizacyjną do zarządzania parkiem 5. Park kulturowy przekraczający granice gminy może być utworzony i zarządzany na podstawie zgodnych uchwał rad gmin (związku gmin), na terenie, których ten park ma być urządzony 6. Dla obszarów, na których utworzono park kulturowy, sporządza się obowiązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 13 – Poz. 2606

Na terenie ustanowionego przez radę gminy parku kulturowego mogą być ustanowione zakazy i ograniczenia dotyczące: (art. 17) 1) prowadzenia robót budowlanych oraz działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej 2) zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych 3) umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego, z wyjątkiem znaków drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego, z zastrzeżeniem art. 12 ust. 1 a. zasad i warunków sytuowania obiektów małej architektury; b. składowania lub magazynowania odpadów 4. ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację w zakresie lotniska użytku publicznego

Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (art. 18, ust. 1) W koncepcji, strategiach, analizach, planach i studiach, o których mowa w ust.1, w szczególności:  uwzględnia się krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami  określa się rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu  ustala się przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzględniając opiekę nad zabytkami (art. 18)

Art. 19

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 14 – Poz. 2606

1. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się, w szczególności ochronę  zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia  innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków,  parków kulturowych 1a. W decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego uwzględnia się w szczególności ochronę:  zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia  innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków 1b. W uchwale określającej zasady i warunki sytuowania obiektów małej architektury, tablic i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń uwzględnia się w szczególności:  ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia;  ochronę zabytków nieruchomych, innych niż wymienione w pkt 1, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków;  wnioski i rekomendacje audytów krajobrazowych oraz plany ochrony parków krajobrazowych. 2. W przypadku, gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, ustalenia tego programu uwzględnia się w studium i planie, o których mowa w ust. 1. 3. W studium i planie, o których mowa w ust.1, ustala się w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu, ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków. (art. 19)

Projekty i zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego podlegają uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu (art. 20) Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzenia programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy .

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 15 – Poz. 2606

(art. 21) Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy (art. 22 pkt 4)

W gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte: (art. 22 pkt 5)  zabytki nieruchome wpisane do rejestru  inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków  inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków

Sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, do którego tytuł prawny, określony w ust. 1, posiada jednostka samorządu terytorialnego, jest zadaniem własnym tej jednostki. (art. 71 pkt 2) Art. 81 1. W trybie określonym odrębnymi przepisami dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków może być udzielona przez organ stanowiący gminy, powiatu lub samorządu województwa, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. 2. Dotacja, w zakresie określonym w art. 77, może być udzielona w wysokości do 100% nakładów koniecznych na wykonanie przez wnioskodawcę prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków. Organami ochrony zabytków są: (art. 89)  minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu, którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków  wojewoda, w imieniu, którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 16 – Poz. 2606

3.2. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.)

„Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy: kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami…” (Art. 7, ust. 1, pkt 9)

3.3. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U.Nr 80, poz.717 z późn.zm)

W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej (art. 1,ust.2, pkt 4)

W celu określenia polityki przestrzennej gminy, w tym lokalnych zasad zagospodarowania przestrzennego, rada gminy podejmuje uchwałę o przystąpieniu do sporządzenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, zwanego dalej „studium” (art. 9, ust. 1)

W studium uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności z stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. W studium określa się w szczególności obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. (art. 10, ust. 1 pkt 4 i ust. 2, pkt 4)

Burmistrz sporządza projekt planu miejscowego, zawierający część tekstową i graficzną, zgodnie z zapisami studium oraz z przepisami odrębnymi, odnoszącymi się do obszaru objętego planem. W planie miejscowym określa się obowiązkowo:  zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego  zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej (art. 15, ust. 1 i 2, pkt 3 i 4)

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 17 – Poz. 2606

Burmistrz po podjęciu przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu miejscowego kolejno występuje o uzgodnienie projektu planu z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu. (art. 17, pkt 6 b)

W sprawach ustalenia lokalizacji inwestycji celu publicznego decyzje wydają w odniesieniu do:  inwestycji celu publicznego o znaczeniu krajowym i wojewódzkim – wójt, burmistrz albo prezydent miasta w uzgodnieniu z marszałkiem województwa  inwestycji celu publicznego o znaczeniu powiatowym i gminnym – wójt, burmistrz albo prezydent miasta  inwestycji celu publicznego na terenach zamkniętych – wojewoda (art. 51, ust. 1 pkt 1-3)

Decyzje, o których mowa w art. 51 ust. 1, wydaje się po uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków w odniesieniu do obszarów i obiektów objętych formami ochrony zabytków, o których mowa w art. 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) oraz ujętych w gminnej ewidencji zabytków. (art. 53, ust. 4, pkt 2)

3.4. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jednolity Dz.U. z 2006 r. 156 poz. 1118 z późn. zm)

Obiekt budowlany wraz ze związanymi z nim urządzeniami budowlanymi należy, biorąc pod uwagę przewidywany okres użytkowania, projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając m.in. ochronę obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską (art. 5 ust. 1 pkt 7)

Pozwolenia na budowę nie wymaga wykonywanie robót budowlanych polegających m.in. na remoncie istniejących obiektów budowlanych i urządzeń budowlanych, z wyjątkiem obiektów

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 18 – Poz. 2606

wpisanych do rejestru zabytków oraz instalowaniu tablic i urządzeń reklamowych, z wyjątkiem usytuowanych na obiektach wpisanych do rejestru zabytków w rozumieniu przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [art. 29 ust. 2 pkt 1 i 6]

Właściwy organ może nałożyć, w drodze decyzji, o której mowa w ust. 5, obowiązek uzyskania pozwolenia na wykonanie określonego obiektu lub robót budowlanych objętych obowiązkiem zgłoszenia, o którym mowa w ust. 1, jeżeli ich realizacja może naruszać ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub spowodować m.in. pogorszenie stanu środowiska lub stanu zachowania zabytków (art. 30 ust 7 pkt 2)

Pozwolenia nie wymaga rozbiórka m.in. budynków i budowli – niewpisanych do rejestru zabytków oraz nieobjętych ochroną konserwatorską – o wysokości poniżej 8 m, jeżeli ich odległość od granicy działki jest nie mniejsza niż połowa wysokości oraz obiektów i urządzeń budowlanych, na budowę, których nie jest wymagane pozwolenie na budowę, jeżeli nie podlegają ochronie, jako zabytki. (art. 31 ust. 1 pkt 1 i 2)

Prowadzenie robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymaga, przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków. Pozwolenie na rozbiórkę obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków może być wydane po uzyskaniu decyzji Generalnego Konserwatora Zabytków działającego w imieniu ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego o skreśleniu tego obiektu z rejestru zabytków. W stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów niewpisanych do rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany zająć stanowisko w sprawie wniosku o pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektów budowlanych, o których mowa w ust. 3, w terminie 30 dni od dnia jego doręczenia. Niezajęcie stanowiska w tym terminie uznaje się, jako brak zastrzeżeń do przedstawionych we wniosku rozwiązań projektowych. (art. 39)

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 19 – Poz. 2606

Jeżeli nieużytkowany lub niewykończony obiekt budowlany nie nadaje się do remontu, odbudowy lub wykończenia, właściwy organ wydaje decyzję nakazującą właścicielowi lub zarządcy rozbiórkę tego obiektu i uporządkowanie terenu oraz określającą terminy przystąpienia do tych robót i ich zakończenia. Przepisu tego nie stosuje się do obiektów budowlanych wpisanych do rejestru zabytków. W stosunku do obiektów budowlanych niewpisanych do rejestru zabytków, a objętych ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, decyzję, o której mowa powyżej, właściwy organ wydaje po uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany zająć stanowisko w terminie 30 dni. Niezajęcie stanowiska w tym terminie uznaje się za uzgodnienie, (art. 67)

Właściwy organ wnosi sprzeciw, jeżeli zamierzona zmiana sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części może spowodować niedopuszczalne pogorszenie stanu środowiska lub stanu zachowania zabytków, (art. 71 ust. 5 pkt 3b)

3.5. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 z późn. zm.)

Sprzedaż, zamiana, darowizna lub oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków, stanowiących własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, a także wnoszenie tych nieruchomości jako wkładów niepieniężnych (aportów) do spółek, wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 13 ust. 4)

Jeżeli przedmiotem umowy o oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie wieczyste jest nieruchomość wpisana do rejestru zabytków, przy określaniu sposobu korzystania z tej nieruchomości można nałożyć, w razie potrzeby, na nabywcę obowiązek odbudowy lub remontu położonych na niej zabytkowych obiektów budowlanych, w terminie określonym w umowie (art. 29 us

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 20 – Poz. 2606

W przypadku nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków, w decyzji o ustanowieniu trwałego zarządu można nałożyć, w miarę potrzeby, na jednostkę organizacyjną obowiązek odbudowy lub remontu położonych na tej nieruchomości zabytkowych obiektów budowlanych, w terminie określonym w decyzji (art. 45 ust. 2a)

Podziału nieruchomości dokonuje się na podstawie decyzji wójta, burmistrza albo prezydenta miasta zatwierdzającej podział. W odniesieniu do nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków decyzję, o której mowa powyżej wydaje się po uzyskaniu pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków na podział tej nieruchomości (art. 96 ust 1 i 1a)

Gminie przysługuje prawo pierwokupu w przypadku sprzedaży nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub prawa użytkowania wieczystego takiej nieruchomości (art. 109 ust. 1 pkt 4)

3.6. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150)

Sejmik województwa może w drodze uchwały, w celu zapobieżenia negatywnemu oddziaływaniu na środowisko lub na zabytki określić dla terenu województwa bądź jego części rodzaje lub jakość paliw dopuszczonych do stosowania, a także sposób realizacji i kontroli tego obowiązku. (art. 96)

Ochrona powierzchni ziemi polega na zapewnieniu jak najlepszej jej jakości, w szczególności przez zachowanie wartości kulturowych, z uwzględnieniem zabytków archeologicznych. (art. 101, pkt 1g)

Przegląd ekologiczny instalacji, która jest kwalifikowana jako przedsięwzięcie mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, powinien zawierać opis

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 21 – Poz. 2606

obejmujący istniejące w sąsiedztwie lub bezpośrednim zasięgu oddziaływania instalacji zabytki chronione na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. (art. 238, pkt 1e)

Finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej obejmuje działania związane z utrzymaniem i zachowaniem parków oraz ogrodów, będących przedmiotem ochrony na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. (art. 400a, ust. 1, pkt 26)

3.7. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. – o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880)

Zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków wydaje wojewódzki konserwator zabytków. (art. 83, ust. 2)

Opłata za usunięcie drzew lub krzewów z terenu uzdrowisk, obszaru ochrony uzdrowiskowej, terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków oraz terenów zieleni są o 100% wyższe od opłat ustalonych na podstawie stawek, o których mowa w ust. 4 pkt 1 i ust. 5. (art. 85 ust. 6)

Nie pobiera się opłat za usunięcie drzew jeżeli usunięcie jest związane z odnową i pielęgnacją drzew rosnących na terenie nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków. (art. 86, ust. 1, pkt 3)

3.8. Inne uregulowania prawne.

Obowiązek ochrony zabytków uwzględniony został również w innych ustawach, takich jak:  ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r., Nr 13, poz. 123 z późn. zm.) w art. 1, art. 7b, art. 14a i art. 40  ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (tekst jednolity Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536) w art. 3 i art. 4

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 22 – Poz. 2606

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów przygotowany został zgodnie z założeniami sztandarowych dokumentów krajowych dot. ochrony i opieki nad zabytkami.

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

4.1.1. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami

Na podstawie art. 84-86 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r., minister kultury opracowuje przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabytków Krajowy Program Ochrony i Opieki nad Zabytkami. Program opracowywany jest na okres 4 lat i określa cele i kierunki działań oraz zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami jak również warunki i sposób finansowania planowanych działań.

Zgodnie z delegacją ustawową, Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014-2017, został przygotowany przez Sekretarza Stanu w MKiDN i Generalnego Konserwatora Zabytków. Istotnym rozwiązaniem, porządkującym zagadnienia przedstawione w dokumencie i uwzględnionym na każdym etapie prac, są tematy wiodące, których problematyka została poruszona w co najmniej dwóch obszarach diagnozy oraz dwóch celach szczegółowych. Są to:  podniesienie sprawności i skuteczności działań organów ochrony zabytków, w tym jakości merytorycznej decyzji administracyjnych (szkolenia, standaryzacja działań, itp.),  porządkowanie rejestru zabytków oraz stworzenie wiarygodnej metodologicznie diagnozy stanu zachowania zabytków nieruchomych  zwiększenie uspołecznienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; budowanie przez organy ochrony zabytków partnerskich relacji z obywatelami, jak i propagowanie postaw współodpowiedzialności społecznej za zachowanie zabytków (współpraca z mediami, wykorzystywanie mediów elektronicznych, konkursy, itp.),  wdrożenie procesów kształtowania postawy krajobrazowej wśród organów ochrony zabytków,

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 23 – Poz. 2606

 zwiększenie zaangażowania samorządów, ze szczególnym uwzględnieniem gmin, w ochronę i opiekę nad zabytkami oraz wzmocnienie zaangażowania społecznego na rzecz ochrony zabytków, w tym propagowanie parków kulturowych (ich stanowienie jest władczą kompetencją rad gmin) jako skutecznej formy ochrony zabytków.

Głównym celem programu jest wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Cel ten będzie realizowany za pośrednictwem celów szczegółowych:

 Wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce: porządkowanie rejestru zabytków nieruchomych; o przygotowanie ratyfikacji „Konwencji UNESCO ds. ochrony dziedzictwa podwodnego” o wypracowanie jednolitych standardów działań konserwatorskich w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych o wzmocnienie ochrony krajobrazu kulturowego o opracowanie diagnozy prawnej ochrony zabytków ruchomych o przygotowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków o realizacja badań w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski (AZP) na obszarach szczególnie istotnych ze względu na zagrożenia dla dziedzictwa archeologicznego

 Wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków (chodzi o osiągnięcie większego efektu niż wynika to z sumy podjętych działań): o zwiększenie efektywności zarządzania i ochrony zabytków przez wdrażanie infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach; o wypracowanie standardów pozwalających na lepszy przepływ informacji między organami ochrony zabytków a społecznościami żyjącymi w ich sąsiedztwie; o podniesienie jakości procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków; o merytoryczne wsparcie samorządu terytorialnego w ochronie zabytków.

 Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze i edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji:

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 24 – Poz. 2606

o przygotowanie ratyfikacji „Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa”, Faro 2005; o budowanie świadomości społecznej dotyczącej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania tożsamości narodowej i społeczności lokalnych; o promocja dziedzictwa za pośrednictwem internetu; o zwiększenie i ułatwienie dostępu do zasobu dziedzictwa.

Wdrażanie programu zakłada ścisłą współpracę Generalnego Konserwatora Zabytków, wojewódzkich konserwatorów zabytków, urzędu obsługującego ministra kultury i dziedzictwa narodowego, urzędów wojewódzkich oraz Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Narodowego Muzeum Morskiego – instytucji wdrażających program. Uchwalenie programu ma na celu ujednolicenie polityki konserwatorskiej w wymiarze ogólnokrajowym oraz ułatwienie skoordynowania działań wielu podmiotów skoncentrowanych na ochronie zabytków, tj: organów konserwatorskich, instytucji kultury i osób prywatnych zaangażowanych w społeczną opiekę nad zabytkami.

4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 wraz z uzupełnieniem Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020.

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury jest dokumentem tworzącym ramy zwłaszcza dla nowocześnie pojmowanej polityki kulturalnej państwa funkcjonującej na płaszczyźnie wspólnoty Polski z Unią Europejską. Kluczowym wyzwaniem dla polityki państwa na szereg najbliższych lat jest m.in. działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju kulturalnego poszczególnych regionów Polski. Stopniowe niwelowanie dysproporcji rozwojowych pomiędzy regionami kraju przyczyniać się będzie do poprawy spójności społecznej. Spośród wybranych dziedzin w zakresie szeroko pojętej kultury, opracowane zostały priorytety działania, które skupione są na sprawach najważniejszych dla ciągłości i zmiany polskiej kultury w nadchodzących latach. Wśród wspomnianych priorytetów znalazła się również troska o kulturowe dziedzictwo narodowe. Dziedzictwo zostało określone jako potencjał poszczególnych regionów, który sprzyjać ma wzrostowi konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 25 – Poz. 2606

Realizacja nadrzędnego celu, którym jest dążenie do zrównoważonego rozwoju kulturalnego regionów Polski, opiera się na sukcesywnym realizowaniu wytyczonych celów cząstkowych, m.in. na:  zmniejszeniu dysproporcji regionalnych w rozwoju kultury  poprawie warunków działalności artystycznej.  wzroście efektywności zarządzania kulturą  zachowaniu dziedzictwa kulturowego i aktywnej ochronie zabytków  promocji polskiej kultury za granicą.  ochronie własności intelektualnej i walce z piractwem.  wprowadzeniu innowacyjnych rozwiązań w systemie organizacji działalności kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury.

Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego jest dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w latach 2004 – 2013 w sferze spuścizny kulturowej Polski, stworzonym przez zespół ekspertów przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W Uzupełnieniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 z 2005 roku, Minister Kultury wydłużył horyzont czasowy strategii o kolejne 7 lat. Program jest zgodny z istniejącym prawodawstwem polskim, w tym z: Konstytucją RP, prawem dotyczącym organizowania i prowadzenia działalności kulturalnej, ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, prawem autorskim, prawem regulującym podział administracyjny Polski i ustanawiającym kompetencje, istniejącym prawem gospodarczym i podatkowym oraz prawem europejskim. Celem strategicznym programu jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych. Celami cząstkowymi programu są:  poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków,  kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne,  zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych,  promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą, w szczególności za pomocą narzędzi społeczeństwa informacyjnego,

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 26 – Poz. 2606

 rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego,  tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej,  zabezpieczenie zabytków przed nielegalnym wywozem za granicę.

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu.

4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2011-2020 Opracowanie jest podstawowym i najważniejszym dokumentem samorządu województwa, określającym obszary, cele i kierunki interwencji polityki rozwoju, prowadzonej w przestrzeni regionalnej. Przyjęte zostało, jako załącznik nr 1 do Uchwały Nr XII/183/11 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 26 września 2011 roku. Strategia pełni kluczową rolę, jako generalny plan postępowania władz samorządu regionalnego w procesie zarządzania województwem, ale również, jako narzędzie komunikowania się i partnerskiej współpracy ze społecznością regionalną. Z przeprowadzonej kwerendy i analiz wynika, że Małopolska posiada, jedne z najbogatszych w skali kraju, walory kulturowe i krajobrazowe. Na obszarze regionu znajduje się 8 z 13 zespołów obiektów chronionych, jako światowe dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze UNESCO oraz 5 zespołów zabytkowych uznanych za Pomniki Historii. Dziedzictwo kulturowe stanowi potencjał, który właściwie wykorzystany, może mieć wpływ na rozwój ekonomiczno-społeczny regionu. Jakość i dostępność atrakcyjnych kulturowo miejsc oraz możliwość rozwijania indywidualnych pasji i talentów, wpływa nie tylko na atrakcyjność miejsca zamieszkania, lecz w dużym stopniu decyduje o popularności turystycznej i biznesowej. Ważnym elementem przewagi konkurencyjnej Małopolski, istotnym z punktu widzenia jakości życia w regionie, są bogate walory środowiska przyrodniczego. Zasoby te nie są jednak w pełni wykorzystywane ze względu na nieefektywny system ochrony prawnej oraz słabo rozwinięte mechanizmy zabezpieczenia i kształtowania regionalnego krajobrazu kulturowego i przyrodniczego. Zachowanie dziedzictwa regionalnego dla przyszłych pokoleń to jeden z zasadniczych elementów tej grupy wyzwań. Dziedzina kultury i dziedzictwa narodowego opracowana została w obszarze 2 Strategii „ Dziedzictwo i Przemysły Czasu wolnego”. Określono w tym podrozdziale cel strategiczny, którym jest „Wysoka atrakcyjność Małopolski w obszarze przemysłów czasu wolnego dzięki wykorzystaniu potencjału dziedzictwa regionalnego i kultury”. Proponowany jest nowy 25

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 27 – Poz. 2606

model postępowania, który polega nie tyle na działaniach konserwatorskich przy zabytkach, ale również na zwiększeniu popularności, nadawania zabytkom nowej funkcji przy jednoczesnym zachowaniu ich autentyzmu. Wprowadzony model „użytkowania zabytków” będzie łączył ich ochronę, zwiększenie dostępności, poszukiwanie nowych form opieki nad zabytkami, ale również tworzył sprzyjające warunki dla rozwoju sektora przemysłu czasu wolnego. Kluczowymi działaniami podejmowanymi w zakresie opieki nad regionalnym dziedzictwem kulturowym będą: o Kształtowanie zrównoważonego krajobrazu kulturowego. o Poprawa stanu i sposobu użytkowania zabytków oraz przeciwdziałanie procesowi ich degradacji. o Ochrona i kształtowanie zabudowy historycznych miast i miasteczek. o Ochrona tradycyjnej zabudowy regionalnej i układów ruralistycznych. o Powstrzymanie degradacji wartościowych krajobrazów kulturowych oraz dewastacji obiektów zabytkowych i ich otoczenia. o Kompleksowa rewitalizacja obszarów zdegradowanych. o Zachowanie i rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, w tym przywrócenie rzeczywistej wartości zniszczonym obiektom oraz ponowne określenie dla poszczególnych obiektów ich wartości zabytkowych, wskazanych do bezwzględnego zachowania. o Utrzymanie wielokulturowego bogactwa oraz tożsamości lokalnej i regionalnej szczególnie poprzez wspieranie folkloru, tradycji i sztuki ludowej. o Funkcjonalne zarządzanie kulturą i dziedzictwem kulturowym, w tym rozwój partnerstwa sektora publicznego, pozarządowego i prywatnego o Badanie i dokumentowanie regionalnego dziedzictwa kulturowego. o Poprawa funkcjonowania instytucji opieki nad zabytkami. o Wdrożenie mechanizmów włączających wartości dziedzictwa w obieg gospodarczy. o Zapobieganie degradacji i ochrona zasobów dziedzictwa przyrodniczego regionu o Stworzenie systemu oraz procedur zarządzania dziedzictwem przyrodniczym. o Zintegrowana ochrona krajobrazu kulturowego i środowiska przyrodniczego, szczególnie w zakresie wysokiego poziomu estetycznego otoczenia i ładu przestrzennego

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów na lata 2018-2021 zgodny jest z zapisami Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2011-2020.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 28 – Poz. 2606

4.2.2. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów na lata 2018-2021 jest dokumentem spójnym z nadal obowiązującym Planem Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego, podjętym uchwałą Sejmiku Województwa Małopolskiego w 2003 roku. Celem strategicznym określonym w planie zagospodarowania przestrzennego w polu strategii – pejzaż, jest kształtowanie krajobrazu kulturowego poprzez:  Stworzenie systemu ochrony krajobrazu kulturowego;  Zapobieganie rozproszeniu osadnictwa;  Ochronę dziedzictwa kulturowego na obszarach wiejskich;  Ochronę tradycyjnych form gospodarowania, szczególnie na terenach górskich;  Ochronę zabytków i rewitalizację starej zabudowy;  Humanizację blokowisk

Celami zagospodarowania przestrzennego Małopolski, zapisanymi w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego, w zakresie dziedzictwa kulturowego są:  ochrona i rewaloryzacja zasobów dziedzictwa kulturowego dla podniesienia poziomu wiedzy, świadomości historycznej oraz edukacji społeczeństwa;  wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego dla ochrony tożsamości regionalnej oraz promocji województwa i jego rozwoju gospodarczego;  kształtowanie harmonijnego krajobrazu poprzez prawidłowe kształtowanie struktur przestrzennych od skali urbanistycznej po rozwiązania architektoniczne1 Nowelizacja ustawy o planowaniu przestrzennym z 2015 r. wprowadza obowiązek sporządzenia dla obszaru województwa, audytu krajobrazowego, który identyfikuje krajobrazy występujące na całym obszarze województwa, określa ich cechy charakterystyczne oraz dokonuje oceny ich wartości. Rekomendacje i wnioski zawarte w audycie krajobrazowym uwzględnia się w planie zagospodarowania przestrzennego województwa. Od czasu uchwalenia PZPWM zmieniał się charakter prawny planu, w konsekwencji zakres regulacji i procedura jego sporządzania, dlatego też trwają obecnie prace nad zmianą.

1 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego, s. 66-67. 27

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 29 – Poz. 2606

4.2.3. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w Małopolsce na lata 2014-2017 Dokument ten jest naturalną kontynuacją Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w Małopolsce na lata 2010-2013 oraz wcześniejszego Wojewódzkiego Programu Ochrony Dziedzictwa i Krajobrazu Kulturowego Małopolski na lata 2005-20092. Niniejszy dokument stanowi istotny element strategii zarządzania dziedzictwem kulturowym na obszarze województwa małopolskiego. Celem działania samorządu województwa jest skorelowanie polityki ochrony przestrzeni kulturowej z polityką rozwoju regionalnego i strategią zrównoważonego zagospodarowania województwa. W programie określona została misja, która będzie naczelnym celem działania „PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚCI – ambitne i wieloaspektowe wskazywanie wartości krajobrazu kulturowego, a także zintegrowanie działań na rzecz wzmocnienia systemu ochrony i opieki nad regionalnym dziedzictwem oraz świadomego wykorzystywania jego zasobów dla rozwoju regionu i poprawy jakości życia mieszkańców”3. Ochrona regionalnej przestrzeni kulturowej, która pojmowana jest w szerokim kontekście i wiąże się zarówno z kulturą materialną jak i niematerialną, oparta jest na fundamentalnych przesłankach:  zapewnienie możliwie najskuteczniejszej ochrony regionalnego dziedzictwa kulturowego –zarówno tego najcenniejszego, jak i tych wszystkich jego aspektów, które w powszechnym odbiorze nie są jeszcze postrzegane jako wspólne dziedzictwo kulturowe warte ochrony i opieki,  utrzymanie bogactwa i zróżnicowania kulturowego wynikającego z długiej historii regionu,  umiejętnie połączenie teraźniejszości i przyszłości z przeszłością,  harmonijna korelacja środowiska zurbanizowanego ze środowiskiem przyrodniczym,  powiązanie przestrzeni w sieci o wieloaspektowym znaczeniu i licznych funkcjach.

Misja Wojewódzkiego Programu realizowana będzie poprzez jeden, główny cel strategiczny „Zrównoważone wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego Małopolski dla rozwoju gospodarczego regionu i zapewnienia wysokiej jakości życia Małopolan” oraz dwa cele kierunkowe: „Skuteczna ochrona regionalnej przestrzeni kulturowej i wartości kulturowych oraz „Funkcjonalne zarządzanie regionalną przestrzenią kulturową”. Pierwszy cel skupiony jest w dużej mierze na zabytku, pojęciu jego autentyczności, konsekwentnemu egzekwowaniu

2 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2014-2017, s.5. 3 Tamże, s. 108. 28

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 30 – Poz. 2606

zaleceń konserwatorskich oraz eliminowaniu zagrożeń zniszczenia zabytkowych wartości i substancji obiektu, stosowaniu zasady ochrony zabytków in situ z uwzględnieniem najbliższego otoczenia zabytku. Kolejnym kierunkiem tego celu jest również: stworzenie warunków do naukowego badania i dokumentowania dziedzictwa kulturowego regionu, z wykorzystaniem nowoczesnych metod archiwizacji i cyfryzacji zasobów, oraz sporządzania opracowań studialnych i projektowych, ponadto, stosowanie optymalnych form ochrony strategicznych dla regionu zabytków i obszarów dziedzictwa kulturowego, zapobieganie rozproszeniu osadnictwa oraz przekształceniom układów urbanistycznych, ruralistycznych i tradycyjnej zabudowy historycznych miast, miasteczek i wsi, rewaloryzacja cennych krajobrazów kulturowych połączona z rozwojem przestrzennym, rewitalizacja zabytkowych założeń urbanistycznych i ruralistycznych, zespołów obiektów zabytkowych oraz innych obiektów o wartości artystycznej, historycznej i/lub naukowej, wraz z aspektem społecznym.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów na lata 2018-2021 zgodny jest z zapisami Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w Małopolsce na lata 2014- 2017.

4.2.4. Strategia Rozwoju Powiatu Dąbrowskiego na lata 2014 – 2020. Dokument przyjęty został uchwałą Rady Powiatu Dąbrowskiego w 2014 r. W sztandarowym opracowaniu powiatu określona została wizja, misja oraz pola strategiczne i operacyjne obszaru. Wizja sformułowana została w sposób następujący: „W roku 2020 Powiat Dąbrowski będzie: - obszarem z dynamicznie rozwijającym się sektorem gospodarki, w tym usług, handlu, rolnictwa i przemysłu; - wyróżniał się ekologicznym rolnictwem oraz przetwórstwem rolno - spożywczym stwarzającym przewagę konkurencyjną, przy zachowaniu naturalnego środowiska; - miejscem atrakcyjnym i przyjaznym dla mieszkańców i przyjezdnych, w którym nowoczesność idzie w parze z zachowaniem tradycji i zwyczajów występujących lokalnie; - współpracował z samorządami, organizacjami pozarządowymi, środowiskiem gospodarczym i mieszkańcami dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju, wzrostu jakości życia i włączenia społecznego”, Misja pojmowana jest następująco: „Powiat Dąbrowski skutecznie i nowocześnie zarządza rozwojem, efektywnie wykorzystuje wewnętrzne zasoby, potencjały oraz szanse rozwojowe,

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 31 – Poz. 2606

pobudza kapitał społeczny w celu zwiększenia konkurencyjności, poprawy spójności społecznej i terytorialnej”. Autorzy opracowania wskazali pięć głównych obszarów rozwojowych:  Obszar I: Przedsiębiorczość i aktywność  Obszar II: Infrastruktura i dostępność  Obszar III: Usługi publiczne  Obszar IV: Bezpieczeństwo publiczne, ekologiczne, zdrowotne i społeczne  Obszar V: Zarządzanie rozwojem powiatu Odniesienie do szeroko pojętej kultury i turystyki wskazane zostało w Obszarze I i III:  Obszar I Cel strategiczny 1.3. Rozwój przemysłu czasu wolnego. Cele operacyjne: 1.3.1. Zintegrowanie oferty turystycznej, rekreacyjnej, sportowej i kulturalnej na terenie powiatu. 1.3.2. Wzbogacenie oferty turystycznej, rekreacyjnej, sportowej i kulturalnej placówek powiatowych w tym Centrum Polonii – Ośrodka Kultury, Turystyki i Rekreacji w Brniu, Biblioteki Powiatowej, szkół ponadgimnazjalnych. 1.3.3. Wykorzystanie programu subregionalnego, szczególnie w obszarze rozwoju przemysł czasu wolnego 1.3.4. Rozwój „srebrnej gospodarki” przy udziale Uniwersytetu Trzeciego Wieku na terenie powiatu.  Obszar III Cel strategiczny 3.3. Dbałość o spójność, atrakcyjność i dostępność oferty kulturalnej, sportowej i rekreacyjnej. Cele operacyjne: 3.3.1. Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego. 3.3.2. Realizacja zintegrowanej oferty kulturalnej, sportowej i turystycznej na terenie powiatu. 3.3.3. Wykorzystanie potencjału powiatu w tym jego walorów środowiskowych w obszarze rozwoju przemysłu czasu wolnego.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów na lata 2018-2021 zgodny jest z zapisami Strategii Rozwoju Powiatu Dąbrowskiego na lata 2014-2020.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 32 – Poz. 2606

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy. Dokumenty programowe gminy.

5.1.1. Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Gręboszów na lata 2014-2020.

Strategia Rozwoju społeczno-gospodarczego Gminy Gręboszów na lata 2014 – 2020 przyjęta została Uchwałą Nr XXX/187/2014 Rady Gminy Gręboszów z dnia 31 marca 2014, a późniejsze zmiany wprowadzone zostały Uchwałą Nr XIII/119/2016 Rady Gminy Gręboszów z dnia 29 listopada 2016 roku . Opracowanie jest podstawowym dokumentem określającym wizję, misję cele strategiczne, cele operacyjne i finansowe oraz obszary rozwojowe Gminy Gręboszów. Strategia posiada szeroki kontekst regionalny i ogólnopolski. Jej cele strategiczne są ściśle powiązane z dokumentami strategicznymi określającymi rozwój województwa małopolskiego, regionu i kraju. Diagnoza sytuacji społeczno – gospodarczej i przestrzennej gminy, w tym badania ankietowe oraz analiza różnych uwarunkowań zewnętrznych, pozwoliła na wypracowanie wizji oraz kierunków rozwoju Gminy Gręboszów. Wizja gminy Gręboszów w prognozowanym czasie 2014-2020 r. to: „GMINA GRĘBOSZÓW to miejsce wyróżniające się na tle Powiśla Dąbrowskiego w województwie małopolskim swoim dynamicznym rozwojem gospodarczym, atrakcyjnymi warunkami do prowadzenia gospodarstw ekologicznych oraz rolnictwa o charakterze specjalistycznym, zgodnie z poszanowaniem środowiska naturalnego”4. MISJA GMINY opisuje jej mandat do realizacji wizji rozwoju oraz nadrzędne wartości, jakimi gmina będzie się kierować podejmując działania na rzecz realizacji wizji: „GMINA GRĘBOSZÓW poprzez realizację celów strategicznych i związanych z nimi zadaniami inwestycyjnymi poprawia sposób funkcjonowania życia mieszkańców w różnych sferach, w tym podkreślając dotychczasowy dorobek dziedzictwa kultury i środowiska”5. Misja opierać się będzie na realizacji zadań, dla których wyznaczono główne obszary rozwoju: OBSZAR I: ROLNICTWO OBSZAR II: OCHRONA DZIEDZICTWA NATURALNEGO

4 Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Gręboszów na lata 2014-2020, Gręboszów 2014, s. 161. 5 Tamże, s. 162. 31

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 33 – Poz. 2606

OBSZAR III: INFRASTRUKTURA TECHNICZNA OBSZAR IV: SFERA SPORTU, REKREACJI I KULTURY OBSZAR V: INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA I KAPITAŁ LUDZKI Tematyka kultury poruszona została w Obszarze IV, gdzie cel strategiczny 4: „Rozwój instytucji kultury, edukacji i sportu dla zwiększenia aktywności społecznej i zawodowej przy wykorzystaniu bazy edukacyjnej, sportowej i kulturalnej” dotyka potrzeb związanych z rozwojem tej właśnie dziedziny w życiu społecznym gminy:  Cel operacyjny 4.1. Budowa ścieżek rowerowych z niezbędną infrastrukturą.  Cel operacyjny 4.2. Modernizacja obiektów użyteczności publicznej dla poszerzenia oferty kulturalnej w gminie o nowe formy spędzania wolnego czasu przez mieszkańców.  Cel operacyjny 4.3. Wprowadzenie nowych programów Gminnego Centrum Kultury i Czytelnictwa rozwijających umiejętności artystyczne dzieci i młodzieży.  Cel operacyjny 4.4. Promocja turystyki oraz agroturystyki w gminie.  Cel operacyjny 4.5. Podnoszenie wiedzy mieszkańców o lokalnej tradycji, kulturze, zabytkach występujących na terenie gminy poprzez akcje informacyjno - promocyjne.

5.1.2. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Gręboszów 2000 r. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego jest podstawą bieżących działań władz samorządowych Gminy, jak też planów rozwojowych, w tym materiałem merytorycznym i dokumentem wyjściowym do wykonania opracowań planistycznych z zakresu gospodarki przestrzennej. W opracowaniu zostały wskazane i poddane analizie następujące uwarunkowania:  Środowisko przyrodnicze  Środowisko kulturowe  Infrastruktura techniczna  Komunikacja  Ustalenia obowiązującego planu  Zainwestowanie terenu  Własność komunalna i skarbu państwa  Zagadnienia demograficzne

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 34 – Poz. 2606

Poszczególne uwarunkowania zostały przeanalizowane pod kontem problemów rozwojowych, dla których określono działania minimalizujące bądź likwidujące problem. W odniesieniu do środowiska kulturowego wskazano następujące problemy rozwojowe:  Niekorzystne przekształcenia zabudowy mieszkaniowej wsi-brak kontynuacji cech tradycyjnej zabudowy w budownictwie współczesnym i znaczne przemieszanie różnych typów zabudowy  Niedostateczna atrakcyjność przestrzeni publicznych w rejonach koncentracji usług  Niski standard zagospodarowania i urządzenia części działek i terenów otaczających współczesną zabudowę mieszkalną i usługową  Niska wartość techniczna bądź użytkowa części zabudowy tradycyjnej o cechach zabytkowych-możliwość utraty obiektów świadczących o tożsamości kulturowej obszaru  Niedostatek instrumentów prawnych, planistycznych i organizacyjnych do prowadzenia czynnej ochrony zasobów i kształtowania atrakcyjnego wizerunku gminy Kierunkowe działania w celu ochrony najcenniejszych zasobów środowiska kulturowego gminy: - Ustalenia i uchwalenia w miejscowych planach zagospodarowania dot prawidłowego kształtowania zabudowy mając na uwadze aspekt atrakcyjności krajobrazu, - Koordynacja działań poszczególnych inwestorów w oparciu o plan miejscowy uwzględniający aspekt porządkujący i integrujący przestrzeń z dawną zabudową - Promocja dobrych wzorców - Wsparcie finansowe dla właścicieli obiektów o cechach zabytkowych oraz pomoc w zagospodarowaniu ich jako atrakcji turystycznych6 Za główny cel rozwoju gminy przyjęto: „Rozwój gospodarczy gminy oparty na intensyfikacji rolnictwa i gałęzi około rolniczych i pozarolniczych przy jednoczesnej trosce o środowisko przyrodnicze i wykorzystaniu szans jakie wynikają z zasobów gminy – zmierzający do podniesienia standardu życia mieszkańców”. Określono również cele strategiczne: - C1: cele dotyczące konieczności zapewnienia mieszkańcom gminy odpowiednich standardów w zakresie jakości życia, pozwalających mieszkańcom na realizację ich aspiracji i potrzeb (w tym zapewnienie atrakcyjnego wizerunku gminy poprzez

6 Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Gręboszów 2000 r., s.6. 33

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 35 – Poz. 2606

zachowanie tożsamości kulturowej obszaru oraz utrzymanie otwartych przestrzeni o dużych walorach krajobrazu przyrodniczo-kulturowego) - C2: cele dotyczące rozwoju gospodarczego, wykorzystując szanse i mocne strony gminy Studium określa politykę ochrony dziedzictwa kulturowego i kształtowanie atrakcyjnego krajobrazu jako aspektu zachowania tożsamości kulturowej wsi gminy Gręboszów: - Zachowanie wartości zasobów dziedzictwa kulturowego - Zachowanie otwartego krajobrazu charakterystycznego dla terenów nadwiślańskich - Ochrona stanowisk archeologicznych - Wprowadzenie form ochrony konserwatorskiej - Wprowadzenie zachęt dla osób zainteresowanych zagospodarowaniem i odnową obiektów o cechach zabytku - Kształtowanie nowej zabudowy w oparciu o formę tradycyjną - Wytypowanie najwartościowszych obiektów zabytkowych i objęcie ich ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy.

5.2.1. Charakterystyka gminy Gręboszów - gmina wiejska położona jest w północno-wschodniej część województwa małopolskiego, w zachodnim krańcu powiatu dąbrowskiego. Naturalną granicą gminy od zachodu jest rzeka Dunajec, natomiast od strony północnej, na długości ok. 10 km gmina ograniczona jest rzeką Wisłą, oddzielającą ją jednocześnie od województwa świętokrzyskiego. Gmina Gręboszów graniczy: - od wsch. z gminami powiatu dąbrowskiego, tj. z gminą Bolesław i Olesno - od zachodu (przez Dunajec) z gminą Wietrzychowice - od południa z miastem i gminą Żabno - od północy gmina Gręboszów graniczy (przez Wisłę) z gminami: Opatowiec i Nowy Korczyn w powiecie buskim, woj. Świętokrzyskim Gmina Gręboszów znajduje się w odległości 20 km od siedziby powiatu, którym jest miasto Dąbrowa Tarnowska, oraz ok. 80 km od siedziby województwa małopolskiego – Krakowa.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 36 – Poz. 2606

Położenie gminy Gręboszów na tle powiatu dąbrowskiego (aut. Mariusz G.)

Gmina Gręboszów zaliczana jest do najmniejszych gmin Małopolski zarówno pod względem liczby ludności, jak i powierzchni, która wynosi 48,49 km2, co stanowi 9,2 % powierzchni powiatu dąbrowskiego i około 0,3 % powierzchni województwa małopolskiego. W skład gminy wchodzi 15 sołectw: Bieniaszowice, Biskupice, Borusowa, Gręboszów, Hubenice, Karsy, Kozłów, Lubiczko, Okręg, Ujście Jezuickie, Wola Gręboszowska, Wola Żelichowska, Zapasternicze, Zawierzbie i Żelichów. Gmina liczy ok. 3499 mieszkańców (stan z 31.12.2013 roku) z tego 395 osób mieszka w Gręboszowie. Do najludniejszych wsi należą:, Wola Żelichowska - ok. 390 mieszkańców niewiele mniejsza jest Borusowa – 375 oraz Ujście Jezuickie - 369. Poszczególne sołectwa położone są w płaskich dolinach zalewowych Wisły lub na niewielkich terasach wznoszących się kilka metrów nad ich poziomem. Cała gmina wznosi się od 165 do 180 m n.p.m. i całkowicie pozbawiona jest lasów. Tylko tereny nad samą Wisłą porastają zarośla wiklinowe i zagajniki wierzbowo-olchowe. W sieci komunikacji drogowej gminy Gręboszów ważną rolę odgrywa 10 kilometrowy odcinek drogi wojewódzkiej nr 973 Żabno-Borusowa, która przebiega przez wschodnią część gminy, z południa na północ. Trasa ta łączy się z przeprawą promową przez

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 37 – Poz. 2606

Wisłę z drogą krajową nr 79 Kraków - Sandomierz. Trasa ma duże znaczenie gospodarcze dla gminy i całego regionu, aczkolwiek słabym punktem komunikacyjnym jest brak przepraw mostowych ułatwiających połączenie drogowe z sąsiednimi gminami i województwami. Przeprawy promowe w Borusowej oraz Ujściu Jezuickim są niewystarczające aby gmina rozwijała się dynamicznie.

5.2.2. Zasoby przyrodnicze gminy. Obszar gminy Gręboszów położony jest w obrębie rozległej jednostki morfologicznej -Kotlinie Sandomierskiej, zwanej w tym fragmencie Niziną Nadwiślańską i jednostki geologiczno-strukturalnej – tzw. Zapadlisku Przedkarpackim. Kotlina Sandomierska stanowiąca człon obniżenia zwanego zapadliskiem przedgórskim, tworzyła się w miocenie w wyniku ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej. Cały teren jednostki administracyjnej usytuowany jest w zlewni Wisły i Dunajca. Ok. 95% obszaru należy do zlewni Wisły, pozostałe natomiast do zlewni Dunajca. Wisła stanowi naturalną północną granicę gminy, a ujściowy odcinek Dunajca – granicę zachodnią. Obszar gminy Gręboszów, w przeciwieństwie do większości gmin województwa małopolskiego, charakteryzuje się mało urozmaiconą rzeźbą terenu, jest monotonny i całkowicie pozbawiony lasów. Użytki leśne zajmują obszar 295 ha, co stanowi ok. 0,65% ogólnej powierzchni gminy. Niegdyś dolina Wisły opanowana była przez łęg topolowo- wierzbowy. Występowanie tych lasów w chwili obecnej zostało mocno ograniczone w wyniku pozyskiwania terenu pod użytki zielone i orne. Jedynie tereny nad samą Wisłą, na międzywalu, porastają zarośla wiklinowe i zagajniki wierzbowo-olchowe. Na terenach podmokłych i w dolinach strumyków występują nieliczne okazy topoli białej, wierzby białej i kruchej. Na obszarze gminy występują jeszcze endemiczne rośliny: konwalia majowa, goździk kosmaty, storczyk plamisty, kruszczyk błotny, podkolan zielonawy i centuria pospolita. Formy ochrony przyrody w gminie. Na terenie gminy wyróżniony został obszar charakteryzujący się szczególnymi walorami przyrodniczymi, który objęto ochroną: Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Wisły – o łącznej powierzchni 2 684 ha, obejmujący m.in. teren części gminy Gręboszów, tj. północne fragmenty miejscowości: Ujście Jezuickie, Biskupice, Zawierzbie, Karsy, Borusowa oraz Hubenice. W gminie Gręboszów granica Obszaru Chronionego Krajobrazu biegnie wałami przeciwpowodziowymi i obejmuje powierzchnię 406,9 ha. Obszar ten ustanowiony został na

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 38 – Poz. 2606

mocy rozporządzenia (Nr 23/96) Wojewody Tarnowskiego z dnia 28 sierpnia 1996r., w sprawie wyznaczenia obszarów chronionego krajobrazu województwa tarnowskiego. Większość powierzchni tego obszaru zajmują grunty zadrzewione (209,12 ha) oraz wody płynące. Specyfika roślinności gminy, zwłaszcza Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Wisły, przejawia się dominacją zaroślowych formacji roślinnych, głównie wiklin nadrzecznych utworzonych przez różne gatunki wierzb wąskolistnych. Mniejszy udział mają zbiorowiska roślinności łęgowej7. W warstwie zielnej zauważono ekspansywną dominację nawłoci późnej. Licznie występują: jeżyna popielica, kielisznik zaroślowy, kanianka wielka, chmiel zwyczajny, pokrzywa zwyczajna.

5.2.3. Zarys historii obszaru gminy Osadnictwo na terenach gminy Gręboszów sięga okresu neolitu, czyli młodszej epoki kamiennej (ok. 5500-2300 roku p.n.e), kiedy to pojawiła się ludność rolnicza, prowadząca osiadły tryb życia. Sprzyjały temu warunki naturalne obszaru: niezalesione tereny u ujścia Dunajca do Wisły były dogodnym miejscem do prowadzenia osiadłego trybu życia. Podczas badań archeologicznych odnalezione zostały punkty i ślady osadnicze wskazujące na istnienie dawnych osad kultury łużyckiej, przeworskiej oraz ludności celtyckiej i germańskiej. Walory tego terenu doceniły w okresie późniejszym ludy zamieszkujące ziemie w okresie wpływów rzymskich (II w. p.n.e.-III w. n.e.). Ludność tych ziem utrzymywała liczne związki handlowe z Cesarstwem Rzymskim (fakt ten potwierdza znalezienie na terenie Gręboszowa „skarbu” składającego się z monet rzymskich). Od poł. IV w. następuje stagnacja i zanik osadnictwa związany najpewniej z najazdem Hunów. Kolejny okres osadniczy odnotowano na terenie gminy na przełomie VII/VIII w. i związany był on z napływem ludności słowiańskiej ze wschodu. Do k. VIII w. Słowianie pozostawali w zależności od Kaganatu Awarskiego z ośrodkiem na nizinie Panońskiej. W wyniku ostatecznej klęski Awarów w starciu z Karolem Wielkim w 805 r., nastąpił przełom i uniezależnienie się plemion Słowiańskich. Wtedy też powstało Państwo Samona, a następnie Państwo Wielkomorawskie, które prawdopodobnie podporządkowało sobie plemiona nad górną Wisłą i Sanem. Nie udało się definitywnie stwierdzić czy plemiona te tworzyły związek o nazwie Wiślanie czy Chrobacja, gdyż w przekazach funkcjonują obie nazwy. Pewnikiem jest natomiast to, że teren obecnej gminy Gręboszów znajdował się w centrum terytorium związku Wiślan, podporządkowanego przynajmniej od X w. Królestwu Czeskiemu i diecezji katolickiej w Ołomuńcu. Istniało

7 Monografia Gminy Gręboszów, [red:] Wł. Chorązki, Gręboszów 2015, s.16 37

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 39 – Poz. 2606

wtedy ponad 100 grodów i strażnic, które usytuowane były na skrzyżowaniach ważnych szlaków handlowych i przy ważnych przeprawach ( np. w rejonie Opatowca)8. Wykopaliska archeologiczne przeprowadzone w XX w. wykazały, że wszystkie grody wiślańskie zostały zniszczone między k. X a połową XI w. w okresie tzw. kryzysu Państwa Piastowskiego. Przebudową kraju zajął się Kazimierz Odnowiciel, syn Mieszka II, który zastał kraj spustoszony po najazdach wojsk cesarskich, czeskich i ruskich. Siedzibą dworu książęcego uczynił w 1041 r. miasto Kraków gdyż nie ucierpiało ono dotkliwie podczas najazdów. Władca sprowadził do kraju z Niemiec zakon benedyktynów, którego zadaniem miało być szerzenie chrześcijaństwa w Małopolsce. Pierwotna siedziba mnichów benedyktyńskich miała być na Skałce w Krakowie, ostatecznie otrzymali z nadania Tyniec. W kolejnych wiekach mnisi benedyktyńscy odegrali istotną rolę w procesie osadniczym. Od XI do pocz. XIII w. mnisi z klasztoru tynieckiego byli inicjatorami pierwszych akcji osadniczych. Mieli oni w posiadaniu Opatowiec położony na lewym brzegu Wisły i sprawowali kontrolę nad przeprawą rzeczną w Ujściu. Źródła potwierdzają, że trakt nadwiślański łączył się tu z traktem dunajeckim, który biegł wzdłuż Dunajca przez Gręboszów i Otfinów do Sącza. Wzdłuż tego traktu z pewnością istniały jakieś osady, gdyż wymienione są one w dokumencie z 1244 r. Ten etap kolonizacji przerwały najazdy mongolskie z 1241 r. i 1259 r., w czasie których zniszczony został Opatowiec i Nowe Miasto Korczyn, które pełniły istotną rolę w procesie osadniczym. Osadnicy pochodzili głównie z ludnych terenów w rejonie Wiślicy i Korczyna. Kolejna akcja kolonizacyjna miała miejsce w XIII i XIV w. i przebiegała już na prawie niemieckim. Akcje osadnicze musiano zaczynać od nowa co kilkadziesiąt lat z powodu częstych wylewów Dunajca i Wisły oraz zmiany ich koryta. Na terenie obecnej gminy Gręboszów z tego powodu zniknęły wioski, które wymieniane były w średniowiecznych źródłach: np. wioska Glinik, Ostróg czy Wodomcza9. Struktura własnościowa na terenie gminy Gręboszów, znana w późniejszych wiekach, ukształtowała się przed połową XIV w. Wzmianki źródłowe z 1124 r. dot. posiadania klasztoru tynieckiego, świadczą o tym, że benedyktyni mogli posiadać nie tylko wioski na lewym brzegu Wisły na czele z Opatowcem, ale również tereny na prawym brzegu, min. Ujście (Jezuickie). W 1504 r. benedyktyni tynieccy kupili część wsi Ujście i byli jej właścicielami do końca XVI w. Pierwsze wzmianki źródłowe o własności rycerskiej w rejonie Gręboszowa pochodzą dopiero z k. XIII w. W odróżnieniu od innych terenów województwa sandomierskiego, na obszarze obecnej gminy Gręboszów, dobra rycerskie były mocno

8 Tamże, s.22. 9 Tamże, s.25. 38

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 40 – Poz. 2606

rozdrobnione. W XV w. dominował w rejonie Gręboszowa ród rycerski, który pieczętował się herbem Półkozic, a konkurowali z nim Nieczujowie (Gręboszowscy) i Tarnowscy. Na równi zagmatwana była do roku 1772 przynależność parafialna obecnych obszarów gminy. W tym miejscu należy dodać, że omawiane tereny do czasów rozbiorów nierozerwalnie związane były z ośrodkami położonymi na lewym brzegu Wisły, która przez stulecia nie stanowiła bariery, a wręcz przeciwnie stanowiła oś wzdłuż której ogniskowało się życie gospodarcze, społeczne i polityczne. Wisła była szlakiem komunikacyjnym. Mocne były również związki rodzinne między mieszkańcami miejscowości położonych na obu brzegach Wisły, gdyż większość mieszkańców terenów położonych na południowym brzegu Wisły pochodziła z kolejnych fal osadniczych napływających z północnego brzegu Wisły. W pierwszym etapie kolonizacyjnym (1 poł. XII — 1 poł. XIII wieku) osady położone tuż nad brzegiem Wisły lub Dunajca włączano do istniejących już parafii: p.w. św. Szymona i Judy Apostołów w Opatowcu (Ujście, Biskupice i Bieniaszowice albo do parafii p.w. św. Mikołaja w Starym Korczynie (Hubienice). W XIII wieku powstała parafia p.w. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie i do niej włączano nowo lokowane wioski (Karsy, Kozłów, Lubiczko, Wola Gręboszowska, Wola Żelichowska itd.). Żelichów należał do parafii p.w. św. Piotra i Pawła Apostołów w Otfinowie, który powstał w wyniku fali kolonizacyjnej biegnącej od południa wzdłuż Dunajca. Po I rozbiorze Polski część ziem gminy zakupił hrabia Wodzicki — zwolennik austriackich rządów. W okresie powstania listopadowego przez te ziemie szedł przemyt żywności i broni z Galicji. W roku 1863 przez komorę celną w Ujściu Jezuickim przybywali tutaj uciekinierzy z Królestwa Polskiego po powstaniu listopadowym. To tu został aresztowany przez Austriaków powstańczy dyktator gen. Marian Langiewicz. W okresie I wojny światowej w okolicach Gręboszowa toczyły się walki w których brał udział 1 pułk legionów dowodzony przez Józefa Piłsudskiego, który to 29 września 1914 roku wraz z I Pułkiem Piechoty Legionów Polskich przeprawił się na lewy brzeg Dunajca. Działania wojenne przyczyniły się do częściowego zniszczenia Gręboszowa. W trudnym okresie międzywojennym wielu mieszkańców Gręboszowa wyemigrowało w poszukiwaniu lepszego bytu. W roku 1934 w skład gminy wchodziło 12 sołectw: Bieniaszowice, Biskupice, Borusowa, Gręboszów, Hubenice, Karsy, Kozłów, Lubiczko, Okręg, Ujście Jezuickie, Wola Gręboszowska, Wola Żelichowska, Zapasternicze, Zawierzbie i Żelichów. Gmina zajmowała obszar 46 km2 a liczba ludności wynosiła około 5,3 tys. osób. W historię Gręboszowa wpisana jest martyrologia narodu polskiego. Już od pierwszych dni września 1939 r. na terenie gminy Gręboszów toczyły się walki żołnierzy

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 41 – Poz. 2606

Wojska Polskiego z przeważającymi siłami Wehrmachtu. Walczyły tu dwie dywizje Grupy operacyjnej „Boruta”: 6. Dywizja Piechoty oraz 21. Dywizja Piechoty Górskiej. Walki były krótkie, aczkolwiek krwawe i intensywne. Nastąpił czas okupacji hitlerowskiej. Teren powiatu dąbrowskiego włączony został do utworzonego przez hitlerowców tworu, tzw. Generalnej Guberni. Powiat utracił wszystkie swe uprawnienia samorządowe. Zgodnie z planami niemieckimi, Generalna Gubernia miała być głównym rezerwuarem siły roboczej dla potrzeb rolnictwa i przemysłu III Rzeszy. Z terenu gminy Gręboszów wiele osób wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. Na tych ziemiach ginęli partyzanci i przypadkowi mieszkańcy (pacyfikacja Ujścia Jezuickiego). Okupacja ziem Gręboszowskich skończyła się oficjalnie 17 stycznia 1945 r. kiedy to powiat dąbrowski zajęły oddziały Armii Radzieckiej. Rys historyczny miejscowości gminy.

BIENIASZOWICE Wieś położona jest nad Dunajcem, kilka km na południe od Gręboszowa. na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m, a jej powierzchnia wynosi 2,49 km2. Wieś liczy ok. 150 mieszkańców. Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XIV i pochodzi od imienia Bieniasz (syn Bienia). Pierwsza wzmianka źródłowa o wsi pochodzi z roku 1395, ale powstała ona najpewniej jeszcze w XIII w. Bieniaszowice od początku istnienia do 1772 roku należały do parafii śś. Szymona i Judy Apostołów w Opatowcu. Jan Długosz wymienił wieś Bieniaszowice w Liber Beneficiorum. Wieś należała wtedy do braci: Proaczka i Bohuna herbu Drużyna. We wsi były łany kmiece i folwark rycerski. Bieniaszowice były jedyną wioską na terenie obecnej gminy gdzie panowały odmienne stosunki własnościowe. Przez całe dzieje nigdy nie było tu wielkiej ani średniej własności szlacheckiej. Dominowała tu drobna szlachta gospodarująca na niewielkich kawałkach ziemi. Potwierdza ten fakt lustracja dóbr wojewody sandomierskiego z roku 1579, która stwierdziła, że we wsi było kilku właścicieli: Mikołaj Paluski miał tu 3 zagrodników z rolami, 2 komorników z bydłem i 1 komornika bez bydła; Stanisław Dembicki — 2 kmieci na ½ łana, 4 zagrodników i 2 komorników z bydłem, a Stanisław Opatkowski z bratem Janem mieli wspólny folwark oraz po ½ łana oraz 2 zagrodników z rolami i 2 komorników bez bydła. Nieznani są kolejni właściciele wsi, ale wiadomo, że pod koniec XVIII wieku wieś znalazła się w rękach Wodzickich. Zofia z Krasińskich Wodzicka rozpoczęła skup kluczy dóbr i okolicznych wiosek należących do rządowego funduszu religijnego oraz rządowych dóbr kameralnych. Jedyną spadkobierczynią tych ogromnych dóbr była córka Wodzickich - Łucja Wodzicka, a

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 42 – Poz. 2606

następnie jej córka Zofia Antonina Przerębska, która w 1816 r. wyszła za mąż za napoleońskiego generała – Józefa Bonawenturę Załuskiego i wniosła mu w posagu wspomniany majątek. Gen. Józef Bonawentura Załuski jest pochowany w kościele paraf. w Gręboszowie gdzie znajduje się jego okazały nagrobek10. Ostatnią dziedziczką z rodu Załuskich była wnuczka generała – Jadwiga, która poślubiła Hektora hr. Kwileckiego herbu Szreniawa z Wielkopolski. Po 1930 r. właścicielem częściowo rozprzedanego już majątku był Henryk Wysocki, natomiast po II wojnie został on rozdzielony pośród miejscowych chłopów.

BISKUPICE Biskupice to wieś licząca ok. 150 mieszkańców. Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XIV i pochodzi od słowa „biskup” (czyli własność biskupów, analogicznie do Opatowca czyli własności opatów). Powierzchnia wsi wynosi 2,83 km2. Leży nad Wisłą, kilka km na zachód od stolicy gminy — Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Pierwsza wzmianka źródłowa o Biskupicach pochodzi z roku 1391, ale powstanie wsi datowane jest przynajmniej na XIII w. Wieś podobnie jak Bieniaszowice od początku istnienia do 1772 roku należała do parafii śś. Szymona i Judy Apostołów w Opatowcu. Biskupice od początku swego istnienia należały do biskupów krakowskich, najpierw do tzw. klucza kasńskiego, a następnie do duchownych dóbr wiślickich (XVI w) i w końcu do dóbr dobrowodzkich. Lustracja dóbr wojewody sandomierskiego z roku 1579 stwierdziła, że wieś należała do biskupów krakowskich, ale dzierżawiona była wówczas przez niejakiego Romiszowskiego. We wsi było 4 kmieci na 2 łanach, 1 zagrodnik z rolą, 1 chałupnik, 3 komorników z bydłem oraz rzemieślnik. Po roku 1784 dobra duchowne w Biskupicach jak również w Ujściu i Karsach zostały skonfiskowane przez władze austriackie i włączone do tzw. rządowego funduszu religijnego. Po wojnach napoleońskich, które nadwyrężyły skarb Cesarstwa Austriackiego, podjęto decyzję o sprzedaży dóbr kameralnych oraz tych należących do rządowego funduszu religijnego. Tym sposobem, na aukcji, hr. Artur Stanisław Potocki nabył Biskupice oraz byłe królewskie dobra mędrzechowskie: Borusowa, Hubenice, Kozłów, Zapasternicze i Zawierzbie. Po śmierci syna hr. Artura Władysława Potockiego w 1890 r., część klucza dóbr rozprzedano, a część została rozparcelowana. BORUSOWA

10 Monografia Gminy Gręboszów, [red:] Wł. Chorązki, Gręboszów 2015, s. 85. 41

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 43 – Poz. 2606

Borusowa to wieś licząca ok. 450 mieszkańców. Obecna nazwa wsi Borusowa - (Borzyszowski Staw — XIV w., Boruszowa — XVIII w.) ukształtowała się w końcu wieku XVI i pochodzi od imienia Borzysz lub Borzysław. Powierzchnia wsi wynosi 6,87 km2. Leży nad Wisłą, kilka km na północ od Gręboszowa, na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Źródła podają, iż we wczesnym średniowieczu istniała osada na terenie obecnej wsi, ale wchodziła ona w skład książęcej wsi Hubenice. Świadczy o tym wzmianka o jeziorze Boruszowskim, które zostało wydzierżawione przez Kazimierza Wielkiego franciszkanom nowokorczyńskim w roku 1346. Samodzielna wieś o nazwie Borusowa powstała dopiero w 4 ćwierci XVI wieku, gdyż po raz wymieniono ją w spisie podymnego królewskiego starostwa nowokorczyńskiego z roku 1596 razem z Zawierzbiem i inną niezidentyfikowaną wioską w parafii gręboszowskiej — Świnia Wola. W roku 1612 ze starostwa nowokorczyńskiego wyłączono ekonomię wiślicką i w jej skład weszła Borusowa. Lustracja dóbr wojewody sandomierskiego z roku 1579 nie wymienia jeszcze tej wsi. Wieś od początku istnienia do 1772 roku należała do parafii św. Mikołaja w Starym Korczynie. Po I rozbiorze Polski dobra królewskie w Borusowej zostały skonfiskowane przez władze austriackie i ostatecznie sprzedane podobnie jak kilka innych wsi rodzinie Potockich z ośrodkiem w Mędrzechowie. Po śmierci hr. Artura Potockiego w 1890 r. folwark w Borusowej trafił w ręce rodziny Bzowskich. Majątek pozostał w rękach Bzowskich do czasu powojennej parcelacji.. GRĘBOSZÓW Gręboszów – stolica gminy licząca ok. 400 mieszkańców. Obecna nazwa wsi ukształtowała się w końcu wieku XIII i pochodzi o imienia Grębosz, w poprzednich wiekach brzmiała ona nieco inaczej - Grabossow — 1287, Gramboschow — 1343, Grambisscz 1346, Gramboschow — 1470-80. Powierzchnia wsi wynosi 5,56 km2 i leży ona kilka km od ujścia Dunajca do Wisły. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Gręboszów to jedna z najstarszych wsi w gminie, istniała z całą pewnością na początku XIII wieku. Osada Gręboszów była ściśle związana z gęsto zaludnionymi terenami na lewym brzegu Wisły (rejon Opatowca, Starego Korczyna i Wiślicy). Prawy brzeg Wisły porośnięty był nieprzebytą puszczą z wąskim, żyznym choć bagiennym pasem wzdłuż Wisły i Dunajca. Wyżej położone miejsca nadawały się do natychmiastowego zasiedlenia. Już w przeszłości tereny te były okresowo zasiedlane. W miarę karczowania puszczy i osuszania mokradeł (od początku XIII do końca XV wieku) naturalną koleją rzeczy było przesuwanie się osadnictwa na wschód od Dunajca i południe od Wisły. Gręboszowska osada od swych

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 44 – Poz. 2606

najdalszych początków istnienia zmagała się z corocznymi wylewami Wisły i Dunajca. Była wielokrotnie niszczona i na nowo odbudowywana. Pierwsza wzmianka źródłowa o Gręboszowie pochodzi dopiero z roku 1287, choć wieś i kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP musiały istnieć sporo wcześniej. Należy dodać, iż parafia gręboszowska należała do dekanatu bolesławskiego. W 1 poł. XIV wieku liczyła ok. 400 wiernych, a liczba ta rosła z kolejnymi stuleciami, aż w połowie XVIII wieku parafia gręboszowska osiągnęła liczbę 1224 wiernych. Do gręboszowskiej parafii należały wioski: Karsy z Wolą Karską, Kozłów, Lubiczko i Wola Gręboszowska. Na przełomie XVI/XVII wieku doszły: Wola Żelichowska, Zawierzbie i Świnia Wola, a w XVIII wieku — Zapasternicze. Nie ma również pewności, kiedy dokładnie wzniesiono pierwszy drewniany kościół w Gręboszowie. Pierwsza wzmianka o gręboszowskiej parafii p.w. Wniebowzięcia NMP, pochodzi dopiero ze spisu świętopietrza sporządzonego w latach 1325-27. Ale wtedy parafia gręboszowska była już „zasiedziała” i dobrze zorganizowana. W takim razie musiała ona powstać co najmniej w połowie XIII wieku (po najazdach mongolsko-tatarskich). Początkowo mogła ona być tylko filią parafii w Wiślicy lub Starym Korczynie. Źródła nie podają ze stuprocentową pewnością czyją własnością była wieś Gręboszów w 1 poł. XIII wieku, aczkolwiek wiadomo, że pod koniec XIII wieku Gręboszów pozostawał w rękach przedstawicieli rodu rycerskiego pieczętujących się herbem Nieczuja. Być może to oni byli założycielami wsi. Kolejne wzmianki o Nieczujach z Gręboszowa pochodzą z roku 1343 kiedy to papież Klemens nakazał duchownemu Siegniewowi oraz jego braciom: Jakubowi i Witkowi —synom Włościeja z Gręboszowa, aby zwrócili wieś Kozłów proboszczowi wiślickiemu. Nie wiadomo w którym roku Gręboszów został przeniesiony na prawo niemieckie, gdyż pierwsze wzmianki o sołtysie i ławie miejskiej pochodzą dopiero z lat 1427-29. Wieś musiała być zasiedlona (przynajmniej częściowo) przez kolonistów niemieckich, gdyż w tym czasie sołtysem był Hanusz (Hans) Herman, a w roku 1490 Nicolaus Vylam (Wilhelm) i Nicolaus Schwab. Oprócz folwarku sołtysiego istniał we wsi folwark rycerski. Jan Długosz wymienia wieś Gręboszów w Liber Beneficiorum, wspominając drewniany kościół p.w. Najświętszej Marii Panny. Podaje, że wieś należała do rycerza herbu Nieczuja (nie podaje jego imienia). Ponadto podaje, że we wsi są 2 łany kmiece, folwark rycerski, a także informuje, że pleban ma folwark z rolami we wsi Ujście. We wsi była karczma z rolą oraz zagrodnicy. W roku 1539 istniała tutaj szkoła parafialna. Liczba mieszkańców parafii wyniosła wówczas około 500 mieszkańców. Wzmianki historyczne podają, że głównym zajęciem ludności było rolnictwo a część mieszkańców trudniła się

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 45 – Poz. 2606

rzemiosłem zwłaszcza ciesielstwem. Lustracja dóbr woj. sandomierskiego z roku 1579 stwierdziła, że wieś Gręboszów i Wola Gręboszowska należała do braci: Jana, Stanisława i Krzysztofa Gremboszowskich herbu Nieczuja. W dobrach wspomnianych braci były folwarki (zapewne trzy) oraz 16 kmieci na 8 łanach, 10 zagrodników z rolami, 5 komorników z bydłem, 6 komorników bez bydła oraz jakiś rzemieślnik. W latach 80. XVI wieku klucz gręboszowski (z Wolą Gręboszowską) odkupili od Gremboszowskich Bużeńscy, a następnie Regina Bużeńska. w roku 1597 wniosła te wioski w posagu Hieronimowi Dembińskiemu herbu Rawicz. Źródła dowodzą jednak, iż jakieś dobra pozostały w ręku Gremboszowskich, gdyż w roku 1604 Teodor Gremboszewski, syn Adama, miał wraz z żoną Zofią z Broniewskich jakiś zapis na dożywocie na części dóbr w Gręboszowie. Dalsze dzieje Gręboszowa mówią o fundacji istniejącego do dziś kościoła parafialnego przez Franciszka Dembińskiego jeszcze przed rokiem 1650. W roku 1658 dobra żabnieńskie (część) i gręboszowskie nabyła od Jana Dembińskiego — spadkobiercy Franciszka — rodzina Krasińskich herbu Ślepowron. Dobra gręboszowskie pozostały w ich rekach do 1720 roku, kiedy przejęli je Stadniccy, a od nich w 1777 roku odkupiła Gręboszów — Zofia z Krasińskich Wodzicka — żona Franciszka Wodzickiego herbu Leliwa. Na początku XIX wieku dobra gręboszowskie weszły w posiadanie gen. Józef Bonawentura Załuski. To w jego dobrach założono wielki browar, w którym oprócz piwa produkowano kilka gatunków wina. W końcu XIX wieku wieś należała do Jadwigi hr. z Załuskich Kwileckiej a sama wieś liczyła 410 mieszkańców. Istniała w Gręboszowie jednoklasowa szkoła, a do parafii należały wówczas następujące wioski: Bieniaszowice, Biskupice, Borusowa, Hubenice, Kozłów, Karsy, Lubiczko, folwark Okręg, Pałuszyce, Ujście Jezuickie, Wola Greboszowska, Wola Żelichowska, Zalipie, Zawierzbie, Zapasternicze. Łącznie w parafii było 5100 katolików i 217 Żydów. Z Gręboszowem wiążą się nazwiska dwóch znanych postaci, wywodzących się z tej wsi: Jakuba Bojki - działacza ludowego oraz majora Henryka Sucharskiego — dowódcy załogi Westerplatte. Pamiątki po nich zgromadzone są w Izbie Pamięci w Szkole Podstawowej w Gręboszowie. HUBENICE Hubenice – wieś licząca ok. 230 mieszkańców. Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XIV i najprawdopodobniej pochodzi od imienia (H)Ubysław. W ubiegłych wiekach nazwa miejscowości brzmiała nieco inaczej: Ubenicze— XIV w., Hubenicze — 1470-80, 1579.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 46 – Poz. 2606

Powierzchnia wsi wynosi 3,03 km2. Leży nad Wisłą, kilka km na północny-wschód od stolicy gminy — Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Wieś z całą pewnością ma wczesnośredniowieczne korzenie, gdyż leżała przy szlaku handlowym z Tarnowa, poprzez Żabno, Otfinów, Janikowice Starego, a później do Nowego Korczyna i właśnie w Hubenicach znajdowała się przeprawa przez Wisłę. W źródłach z roku 1390 wzmiankowana jest przeprawa promowa z Hubenic do Korczyna. Źródła dowodzą, iż wieś należała do książęcego, a następnie królewskiego podrzęctwa w Nowym Korczynie, a jej częścią było osiedle o nazwie Boruszowa. Lustracja dóbr wojewody sandomierskiego z roku 1579 stwierdziła, że wieś należała do dóbr królewskich, a we wsi było: „18 kmieci na 3 łanach, 8 komorników z bydłem, 4 komorników bez bydła oraz rzemieślnik”. W roku 1612 ze starostwa nowokorczyńskiego wyłączono ekonomię wiślicką i w jej skład weszły Hubenice. Wieś od początku istnienia do 1772 roku należała do parafii św. Mikołaja w Starym Korczynie. Po roku 1772 dobra królewskie w Hubenicach zostały skonfiskowane przez władze austriackie i sprzedane rodzinie Potockich. W 1 poł. XIX wieku wieś wchodziła w skład latyfundium Adama ks. Potockiego i jego spadkobierców KARSY Karsy - liczą ok. 220 mieszkańców. Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XIV i pochodzi od zdrobniałego imienia Kars, (Karszy — 1385, Karsi — 1470-80). Powierzchnia wsi wynosi 2,42 km2. Leży nad Wisłą, kilka km na północ od Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Pierwsza wzmianka źródłowa o Karsach pochodzi z roku 1385, a o Kątach (Kanthi) z roku 1391, aczkolwiek data powstania wsi może być wcześniejsza o całe stulecie. Kąty z biegiem lat zostały wchłonięte przez Karsy. Karsy wymienia w Liber Beneficiorum Jan Długosz, podając jednocześnie, że gręboszowski pleban ma tam łąkę, ale nic poza tym. Chociaż wieś istniała, to lustracja dóbr wojewody sandomierskiego z roku 1579 nie wspomina o niej. W roku 1610 obok Kars założono wieś Wola Karska (ostatni raz wzmiankowana w roku 1723), ale zapewne została wchłonięta przez Karsy. W roku 1622 ówczesny właściciel — Gabriel hr. Tarnowski, nadał wieś jezuitom kościoła śś. Piotra i Pawła w Krakowie. Jezuici posiadali wieś do czasu kasacji zakonu w roku 1773. W roku 1777 od władz austriackiej wieś kupił Franciszek Wodzicki herbu Leliwa. Wieś od początku istnienia do roku 1772 należała do parafii p.w. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie. Od roku 1784 do lat 90. XIX w. wieś Karsy wchodziła w skład dóbr zdzieszowickich należących kolejno do: Wodzickich,

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 47 – Poz. 2606

Przerębskich, Załuskich oraz Kwileckich i podobnie jak pozostałe wioski tych dóbr dzieliła ich losy. W końcu XIX wieku wieś liczyła 379 mieszkańców. KOZŁÓW KOZŁÓW (ok. 150 mieszk.) – (Kozlow — 1470-80). Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XIV i pochodzi od staropolskiego „kozła” — jelenia. Powierzchnia wsi wynosi 2,16 km2. Leży na północny-wschód od stolicy gminy — Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Pierwsza wzmianka źródłowa o Kozłowie pochodzi z roku 1317, a następna z 1343 roku. Wieś od początku istnienia do roku 1772 należała do parafii p.w. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie. Data - 1317 r. to potwierdzenie przynależność Kozłowa do książęcych, a następnie królewskich dóbr w podrzęctwie nowokorczyńskim, a rok 1343 to spór sądowy z nimi o Kozłów między synami Włościeja — dziedzica Gręboszowa: Siegniewem, Jakubem i Witkiem, jako sukcesorami po nim. Po powstaniu na początku XVI wieku królewskiego starostwa nowokorczyńskiego wieś weszła w jego skład. W roku 1612 ze starostwa nowokorczyńskiego wyłączono ekonomię wiślicką i w jej skład wszedł Kozłów. Lustracja dóbr woj. sandomierskiego z roku 1579 nie wymienia jednak tej wioski. Po roku 1772 dobra królewskie w Kozłowie zostały skonfiskowane przez władze austriackie i sprzedane rodzinie Potockich herbu Pilawa. W 1 poł. XIX wieku wieś wchodziła w skład latyfundium Adama ks. Potockiego i jego spadkobierców. W końcu XIX wieku wieś należała do Adama hr. Potockiego, a sama wieś liczyła 213 mieszkańców.

LUBICZKO Lubiczko – wieś liczy ok. 210 mieszkańców. (Lubiczko — 1470-80, Lubyczko — 1579). Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XIII i może pochodzić od popularnego wówczas Lubusz, Lubicz, Lubko lub od właściciela pieczętującego się herbem Lubicz. Powierzchnia wsi wynosi 3,51 km2. Leży na południu w pobliżu stolicy gminy — Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Wieś po raz pierwszy wzmiankowana była w dokumencie z 1244 roku, w którym mowa jest o rozgraniczeniu posiadłości księcia krakowskiego i sandomierskiego Bolesława Wstydliwego od posiadłości rycerza Świętopełka z rodu Gryfitów, do którego należało Lubiczko. Lubiczko wymienia również w Liber Beneficiorum Jan Długosz i podaje, że były tam łany kmiece, role zagrodników i karczma. Był tam również folwark rycerski. Wieś w tym czasie należała do rodu Nieczujów (Gremboszowskich).

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 48 – Poz. 2606

Lustracja dóbr wojewody sandomierskiego z roku 1579 stwierdziła, że wieś była własnością Stanisława Ligęzy herbu Półkozic, a we wsi był: „folwark, 10 kmieci na 5 łanach, 4 zagrodników z rolami i 1 komornik”. W wyniku koligacji małżeńskich na przełomie XVI i XVII wieku wieś znalazła się w posiadaniu hrabiów Tarnowskich. W roku 1622, ówczesny właściciel — Gabriel hr. Tarnowski herbu Leliwa, nadał wieś jezuitom kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie. Jezuici posiadali wieś do czasu kasacji zakonu w roku 1773. W roku 1777 od władz austriackiej (tzw. Kamery) wieś kupił Franciszek Wodzicki herbu Leliwa. Wieś od początku istnienia do roku 1772 należała do parafii p.w. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie Na początku XIX wieku dobra gręboszowskie (Lubiczko) przeszły na własność gen. Józef Bonawentura Załuski. W końcu XIX wieku wieś należała do Jadwigi hr. z Załuskich Kwileckiej a sama wieś liczyła 272 mieszkańców. OKRĘG Okręg – wieś liczy ok. 90 mieszkańców, (Okręg — XVIII w.). Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XVIII, a jej nazwa oznacza określony obszar. Powierzchnia wsi wynosi 1,32 km2. Leży nad Dunajcem, kilka km na południowy-zachód od stolicy gminy — Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Wieś założyli w swoich dobrach jezuici ok. 1725 roku i od początku istnienia, aż do 1772 roku należała do parafii śś. Szymona i Judy Apostołów w Opatowcu. W roku 1777 Franciszek Wodzicki herbu Leliwa nabył wieś od władz austriackich. Na początku XIX wieku dobra gręboszowskie (w tym: Okręg) przeszły na własność gen. Józef Bonawentura Załuski. W końcu XIX wieku folwark i grupa domostw zwanych Okręgiem należała do Jadwigi hr. z Załuskich Kwileckiej. UJŚCIE JEZUICKIE Ujście Jezuickie – wieś licząca ok. 370 mieszkańców; (Usce — 1359, Usczye — 1470-80). Obecna nazwa wsi ukształtowała się dopiero w wieku XVIII. Powierzchnia wsi wynosi 4,31 km2. Leży przy ujściu Dunajca do Wisły na północny-zachód od Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-175 m n.p.m. Ujście wymienione zostało w źródłach po raz pierwszy, w roku 1359, aczkolwiek można śmiało założyć, że było jedną z najstarszych wiosek w gminie. Wieś istniała z dużą pewnością już w połowie XII wieku i była mocno związana z kasztelanią wiślicką. Nazwa i położenie (ujście Dunajca do Wisły) wskazuje, iż pełniło ono ważną funkcję w żegludze po Dunajcu i Wiśle. Najprawdopodobniej znajdowała się tu przystań rzeczna. Wieś od początku istnienia do 1772 roku należała do parafii śś. Szymona i Judy Apostołów w Opatowcu.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 49 – Poz. 2606

Pierwszymi właścicielami Ujścia (co najmniej od 1238 roku) byli Gryfici. Występują oni tutaj jeszcze na początku XIV wieku. Ich sukcesorami w Ujściu byli przedstawiciele rodu Półkoziców. W roku 1359 na prośbę Świętochny, wdowy po Henryku kasztelanie wiślickim, król Kazimierz Wielki przeniósł wieś z prawa polskiego na średzkie prawo niemieckie. Wtedy też powstaje folwark rycerski. Ujście zostało wymienione przez Jana Długosza w Liber Beneficiorum. Wieś należała wtedy do Warsza herbu Rawicz (Rawa). We wsi były łany kmiece, role zagrodników, karczmy, młyn i folwark rycerski. W roku 1504 benedyktyni tynieccy nabyli od Piotra Otwinowskiego połowę Ujścia i przyłączyli do dóbr opatowieckich. Dodatkowo wykupili od niego prawo przewozu przez Wisłę. Lustracja dóbr woj. sandomierskiego z roku 1579 stwierdziła, że wieś ma dwóch właścicieli: pierwszego — Stanisława Ligęzę, który miał tu 5 kmieci na 2 ½ łana, 1 zagrodnika z rolą, 2 komorników z bydłem, 2 komorników bez bydła; i drugiego — opata benedyktyńskiego klasztoru w Tyńcu, z tym, że tę część wsi dzierżawił niejaki Zborowski. W tej części było 6 kmieci na 3 łanach, 1 zagrodnik z rolą i 1 komornik. Z całą pewnością we wsi były karczmy, młyn, przystań na Wiśle lub Dunajcu. Była tu też przeprawa promowa oraz murowane spichlerze, gdyż źródła z tego okresu wspominają o ich zalewaniu w czasie powodzi. Na przełomie XVI i XVII wieku drogą koligacji małżeńskich z Ligęzami część wsi znalazła się w posiadaniu hrabiów Tarnowskich. W roku 1622 ówczesny współwłaściciel wsi — Gabriel hr. Tarnowski nadał jezuitom kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie część Ujścia oraz wioski Karsy, Wola Karska i Lubiczko. Ten stan posiadania jezuitów utrzymał się do kasacji zakonu w roku 1773. Stąd też drugi człon nazwy wsi. W roku 1777 od władz austriackiej (tzw. Kamery) wieś kupił Franciszek Wodzicki herbu Leliwa. Na początku XIX wieku dobra gręboszowskie (w tym: Ujście Jezuickie) przeszły na własność gen. Józef Bonawentury Załuskiego. Po roku 1815 władze austriackie zbudowały w Ujściu Jezuickim komorę celną. W końcu XIX wieku wieś należała do Jadwigi hr. z Załuskich Kwileckiej, a sama wieś składała się z 65 domów i liczyła 363 mieszkańców (w tym: 24 Żydów). W posiadłości tabularnej (majątku) było 5 domów i 47 mieszkańców.

WOLA GRĘBOSZOWSKA Wola Gręboszowska – wieś licząca ok. 300 mieszkańców; (Wolia Gramboszowska — XVI w.). Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XIII — Wolya — nowo lokowana wieś z „woli” właściciela lub zasadźcy, będąca od kilku do kilkudziesięcioletnim okresie tzw. „wolnizny”, „wolicy”. Powierzchnia wsi wynosi 4,38 km2. Leży w centrum gminy nieopodal

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 50 – Poz. 2606

Gręboszowa (nieco na północny-wschód). Wieś położona jest na średnich wysokościach 170- 180 m n.p.m. Wola Gręboszowska, podobnie jak Gręboszów, od początku swego istnienia pozostawała prawdopodobnie w rękach przedstawicieli rodów rycerskich pieczętujących się herbem Nieczuja. W roku 1372 po raz pierwszy wieś została wymieniona w źródłach, kiedy to dziedzic pobliskiego Gręboszowa (zapewne z rodu Nieczujów) zastawił ją za 50 grzywien Janowi z Melsztyna. Nie wiadomo w którym roku Wola Gręboszowska została przeniesiona na prawo niemieckie. Wieś od początku istnienia do roku 1772 należała do parafii p.w. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie. Przedstawiciele rodu Nieczujów utrzymali się w Gręboszowie i w Woli Gręboszowskiej do przełomu XVI i XVII wieku. Lustracja dóbr woj. sandomierskiego z roku 1579 nie wyodrębnia Woli Gręboszowskich z całości dóbr gręboszowskich. W latach 80. XVI wieku klucz gręboszowski (z Wolą Gręboszowską) odkupili od Nieczujów Bużeńscy. W roku 1597 wniosła te wioski w posagu Hieronimowi Dembińskiemu herbu Rawicz Regina Bużeńska. W roku 1658 dobra żabnieńskie (część) i gręboszowskie nabyła od Jana Dembińskiego rodzina Krasińskich herbu Ślepowron. Krasińskich byli właścicielami dóbr gręboszowskich do 1720 roku, kiedy przejęli je Stadniccy herbu Szreniawa bez krzyża, a od nich w 1777 roku odkupiła Gręboszów z Wolą Gręboszowską — Zofia z Krasińskich Wodzicka — żona Franciszka Wodzickiego herbu Leliwa. Na początku XIX wieku dobra gręboszowskie (w tym: Wolę Gręboszowską) przeszły na własność gen. Józefa Bonawentury Załuskiego. W końcu XIX wieku wieś należała do Jadwigi hr. z Załuskich Kwileckiej, a sama wieś składała się z 75 domów i liczyła 422 mieszkańców (w tym: 13 Żydów). WOLA ŻELICHOWSKA Wola Żelichowska – wieś licząca ok. 410 mieszkańców; (Wolya Zelichowska — XVI w.). Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XIII — Wolya — nowo lokowana wieś z „woli” właściciela lub zasadźcy, będąca od kilku do kilkudziesięcioletnim okresie tzw. „wolnizny”, „wolicy”. Powierzchnia wsi wynosi 3,45 km2. Leży kilka km na wschód od stolicy gminy — Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Wieś (jako Gorzejów) po raz pierwszy wzmiankowana była w dokumencie z 1244 roku. Źródła nie podają jasno kiedy wieś trafiła w ręce Nieczujów — Gremboszowskich (być może jeszcze w XIII wieku), ale faktem jest, że w roku 1579 należała już do Hieronima Bużeńskiego herbu Poraj, gdyż pod tym rokiem wymieniany jest on jako właściciel wsi, w

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 51 – Poz. 2606

której było: „8 kmieci na 2 łanach, 3 zagrodników z rolami i 2 komorników i zapewne folwark”. Po śmierci Hieronima Bużeńskiego, wdowa po nim - Regina Bużeńska w roku 1597 ponownie wyszła za mąż za Hieronima Dembińskiego herbu Rawicz i wniosła mu w posagu odziedziczone dobra (m.in. Wolę Żelichowską). W roku 1658 dobra żelichowskie (m.in. Żelichów i Wolę Żelichowską) nabyła od Jana Dembińskiego rodzina Makowieckich herbu Pomian. Makowieccy byli właścicielami dóbr żelichowskich do1723 roku, kiedy przejęli je Stadniccy herbu Szreniawa bez krzyża, a następnie — Sołtykowie (herbu własnego), a od nich w 1777 roku odkupiła Wolę Żelichowską — Zofia z Krasińskich Wodzicka — żona Franciszka Wodzickiego herbu Leliwa. Na początku XIX wieku dobra Żelichowskie były już w rękach Przerembskich , a następnie przeszły na własność gen. Józefa Bonawentury Załuskiego. Załuscy byli właścicielami majątków w Żelichowie i Woli Żelichowskich przez kilka lat i odsprzedali je rodzinie Kotarskich. Na przełomie XIX i XX wieku wieś należała do Stanisława Kotarskiego i składała się z 93 domostw oraz liczyła 471 mieszkańców (w tym: 28 Żydów). Wieś od początku istnienia do roku 1772 należała do parafii p.w. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie. ZAPASTERNICZE Zapasternicze – wieś licząca ok. 120 mieszkańców; (Zapasternicze — XVIII w.). Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XVIII i oznacza miejsce za „pasternikiem” (za gminnymi pastwiskami lub na ich miejscu). Powierzchnia wsi wynosi 0,83 km2. Leży kilka km na wschód od stolicy gminy — Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Nie zachował się żaden dokument źródłowy, aczkolwiek wieś powstała najpewniej między 1708, a 1725 rokiem. Wieś od początku istnienia do roku 1772 należała do parafii p.w. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie. W końcu XIX wieku wieś składała się z 27 domostw i liczyła 143 mieszkańców. ZAWIERZBIE Zawierzbie – wieś licząca ok. 80 mieszkańców; (Zawierzbie — XVII w.). Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XVII i oznacza teren położony za obszarem porośniętym wierzbami, których na podmokłych terenach nadwiślańskich nigdy nie brakowało. Powierzchnia wsi wynosi 0,68 km2. Leży nad Wisłą nieco na północny-wschód od Gręboszowa. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Wieś powstała w 4 ćwierci XVI wieku, gdyż po raz wymieniono ją w spisie podymnego królewskiego starostwa nowokorczyńskiego z roku 1596 z roku 1596 razem z

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 52 – Poz. 2606

Borusową i jakąś niezidentyfikowaną wioską w parafii gręboszowskiej — Świnia Wola (w końcu XVII wieku źródła już jej nie wymieniają). W roku 1612 ze starostwa nowokorczyńskiego wyłączono ekonomię wiślicką i w jej skład weszło Zawierzbie. Wieś od początku istnienia do roku 1772 należała do parafii p.w. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie Po roku 1772 dobra królewskie w Zawierzbiu zostały skonfiskowane przez władze austriackie i sprzedane rodzinie Potockich. W 1 poł. XIX wieku wieś wchodziła w skład latyfundium Adama ks. Potockiego i jego spadkobierców. W końcu XIX wieku wieś składała się z 21 domostw i liczyła 138 mieszkańców (w tym: 5 Żydów). ŻELICHÓW Żelichów – wieś liczy ok. 240 mieszkańców; (Zelychow, Zelichow —1244, 1470-80, Żelyezow — 1579). Obecna nazwa wsi ukształtowała się w wieku XVIII. Powierzchnia wsi wynosi 5,17 km2. Leży południowo-wschodnim skraju gminy Gręboszów. Wieś położona jest na średnich wysokościach 170-180 m n.p.m. Wieś po raz pierwszy wzmiankowana była w dokumencie z 1244 roku, w którym mowa o rozgraniczeniu posiadłości księcia krakowskiego i sandomierskiego Bolesława Wstydliwego od posiadłości rycerza Świętopełka z rodu Gryfitów, do którego należał Żelichów. Wieś od początku istnienia do 1772 roku należała do parafii śś. Piotra i Pawła Apostołów w Otfinowie. Na początku XIV wieku wieś została odebrana Gryfitom przez króla Władysława Łokietka, i przekazana w ręce Spytka z Melsztyna herbu Leliwa. Nie ustalono, w którym roku wieś przeniesiona została na prawo niemieckie, aczkolwiek wiadomo, że od początku XV istniał tu folwark. W końcu XIV wieku (ok. 1385 r.) Melsztyńscy stworzyli żabnieński kompleks dóbr, w którego skład weszła wieś Żelichów. W roku 1441 dobra żabnieńskie (w tym Żelichów) drogą małżeństwa Jadwigi Melsztyńskiej z Andrzejem z Tęczyna herbu Topór, przeszły w ręce Tęczyńskich. Po roku 1470 dobra te znalazły się w ręku Jana Rzeszowskiego herbu Półkozic, a następnie Pawła Olsztyńskiego ze Szczekocin herbu Odrowąż. W roku 1494 nabył te dobra Seweryn Zayfert, a następnie Paweł Szwarc (Czerny) herbu Nowina. W roku 1570 Regina z Czernych Tarnowska, wychodząc ponownie za mąż wniosła te dobra Hieronimowi Bużeńskiemu herbu Poraj. Przed rokiem 1580 Bużeńscy skupili w swoim ręku nie tylko dobra żabnieńskie, ale nabyli także wieś Wola Żelichowska. Lustracja dóbr woj. sandomierskiego z roku 1579 stwierdziła, że wieś należy do Hieronima Bużeńskiego i było w niej 10 kmieci na 5 łanach, 2 zagrodników z rolami oraz 4 komorników.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 53 – Poz. 2606

Po śmierci Hieronima Bużeńskiego Regina Bużeńska — młoda wdowa po nim wyszła ponownie za mąż i wniosła rozległe dobra w posagu Hieronimowi Dembińskiemu herbu Rawicz. W roku 1658 dobra żelichowskie (m.in. Żelichów i Wolę Żelichowską) nabyła od Jana Dembińskiego rodzina Makowieckich herbu Pomian. Makowieccy byli właścicielami dóbr żelichowskich do1723 roku, kiedy przejęli je Stadniccy, a od po kilku latach — Sołtykowie (herbu własnego), a od nich w 1777 roku odkupiła Wolę Żelichowską — Zofia z Krasińskich Wodzicka — żona Franciszka Wodzickiego herbu Leliwa. Na początku XIX wieku dobra Żelichowskie były już w rękach Przerembskich i to od nich kupił je gen. Józef Bonawentura Załuski. Załuscy byli właścicielami majątków w Żelichowie i Woli Żelichowskich przez kilka lat i odsprzedali je rodzinie Kotarskich. Na przełomie XIX i XX wieku wieś należała do Stanisława Kotarskiego i składała się z 84 domostw oraz liczyła 470 mieszkańców (w tym: 24 Żydów). W połowie XIX wieku Kotarscy wznieśli w Żelichowie drewnianą kaplicę.

5.2.4. Zabytki nieruchome. Ochrona i opieka nad zabytkami, musi być realizowana w oparciu o rozpoznanie zasobu i wartości środowiska kulturowego na terenie gminy oraz jego znaczenia dla regionu. Konieczne jest też rozpoznania występujących problemów związanych między innymi ze stanem zachowania poszczególnych obiektów i zespołów, poszukiwanie rozwiązań w celu przeciwdziałania występującym zagrożeniom i powstrzymania dalszej degradacji zabytków oraz ich otoczenia. Niniejsza, ogólna charakterystyka zasobu, przy uwzględnieniu powyższych uwarunkowań, ma na celu zobrazowanie skali zadań i unaocznieniu działań, które winny być podejmowane na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego gminy. Aby wyłonić elementy charakterystyczne dla specyfiki krajobrazu kulturowego gminy Gręboszów, poniżej wymienia się grupy i typy obiektów wraz z ich umiejscowieniem:

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 54 – Poz. 2606

A. OBIEKTY ARCHITEKTURY SAKRALNEJ W TYM, W SZCZEGÓLNOŚCI:

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie

Kościół parafialny w Gręboszowie należy do najwartościowszych obiektów sakralnych na terenie całej gminy. Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 24.06.1986 r. wpisany został do rejestru zabytków pod nr A-280. Świątynia zlokalizowana jest w centrum wsi, w obrębie dawnego cmentarza parafialnego, przykościelnego, którego granice wyznacza ogrodzenie niezabyt.). W ogrodzeniu znajduje się barokowa bramka z XVII w. zlokalizowana od strony wschodniej oraz neobarokowa brama główna od strony zachodniej, pochodząca z pocz. XX w. W granicach ogrodzenia znajdują się również trzy XIX-wieczne kapliczki. Kościół wzniesiony w 1650 r. jest orientowany, murowany z cegły z użyciem kamienia, tynkowany, utrzymany w stylistyce baroku. Otacza go owal starodrzewu. Wnętrze nakryte zostało sklepieniami kolebkowymi na gurtach i krzyżowymi. Wyposażenie świątyni utrzymane jest w stylistyce baroku, neobaroku i neoromanizmu i stanowi jednorodną część z architekturą.

Kościół parafialny pw. św. Zygmunta w Żelichowie

Świątynia w Żelichowie wpisana została do rejestru zabytków pod nr A-331 decyzją WKZ z dnia 06.12.1971 r. Elementem nietypowych dziejów budowli jest jej przeniesienie z oryginalnego miejsca wzniesienia - z Pleśnej do Żelichowa w 1930 r. Zbudowany w 1642 r. kościół, usytuowany jest w centralnej części wsi. Jest przykładem drewnianej architektury, konstrukcji zrębowej, szalowany, jednonawowy, z wielokrotnie zamkniętym prezbiterium. Przy prezbiterium od strony północnej usytuowana jest prostokątna zakrystia z niewielkim przedsionkiem. Od zachodu do korpusu przylega obszerny przedsionek – pozostałość dawnej kaplicy mszalnej, do której dobudowano transferowany kościół. Wyposażenie kościoła stanowi wybitny przykład sztuki dawnej: gotyckiej i barokowej i zostało wpisane do rejestru zabytków osobną decyzją z uwagi na wyjątkowe walory artystyczne i zabytkowe.

B. OBIEKTY MAŁEJ ARCHITEKTURY, W TYM W SZCZEGÓLNOŚCI:

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 55 – Poz. 2606

Kaplica mszalna pw. Opieki NMP w Borusowej

Kaplica objęta została ochrona prawa przez wpis do rejestru zabytków pod nr A-1305/M decyzją WKZ z dnia 09.08.2012 r. Zlokalizowana jest w centralnej części wsi Borusowa, przy bocznej drodze, na wydzielonym i ogrodzonym terenie, w otoczeniu starodrzewu. Kaplica wzniesiona została w 1860 r. z fundacji Józefa i Franciszki Kawów przy wsparciu okolicznych właścicieli ziemskich. Od tego momentu, aż do II poł. XX w. pełniła funkcję kaplicy mszalnej. Kaplica przybrała formę wnętrzową, jest murowana z cegły z użyciem kamienia, tynkowana. Założona została na planie prostokąta z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Nakryta jest dachem dwuspadowym, w którego kalenicy usytuowana została wieżyczka na sygnaturkę z latarnią i baniastym hełmem. Wnętrze kaplicy objęte zostało osobnym wpisem do rejestru zabytków z uwagi na wartości artystyczne i historyczne.

Kapliczka pw. Najświętszej Maryi Panny w Woli Żelichowskiej

Kapliczka wzniesiona została w 1894 r. z fundacji Andrzeja i Jadwigi Steliców z Woli Żelichowskiej. Kapliczka ma formę wnętrzową, jest murowana z cegły z użyciem kamienia i tynkowana. Założona została na planie prostokąta, nakryta daszkiem dwuspadowym krytym dachówką, wykonana w duchu neogotyku. Elewacja frontowa zwieńczona jest wydatnym, profilowanym i przerywanym gzymsem, pod którym znajduję się masywny, schodkowy szczyt, a w nim nisza z figurką niezidentyfikowanego świętego. W nadprożu wejścia znajduje się kamienna tablica fundacyjna. Wnętrze kapliczki nakryte jest sklepieniem kolebkowym. Wyposażenie kapliczki tworzą: gipsowa figura NMP oraz reprodukcje

obrazów MB Odporyszowskiej i Najświętszego Serca Jezusa.

Kapliczka pw. Matki Bożej Różańcowej w Ujściu Jezuickim

Kapliczka wzniesiona została w poł. XIX w. i położona jest we wschodniej części wsi, przy skrzyżowaniu drogi prowadzącej z Gręboszowa z drogą do Okręgu, na niewielkim wzniesieniu. Obiekt posiada formę wnętrzową, murowana z cegły z użyciem kamienia i

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 56 – Poz. 2606

tynkowana. Założona została na planie prostokąta, elewacje posiadają dekorację lizenowo- ramową. Kapliczka wykonana została w stylistyce neogotyku co sugerują ostrołukowo wycięte okna w elewacjach bocznych. Dach kapliczki jest dwuspadowy, kryty blachą, w kalenicy umieszczony został kuty krzyż. We wnętrzu kapliczki znajduje się drewniana, niska mensa ołtarzowa, na której umieszczona jest rzeźba MB Różańcowej w otoczeniu śś. Katarzyny Sieneńskiej i Dominika. Rzeźby barokowo-ludowe pochodzą najpewniej z czasu budowy kapliczki i zasługują na objęcie ochrona przez wpis do rejestru zabytków.

C. CMENTARZE, W TYM, W SZCEGÓLNOŚCI:

Cmentarz parafialny w Gręboszowie

Cmentarz objęty jest ochroną prawa przez wpis do rejestru zabytków decyzją WKZ z dnia 18.12.1989 r. pod numerem A-328. Cmentarz założony został ok. 1850 r. (najstarszy istniejący nagrobek odnaleziony na cmentarzu pochodzi z 1864 r.) i zajmuje powierzchnię 1,9 ha. Na szczególną uwagę zasługują nagrobki pochodzące z II poł. XIX i I poł. XX w., w tym: grobowiec rodziny Janota-Bzowskich wzniesiony w stylu klasycystycznym czy dwa obeliski - krzyże kamienne z XVIII i XIX w. o bogatej ornamentyce barokowej.

Kwatera wojenna nr 250 na cmentarzu parafialnym w Gręboszowie

Na terenie cmentarza parafialnego wpisanego do rejestru zabytków pod numerem A-328, wydzielona i ogrodzona została kwatera wojenna z lat 1914-15. Zawiera ona mogiły zbiorowe i indywidualne żołnierzy austriackich, zbiorową mogiłę legionistów oraz mogiły żołnierzy poległych w 1939 r. Do kwatery od strony pd. prowadzi masywna brama, na której umieszczono sentencję, którą tłumaczyć można: „W NIEZMIERZONYM MORZU HEROICZNYCH ZMAGAŃ BYLIŚMY TYLKO PIANĄ NA WZBURZONEJ FALI, W OGNIU ŻELAZA CHWALEBNYCH CZYNÓW ISKRĄ. WYBACZ OJCZYZNO ŻE NIC WIĘCEJ CI NIE DALIŚMY NAD NASZE SKROMNE ŻYWOTY”. Projektantem cmentarza wojennego był Johann Watzal.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 57 – Poz. 2606

Cmentarz wojenny nr 251 w Ujściu Jezuickim

Cmentarz wojenny nr 251 założony w latach 1916-18, położony jest we wschodniej części wsi Ujście Jezuickie, przy drodze i znajdują się na nim mogiły poległych w latach 1914-15. Cmentarz w Ujściu Jezuickim zaprojektowali Johann Watzal i Emil Ladewig, a sam wystrój cmentarza jest owocem ich współpracy. Prawdopodobne autorstwo pomników w kształcie sarkofagu należy przypisać Ladewigowi, natomiast ogólny wygląd cmentarzy jak też krzyże nagrobne są zaprojektowane przez Watzala. On też realizował budowę cmentarzy w terenie, kiedy kapitan Ladewig został odkomenderowany do okupowanej Serbii. Na postumencie sarkofagu (prawdopodobnie) istniała inskrypcja o treści: „EINST AUS DER BLUTIGEN SAAT DES MÄNNERMORDENDEN KRIEGES/ KEIMT DER ERSCHÜTTEREN WELT HOLD EIN JAHRHUNDERT DES GLÜCKS” Założony jest na planie prostokąta, ogrodzony z 3 stron pełnym murem betonowym, a od przodu posiada ażurowe ogrodzenie. Pochowanych jest tutaj 275 żołnierzy austro-węgierskich większość należała do 31. batalionu strzelców polowych składającego się w przeważającej części z Bośniaków-muzułmanów. Prawdopodobnie wzięto to pod uwagę projektując cmentarz i dlatego elementem centralnym nie jest krzyż, zaś nagrobki na dużej części cmentarza mają formę steli bez motywu krzyża. Pozostali pochowani tutaj żołnierze armii austro-węgierskiej należeli m.in do: 16.pułku piechoty landwehry (82% Polaków z okolic Krakowa i Wadowic) i 25. pułku landszturmu. Pochowani Rosjanie (77) należeli głównie do 128. Starooskolskiego pułku piechoty

D. OBIEKTY ARCHITEKTUR REZYDENCJONALNEJ:

Zespół dworsko-parkowy w Borusowej

Dawny zespół dworsko – parkowy w Borusowej położony jest w północno-zachodniej części wsi i składa się z budynku dawnego dworu oraz budynku tzw. „Rządcówki”. Zabudowania te stoją w otoczeniu starodrzewu zakomponowanego pierwotnie na przełomie XIX/XX w. jako park o charakterze krajobrazowym. Sam park objęty został ochroną prawa przez wpis do rejestru zabytków decyzją WKZ z dnia 22.10.1986 r. pod numerem A-284. Park krajobrazowy o luźnej kompozycji i nasadzeniach z przełomu XIX i XX w., położony jest po

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 58 – Poz. 2606

stronie północno-zachodniej dworu. Starodrzew składa się z drzewostanu liściastego: lip, grabów, kasztanowców, wiązów i innych. Pierwotny układ parku uległ zatarciu. Dawny „Dwór” jest budynkiem eklektycznym o cechach neorenesansowych. Zbudowany został w latach 1908-09 przez Jana Janotę Bzowskiego. Wzniesiony został na złożonym i rozczłonkowanym planie, zasadniczo trój bryłowy z późniejszymi dobudówkami od strony wschodniej. Jest murowany z cegły z użyciem kamienia, tynkowany. Jednopiętrowy, podpiwniczony, nakryty dachami dwu i czterospadowymi, krytymi dachówką ceramiczną. Budynek zaadoptowany został na cele biurowe i mieszkalne. Drugim zachowanym budynkiem na terenie dawnego zespołu dworskiego jest budynek Rządcówki zbudowany w II poł. XIX w. staraniem Potockich lub Tarnowskich. Obiekt jest murowany z cegły z użyciem kamienia, tynkowany, silnie przekształcony i nadbudowany w wieku XX. Budynek nakryty jest dachem czterospadowym, krytym dachówką. Rozplanowanie wnętrza ma charakter dwutraktowy.

E. OBIEKTY TRADYCYJNEJ ZABUDOWY WIEJSKIEJ, W TYM, W SZCZEGÓLNOŚCI:

Zagroda nr 31 w Żelichowej

Zagroda składa się obecnie już tylko z dwóch budynków: domu oraz obory. Podobnie jak wiele innych gospodarstw w gm. Gręboszów, zagroda będąca przykładem tradycyjnego budownictwa drewnianego, jest opuszczona i popada w szybko postępującą destrukcję. Budynek mieszkalny wzniesiony został na pocz. XX w. z drewna, w charakterystycznej dla Małopolski konstrukcji zrębowej, na planie prostokąta. Posiada charakterystyczny układ wnętrza: część mieszkalna dwuizbowa z sienią oraz komora z osobnym wejściem. Całość przekryta jest dwuspadowym dachem pokrytym blachą. W zagrodzie zachował się również budynek, który pełnił funkcję obory, powstały w podobnych latach jak chata. Zbudowany na planie prostokąta, drewniany, konstrukcji zrębowej, kryty dachem dwuspadowym o pokryciu z dachówki betonowej.

5.2.5. Zabytki ruchome. Zgodnie z art. 3, pkt 1 i 3 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, „zabytek ruchomy, to rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, będących dziełem człowieka lub związanych z jego działalnością, stanowiących świadectwo minionej 57

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 59 – Poz. 2606

epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. W myśl art. 6, ust. 1, pkt 2 ww. ustawy, ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania, zabytki ruchome będące w szczególności:  dziełami sztuk plastycznych rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje,  numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami,  wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego,  materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 Ustawy o bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 r. (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. z późniejszymi zmianami).  instrumentami muzycznymi,  wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi,  przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. A. WYPOSAŻENIE RUCHOME OBIEKTÓW SAKRALNYCH, W TYM W SZCZEGÓLNOŚCI:

Wyposażenie ruchome kościoła pw. św. Zygmunta w Żelichowie

Wyposażenie ruchome kościoła parafialnego w Żelichowej wpisane zostało do rejestru zabytków decyzją B-276 z dnia 06.12.1971 r. W skład wystroju wchodzą zabytki malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego pochodzące z XVI-XIX w.  Ołtarz główny - w formie poliptyku rzeźbionego i malowanego, późnogotycki z XVI w., warsztat śląski  ołtarz w kaplicy, rokokowy, II poł. XVIII w., w nim obraz św. Anny nauczającej Marię z XIX/XX w.  ambona z wizerunkami czterech ewangelistów, barokowa z XVIII w.  obrazy:

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 60 – Poz. 2606

o Św. Wawrzyniec (zapewne skrzydło dawnego tryptyku), późnogotycki z XV/XVI w. o Św. Antoni, barokowy 1702 r. o Św. Jan Nepomucen, barokowy z XVIII w. o Św. Krzysztof w otoczeniu świętych, barokowy, pocz. XVIII w. o NMP z Dzieciątkiem, barokowy z XVIII w. o Chrystus w studni, z II poł. XVIII w.  Rzeźby grupy Ukrzyżowania: Chrystus na krzyżu, Matka Boża i św. Jan, późnogotyckie z pocz. XVI w.  Rzeźba Trójcy św., barokowa z XVIII w.  Pasyjka rokokowa z II poł. XVIII w.  Rzeźba Chrystus Frasobliwy o charakterze barokowym, XVIII/XIX w.  Rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, barokowa z XVIII/XIX w.  Pięć relikwiarzy, XVIII w.  Portal do zakrystii z ozdobnym nadprożem schodkowym, na którym data „1642”.

Wyposażenie ruchome kaplicy mszalnej pw. Opieki NMP w Borusowej

Wyposażenie ruchome kaplicy wpisane zostało do rejestru zabytków decyzją B-398/M z dnia 21.09.2015 r. W skład wystroju obiektu wchodzi zespół zabytków wykonanych w stylistyce baroku ludowego:  Ołtarz główny – przyścienny, architektoniczny, dwukondygnacyjny, zwieńczony glorią promienistą z Okiem Opatrzności; wyk. w tradycji baroku ludowego ok. 1860 r., drewno polichromowane, złocone  Obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem – olej na płótnie, wyk. w II poł. XIX w., barok ludowy  Figura Chrystusa Ukrzyżowanego – krzyż niezabytkowy, drewno polichromowane, wyk. w tradycji ludowej, II poł. XIX w.?,  Dwa lichtarze – w formie figur aniołków siedzących na spływach wolutowych, drewno polichromowane, w tradycji baroku, II poł. XIX w.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 61 – Poz. 2606

Wyposażenie ruchome kościoła paraf. pw. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie

Wyposażenie kościoła parafialnego w Gręboszowie nie zostało objęte ochroną prawa przez wpis do rejestru zabytków, aczkolwiek z uwagi na wartość artystyczną, historyczną jak również zabytkową, zasługuje na wszczęcie postępowania administracyjnego o wpis do rejestru. Wniosek o wpis do rejestru zabytków składa właściciel/użytkownik zabytku ruchomego, w tym przypadku ksiądz proboszcz. Wystrój kościoła pochodzi zarówno z czasów budowy kościoła, jak również z pocz. XX w. i wykonany jest w spójnej stylistyce: barok, neobarok oraz neoromanizm. W skład wyposażenia wchodzą:  Prospekt organowy neobarokowy, z pocz. XX w.  Ołtarz główny i dwa ołtarze boczne neoromańskie, z pocz. XX w.  Trzy ołtarze boczne neobarokowe, XIX/XX w.  Ambona neobarokowa, XIX/XX w.  Polichromia z 1899 r. wyk. przez Adolfa Gucwę  Chrzcielnica marmurowa, barokowa, z II poł. XVII w.  Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Matki Boskiej Śnieżnej (w oltarzu głównym), barokowy zapewne z XVII w.  Obraz św. Anny Samotrzeć, barokowy z XVII w. (w ołtarzu bocznym)  Obraz św. Józefa, barokowy z XVIII w. (w ołtarzu bocznym)  Lawaterz z czarnego marmuru z herbem Jastrzębiec, barokowy z II poł. XVII w.  Pomnik nagrobny gen. Józefa Załuskiego (zm. 1866), kamienny z postacią zmarłego na sarkofagu, wykonany przez Ludwika Otowskiego około 1875 r.  Epitafia: 1.Franciszka Debińskiego, wojewody krakowskiego, fundatora kościoła (zm. 1654), marmurowe z inskrypcją oraz z kartuszem z herbami Rawicz, Poraj, Topór i Leliwa; 2. Wiktorii Ruszkowskiej wykonane z czarnego marmuru w 1693; 3. Franciszka Wodzickiego, starosty grybowskiego (zm. 1803), marmurowe.

B. FIGURY I KRZYŻE PRZYDROŻNE, W TYM W SZCZEGÓLNOŚCI:

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 62 – Poz. 2606

Kapliczka słupowa z figurami śś. Mikołaja i Jana Nepomucena z 1744 r.

w Kozłowie

Obiekt wpisany został do rejestru zabytków decyzją WKZ z dnia 30.11.2011 r. pod numerem B-276/M. Decyzja obejmuje ochroną w całości kamienną kapliczkę w kształcie słupa. Ogzymsowany cokół dekorowany jest płaskorzeźbami św. Barbary i trzech innych niezidentyfikowanych świętych. Wysoki postument zwieńczony jest kompozytowym kapitelem, na którym umieszczone zostały rzeźby śś. Mikołaja i Jana Nepomucena. Postaci stoją odwrócone do siebie tyłem, na cokole widnieje częściowo zatarta data „1744”. Kapliczka wykonana została w stylistyce barokowo-ludowej i stanowi oryginalny przykład podwójnego ukąłdu figur świętych złączonym plecami, a umieszczonych na jednym cokole. Źródła podają, iż istnieją w Polsce tylko 3 takie kamienne figury: w miejscowościach Skotniki Dolne (gm. Wiślica, pow. buski) z 1765 r., w miejscowości Podraje (gm. Nowy Korczyn, pow. buski) z poł. XVIII w., i Kozłów (gm. Gręboszów, pow. dąbrowski) oraz jedna drewniana figura Jana i Chrystusa w miejscowości Kraków-Przewóz z 1723 r. Kapliczka poddana została kompleksowym pracom konserwatorskim, które zahamowały szybko postępujący proces destrukcji kamienia, dzięki czemu, obiekt stanowi wyjątkowo atrakcyjny pod względem artystycznym punkt na mapie turystycznej ziemi gręboszowskiej.

Figura przydrożna – krzyż z 1761 r. w Borusowej

Obiekt wzniesiony został w 1761 r. z fundacji Zofii Magdaleny Sambor. Barokowo-ludowa, kamienna, figura Chrystusa Ukrzyżowanego ma postać wysokiego, kwadratowego postumentu zakończonego stylizowanym kapitelem korynckim, na którym znajduje się płaskorzeźbiony krzyż z podwójnym wizerunkiem Chrystusa. Postument dekorowany jest po bokach płaskorzeźbami: św. Tekli i św. Sebastiana, a od frontu widnieje ryty wizerunek Św. Marii Magdaleny? i napis fundacyjny z datą „1761”. Obiekt został poddany kompleksowej konserwacji, która zakończyła się w 2016 r.

Figura przydrożna – krzyż z I poł. XIX w. w Lubiczku

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 63 – Poz. 2606

Obiekt zlokalizowany jest przy drodze do Żelichowa. Wzniesiony został z kamienia i ma formę wysokiej, toskańskiej kolumny, na której umieszczony został krzyż z płaskorzeźbionym wizerunkiem Chrystusa. U podstawy krzyża umieszczona została czaszka Adama z piszczelami. Obiekt jest w katastrofalnym stanie zachowania i wymagana jest pilna interwencja konserwatorska.

Krzyż przydrożny z II poł. XIX w Zawierzbiu

Pierwotny krzyż drewniany datowany był na II poł. XIX w., zgodnie z przekazem ustnym mieszkańców wsi Zawierzbie, obecny krzyż jest wymieniony. Na przestrzeni wieków krzyż wraz z drewnianymi płaskorzeźbami był kilkakrotnie odnawiany, w tym przez lokalnego rzeźbiarza - Burzyńskiego z Woli Gręboszowskiej. Wyjątkowość tego drewnianego krzyża przydrożnego wynika z rozbudowanej formy i artyzmu. Centrum kompozycji stanowi grupa Ukrzyżowania czyli Chrystus z Matką Bożą Bolesną i św. Janem Ewangelistą. Scena jest płaskorzeźbiona i osłonięta dekoracyjnym, blaszanym daszkiem z lambrekinami. Poniżej, na pionowej belce krzyża, znajduje się kolejne płaskorzeźby: kielich adorowany przez anioły oraz Arma Christi: włócznia skrzyżowana z gąbką na kiju, kolumna, ręka i srebrniki Judasza. Ramiona krzyża zakończone są toczonymi kulami. Krzyż wykazuje wielkie podobieństwo do dwóch innych krzyży drewnianych pochodzących z regionu dąbrowskiego: z Radgoszczy i Żabna.

5.2.6. Zabytki archeologiczne. Badania archeologiczne dowodzą, że już od początku młodszej epoki kamienia (neolitu 5500-2300 lat p.n.e.) na terenie gminy Gręboszów istniało osadnictwo. Dogodne położenie niezalesionych terenów obecnej gminy u ujścia Dunajca do Wisły, sprzyjało rozwojowi osadnictwa. Z tego okresu pozostały fragmenty narzędzi kamiennych oraz ręcznie lepionych naczyń glinianych. Za ślady tego osadnictwa uważać należy znalezione na gruntach wsi: Gręboszów, Wola Gręboszowska, Wola Żelichowska, Hubenice zabytki archeologiczne w postaci fragmentów siekierek krzemiennych. Obok narzędzi częstym znaleziskiem są fragmenty naczyń, które pochodzą najliczniej z okresu wpływów rzymskich (II w. p.n.e.-III w. n.e.). W okresie wpływów rzymskich ludność tych terenów utrzymywała liczne związki handlowe z Cesarstwem Rzymskim o czym świadczy znalezisko monet rzymskich, które

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 64 – Poz. 2606

miało miejsce na przełomie XIX i XX wieku na terenie Gręboszowa. Od poł. IV wieku nastąpiła najpewniej pustka osadnicza na omawianych terenach związana prawdopodobnie z najazdem Hunów. Dopiero na przełomie VII i VIII wieku tereny te zasiedliła napływająca z bagien poleskich ludność słowiańska. Jej poziom rozwoju kultury materialnej był dużo niższy niż ich poprzedników, np. nie znali koła garncarskiego. Teren obecnej gminy Gręboszów znajdował się w centrum Państwa Wiślan. Wiadomo, że na przełomie IX i X wieku było ono dobrze zorganizowane, posiadało ponad sto grodów i strażnic. Znajdowały się one na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych (lądowych i wodnych) i ważnych przeprawach. Taka przeprawa znajdowała się w rejonie Opatowca. Nieprzypadkowo też vis a vis tej osady na lewym brzegu Wisły wzniesiono strażniczy gród w Demblinie. Prawdopodobnie w końcu X wieku gród ten został zniszczony przez wojów Bolesława Chrobrego, który spustoszył Państwo Wiślan podporządkowane od kilkudziesięciu lat władcom w Pradze. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają, że nie pozostał się żaden gród wiślański. Te same wykopaliska potwierdzają, że kilka, kilkanaście lat później część grodów została odbudowana, ale z całą pewnością zostały one obsadzone przez załogi piastowskie. Zasadą było, że w pobliżu grodów i na skrzyżowaniach traktów handlowych lub ich przepraw przez rzeki, powstawały ośrodki administracyjno-handlowe i ośrodki kultu religijnego. Takim ośrodkiem był ubezpieczany przez gród w Demblinie — Opatowiec należący do potężnego klasztoru w Tyńcu. Wszystko to sprawiało, że z tych ośrodków prowadzona była akcja osadnicza na zalesionych terenach położonych z dala od żyznych, ale podmokłych dolin lewobrzeżnej Wisły i Dunajca. Inicjatorami pierwszych akcji osadniczych byli benedyktyni z klasztoru tynieckiego i w mniejszym stopniu cystersi z klasztoru w Jędrzejowie-Brzeźnicy. Akcję kolonizacyjną prowadzono również z książęcej Wiślicy i Starego Korczyna. Pierwszymi byli benedyktyni, którzy kolonizowali te tereny od przełomu XI i XII wieku. Bazą był Opatowiec położony na lewym brzegu Wisły. Nie przypadkowo kontrolę nad przeprawą w Ujściu sprawowali benedyktyni z Opatowca, a przeprawę w Hubenicach (vis a vis Korczyna) przedstawiciele władzy książęcej. Pierwsza wzmianka źródłowa o przeprawie pod Opatowcem pochodzi z pierwszej ćwierci XII wieku. O komorze celnej pod Opatowcem wiemy ze źródła datowanego na rok 1278. Nie ulega wątpliwości, że pierwsza akcja kolonizacyjna prowadzona była zza Wisły. Osadnicy pochodzili z ludnych terenów w rejonu Wiślicy i Korczyna. Późniejsza, trzynasto- i czternastowieczna akcja kolonizacyjna (na prawie niemieckim) — przynajmniej częściowo —prowadzona była w oparciu o ludność niemiecką (vide imiona sołtysów z Gręboszowa).

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 65 – Poz. 2606

5.2.7. Dziedzictwo niematerialne Działający przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Zespół ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, tak definiuje niematerialne dziedzictwo: „…niematerialne dziedzictwo kulturowe to wszystkie przekazane nam przez przodków nieuchwytne przejawy tego, co tworzy naszą grupową, narodową, etniczną bądź religijną tożsamość. Wzmacnia poczucie przynależności do społeczności lokalnej czy też narodowej, innymi słowy określa nasze miejsce w świecie. Są to więc odziedziczone po przeszłych pokoleniach praktyki, wiedza, wyobrażenia, idee i wartości, umiejętności, przekazy, ale też związane z nimi artefakty, przedmioty czy też miejsca. Wiedza na ten temat została nam przekazana przez naszych dziadków, rodziców, w szkole, w trakcie świąt i uroczystości. Jako depozytariusze tego dziedzictwa, jesteśmy za nie odpowiedzialni; to od nas samych zależy, czy zostanie ono przekazane następnym pokoleniom…”. Instytucje kultury działające przy urzędach gmin spełniają bardzo wiele funkcji i od nich często zależy czy lokalne społeczności kultywują tradycje przodków, szanują i przekazują młodemu pokoleniu regionalne zwyczaje. W Gręboszowie ośrodkiem kulturotwórczym w ubiegłych wiekach była parafia i kościół parafialny. Naturalnym było, że życie społeczne i kulturalne ludności wiejskiej splatało się z życiem religijnym. Kalendarz świąt kształtował wiejską obyczajowość, zaś nabożeństwa i kazania wpływały na świadomość i wiedzę o świecie11. Do 1873 r. to parafia w Gręboszowie prowadziła szkołę, a w latach późniejszych nadal inicjowała i organizowała czas wolny mieszkańców, a zwłaszcza młodzieży. W okresie powojennym, z inicjatywy katechety Józefa Podolańskiego i organisty Piotra Sitki, zorganizowany został chór zrzeszający młodzież z Gręboszowa i Woli Gręboszowskiej, który uświetniał swym śpiewem święta liturgiczne i inne wydarzenia w życiu parafialnym. Działalność kulturalna prowadzona była też w jednostkach Ochotniczej Straży Pożarnej. Na terenie gminy Gręboszów przez wiele lat funkcjonowała również orkiestra dęta przy Ochotniczej Straży Pożarnej w Gręboszowie, założona w 1925 roku przez kierownika szkoły – Piotra Stolarza. Pierwszym dyrygentem został organista parafialny - Piotr Sitko. Orkiestra została rozwiązana gdyż z biegiem czasu zaczęła zamierać tradycja gry na instrumentach dętych. Ciągłość dziejowa poszczególnych gmin i sołectw, a zwłaszcza społeczności ich zamieszkujących, opiera się na wspólnej kulturze ludowej i tradycyjnej obrzędowości zwyczajów gospodarskich. Istotną rolę odgrywa tu folklor, na który składają się obyczaje,

11 Monografia Gminy Gręboszów, [red:] Wł. Chorązki, Gręboszów 2015, s. 70. 64

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 66 – Poz. 2606

obrzędy, ballady, przysłowia jak również muzyka i taniec. Wszystkie te elementy wpływają na budowanie tożsamości regionalnej i stanowią bardzo istotne spoiwo więzi międzyludzkich w wiejskich społecznościach. W gminie Gręboszów działalność kulturalna organizowana i koordynowana jest obecnie przez Gminne Centrum Kultury i Czytelnictwa w Gręboszowie. Instytucja kultury gminy Gręboszów w obecnej formie została utworzona 1 stycznia 1997 roku w wyniku połączenia Gminnego Centrum Kultury i Gminnej Biblioteki Publicznej. GCKiCz składa się z trzech oddziałów: domu kultury, biblioteki publicznej oraz świetlicy. Podstawowym celem działalności ww. instytucji jest zapewnienie różnorodnej oferty kulturalnej społeczeństwu gminy jak również zachęcenie społeczeństwa do aktywnego uczestnictwa w kulturze. Najważniejsze zadania GCKiCz sformułowane zostały w jego statucie:  Rozpoznawanie oraz rozbudzanie zainteresowań i potrzeb kulturalnych środowiska  Tworzenie warunków rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego  Kształtowanie wzorów aktywnego uczestnictwa w kulturze  Gromadzenie, dokumentowanie, ochrona i udostępnianie dóbr kultury  Edukacja kulturalna oraz popularyzacja wiedzy, sztuki i książki  Upowszechnianie czytelnictwa oraz promocja gminy Gręboszów12 GCKiCz realizuje swe statutowe zadania w sposób wielokierunkowy, odpowiadający na potrzeby środowiska. Do najważniejszych działań tego typu można zaliczyć: a. organizowanie przedsięwzięć kulturalnych, koncertów, przeglądów, konkursów oraz wystaw, b. kształcenie artystyczne poprzez prowadzenie nauki gry na instrumentach muzycznych; c. działalność wydawnicza (w tym redagowanie i publikowanie „Gazety Gręboszowskiej” oraz materiałów informacyjno-promocyjnych); d. organizowanie czytelnictwa i udostępnianie zbiorów bibliotecznych, jak również działalność rekreacyjno-sportowa. Jedną z ciekawszych form popularyzacji wiedzy i sztuki regionalnej są cykliczne wystawy lokalnych artystów: np. Edmunda Wilka czy Zofii Misiaszek-Sałańskiej. Kwartalnik społeczno-kulturalny „Gazeta Gręboszowska” ukazuje się o d roku 1997 i poza recenzowaniem bieżących wydarzeń z życia społeczno-kulturalnego gminy zawiera

12 § 10 Statutu GCKiCz. 65

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 67 – Poz. 2606

sporą dozę merytorycznej wiedzy historycznej dot. historii gminy oraz postaci z nią związanych. Głównym celem powstania gazety, poza celem promocyjnym-informacyjnym, była chęć utrwalenia i przekazania ulotnych wspomnień, informacji i wydarzeń związanych z gminą i jej mieszkańcami. Istotnym elementem działalności GCKiCz w Gręboszowie jest kultywowanie tradycji i folkloru. Przykładem tego działania jest Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Gręboszowskiej, który powstał w 1999 r. Folklor Powiśla to bardzo bogaty folklor Krakowiaków Wschodnich. Widoczny jest w barwnych strojach członków zespołu, o charakterystycznym dla regionu wzorze oraz tradycyjnych instrumentach muzycznych używanych przez muzyków: akordeon, kontrabas, klarnet. Zespół ma na swoim koncie występy podczas corocznych obchodów Święta Powiśla Dąbrowskiego oraz liczne sukcesy na konkursach dożynkowych powiatu. GCKiCz czynnie angażuje się w organizowanie cyklicznych konkursów plastyki obrzędowej związanej z najważniejszymi świętami w katolickim kalendarzu liturgicznym: Bożym Narodzeniem oraz Wielkanocą. Od 1995 roku corocznie organizowany jest cykliczny konkurs mający na celu podtrzymanie tradycji wykonywania palm wielkanocnych, zdobienia pisanek oraz plastyki obrzędowej. Reguły konkursu mówią, że pozwala się używać jedynie tradycyjnych materiałów i ozdób dzięki czemu całe przedsięwzięcie nabiera regionalnego charakteru. Wielką popularnością cieszą się konkursy dekoracji bożonarodzeniowych organizowane przez GCKiCz w wielu kategoriach: szopka, stroik, bombka, ciasto i inne, które pozwalają chronić przed zapomnieniem charakterystyczne dla regionu formy twórczości. Przy ww instytucji odbywają się również koncerty kolęd i pastorałek. Filią GCKiCz w Gręboszowie jest Biblioteka Publiczna. Tradycja czytelnictwa w miejscowości związana jest z Bractwem św. Anny, w którego budynku pochodzącym z 1935 r. zlokalizowana była przedwojenna biblioteka w Gręboszowie. Po II Wojnie Światowej budynek zajęty został przez władze gminy, szkołę i milicję, ale zbiory biblioteczne prawdopodobnie znajdowały się w domu bractwa Św. Anny jeszcze w latach 50 XX w. W latach późniejszych zbiory wędrowały po domach prywatnych aby pod koniec XX w. biblioteka otrzymała własną siedzibę, która spełnia swe funkcje do dnia dzisiejszego.

5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

Zgodnie z art. 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. 2003 Nr 162 poz. 1568 z późn. zmianami), formami ochrony zabytków są;  wpis do rejestru zabytków,

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 68 – Poz. 2606

 wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa,  uznanie za pomnik historii,  utworzenie parku kulturowego,  ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Na obszarze gminy Gręboszów funkcjonuje jedynie jedna z ww. form ochrony, jest to wpis do rejestru zabytków.

5.3.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Na terenie gminy Gręboszów znajdują się następujące zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków. Są one jednocześnie najcenniejszymi elementami dziedzictwa materialnego na terenie gminy i wyróżniają się walorami artystycznymi w skali całego powiatu dąbrowskiego.

REJESTR ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH

Lp. Miejscowość Obiekt Nr rej. Data wpisu 1. Borusowa Kaplica mszalna pw. Opieki A-1305/M 09.08.2012 r. NMP 2. Borusowa Park podworski A-284/M 22.10.1986 r.

3. Gręboszów Kościół paraf. pw. A-280 24.06.1986 r. Wniebowzięcia NMP 4. Gręboszów Cmentarz paraf. z kwaterą A-328 18.12.1989 r. wojenną 5. Żelichów Kościół paraf. pw. św. A-331 06.12.1971 r. Zygmunta

5.3.2. Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 69 – Poz. 2606

REJESTR ZABYTKÓW RUCHOMYCH

Lp. Miejscowość Obiekt Nr rej. Data wpisu 1. Borusowa Wyposażenie kaplicy mszalnej B-398/M 21.09.2015 r. pw. Opieki NMP 2. Kozłów Kapliczka słupowa zwieńczona B-276/M 30.11.2011 r. rzeźbami śś. Jana Nepomucena i Mikołaja 3. Żelichów Wyposażenie kościoła paraf. pw. B-276 06.12.1971 r. św. Zygmunta

5.4. Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków – zestawienie. Do obowiązków władz samorządowych należy między innymi ochrona zabytków znajdujących się na terenie gminy. Zadania te precyzuje art. 4 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. 2014 poz. 1446): Gminy jako organy administracji publicznej mają dbać między innymi o: „zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie” oraz zapobiegać „zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków”. Do obowiązków nałożonych przez ww. ustawę na gminę należy: „uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska”, czemu ma służyć gminna ewidencja zabytków. Zakres gminnej ewidencji zabytków:  zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków  inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków  stanowiska archeologiczne  historyczne układy ruralistyczne wsi, historyczne układy urbanistyczne miasta  inne zabytki nieruchome wyznaczone przez burmistrza (prezydenta miasta, wójta) w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków Informacje o zabytkach nieruchomych, które powinna zawierać karta adresowa określa Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Kulturowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 70 – Poz. 2606

zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. 2011 nr 113 poz. 661). Gminna ewidencja zabytków zgodnie z art. 21 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. 2014 poz. 1446) jest podstawą do sporządzenia programów opieki nad zabytkami. Pomimo, iż zgodnie z ww. ustawą gminna ewidencja zabytków nie jest jedną z form ochrony zabytków, to nakłada ona obowiązek uzgadniania z WKZ projektów decyzji o Warunkach Zabudowy i Zagospodarowania Terenu oraz projektów budowlanych dotyczących obiektów wymienionych w gminnej ewidencji zabytków. Konsekwencją włączenia zabytku nieruchomego do gminnej ewidencji zabytków jest ograniczenie wykonywania prawa własności do nieruchomości zabytkowej. Prace podjęte przy obiektach ujętych w gminnej ewidencji zabytków podlegają uzgodnieniom z wojewódzkim konserwatorem zabytków na etapie wydania decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacje inwestycji drogowej, decyzji o lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego (art. 53 ust. 4 pkt 2 oraz art. 60 ust. 1 ustawy z dnia 27.03.2003 o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym) oraz na etapie wydania decyzji o pozwoleniu na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego (art. 39 ust. 3 ustawy z dnia 07.07.1994 r. Prawo budowlane). Ponadto, właściciele lub posiadacze zabytków ujętych w gminnej ewidencji zabytków są prawnie zobowiązani do zawiadomienia wojewódzkiego konserwatora zabytków o wszelkich zagrożeniach, niekorzystnych zmianach, oraz o zmianie stanu prawnego zabytku ujętego w ewidencji. Mają też obowiązek uczestniczenia w kosztach (do 2% kosztów inwestycyjnych) badań archeologicznych prowadzonych na swoim terenie. Analogicznie jak w przypadku zabytków wpisanych do rejestru, właściciele zabytków ujętych w wojewódzkiej ewidencji ponoszą odpowiedzialność karną jeżeli nie zawiadomią o zagrożeniach, niekorzystnych zmianach czy zmianie stanu prawnego obiektu (art. 108 i art. 110-119 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). 5.4.1. Obiekty nieruchome.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 71 – Poz. 2606

Zestawienie obiektów nieruchomych zaklasyfikowanych do gminnej ewidencji zabytków przedstawia tabela poniżej:

Lp. Kod Miejscowość Nr Obiekt Nr dz. ewid. Datowanie Nr rej. zabytków/data wpisu 1. 33-250 Bieniaszowice 27 Dom Dz. nr 56 Pocz. XX w. 2. 33-250 Bieniaszowice 16 Figura – Serce Pana Jezusa Dz. nr 313/2 1898 r. 3. 33-250 Bieniaszowice 49 Dom Dz. nr 306 1918 r. 4. 33-260 Biskupice Kapliczka MB Królowej Różańca Dz. nr 218 pocz. XX w. 5. 33-260 Biskupice 10 Dom Dz. nr 192 pocz. XX w. 6. 33-260 Biskupice 26 Dom Dz. nr 174 ok. 1920 r. 7. 33-260 Borusowa Kaplica pw. Opieki NMP Dz. nr 328 1860 r. A-1305/M z dnia 09.08.2012 r. 8. 33-260 Borusowa Figura – Chrystus Frasobliwy Dz. nr 13 1860 r. 9. 33-260 Borusowa Figura przydrożna – Krzyż Dz. nr 391 1761 r. 10. 33-260 Borusowa Figura przydrożna – Krzyż Dz. nr 272 1842 r. 11. 33-260 Borusowa 105 Dwór Dz. nr 186/41 1908-1909 r. 12. 33-260 Borusowa 105 Rządcówka Dz. nr 186/41 XIX/ XX w. 13. 33-260 Borusowa 105 Park podworski Dz. nr 186/41 XIX/ XX w. A-284/M z dnia 22.10.1986 r. 14. 33-260 Borusowa 105 Figura – MB Różańcowa Dz. nr 186/41 1908 r. 15. 33-260 Gręboszów 1 Dwór Dz. nr 583/1 k. XIX w. 16. 33-260 Gręboszów 1 Stajnia Dz. nr 583/1 1914 r. 17. 33-260 Gręboszów Krzyż przydrożny Dz. nr 583/2 1933 r. 18. 33-260 Gręboszów 2 Kościół paraf. pw. Wniebowzięcia NMP Dz. nr 360 1650 r. A-280 z dnia 24.04.1986 r. Z drzewostanem

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 72 – Poz. 2606

Lp. Kod Miejscowość Nr Obiekt Nr dz. ewid. Datowanie Nr rej. zabytków/data wpisu 19. 33-260 Gręboszów 2 Bramka zachodnia w ogrodzeniu Dz. nr 360 pocz. XX w. kościoła paraf. 20. 33-260 Gręboszów 2 Bramka wschodnia w ogrodzeniu Dz. nr 360 XVII w. kościoła paraf. 21. 33-260 Gręboszów 2 3 kapliczki w ogrodzeniu kościoła Dz. nr 360 II poł. XIX w. paraf. 22. 33-260 Gręboszów Figura przydrożna – Św. Anna Dz. nr 359 1866 r. 23. 33-260 Gręboszów Cmentarz parafialny Dz. nr 151 ok. 1850 r. A-328 z dnia 18.12.1989 r. 24. 33-260 Gręboszów Cmentarz wojenny nr 250 Dz. nr 151 I poł. XX w. A-328 z dnia 18.12.1989 r. 25. 33-260 Gręboszów Grobowiec rodziny Bzowskich Dz. nr 151 I poł. XX w. A-328 z dnia 18.12.1989 r. 26. 33-260 Gręboszów Obelisk na cmentarzu paraf. Dz. nr 151 1890 r. A-328 z dnia 18.12.1989 r. 27. 33-260 Gręboszów Obelisk na cmentarzu paraf. Dz. nr 151 1760 r. A-328 z dnia 18.12.1989 r. 28. 33-260 Gręboszów Nagrobek Wójta Woli Żelichowskiej Dz. nr 151 ok. 1912 r. A-328 z dnia 18.12.1989 r. 29. 33-260 Gręboszów Nagrobek Dz. nr 151 pocz. XX w. A-328 z dnia 18.12.1989 r. 30. 33-260 Gręboszów Nagrobek Dz. nr 151 pocz. XX w. A-328 z dnia 18.12.1989 r. 31. 33-260 Gręboszów Nagrobek Anny Kisielewskiej Dz. nr 151 ok. 1864 r. A-328 z dnia 18.12.1989 r. 32. 33-260 Gręboszów 8 Dom Dz. nr 368 1916 r. 33. 33-260 Gręboszów 8 Obora Dz. nr 368 1916 r. 34. 33-260 Gręboszów 9 Dom Dz. nr 371 1925 r. 35. 33-260 Gręboszów 30 Dom Dz. nr 402 XIX/XX w. 36. 33-260 Gręboszów 53 Dom Dz. nr 372 1918 r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 73 – Poz. 2606

Lp. Kod Miejscowość Nr Obiekt Nr dz. ewid. Datowanie Nr rej. zabytków/data wpisu 37. 33-260 Gręboszów Figura przydrożna – MB Różańcowa Dz. nr 854-846/2 1887 r. 38. 33-260 Gręboszów 144 Figura przydrożna – Jan Nepomucen Dz. nr 579/3 1761 r. 39. 33-260 Gręboszów Figura przydrożna – Krzyż Dz. nr 527 1795 r. 40. 33-260 Gręboszów Pomnik Grunwaldzki Dz. nr 776 1910 r. 41. 33-260 Karsy 19 Figura przydrożna– MB z Dzieciątkiem Dz. nr 161 XIX/XX w. 42. 33-260 Karsy k/ 71 Figura przydrożna– Serce Jezusa Dz. nr 144 1911 r. 43. 33-260 Karsy Figura przydrożna– Krzyż Dz. nr 357-41/1 1867 r. 44. 33-260 Karsy Figura przydrożna– Krzyż Dz. nr 51 II poł. XIX w. 45. 33-260 Karsy Figura – Niepokalane Poczęcie NMP Dz. nr 266 1908 r. 46. 33-260 Kozłów Figura przydrożna– Serce NMP Dz. nr 427 1898 r. 47. 33-260 Kozłów 43 Kapliczka słupowa z figurami Jana Dz. nr 290/1 1744 r. Nepomucena i Mikołaja 48. 33-260 Kozłów Kapliczka przydrożna Dz. nr 266 XIX/ XX w. 49. 33-260 Lubiczko 45 Figura przydrożna– MB z Dzieciątkiem Dz. nr 503 1957 r. 50. 33-260 Lubiczko Figura – Niepokalane Poczęcie NMP Dz. nr 132 1910 r. 51. 33-260 Lubiczko Figura przydrożna– Krzyż Dz. nr 156 I poł. XIX w. 52. 33-260 Lubiczko 58 Figura przydrożna– MB z Dzieciątkiem Dz. nr 335/1 1912 r. 53. 33-260 Ujście Jezuickie Pomnik poległych w czasie II wojny Dz. nr 79 1959 r. 54. 33-260 Ujście Jezuickie Cmentarz wojenny nr 251 Dz. nr 603 1916-18 r. 55. 33-260 Ujście Jezuickie Kapliczka pw. MB Różańcowej Dz. nr 351 poł. XIX w. 56. 33-260 Wola Gręboszowska 47 Dom Dz. nr 155 1935 r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 74 – Poz. 2606

Lp. Kod Miejscowość Nr Obiekt Nr dz. ewid. Datowanie Nr rej. zabytków/data wpisu 57. 33-260 Wola Gręboszowska Figura przydrożna – Serce NMP Dz. nr 372 1913 r. 58. 33-260 Wola Żelichowska 92 Dom Dz. nr 56/1-56/2 XIX/ XX w. 59. 33-260 Wola Żelichowska k/132 Figura – Niepokalane Poczęcie NMP Dz. nr 623 1913 r. 60. 33-260 Wola Żelichowska k/59 Kapliczka pw. NMP Dz. nr 63 1894 r. 61. 33-260 Wola Żelichowska Obelisk poległych w czasie I wojny Dz. nr 632/15 1928 r. 62. 33-260 Zapasternicze Krzyż przydrożny Dz. nr 42 1938 r. 63. 33-260 Zawierzbie 13 Dom Dz. nr 32 pocz. XX w. 64. 33-260 Zawierzbie k/34 Krzyż przydrożny Dz. nr 18 II poł. XIX w. 65. 33-260 Żelichów 2 Kościół paraf. pw. św. Zygmunta z Dz. nr 573/7 1642 r. A-331 z dnia 06.12.1971 r. drzewostanem 66. 33-260 Żelichów Pomnik poległych w czasie I wojny Dz. nr 578 1931 r. 67. 33-260 Żelichów Figura – Niepokalane Poczęcie NMP Dz. nr 460/79 1911 r. 68. 33-260 Żelichów 12 Dom Dz. nr 491 ok. 1950 r. 69. 33-260 Żelichów 31 Dom Dz. nr 494/1 pocz. XX w. 70. 33-260 Żelichów 31 Stajnia Dz. nr 494/1 pocz. XX w. 71. 33-260 Żelichów 37 Dom Dz. nr 608 1902 r. 72. 33-260 Żelichów 44 Dom Dz. nr 578 1918 r. 73. 33-260 Żelichów 60 Dom Dz. nr 488 1920 r. 74. 33-260 Żelichów 67 Dom Dz. nr 426 1920 r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 75 – Poz. 2606

5.4.2. Obiekty archeologiczne

Na terenie gminy Gręboszów znajduje się 117 zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych. Stanowiska archeologiczne zlokalizowane są na terenie wszystkich sołectw gminy, w tym najliczniej występują w Gręboszowie – 30 stanowisk. W pozostałych miejscowościach liczba zewidencjonowanych stanowisk prezentuje się następująco: Bieniaszowice – 2, Biskupice – 1, Borusowa – 8, Hubenice – 13, Karsy – 1, Kozłów – 2, Lubiczko – 11, Okręg – 3, Ujście Jezuickie – 6, Wola Gręboszowska – 9, Wola Żelichowska - 9, Żelichów - 22. Na terenie gminy Gręboszów zlokalizowane są stanowiska archeologiczne dokumentujące ślady osadnictwa, punkty osadnicze oraz osady i pochodzące ze wszystkich okresów chronologicznych - od epoki kamienia po czasy nowożytne. Bezcennym zabytkiem archeologicznym są monety z okresu rzymskiego odnalezione w Gręboszowie na przełomie XIX i XX w.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 76 – Poz. 2606

Zestawienie stanowisk archeologicznych ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków przedstawia tabela poniżej: Nr st. w Obsza Nr st. na Lp. Miejscowość miejsco Charakter obiektu Chronologia Autor, data badań r AZP obszarze wości 1. Bieniaszowice 99-64 64 1 Ślad osadniczy neolit A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 2. Bieniaszowice 99-64 71 2 Ślad osadniczy Wczesne średniowiecze A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 3. Biskupice 98-64 11 1 punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. osada Późne średniowiecze Szpunar, 2006 r. 4. Borusowa 98-65 4 1 Ślad osadniczy Prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. osada nowożytna Szpunar, 1999 r. 5. Borusowa 98-65 5 2 Ślad osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 6. Borusowa 98-64 29 3 Punkt osadniczy pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 7. Borusowa 98-64 30 4 Punkt osadniczy neolit J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 8. Borusowa 98-64 31 5 osada Późne J. Okoński, B. Szpunar, A. średniowiecze/nowożytna Szpunar, 2006 r. 9. Borusowa 98-64 32 6 Punkt osadniczy neolit J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 10. Borusowa 98-64 33 7 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 11. Borusowa 98-64 34 8 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 12. Gręboszów 98-64 1 1 Osada Pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. Osada Późny okres lateński Szpunar, 2006 r. Osada Okres wpływów rzymskich Osada Wczesne średniowiecze osada Późne średniowiecze 13. Gręboszów 98-64 2 2 Punkt osadniczy Okres wpływów rzymskich J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 14. Gręboszów 98-64 3 3 skarb Okres wpływów rzymskich J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 15. Gręboszów 98-64 4 4 Punkt osadniczy Okres wpływów rzymskich J. Okoński, B. Szpunar, A.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 77 – Poz. 2606

Nr st. w Obsza Nr st. na Lp. Miejscowość miejsco Charakter obiektu Chronologia Autor, data badań r AZP obszarze wości Szpunar, 2006 r. 16. Gręboszów 99-64 70 5 Ślad osadniczy Epoka kamienia B. Szpunar, A. Szpunar, osada średniowiecze 1991 r. 17. Gręboszów 99-64 76 6 Ślad osadniczy Epoka kamienia B. Szpunar, A. Szpunar, 1991 r. 18. Gręboszów 98-64 5 7 Punkt osadniczy Okres wpływów rzymskich J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 19. Gręboszów 98-64 9 8 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. osada Okres wpływów rzymskich Szpunar, 2006 r. 20. Gręboszów 98-64 10 9 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Punkt osadniczy pradzieje Szpunar, 2006 r. 21. Gręboszów 98-64 12 10 Punkt osadniczy Pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. osada Późne średniowiecze Szpunar, 2006 r. 22. Gręboszów 98-64 13 11 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Punkt osadniczy Późne średniowiecze Szpunar, 2006 r. 23. Gręboszów 98-64 14 12 osada Późne średniowiecze J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 24. Gręboszów 98-64 15 13 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 25. Gręboszów 98-64 16 14 Punkt osadniczy pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 26. Gręboszów 98-64 17 15 Punkt osadniczy Pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. osada Późne średniowiecze Szpunar, 2006 r. 27. Gręboszów 98-64 18 16 Punkt osadniczy Pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. osada Późne średniowiecze Szpunar, 2006 r. 28. Gręboszów 98-64 19 17 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 29. Gręboszów 98-64 20 18 Punkt osadniczy Pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. osada Późne średniowiecze Szpunar, 2006 r. 30. Gręboszów 98-64 21 19 Punkt osadniczy neolit J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 31. Gręboszów 98-64 22 20 Punkt osadniczy pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 32. Gręboszów 98-64 23 21 Osada Pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 78 – Poz. 2606

Nr st. w Obsza Nr st. na Lp. Miejscowość miejsco Charakter obiektu Chronologia Autor, data badań r AZP obszarze wości Punkt osadniczy Późny OWR Szpunar, 2006 r. Osada Wczesne średniowiecze osada Późne średniowiecze 33. Gręboszów 98-64 24 22 Punkt osadniczy Późny OWR J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 34. Gręboszów 98-64 25 23 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Punkt osadniczy Późne średniowiecze Szpunar, 2006 r. 35. Gręboszów 98-64 26 24 Punkt osadniczy pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 36. Gręboszów 98-64 27 25 Punkt osadniczy pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 37. Gręboszów 98-64 39 26 Osada Pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. Punkt osadniczy średniowiecze Szpunar, 2006 r. 38. Gręboszów 98-64 40 27 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 39. Gręboszów 98-64 41 28 Punkt osadniczy neolit J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 40. Gręboszów 98-64 42 29 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 41. Gręboszów 98-64 43 30 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 42. Hubenice 98-65 13 1 ślad osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 43. Hubenice 98-65 14 2 osada prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 44. Hubenice 98-65 15 3 ślad osadniczy Prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. ślad osadniczy Epoka brązu Szpunar, 1999 r. osada Późne średniowiecze 45. Hubenice 98-65 16 4 Osada Prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. osada Okres rzymski Szpunar, 1999 r. 46. Hubenice 98-65 17 5 ślad osadniczy Prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. ślad osadniczy Późne średniowiecze Szpunar, 1999 r. 47. Hubenice 98-65 18 6 Osada Późny okres rzymski J. Okoński, B. Szpunar, A. osada prahistoria Szpunar, 1999 r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 79 – Poz. 2606

Nr st. w Obsza Nr st. na Lp. Miejscowość miejsco Charakter obiektu Chronologia Autor, data badań r AZP obszarze wości 48. Hubenice 98-65 19 7 ślad osadniczy Późny okres rzymski J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 49. Hubenice 98-65 20 8 ślad osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 50. Hubenice 98-65 21 9 osada Późny okres rzymski J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 51. Hubenice 98-65 22 10 Ślad osadniczy Późny okres rzymski J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 52. Hubenice 98-65 23 11 Osada Prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. Ślad osadniczy Ep. brązu/wcz. ep. żelaza Szpunar, 1999 r. Ślad osadniczy Późny okres rzymski Ślad osadniczy Wczesne średniowiecze 53. Hubenice 98-65 24 12 Osada Późny okres rzymski J. Okoński, B. Szpunar, A. osada Wczesne średniowiecze Szpunar, 1999 r. 54. Hubenice 98-65 25 13 Ślad osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 55. Karsy 98-64 28 1 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 56. Kozłów 98-65 6 1 osada Późne średniowiecze J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 57. Kozłów 98-65 7 2 ślad osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 58. Lubiczko 99-64 69 1 Osada Średniowiecze A. Szpunar, B. Szpunar, osada nowożytna 1991 r. 59. Lubiczko 99-64 73 2 osada nowożytna A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 60. Lubiczko 99-64 75 3 osada średniowiecze A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 61. Lubiczko 99-64 77 4 osada prahistoria A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 62. Lubiczko 99-64 78 5 osada średniowiecze A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 63. Lubiczko 99-64 81 6 Osada Prahistoria A. Szpunar, B. Szpunar, osada Wczesne średniowiecze 1991 r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 80 – Poz. 2606

Nr st. w Obsza Nr st. na Lp. Miejscowość miejsco Charakter obiektu Chronologia Autor, data badań r AZP obszarze wości 64. Lubiczko 99-64 82 7 Ślad osadniczy Epoka kamienia A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 65. Lubiczko 99-64 83 8 osada średniowiecze A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 66. Lubiczko 99-64 84 9 osada Wczesne średniowiecze A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 67. Lubiczko 99-64 85 10 Ślad osadniczy Prahistoria A. Szpunar, B. Szpunar, osada nowożytna 1991 r. 68. Lubiczko 99-64 86 11 Ślad osadniczy Epoka kamienia A. Szpunar, B. Szpunar, osada nowożytna 1991 r. 69. Okręg 99-64 63 1 osada średniowiecze A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 70. Okręg 99-64 65 2 Ślad osadniczy neolit A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 71. Okręg 99-64 67 3 Ślad osadniczy Epoka kamienia A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 72. Ujście Jezuickie 99-64 61 1 Ślad osadniczy Epoka kamienia A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 73. Ujście Jezuickie 99-64 62 2 ślad osadniczy neolit A. Szpunar, B. Szpunar, 1991 r. 74. Ujście Jezuickie 99-64 66 3 ślad osadniczy Prahistoria A. Szpunar, B. Szpunar, ślad osadniczy średniowiecze 1991 r. 75. Ujście Jezuickie 98-64 6 4 Punkt osadniczy pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 2006 r. 76. Ujście Jezuickie 98-64 7 5 Osada Pradzieje J. Okoński, B. Szpunar, A. Osada Okres lateński Szpunar, 2006 r. Osada Póź. Okr. wpływów Rzym. Osada Wczesne średniowiecze 77. Ujście Jezuickie 98-64 8 6 Punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Punkt osadniczy Pradzieje Szpunar, 2006 r. Punkt osadniczy Okres wpływów rzymskich 78. Wola 98-65 8 1 Ślad osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Gręboszowska Szpunar, 1999 r. 79. Wola 98-65 9 2 ślad osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Gręboszowska Szpunar, 1999 r. 79

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 81 – Poz. 2606

Nr st. w Obsza Nr st. na Lp. Miejscowość miejsco Charakter obiektu Chronologia Autor, data badań r AZP obszarze wości 80. Wola 98-65 10 3 ślad osadniczy prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. Gręboszowska Szpunar, 1999 r. 81. Wola 98-65 11 4 Ślad osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Gręboszowska Szpunar, 1999 r. 82. Wola 98-65 12 5 osada prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. Gręboszowska Szpunar, 1999 r. 83. Wola 98-64 35 6 punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Gręboszowska Szpunar, 2006 r. 84. Wola 98-64 36 7 osada Późne średniowiecze J. Okoński, B. Szpunar, A. Gręboszowska Szpunar, 2006 r. 85. Wola 98-64 37 8 Punkt osadniczy neolit J. Okoński, B. Szpunar, A. Gręboszowska Szpunar, 2006 r. 86. Wola 98-64 38 9 punkt osadniczy Epoka kamienia J. Okoński, B. Szpunar, A. Gręboszowska Szpunar, 2006 r. 87. Wola Żelichowska 99-64 102 1 Osada Wczesne średniowiecze B. Szpunar, A. Szpunar, osada nowożytna 1991 r. 88. Wola Żelichowska 99-65 2 2 Ślad osadniczy prahistoria A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 89. Wola Żelichowska 99-65 3 3 Ślad osadniczy neolit A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 90. Wola Żelichowska 99-65 4 4 Ślad osadniczy Epoka kamienia A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 91. Wola Żelichowska 98-65 26 5 Ślad osadniczy neolit J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 92. Wola Żelichowska 98-65 27 6 Ślad osadniczy Prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. Ślad osadniczy Wczesne średniowiecze Szpunar, 1999 r. 93. Wola Żelichowska 98-65 28 7 Ślad osadniczy Prahistoria J. Okoński, B. Szpunar, A. Ślad osadniczy Późne średniowiecze Szpunar, 1999 r. 94. Wola Żelichowska 98-65 29 8 Ślad osadniczy Późny okres rzymski J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 95. Wola Żelichowska 98-65 30 9 osada Okres rzymski J. Okoński, B. Szpunar, A. Szpunar, 1999 r. 96. Żelichów 99-64 87 1 osada średniowiecze B. Szpunar, A. Szpunar, 1991 r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 82 – Poz. 2606

Nr st. w Obsza Nr st. na Lp. Miejscowość miejsco Charakter obiektu Chronologia Autor, data badań r AZP obszarze wości 97. Żelichów 99-64 88 2 Ślad osadniczy Prahistoria B. Szpunar, A. Szpunar, Osada Wczesne średniowiecze 1991 r. osada nowożytna 98. Żelichów 99-64 95 3 Ślad osadniczy prahistoria B. Szpunar, A. Szpunar, 1991 r. 99. Żelichów 99-64 96 4 Ślad osadniczy Prahistoria B. Szpunar, A. Szpunar, osada Wcz. średn. IX/X w. 1991 r. 100. Żelichów 99-64 97 5 Osada Halsztat B. Szpunar, A. Szpunar, Osada Okres wpływów rzymskich 1991 r. Ślad osadniczy nowożytna 101. Żelichów 99-64 98 6 Osada Prahistoria B. Szpunar, A. Szpunar, Ślad osadniczy nowożytna 1991 r. 102. Żelichów 99-64 99 7 Ślad osadniczy Wczesne średniowiecze B. Szpunar, A. Szpunar, 1991 r. 103. Żelichów 99-64 100 8 Ślad osadniczy Prahistoria B. Szpunar, A. Szpunar, osada średniowiecze 1991 r. 104. Żelichów 99-64 101 9 Ślad osadniczy Wczesne średniowiecze B. Szpunar, A. Szpunar, 1991 r. 105. Żelichów 99-65 5 10 Ślad osadniczy Epoka kamienia A. Cetera, J. Okoński, A. Ślad osadniczy prahistoria Szpunar, 1997 r. 106. Żelichów 99-65 6 11 Ślad osadniczy Epoka kamienia A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 107. Żelichów 99-65 7 12 Osada Prahistoria A. Cetera, J. Okoński, A. Ślad osadniczy Kultura łużycka Szpunar, 1997 r. Osada Okres wpływów rzymskich osada średniowiecze 108. Żelichów 99-65 8 13 Ślad osadniczy Późny ok. wpł. rzymskich A. Cetera, J. Okoński, A. osada Późne średniowiecze Szpunar, 1997 r. 109. Żelichów 99-65 9 14 Osada Prahistoria A. Cetera, J. Okoński, A. Osada Średniowiecze Szpunar, 1997 r. osada nowożytna 110. Żelichów 99-65 10 15 osada Późne średniowiecze A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 111. Żelichów 99-65 11 16 Ślad osadniczy Późne średniowiecze A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 81

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 83 – Poz. 2606

Nr st. w Obsza Nr st. na Lp. Miejscowość miejsco Charakter obiektu Chronologia Autor, data badań r AZP obszarze wości 112. Żelichów 99-65 12 17 osada średniowiecze A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 113. Żelichów 99-65 13 18 osada średniowiecze A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 114. Żelichów 99-65 14 19 Ślad osadniczy Neolit A. Cetera, J. Okoński, A. osada Późny okr. wpł. rzymskich Szpunar, 1997 r. 115. Żelichów 99-65 15 20 Ślad osadniczy prahistoria A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 116. Żelichów 99-65 23 21 Ślad osadniczy średniowiecze A. Cetera, J. Okoński, A. Szpunar, 1997 r. 117. Żelichów 99-65 24 22 Osada Późny okr. wpł. rzymskich A. Cetera, J. Okoński, A. osada Wczesne średniowiecze Szpunar, 1997 r.

Liczba stanowisk archeologicznych w tabeli według WKZ - delegatura w Tarnowie.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 84 – Poz. 2606

5.5. Zabytki o największym znaczeniu dla gminy. Synteza elementów przyrody i widocznych efektów działalności człowieka jest architekturą krajobrazu, czyli formą, która obok treści składa się na krajobraz kulturowy. Ochrona tego krajobrazu to pełna ochrona obiektu zabytkowego wraz z jego otoczeniem i walorami przyrodniczymi, roślinnością i warunkami socjologicznymi. Polega na ochronie najcenniejszych obiektów, zespołów, obszarów i świadomym ich przekształcaniu w taki sposób by tworząc nowe wartości unikać deformacji istniejącego, historycznie ukształtowanego dziedzictwa. Do najcenniejszych pod względem historycznym i architektonicznym obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie gminy Gręboszów należą niewątpliwie te wpisane do rejestru zabytków województwa małopolskiego, aczkolwiek należy również zwrócić uwagę na inne obiekty, które swą wartością historyczną bądź artystyczną kształtują krajobraz kulturowy gminy – figury, kapliczki i krzyże przydrożne.

1) Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie 2) Kościół parafialny pw. św. Zygmunta w Żelichowie 3) Kaplica mszalna pw. Opieki NMP w Borusowej 4) Cmentarz parafialny z kwaterą wojenną nr 250 w Gręboszowie 5) Park podworski w Borusowej 6) Kapliczka słupowa zwieńczona figurami śś. Jana Nepomucena i Mikołaja w Kozłowie

1) Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 85 – Poz. 2606

Fot. 1 (Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie)

Jednym z najcenniejszych zabytków na terenie gminy Gręboszów jest niewątpliwie kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie wzniesiony w 1650 r. Świątynia wpisana została do rejestru zabytków decyzją WKZ z dnia 24.06.1986 r. pod nr A- 260. Pierwszy, drewniany kościół pw. NMP w Gręboszowie wzmiankowany był przez Jana Długosza w XV w. Źródła podają, iż istniał jeszcze w 1635 r. wraz z przykościelną szkołą wzmiankowaną w wizytacjach kanoniczych z 1596 roku. Obecny murowany kościół wzniesiony został z fundacji wojewody krakowskiego, starosty wielickiego i bocheńskiego Franciszka Dembińskiego. Budowa ukończona została w latach 1648-50, a konsekracja miała miejsce w 1676 roku. Bryła kościoła rozbudowywana była dwukrotnie w latach:  W 1863-65 staraniem proboszcza parafii oraz kolatorów Józefa i Zofii Załuskich, dobudowano wówczas nawę południową z kaplicą św. Anny oraz podwyższono wieżę.  W 1876-78 rozbudowa zajęła nawę północną z kaplicą św. Józefa.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 86 – Poz. 2606

W czasie działań wojennych 1915-16 kościół uległ znacznym zniszczeniom: spalone zostały dachy kościoła oraz hełm wieży. Uszkodzona została także fasada i wyposażenie wnętrza kościoła, prace remontowe prowadzone były do połowy lat 20 –tych XX w. Kościół barokowy, murowany z cegły, z użyciem kamienia, tynkowany, orientowany, posiada formę trójnawowej bazyliki z krótkim prezbiterium zamkniętym ścianą prostą. Po bokach prezbiterium zlokalizowane zostały: zakrystia i d. skarbczyk oraz w zamknięciu na zewnątrz kaplica Ukrzyżowania. Przy prezbiterium zlokalizowana jest również wieża z obecną zakrystią w przyziemiu, a od strony zachodniej przy korpusie znajduje się obszerna kruchta. Wnętrze kościoła nakryte jest sklepieniem kolebkowym na gurtach oraz krzyżowym. Fasada kościoła zlokalizowana od strony zachodniej jest trójosiowa, rozczłonkowana dekoracją z pilastrów w pionie i obszernych gzymsów w poziomie. Zwieńczona jest tympanonem z ażurowo dekorowanym okulusem. W osi środkowej fasady znajduje się płaskorzeźba NMP, a w osiach bocznych wnęki z figurami śś. Joachima i Józefa. Kruchta nawiązuje dekoracją architektoniczną do fasady, jest również trzyosiowa i posiada dwie wnęki z rzeźbami śś. Stanisława Kostki oraz Kazimierza. Rzeźby i płaskorzeźba pochodzą z pocz. XX w. Dachy kościoła siodłowe i pulpitowe, pobite są blachą. W kalenicy dachu, nad nawą zlokalizowana jest neobarokowa wieżyczka na sygnaturkę. Do wyposażenia kościoła należą: polichromia Adolfa Gucwy z 1899 r., prospekt organowy z pocz. XX w., ołtarz główny i ołtarze boczne neoromańskie z pocz. XX w., ołtarze w nawach neobarokowe XIX/XX w. z barokowymi obrazami, ambona neobarokowa, chrzcielnica barokowa z XVII w., nagrobek J. Załuskiego zm. w 1875 r., epitafia: Franciszka Dembińskiego, Wiktorii Ruszkowskiej (XVII w.), Franciszka Wodzickiego (XIX w.), figura Chrystusa u słupa z k. XVIII w., witraże w oknach z fabryki Żeleńskich z lat 20 XX w. Budynek świątyni jest w dobrym stanie technicznym i estetycznym: w 2008 r. osuszono zawilgocone ściany kościoła, w latach późniejszych wykonano również konserwację bramy zachodniej i wschodniej ogrodzenia.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 87 – Poz. 2606

2) Kościół parafialny pw. św. Zygmunta w Żelichowie

Fot. 2 (kościół pw. św. Zygmunta w Żelichowie) Kościół wpisany został do rejestru zabytków decyzją WKZ z dnia 06.12.1971 r. pod nr A-331 jako obiekt o wyjątkowych walorach historycznych, architektonicznych, kulturowych i krajobrazowych. Zlokalizowany jest w centrum wsi Żelichów, gdzie przeniesiony został z Pleśnej w powiecie tarnowskim w 1938 r. Świątynia ufundowana została w 1642 r. przez właściciela dóbr Pleśna Marcina Dobek Łowczowskiego i jego małżonkę Wiktorię ze Zborowic. Uszkodzony pożarem w 1657 r. został odbudowany w latach 1664-65. Oryginalnie przy kościele istniała drewniana dzwonnica rozebrana na pocz. XX w. Parafia w Żelichowie wydzielona została z parafii gręboszowskiej i otfinowskiej w 1940 r. przez bpa Edwarda Komara. We wsi istniała wcześniej kaplica mszalna wzniesiona w 1863 r., do niej to, dobudowany został transferowany z Pleśnej kościół. Stanowi ona obecnie część jego przedsionka. Kościół pw. św. Zygmunta w Żelichowie został poświęcony w roku 1938. Kościół jest przykładem małopolskiej, sakralnej architektury drewnianej - konstrukcji zrębowej, szalowany, jednonawowy z prostokątną nawą i trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Od zachodu znajduje się obszerny przedsionek stanowiący pozostałość dawnej

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 88 – Poz. 2606

kaplicy mszalnej. Dachy kościoła siodłowe o wspólnej kalenicy pokryte są gontem. W kalenicy dachu usytuowana jest wieżyczka na sygnaturkę z latarnią i stożkowym zwieńczeniem. Przybudówki po obu stronach nawy (kaplica, zakrystia i kruchta) przykryte są dachami dwuspadowymi i pulpitowymi. Wnętrze posiada stropy płaskie na podciągach belkowych. We wnętrzu z wystroju architektonicznego zwracają szczególną uwagę: prostokątny otwór tęczy z belką, na której usytuowana jest gotycka grupa Ukrzyżowania z XVI w. oraz portal schodkowy zlokalizowany w przejściu z prezbiterium do zakrystii z ozdobnym nadprożem, na którym wycięta została data „1642”. Ruchome wyposażenie kościoła stanowi przykład sztuki gotyckiej i barokowej i objęte jest ochrona prawa przez wpis do rejestru zabytków. Na szczególną uwagę zasługuje ołtarz główny z późnogotyckim poliptykiem z XVI w., rzeźbionym i malowanym, przywiezionym z dolnośląskiej miejscowości Tymowy. W polu centralnym znajduje się scena przedstawiająca Koronację NMP przez Trójcę Św. Na skrzydłach ukazane zostały płaskorzeźby ze scenami: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Adoracja Dzieciątka i Hołd Trzech Króli. W predelli widnieją rzeźbione hermy śś. Katarzyny, Barbary, Małgorzaty i Doroty. Po zamknięciu pierwszej pary skrzydeł, oczom ukazują się malowane sceny z ośmioma przedstawieniami: Chrzest w Jordanie, Męczeństwo św. Wawrzyńca, św. Szczepana, św. Erazma, św. Sebastiana, św. Marcina, św. Mikołaja, oraz Męczeństwo niezidentyfikowanego świętego. Po zamknięciu drugiej pary skrzydeł ukazują się cztery kwatery malowane, ze scenami: dwóch przedstawień Zwiastowania oraz Chrystus Bolesny w typie Frasobliwego i Matka Boża Bolesna. Poza poliptykiem do zabytkowego wyposażenia kościoła należą: rokokowy ołtarz w kaplicy z II poł. XVIII w., barokowa ambona z XVIII w., obrazy barokowe: śś. Wawrzyńca, Antoniego, Jana Nepomucena, Krzysztofa w otoczeniu świętych, NMP z Dzieciątkiem oraz Chrystusa przy studni; rzeźba Chrystusa Frasobliwego z XVIII w., pasyjka rokokowa oraz relikwiarze z XVIII w., a w zamknięciu prezbiterium na zewnątrz barokowy krucyfiks.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 89 – Poz. 2606

3) Kaplica mszalna pw. Opieki NMP w Borusowej

Fot. 3 (kaplica mszalna pw. Opieki NMP w Borusowej)

Kaplica mszalna w Borusowej została objęta ochroną prawa przez wpis do rejestru decyzją Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 09.08.2012 r. pod numerem A-1305/M. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. wieś Borusowa włączona została do parafii w Gręboszowie gdzie mieszkańcy uczęszczali do kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP. W 1860 r. z fundacji Józefa i Franciszki Kawów oraz przy wsparciu okolicznego ziemiaństwa, wzniesiono w Borusowej kaplicę mszalną pw. Macierzyństwa NMP (Opieki NMP). Kaplica użytkowana była jako mszalna do II poł. XX w. i odwiedzana przez mieszkańców wsi Borusowa, Hubenice oraz Kozłów. Już od 1928 r. istniał zamysł budowy kościoła w Borusowej, ale dopiero po II wojnie światowej, staraniem proboszcza w Gręboszowie stworzone zostały warunki do powołania wikariatu w Borusowej. Ostatecznie rolę świątyni zaczęła pełnić przebudowana stara szkoła w Hubenicach, przy której w 1958 r. erygowano parafię. Kościół Podwyższenia Krzyża św. w Hubenicach wzniesiony został w

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 90 – Poz. 2606

latach 1976-78, natomiast kaplica mszalna w Borusowej używana jest w czasie nabożeństw majowych oraz okazjonalnych mszy świętych. Kaplica położona jest w centralnej części wsi, w otoczeniu starodrzewu, na wydzielonym i ogrodzonym terenie. Kaplica założona na planie prostokąta z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, ma formę wnętrzową. Jest murowana z cegły z użyciem kamienia i tynkowana, a nakrywa ją dwuspadowy dach kryty blachą. Elewacje opracowane zostały kolorystycznie z podziałami lizenowo-ramowymi i dekoracyjnymi fryzami. Fasada rozczłonkowana została pilastrami ujmującymi naroża budynku i prostokątny portal wejściowy. Powyżej znajduje się szczyt wydzielony daszkiem okapowym. W centralnej części szczytu znajduje się nisza, w której ustawiona została gipsowa figurka NMP. Całość przekrywa dach dwuspadowy, jedynie nad częścią prezbiterialną o trzech spadkach. W kalenicy dachu usytuowana został sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę z latarnią i baniastym hełmem. Skromne wyposażenie kaplicy wpisane zostało do rejestru zabytków decyzją MWKZ z dnia 21.09.2015 r. pod numerem B-398/M. Utrzymane jest w tradycji ludowego baroku i stanowi jednorodną część XIX-wiecznej kaplicy. W jego skład wchodzą: ołtarz drewniany, polichromowany, barokowo-ludowy, pochodzący z czasu budowy kaplicy z obrazem NMP w polu centralnym datowanym na poł. XIX w., figura Chrystusa Ukrzyżowanego z II poł. XIX w. oraz dwa lichtarze datowane również na II Pol. XIX w. Kaplica została poddana kompleksowym pracom konserwatorsko-budowlanym w 2014 r. i odzyskała swe pierwotne walory estetyczne.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 91 – Poz. 2606

4) Cmentarz parafialny z kwaterą wojenną w Gręboszowie

Fot. 4 (cmentarz parafialny z kwaterą wojenną w Gręboszowie) Cmentarz parafialny w Gręboszowie wraz z wydzieloną kwaterą wojenną nr 250 objęty został ochroną prawa przez wpis do rejestru zabytków decyzją WKZ z dnia 18.12.1989 r. z uwagi na wartości architektoniczne i historyczne. Cmentarz położony jest w północnej części wsi na planie wieloboku wydłużonego na linii północ-południe. Wejście główne wraz z bramą znajduje się od strony zachodniej. Cmentarz założony został ok. 1850 r. o czym świadczy najstarszy zachowany nagrobek Anny Kisielewskiej zm. w 1864 r. Mijając bramę wejściową, po obu stronach alejki głównej, usytuowane są dwa krzyże pamiątkowe, na wysokich, dekorowanych płaskorzeźbami postumentach. Krzyże pochodzą z ok. 1759 r. o czym świadczy data wyryta na jednym z obiektów. Krzyże poddane zostały kompleksowej konserwacji, dzięki czemu ich wybitne walory artystyczne mogą być podziwiane. Na terenie całego cmentarza, a zwłaszcza w części południowej zachowały się dawne, kamienne mogiły. Na szczególną uwagę zasługuje grobowiec rodziny Bzowskich wykonany w duchu klasycyzmu. Ma on formę rzymskiej aediculi podtrzymywanej na dwóch kolumnach, zamkniętej trójkątnym szczytem.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 92 – Poz. 2606

Na terenie cmentarza parafialnego, w jego północnej części, znajduje się wydzielona, ogrodzona kwatera wojenna z lat 1914 – 1915 z masywną bramą od strony pd., na której umieszczono inskrypcję w języku niemieckim. Inskrypcje tłumaczyć można: „W NIEZMIERZONYM MORZU HEROICZNYCH ZMAGAŃ BYLIŚMY TYLKO PIANĄ NA WZBURZONEJ FALI, W OGNIU ŻELAZA CHWALEBNYCH CZYNÓW ISKRĄ. WYBACZ OJCZYZNO ŻE NIC WIĘCEJ CI NIE DALIŚMY NAD NASZE SKROMNE ŻYWOTY”. Projektantem cmentarza wojennego był Johann Watzal. Zawiera on mogiły zbiorowe i indywidualne żołnierzy austriackich, zbiorową mogiłę Legionistów oraz mogiły żołnierzy poległych w 1939 r. Pochowano tutaj: 17 polskich legionistów poległych w 1915, 112 żołnierzy z armii austro-węgierskiej i 83 z armii rosyjskiej. Groby polskich legionistów znajdują się po obu stronach wejścia, natomiast pozostałe nagrobki zlokalizowane są głównie wzdłuż ogrodzenia. Takie ułożenie grobów potęguje wrażenie wielkości cmentarza. Niewątpliwą ozdobę cmentarza stanowią drzewa - nasadzone podczas budowy. Pochowani tutaj żołnierze austrowęgierscy należeli za życia m.in. do Legionów Polskich, 16.pułku piechoty landwery uzupełniającego się w okolicach Krakowa i Wadowic, 10 pułku piechoty landwery z czeskimi żołnierzami z okolic miejscowości Mlada Boleslav i Turnov, 13. i 25.pp landszturmu, 78. batalionu marszowego landszturmu. Żołnierze rosyjscy przynależeli m.in. do : 7.Rewalskiego pp., 42.pp., 128. pp., 330 pp. i 58.pułku artylerii.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 93 – Poz. 2606

5) Założenie dworsko-parkowe w Borusowej

Fot. 5 (park podworski w Borusowej) Wieś Borusowa należała w ciągu wieków do dóbr królewskich starostwa korczyńskiego, a następnie do utworzonej w XVII w. ekonomi wiślickiej. Po likwidacji starostwa, w końcu wieku XVIII, Borusowa stała się własnością Lubomirskich. Następnie wieś Borusowa znalazła się w rękach Potockich i Tarnowskich aż do pocz. XX w., kiedy to dobra swe odsprzedali Bzowskim h. Nowina wywodzącym się z Bzowa w powiecie lelowskim. Nabywcą Borusowej w 1906 r. był Jan Janota Bzowski, który zbudował nowy , murowany dwór oraz rozbudował zabudowania folwarczne. Ostatnim z Bzowskich właścicieli majątku był jego syn Tytus Janota Bzowski. Po II wojnie światowej majątek Bzowskich został przejęty przez Skarb Państwa i rozparcelowany Dawny zespół dworsko – parkowy w Borusowej położony jest w północno-zachodniej części wsi i składa się z budynku dawnego dworu oraz budynku tzw. „Rządcówki”. Zabudowania te stoją w otoczeniu starodrzewu zakomponowanego pierwotnie na przełomie XIX/XX w. jako park o charakterze krajobrazowym. Sam park objęty został ochroną prawa przez wpis do rejestru zabytków decyzją WKZ z dnia 22.10.1986 r. pod numerem A-284. Park krajobrazowy o luźnej kompozycji i nasadzeniach z przełomu XIX i XX w., położony jest po stronie północno-zachodniej dworu. Pierwotny układ parku uległ zatarciu. 92

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 94 – Poz. 2606

Szatę roślinną zespołu dworsko-parkowego tworzą obecnie: potężny masyw starego drzewostanu wokół budynku dworu, ponadto aleja lipowa dzieląca część parkową od gospodarczej oraz sad zlokalizowany za parkiem w narożniku północnym. Masyw drzewostanu wokół dworu, składa się ze zwartych skupin drzew liściastych z niewielkimi polanami bezdrzewnymi. Drzewa iglaste występują zaledwie w kilku sztukach. W masywie parkowym przeważają zdecydowanie lipy, klony, następnie jesiony, a pojedynczo występuje brzoza, sosna wejmutka, dwie sosny czarne i kilka starych białodrzewi. Wśród przeważającej ilości drzew rodzimego pochodzenia, po stronie północno-wschodniej dworu wyróżniają się piękne, stare iglicznie. Aleję lipową, dzielącą część parkową od gospodarczej tworzą lipy szerokolistne, które są młodsze wiekiem od tych najstarszych w parku. Na końcowym odcinku, w kierunku wału, aleję lipową przedłużono czereśniami (od sadu) i jesionami (po stronie przeciwnej). Rzędowe obsadzenia części gospodarczej tworzą przede wszystkim jesiony, ponadto robinie, krzaczaste wierzby oraz topole. Stan zdrowotny drzew określony został jako dosyć dobry. W wielu wypadkach wymagają one jednak zabiegów chirurgicznych i ogólnej pielęgnacji13. Dawny „Dwór” jest budynkiem eklektycznym o cechach neorenesansowych. Zbudowany został w latach 1908-09 przez Jana Janotę Bzowskiego. Wzniesiony został na złożonym i rozczłonkowanym planie, zasadniczo trój bryłowy z późniejszymi dobudówkami od strony wschodniej. Jest murowany z cegły z użyciem kamienia, tynkowany. Jednopiętrowy, podpiwniczony, nakryty dachami dwu i czterospadowymi, krytymi dachówką ceramiczną. Budynek zaadoptowany został na cele biurowe i mieszkalne. Drugim zachowanym budynkiem na terenie dawnego zespołu dworskiego jest budynek Rządcówki zbudowany w II poł. XIX w. staraniem Potockich lub Tarnowskich. Obiekt jest murowany z cegły z użyciem kamienia, tynkowany, silnie przekształcony i nadbudowany w wieku XX. W swej pierwotnej formie założony był na planie prostokąta, parterowy, o cechach klasycystycznych. W wieku XX został rozbudowany o skrzydło zachodnie, w którego miejscu pierwotnie był kurnik. Nadbudowano również kondygnację pietra bez szczególnych cech stylowych. Budynek nakryty jest dachem czterospadowym, krytym dachówką. Rozplanowanie wnętrza ma charakter dwutraktowy.

13 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Gręboszów na lata 2004-2015, Kraków 2004, s. 30 93

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 95 – Poz. 2606

6) Kapliczka słupowa zwieńczona figurami śś. Jana Nepomucena i Mikołaja w Kozłowie

Fot. 6 (Kapliczka słupowa zwieńczona rzeźbami śś. Jana Nepomucena i Mikołaja z 1744 r. w Kozłowie) Kapliczki, figury i krzyże przydrożne są stałym elementem małopolskiego krajobrazu. Obiekty te są, przede wszystkim, znakiem wiary naszych przodków. Są także elementem ich kultury i wierności tradycji. Często są świadkami historii tych ziem, świadectwem szczególnych wydarzeń. Wiele z nich to najcenniejsze zabytki okolic, w których są posadowione. Fundatorami przydrożnych kapliczek były lokalne społeczności, parafie, rodziny szlacheckie i chłopskie. Kapliczki rozpowszechniły się głównie w II poł. XIX w. dzięki przejęciu inicjatywy fundacyjnej przez ludność wiejską. Odtąd krajobraz wiejski nasycał się coraz liczniejszymi figurami i kapliczkami przydrożnymi, które z czasem zaczęły być postrzegane jako swoisty fenomen i wizytówka małopolskiego pejzażu. Różne były powody, pojawienia się we wsi kapliczki. Były one wyrazem pragnienia obecności na miejscu Boskiego patrona i wiarą, że swoją mocą uchroni wieś bądź rodzinę od chorób i nieszczęść. Często były hołdem dziękczynnym łaski, za cudowne wyzdrowienie, za pomyślność, szczęśliwy powrót z wojny, tułaczki czy zesłania, za uchronienie od kataklizmów - ognia, powodzi, wojny czy też pomoru. Bywało, że były spełnieniem pokuty

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 96 – Poz. 2606

za popełnione grzechy. Były oznaką obecności Boga wśród tych małych, lokalnych społeczności, dzięki którym czuło się Jego opiekę i błogosławieństwo. Bywało, że kapliczkę stawiano w miejscu, które cieszyło się złą sławą - uroczysko, rozstaje dróg, wielkie głazy narzutowe - aby przepędzić stamtąd złe duchy. W przydrożnych kapliczkach najczęściej umieszczano figurę Jezusa Frasobliwego. Ta pełna bólu, troski i niedostatku postać Boga - Człowieka, nazywanego także Jezusem Bolejącym albo Miłościwym, doskonale współgrała z ciężką chłopską dolą. Bardzo często kapliczki poświęcano Matce Boskiej. Stawiano je głównie w miejscach lokalnych objawień Matki Bożej, w czasie których prosiła o postawienie w tym miejscu kapliczki. W kapliczkach umieszczano także figury świętych, którzy mieli strzec wsi, osady, dworu. Św. Florian strzegł od pożaru, Św. Jan Nepomucen strzegł od powodzi - stawiany w miejscowościach położonych nad rzekami, a także patronował rolnikom, chroniąc ich pola przed suszą czy gradobiciem. Na terenie gminy Gręboszów kapliczki, figury i krzyże przydrożne stanowią wyjątkowo charakterystyczny element krajobrazu kulturowego. Największa ich liczba znajduje się w Gręboszowie i Borusowej ale pozostałe sołectwa również mogą się poszczycić tymi tradycyjnymi obiektami sztuki ludowej. Kapliczka słupowa w Kozłowie, zwieńczona dwoma rzeźbami: figurą św. Jana Nepomucena oraz św. Mikołaja, z uwagi na wyjątkowe wartości artystyczne i historyczne objęta została ochrona prawa przez wpis do rejestru zabytków decyzją MWKZ z dnia 30.11.2011 r. pod numerem B-276/M. Kapliczka wzniesiona została przy drodze we wsi Kozłów w 1744 r. Wykonana jest z kamienia i ma formę wysokiego, dwukondygnacyjnego filaru na trójstopniowym podbudowaniu. W zwieńczeniu usytuowane zostały dwie rzeźby świętych odwrócone do siebie plecami: św. Jana Nepomucen oraz św. Mikołaj. Niższa kondygnacja postumentu dekorowana jest płaskorzeźbą św. Barbary i trzech niezidentyfikowanych świętych. Wyjątkowość tego obiektu koncentruje się w dużej mierze na bardzo rzadkiej formie jaką przybrało zwieńczenie, tj. dwie postaci świętych złączone plecami ale również na kunszcie wykonania i poziomie artystycznym rzeźb. Obiekt został poddany gruntownej konserwacji w roku 2013 i odzyskał w pełni swe walory artystyczne. Obecnie stanowi atrakcyjny punkt na mapie turystycznej gminy.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 97 – Poz. 2606

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń (SWOT).

6.1. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy Gręboszów. Charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego gm. Gręboszów jest drewniana zabudowa wiejska. W II poł. XX w. następuje naturalny zanik tego typu budownictwa wynikający z przemiany kulturowej mającej wpływ również na budownictwo wiejskie, a zwłaszcza materiał. W tym okresie budowano już głównie domy murowane. Nowo powstające domy nie nawiązywały najczęściej stylistycznie do tradycyjnego, wiejskiego budownictwa drewnianego. Były to budynki piętrowe, nie uwzględniające rodzimego charakteru wsi ani tym bardziej tradycji materiału. W wyniku niskiej świadomości estetycznej oraz braku spójnej polityki architektonicznej zmierzającej do zachowania tradycji budownictwa regionalnego, do dnia dzisiejszego zachowało się w gminie Gręboszów jedynie kilkadziesiąt domów i budynków gospodarczych wyrosłych z tradycji wiejskiej architektury drewnianej. Ta liczba spada z roku na rok, gdyż budynki drewniane, często opuszczone lub zaniedbane, ulegają naturalnemu procesowi destrukcji. Duże skupisko drewnianej architektury mieszkalnej zlokalizowane jest w centrum Gręboszowa gdzie zachowała się historyczna zabudowa wzdłuż głównej drogi. Obiekty te są w większości w dobrym lub dostatecznym stanie technicznym. Olbrzymim problemem obserwowanym na terenie całej gminy Gręboszów jest zjawisko odwróconej migracji jak również mały przyrost naturalny. Skutek tych zjawisk zauważalny jest w krajobrazie kulturowym gręboszowskich wsi - wysoka liczba pustostanów – opuszczonych domów i całych gospodarstw, najczęściej z budulca drewnianego. Budynki te są niejednokrotnie w bardzo złym stanie technicznym, lub w stanie katastrofy konstrukcyjnej. Jednym ze sposobów ratowania istniejących jeszcze budynków, jest adaptacja ich do nowej roli, jaką mogłyby spełniać. Cel ten mógłby zostać najpewniej osiągnięty poprzez poszukiwanie a zarazem ratowanie starych regionalnych chat czy nawet całych zagród na cele rekreacyjne, jako „drugich domów”. Ta funkcja alternatywnego, rekreacyjnego domu musi być związana z adaptacją obiektu do tej nowej roli. Takie przystosowanie, jeżeli ma zostać przeprowadzone prawidłowo, w zgodzie ze wszystkimi zasadami konserwatorskimi, musi być poprzedzone rzetelnymi badaniami. Powinny one dotyczyć zarówno regionalnego budownictwa na konkretnym terenie, jak i szczegółowymi analizami zachowanego obiektu. Wiedza o zabytku, dotycząca zarówno substancji jak i formy stanowić powinna podwalinę

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 98 – Poz. 2606

wszelkich poczynań zmierzających do jego ratowania. Aby zapewnić właściwą ochronę budownictwa drewnianego należy przedsięwziąć szereg działań:  Wprowadzone powinny zostać ulgi budowlane i dotacje dla zachęty właścicieli istniejących jeszcze obiektów, w celu podjęcia ich ochrony.  Władze lokalne i służby konserwatorskie winny podjąć czynne działania, w celu stałego uaktualniania dokumentacji i określania zasobu zagrożonych, a posiadających wyjątkowe walory budynków drewnianych.  Należy podejmować energiczne działania, w celu poszukiwania wartościowych obiektów, kwalifikujących się do umieszczenia w muzeach na wolnym powietrzu.  Konieczne jest stałe aktualizowanie i kontrolowanie wytycznych katalogów projektów budownictwa jednorodzinnego i propagowanie wzorów typowych dla poszczególnych regionów Małopolski.  W regionach nie objętych krajobrazową opieką prawną, wskazane jest propagowanie wzorów regionalnych ze szczególnym uwzględnieniem proporcji takich elementów jak okna czy dach.  Należy czynnie kontynuować akcję „zabytki do społecznego zagospodarowania”, w celu zachowania jak największej liczby budynków budownictwa ludowego in situ.

Drugim charakterystycznym elementem architektonicznym na terenie gminy Gręboszów jest budownictwo sakralne - kościoły i kaplice:  Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie  Kościół parafialny pw. Św. Zygmunta w Żelichowie  Kaplica mszalna pw. Opieki NMP w Borusowej Wszystkie wymienione obiekty objęte zostały ochroną przez wpis do rejestru zabytków. Ich stan zachowania można określić jako dobry. Parafie czynnie starają się o dofinansowanie prac konserwacyjnych przy zabytkowych świątyniach i ich wyposażeniu z źródeł zewnętrznych. Dobrze utrzymany jest kościół parafialny w Gręboszowie, który począwszy od 2008 r. (osuszenie murów kościoła), poddawany jest kolejnym pracom konserwatorsko-remontowym. Wśród wykonanych już robót i prac należy wymienić: kompleksową konserwację fasady łącznie z rzeźbami tam usytuowanymi (figury poddane zostały konserwacji w 2013 r.), konserwację bram i kapliczek w ogrodzeniu świątyni oraz kompleksowe prace przy pozostałych elewacjach kościoła łącznie z położeniem nowego tynku, które zakończone zostały w 2017 r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 99 – Poz. 2606

Kościół parafialny pw. św. Zygmunta w Żelichowie jest jedyną drewnianą świątynią na terenie gm. Gręboszów. Z uwagi na materiał, z którego jest zbudowany, wymaga szczególnej opieki i troski. W tym przypadku należy nadmienić, że świątynia jest dobrze utrzymana i zadbana. W miarę potrzeby wykonywane są niezbędne prace remontowo- konserwatorskie przy bryle świątyni: konserwacja gontowego pokrycia dachowego i więźby dachowej (2015-2016 r.) jak również przy ogrodzeniu kościoła ( 2017 r.) Od szeregu lat prowadzone są jednocześnie prace konserwatorskie przy wartościowym i bardzo bogatym wyposażeniu kościoła. Pełnej konserwacji poddany został ołtarz szafiasty późnogotycki (2005 r.) oraz rzeźby z belki tęczowej. Wszystkie wymieniane powyżej prace remontowo-konserwatorskie były współfinansowane ze środków zewnętrznych: Starostwa Powiatowego w Dąbrowie Tarnowskiej, Województwa Małopolskiego oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego. Kaplica mszalna pw. Opieki NMP w Borusowej poddana została kompleksowym pracom konserwatorskim-budowlanym, które zakończyły się odbiorem końcowym w 2014 r. Remont obejmował: wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, osuszenie i wykonanie izolacji pionowej fundamentów, izolację poziomą metodą iniekcji ciśnieniowej, częściową wymianę tynków elewacyjnych metodą konserwatorską z malowaniem elewacji, wykonanie cokołu z naturalnego kamienia piaskowca, wykonanie opaski wokół budynku z nawierzchni grysowej, wykonanie podestu z kamienia piaskowca, wykonanie drenażu opaskowego, renowację więźby dachu, wymianę pokrycia dachu wraz rynnami i rurami spustowymi, wykonanie instalacji odgromowej, remont instalacji elektrycznej z wyniesieniem układu pomiarowego na zewnątrz budynku, odmalowanie po osuszeniu wnętrza kaplicy wraz z istniejącą polichromią. Prace finansowane były z budżetu gminy Gręboszów, na której działce posadowiona jest kaplica, a dofinansowanie zadania pochodziło ze środków Unii Europejskiej, tj. Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz wspierania Rozwoju Obszarów Wiejskich. Dobrze zadbany jest również cmentarz parafialny w Gręboszowie, aczkolwiek zauważyć można, iż konserwacja techniczna i estetyczna jest konieczna w odniesieniu do najstarszych, kamiennych nagrobków pochodzących z XIX i XX w. Kamień (zwykle piaskowiec) kruszy się i wyobla przez co czytelność formy wielu zabytkowych nagrobków oraz inskrypcji nagrobnych zostanie niebawem utracona na zawsze. Pełnej konserwacji poddane zostały jedynie dwa obeliski pochodzące z XVIII i XIX w., które odzyskały swe pierwotne walory artystyczne i estetyczne.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 100 – Poz. 2606

W dobrym stanie technicznym i estetycznym są cmentarze wojenne w: Gręboszowie oraz Ujściu Jezuickim jak również miejsca pamięci - pomniki i obeliski upamiętniające poległych w czasie I i II wojny światowej: Pomnik Grunwaldzki w Gręboszowie, obelisk w Woli Żelichowskiej i Żelichowie, pomnik w Ujściu Jezuickim. Bóg, Honor i Ojczyzna to wartości którymi od wieków kierowali się mieszkańcy Powiśla Dąbrowskiego. Niemalże w każdej miejscowości powiatu dąbrowskiego znajdują się pamiątkowe tablice, pomniki i figury przydrożne poświęcone poległym w I i II wojnie światowej mieszkańcom. Jednym z takich miejsc jest Gręboszów, gdzie w roku 1910 społeczeństwo Powiśla zademonstrowało swój patriotyzm wznosząc pomnik upamiętniający 500- lecie bitwy pod Grunwaldem. Takie pomniki powstały również w Miłocinie obok Gręboszowa, w Bolesławiu i Oleśnie. Pomnik został poddany pracom remontowo-konserwatorskim w 2010 r., finansowanym z budżetu gminy, dzięki którym stanowi obecnie wyjątkowo dobrze utrzymany obiekt zabytkowy na mapie Miejsc Pamięci. Na terenie gminy Gręboszów zachowanych jest łącznie ok. 35 kapliczek, figur i krzyży przydrożnych ( w tym 31 o wartościach zabytkowych). Są to obiekty mające olbrzymie znaczenie dla krajobrazu kulturowego całej gminy, a jednocześnie stanowiące atrakcję turystyczną. Oględziny terenowe wykazały, że kapliczki domkowe oraz figury i krzyże przydrożne są w skrajnie różnych stanach zachowania. Ludność miejscowa żywi przywiązanie i kult do tych obiektów. Większość z nich jest doraźnie odmalowywana i wykonywane są niezbędne remonty. Należy jednak zwrócić uwagę na sposób prowadzenia prac remontowych. W każdym przypadku należałoby zrobić projekt budowlany i uwzględnić indywidualny charakter obiektu. Wykonywane doraźnie remonty niejednokrotnie zmieniają formę obiektu, tak było w przypadku krzyża przydrożnego zlokalizowanego w Karsach z II poł. XIX w. Obiekt został „odnowiony” poprzez obudowanie/wymianę kamiennego postumentu na lastriko. Takie działania zmieniają zabytkowy charakter zabytku niejednokrotnie bezpowrotnie. Najczęściej popełnianym błędem podczas prowadzonych prac remontowych przy figurach przydrożnych jest uzupełnianie ubytków w kamieniu mieszanką cementu oraz pokrywanie obiektów kolejnymi warstwami malarskimi ( najczęściej jest to farba olejna), które powodują wykruszanie się kamienia pod warstwą farby, a w rezultacie rozsypaniem się zabytku przy próbie zdjęcia warstw malarskich. Posiadacze zabytków winni być informowani również przez władze gminy o konieczności skonsultowania planowanych prac remontowych przy kapliczkach położonych na ich działkach z Urzędem Konserwatorskim w Tarnowie. Prace takie powinny być prowadzone przez dyplomowanego konserwatora dzieł sztuki w oparciu o program prac

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 101 – Poz. 2606

konserwatorskim. Nie należy podejmować działań remontowych przy zabytkach na własną rękę, gdyż brak wiedzy w zakresie konserwacji oraz brak podstawowego obycia estetycznego, może jedynie pogorszyć i tak już zły stan zachowania obiektów zabytkowych.

6.2. Ocena szans i zagrożeń SWOT. W celu właściwej oceny dziedzictwa kulturowego gminy Gręboszów przeprowadzona została analiza szans i zagrożeń:

SILNE STRONY SŁABE STRONY

 Atrakcyjny krajobraz przyrodniczo -  peryferyjne położenie – oddzielenie kulturowy: Obszar chronionego rzekami od zachodu i północy w tym Krajobrazu Doliny Wisły- chroniony brak mostów na Wiśle i Dunajcu, prawnie  oddalenie od większych ośrodków  Atrakcyjne położenie w widłach Wisły i miejskich, Dunajca sprzyjające rozwojowi  trudności finansowe właścicieli agroturystyki i rekreacji weekendowej obiektów zabytkowych,  Duża koncentracja stanowisk  postępujący zanik zabudowy regionalnej; archeologicznych, zwłaszcza we wsiach: przekształcenia i przebudowy Gręboszów, Żelichów, Lubiczko, istniejących budynków drewnianych Hubenice  zły stan techniczny znacznej części  Silne poczucie tożsamości lokalnej tradycyjnych zabudowań wiejskich mieszkańców wynikający często z trudności  Zachowane obiekty sakralne o wysokiej finansowych właścicieli wartości kulturowej, historycznej i  duża liczba pustostanów artystycznej; zwłaszcza kościół pw. św.  zły stan techniczny obiektów małej Zygmunta w Żelichowie oraz kościół pw. architektury - kapliczki i figury Wniebowzięcia NMP w Gręboszowie przydrożne  Znaczna liczba kapliczek i krzyży  niewystarczające środki finansowe w przydrożnych stanowiących budżecie Gminy na konserwację i charakterystyczną cechę krajobrazu rewaloryzację obiektów zabytkowych kulturowego gminy  brak rozbudowanej infrastruktury  Upamiętnienie poległych podczas I i II turystycznej Wojny Światowej w formie pomników i  brak wystarczającej promocji zasobów obelisków stanowiących ważny element dziedzictwa kulturowego gminy jako na mapie turystycznej powiatu produktu turystycznego dąbrowskiego  niewielkie zrozumienie społeczne dla  Partnerstwo w Lokalnej Grupie Działania problematyki ochrony zabytków i „Perły Ponidzia” dziedzictwa kulturowego  brak miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz planów odnowy miejscowości

100

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 102 – Poz. 2606

SZANSE ZAGROŻENIA

 rozwój turystyki i agroturystyki-  pogarszający się stan techniczny wykorzystanie walorów zasobów obiektów zabytkowych, zwłaszcza kulturowych dla rozwoju turystyki budownictwa drewnianego może  ustalenie i uchwalenie w skutkować całkowitą utratą miejscowych planach warunków zabudowy tradycyjnej zabudowy i zagospodarowania terenu  samowolne działania na zabytkach uwzględniających aspekt bez uzgodnień i pozwoleń atrakcyjności krajobrazu gminy konserwatorskich  pozyskiwanie funduszy na działania  zbyt niskie nakłady z budżetu gminy strukturalne dotyczące ochrony na odnowę obszarów i obiektów zabytków zabytkowych  edukacja w dziedzinie zarządzania  bardzo wysokie koszty remontów i dziedzictwem kulturowym prac konserwatorskich przy obiektach  poprawa dostępności do zabytków zabytkowych przez wprowadzanie nowoczesnych,  wysokie koszty zachowania i bazujących na technologiach utrzymania obiektów zabytkowych internetowych systemów informacji  brak potencjalnych inwestorów turystycznej  użytkowanie zabytków zahamowaniem procesu ich degradacji (utrzymanie funkcji historycznych, wprowadzanie nowych)

7. Założenia programowe. Program Opieki nad Zabytkami dla gminy Gręboszów ma służyć ochronie i wykorzystaniu lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego do różnych dziedzin życia społecznego. Realizacja celów określonych w Programie Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów wymagać będzie zmian świadomości, szczególnie w dziedzinie odpowiedzialności jednostek samorządu terytorialnego oraz właścicieli prywatnych za stan zabytkowych obiektów oraz za ład i zagospodarowanie przestrzenne jak również ochronę środowiska naturalnego i kulturowego. Sprawowanie opieki nad zabytkami przez władze samorządowe ma nieco odmienny charakter od działań podejmowanych przez indywidualnych właścicieli zabytków lub społecznych opiekunów zabytków. Przede wszystkim istniejące uwarunkowania prawne dają możliwość kreowania pewnej polityki gminnej w stosunku do obiektów zabytkowych i uprawniają organy samorządowe do podejmowania działań o odmiennym charakterze niż typowa dla właścicieli troska o utrzymanie obiektów zabytkowych w jak najlepszym stanie. Gmina, ze względu na prawny obowiązek ochrony wartości społecznie istotnych, posiada

101

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 103 – Poz. 2606

instrumenty prawne umożliwiające budowanie i poszerzanie świadomości społecznej względem ochrony i opieki nad lokalnym dziedzictwem kulturowym. Ponadto, poprzez prowadzone działania, ma możliwość wskazywania kierunków rozwoju w stosunku do podmiotów prywatnych posiadających obiekty zabytkowe i kreowania polityki promocyjnej budującej wizerunek i prestiż gminy jako miejsca atrakcyjnego turystycznie, nasyconego bogactwem zachowanych elementów kulturowych o indywidualnym i unikalnych charakterze. Wynikiem powinno być przejście od zaniechania lub co najwyżej pasywnej i biernej ochrony i cząstkowych działań konserwatorskich do stosowania zintegrowanego zarządzania zasobami dziedzictwa kulturowego. Należy zauważyć, iż polityka władz gminy Gręboszów w zakresie opieki nad zabytkami, w ostatnim 10-leciu uległa pozytywnej zmianie. Od 2009 r. Gmina Gręboszów korzysta z programu „Kapliczka” organizowanego od szeregu lat przez Marszałka Województwa Małopolskiego. Konkurs przeznaczony jest dla jednostek samorządu terytorialnego z terenu województwa małopolskiego podejmujących prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkowych kapliczkach. Dzięki dotacjom z tego programu, ukończona została w 2016 r. konserwacja przy figurze-krzyżu z 1761 r. usytuowanym w Borusowej. Kilka lat wcześniej – w 2009 r. z konkursu „Kapliczka” gmina otrzymała dofinansowanie na konserwację i przeniesienie figury św. Jana Nepomucena z 1761 r. zlokalizowanej obecnie przed Urzędem Gminy w Gręboszowie. Wymienione obiekty należą do najcenniejszych zabytków gminy i zasługują na objęcie ochroną przez wpis do rejestru zabytków. Dobrze utrzymane i zabezpieczone stanowią wspaniałą wizytówkę turystyczną dla gminy i regionu. Gmina Gręboszów z własnego budżetu sfinansowała w 2010 r. prace remontowo- konserwatorskie przy Pomniku Grunwaldzkim w Gręboszowie, a w 2014 r. przeznaczyła z własnego budżetu środki na prace konserwatorsko-budowlane przy kaplicy mszalnej w Borusowej. Gmina Gręboszów jest partnerem w Lokalnej Grupie Działania „Perły Ponidzia” , która jest partnerstwem trójsektorowym, składającym się z sektora publicznego, gospodarczego i społecznego z terenu 8 gmin, w tym Gręboszowa. Cztery gminy przynależące do LGD leżą w woj. małopolskim, a cztery w świętokrzyskim. Wizja rozwoju obszaru działania LGD „Perły Ponidzia” objętego Lokalną Strategia Działania została następująco ujęta: „Obszar działania LGD „Perly Ponidzia” obszarem zapewniającym wysoki standard życia jego mieszkańcom, rozpoznawalnym w regionie i kraju, podkreślającym swoją unikalność, zachowującym własną tożsamość”. Misją LGD jest

102

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 104 – Poz. 2606

„…wykorzystanie istniejącego potencjału obszaru w oparciu o zasoby środowiskowe, kulturowe i kapitał ludzki…”. Jednym z celów strategicznych LGD jest ochrona dziedzictwa kulturowego. Cel ten może być realizowany między innymi poprzez współfinansowanie prac konserwatorskich przy zabytkowych kapliczkach, a dzięki temu zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego i historycznego. W 2013 r. ze środków LGD „Perły Ponidzia” poddana została pełnej konserwacji najstarsza kapliczka słupowa zwieńczona rzeźbami śś Jana Nepomucena i Mikołaja pochodząca z 1744 r., zlokalizowana w Kozłowie. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z uwagi na wyjątkowe wartości artystyczne i historyczne. Wsparcie finansowe dla obiektów zabytkowych, ale również odpowiednia promocja, oznakowanie, współpraca z instytucjami i stowarzyszeniami, są czynnikami wspierającymi ochronę dóbr kultury i krajobrazu kulturowego jak również promującymi region i turystykę.

7.1. Priorytety, kierunki i zadania programu opieki nad zabytkami. Na potrzeby gminnego programu opieki nad zabytkami dla gminy Gręboszów na lata 2018-2021 sformułowane zostały trzy podstawowe priorytety, które poprzez realizowane w ich ramach działania, w całości wypełniają cele ustawowe dla opracowywania gminnych programów opieki nad zabytkami. Są to:

Priorytet I OCHRONA I REWALORYZACJA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY Priorytet II OCHRONA I ŚWIADOME ZARZĄDZANIE KRAJOBRAZEM KULTUROWYM GMINY Priorytet III BADANIE I DOKUMENTACJA ORAZ PROMOCJA I POPULARYZACJA WALORÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY

103

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 105 – Poz. 2606

Priorytet I Ochrona i rewaloryzacja krajobrazu kulturowego Gminy Kierunki działań: Zadania: 1. Zahamowanie procesu  Współpraca samorządu z właścicielami i zarządcami zabytków umożliwiająca wspieranie ich działań przy degradacji zabytków podejmowaniu niezbędnych prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, a w tym bieżące zamieszczanie na stronie internetowej Gminy dostępnych samorządowi informacji dotyczących możliwości i doprowadzenie do poprawy pozyskiwania zewnętrznych środków finansowych, ułatwiających właścicielom i zarządcom obiektów stanu ich zachowania zabytkowych terminowe i prawidłowe składanie stosownych wniosków w dziedzinie dziedzictwa kulturowego gminy.  Zachęcanie właścicieli tradycyjnej zabudowy drewnianej do podjęcia prac rewaloryzacyjnych obiektów zabytkowych z możliwością ich adaptacji do nowych funkcji: agroturystyka, forma tzw. domów wakacyjnych  Dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy obiektach niebędących własnością gminy w postaci stosownej uchwały dotyczącej dotacji na prace remontowo-konserwatorskie przy zabytkach ruchomych i nieruchomych:  Zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed pożarem, zniszczeniem i kradzieżą (montaż instalacji przeciwpożarowej i alarmowej, zabezpieczeń przeciw włamaniom, znakowanie i ewidencjonowanie zabytków ruchomych itp.)  Podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na rewaloryzację zabytków będących własnością gminy (kapliczki i figury przydrożne). Środki można pozyskać np. w konkursie „Kapliczka” organizowanym dla jednostek samorządu terytorialnego przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Konkurs "Kapliczka", skierowany do samorządów prowadzących prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkowych kapliczkach, po raz pierwszy został zorganizowany w 2009 r. Od tego czasu w latach 2009-2010 oraz 2014-2016 udało się przekazać na ten cel aż 1,8 mln zł. W efekcie dawny blask odzyskało 180 kapliczek. Odnawiane obiekty nie muszą figurować w rejestrze zabytków, ale powinny odznaczać się wartościami artystycznymi i historycznymi. Gminy lub powiaty mogły zgłosić do konkursu zadania dotyczące kapliczek niebędących ich własnością, poprzez nawiązanie współpracy z właścicielami tych obiektów np. z parafią, klasztorem czy związkiem wyznaniowym.

104

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 106 – Poz. 2606

2. Podejmowanie działań  Dążenie do wyeksponowania zabytków w przestrzeni poprzez: zagospodarowanie ich otoczenia, systematyczne zwiększających atrakcyjność prowadzenie prac porządkowych w ich otoczeniu, rozważenie podświetlenia obiektów zabytkowych  Promowanie istniejących wartości krajobrazowych gminy oraz atrakcyjnych przestrzeni widokowych zabytków na potrzeby (oznaczenie punktów widokowych i tras krajoznawczych) społeczne, turystyczne  Umożliwienie zwiedzania obiektów zabytkowych w wyznaczone dni lub podjęcie współpracy z właścicielami i edukacyjne obiektów zabytkowych, np. dwór w Borusowej, aby zwiedzanie dla turystów było możliwe  Oznaczenie zabytków oraz wydawanie informatorów gminnych z krótką informacją na temat poszczególnych obiektów o największej wartości dla gminy

3. Podejmowanie działań  Współpraca z Urzędem Pracy w zakresie prowadzenia bieżących prac pielęgnacyjnych, porządkowych i umożliwiających tworzenie zabezpieczających w otoczeniu obiektów zabytkowych („Program „Konserwator”)  Wspieranie rozwoju gospodarstw agroturystycznych w zabytkowych obiektach budownictwa drewnianego miejsc pracy związanych oferujących wypoczynek i rozrywkę (regionalne potrawy, zwyczaje itp.) oparte na miejscowych tradycjach z opieką nad zabytkami

Priorytet II

Ochrona i świadome zarządzanie krajobrazem kulturowym gminy Kierunki działań Zadania 1. Zintegrowana ochrona  Opracowywanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, szczególnie obszarów o dużym dziedzictwa kulturowego nasyceniu obiektami zabytkowymi  Uwzględnianie ochrony zabytków nieruchomych ujętych w gminnej ewidencji zabytków, zasad ochrony i środowiska przyrodniczego odnoszących się do stref ochrony konserwatorskiej, w tym stref występowania zabytków archeologicznych w opracowywanych dla Gminy Gręboszów dokumentach studialnych dot. polityki przestrzennej - np. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego, w dokumentach mających charakter prawa miejscowego np. miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, a ponadto w decyzjach o warunkach zabudowy  Egzekwowanie zapisów określonych w dokumentach programowych gminy określających zasady działalności inwestycyjnej na obszarach i w strefach objętych ochroną konserwatorską odnoszących się do zabytków

105

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 107 – Poz. 2606

(głównie w zakresie wysokości zabudowy, jej charakteru i funkcji)  Podejmowanie działań eliminujących samowole budowlane oraz źle pojmowane prace remontowe zwłaszcza w odniesieniu do tradycyjnego budownictwa drewnianego (wymiana stolarki okiennej na PCV) oraz kapliczek przydrożnych: (obłożenie/wymiana płyt piaskowca na lastriko przyczyniające się do zatraceniem historycznej formy obiektów, wymiana przekrycia dachowego, niejednokrotnie przebudowa obiektu z przekształceniem pierwotnej formy i bryły), wzmożona kontrola stanu technicznego obiektów o wartości historycznej  Ochrona panoram oraz przedpoli widokowych jako najcenniejszych elementów krajobrazu i dziedzictwa kulturowego

2. Rozszerzenie zasobu  Wystąpienie do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z wnioskiem o wpisanie do rejestru zabytków i ochrony dziedzictwa cennych obszarów i obiektów zabytkowych (np. figura przydrożna św. Jana Nepomucena przed UG oraz figura- krzyż z 1795 r. obok boiska Orlik w Gręboszowie, krzyż przydrożny w Borusowej i inne) kulturowego gminy  Uzupełnianie gminnej ewidencji zabytków o obiekty przewidziane do ochrony na podstawie ustaleń miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a także aktualizowanie ich o dane uzyskane w wyniku przeprowadzonych prac naukowo-badawczych  uwzględnianie ochrony dziedzictwa kulturowego i walorów przyrodniczych przy planowaniu zadań inwestycyjnych gminy oraz w treści dokumentów planistycznych

Priorytet III

Badanie i dokumentacja oraz promocja i popularyzacja walorów dziedzictwa kulturowego Gminy Kierunki działań Zadania 1. Szeroki dostęp do informacji  Udostępnienie informacji o zabytkach gminy na stronie internetowej gminy o dziedzictwie kulturowym  Dążenie do opracowania mapy zabytków gminy, z naniesioną lokalizacją obiektów chronionych oraz gminy chronionych stanowisk archeologicznych, systematycznie uaktualnianą na podstawie informacji uzyskiwanych w WUOZ 2. Edukacja i popularyzacja  Organizowanie i wspieranie realizacji konkursów, wystaw i innych działań edukacyjnych

106

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 108 – Poz. 2606

wiedzy o regionalnym  Inicjowanie i organizowanie obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa dziedzictwie kulturowym  Wydawanie i wspieranie publikacji (w tym folderów promocyjnych, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy  Popularyzacja dobrych realizacji konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach, popularyzacja dobrych praktyk projektowych przy zabytkach, a także zagospodarowaniu obszarów oraz terenów cennych kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo  Ustanowienie i przyznawanie nagrody za osiągnięcia w dziedzinie upowszechniania i ochrony kultury materialnej gminy (w tym prac magisterskich i dyplomowych)  Opracowanie wytycznych dla właścicieli obiektów zabytkowych wraz z materiałem poglądowym i upowszechnienie ich we współpracy z sołtysami wsi na zebraniach wiejskich. Wytyczne te miałyby na celu promowanie standardów w zakresie rewaloryzacji i remontownia obiektów zabytkowych oraz możliwości pozyskiwania funduszy na ten cel  Wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej poprzez organizowanie i wspieranie zajęć związanych z historią i zabytkami regionu

3. Specjalistyczne  Prowadzenie monitoringu i weryfikacji obiektów uwzględnionych w gminnej ewidencji zabytków (z rozpoznanie badawcze zastosowaniem komputerowej bazy danych) poszczególnych obiektów,  Prowadzenie prac inwestycyjnych i drogowych pod nadzorem archeologicznym zespołów oraz obszarów  Wykonywanie prac studialnych (studia historyczno-urbanistyczne, studia krajobrazowe, badania historyczno- zabytkowych związane architektoniczne, katalogi typów zabudowy regionalnej i detalu architektonicznego) z przygotowywanym lub  Finansowanie wykonania inwentaryzacji architektoniczno-konserwatorskiej zagrożonych obiektów realizowanym procesem zabytkowych (wiejska zabudowa drewniana) inwestycyjnym 4. Promocja regionalnego  Opracowanie szlaków turystycznych (np. pieszych, rowerowych, konnych, samochodowych, wodnych) dziedzictwa kulturowego wykorzystujących walory dziedzictwa kulturowego służąca kreacji produktów  Utworzenie i modernizacja elementów infrastruktury służących funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki turystyki kulturowej kulturowej  Wprowadzenie zintegrowanego systemu informacji wizualnej (m.in. za pomocą tablic informacyjnych) obejmującego zasoby i wartości dziedzictwa kulturowego gminy

107

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 109 – Poz. 2606

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami.

Zadania określone w gminnym programie opieki nad zabytkami będą wykonywane za pomocą instrumentów prawnych, finansowych, koordynacji, społecznych i kontrolnych:

1) instrumentów prawnych, dzięki którym realizacja zadań przez Wójta Gminy Gręboszów z zakresu dotyczącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywać się będzie w oparciu o:  przepisy:  Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 poz. 1568, ze zmianami)  Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity: Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 ze zmianami),  Ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jednolity: Dz. U. z 2012 poz. 647 ze zmianami);  Ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity: Dz. U. z 2009 r. Nr 151 poz. 1220 ze zmianami);  Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity: Dz. U. z 2010 r. Nr 102 poz. 651 ze zmianami);  Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jednolity: Dz. U. z 2010 r. Nr 243 poz. 1623 ze zmianami)  uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zawierających ustalenia dotyczące ochrony obiektów zabytkowych  wnioskowanie o wpis do rejestru zabytków najcenniejszych obiektów,  realizacja i zgodność dokumentów gminnych z programem wojewódzkim w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego 2) instrumentów finansowych, dzięki którym realizacja zadań przez Wójta Gminy Gręboszów z zakresu dotyczącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywać się będzie poprzez:

 korzystanie z przepisów ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz. U. nr 9, poz. 31, ze zmianami) zwalniającej z opodatkowania

108

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 110 – Poz. 2606

obiekty mieszkalne wpisane do rejestru zabytków pod warunkiem ich właściwego użytkowania w oparciu o ustawę z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z późn. zmianami).  finansowanie prac konserwatorskich i remontowych przy obiektach zabytkowych będących własnością gminy  korzystanie z programów uwzględniających finansowanie z funduszy europejskich  uchwalanie dotacji dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych na realizację prac remontowo-konserwatorskich  nagrody i wyróżnienia dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych za najlepiej utrzymany obiekt zabytkowy

3) instrumentów koordynacji, dzięki którym realizacja zadań przez Wójta Gminy Gręboszów z zakresu dotyczącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywać się będzie poprzez:

 realizację projektów i programów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w wojewódzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego itp.  współpracę z organizacjami wyznaniowymi w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami;  współpracę z Małopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków – Delegatura w Tarnowie w odniesieniu do wszelkich działań podejmowanych przez samorząd gminy Gręboszów dotyczących zagadnień z zakresu dziedzictwa kulturowego zachowanego na obszarze gminy

4) instrumentów społecznych, dzięki którym realizacja zadań przez Wójta Gminy z zakresu dotyczącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywać się będzie poprzez:

 działania edukacyjne  promocyjne  współdziałanie z organizacjami społecznymi

109

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 111 – Poz. 2606

 działania prowadzące do tworzenia miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami

5) instrumentów kontrolnych, dzięki którym realizacja zadań przez Wójta Gminy z zakresu dotyczącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywać się będzie poprzez:

 aktualizację gminnej ewidencji zabytków  monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami.

W ramach priorytetu I: Ochrona i rewaloryzacja krajobrazu kulturowego gminy

 Poziom (w %) wydatków budżetu gminy na ochronę i opiekę nad zabytkami  Wartość finansowa zrealizowanych kompleksowych programów rewaloryzacji i rewitalizacji oraz liczba (bądź inne mierniki) obiektów poddanych rewaloryzacji w ramach tych programów  Wartość finansowa wykonanych prac remontowo-konserwatorskich przy zabytkach oraz liczba obiektów poddanych ww. pracom  Zakres współpracy z organizacjami pozarządowymi

W ramach priorytetu II: Ochrona i świadome zarządzanie krajobrazem kulturowym gminy

 Poziom (w %) objęcia terenu gminy wykonanymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego  Liczba utworzonych parków kulturowych  Liczba wniosków o wpis do rejestru zabytków obszarów, obiektów i zespołów zabytkowych  Liczba wniosków o uznanie obiektów i obszarów za pomniki historii  Zakres współpracy z organizacjami pozarządowymi

110

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 112 – Poz. 2606

W ramach priorytetu III: Badanie i dokumentacja oraz promocja i popularyzacja walorów dziedzictwa kulturowego gminy

 Liczba opracowanych prac studialnych (studia historyczno-urbanistyczne, studia krajobrazowe itp.)  Liczba zrealizowanych konkursów, wystaw, działań edukacyjnych na terenie gminy  Liczba utworzonych szlaków turystycznych, tras rowerowych, konnych, wodnych  Liczba opracowanych, wydanych wydawnictw (w tym folderów promocyjnych, przewodników)  Liczba utworzonych, zmodernizowanych elementów infrastruktury służących funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki kulturowej  Liczba szkoleń lub liczba pracowników biorących udział w szkoleniach związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego

Wzmiankowana analiza dokonywana będzie każdorazowo przez Wójta Gminy Gręboszów po upływie 2 lat funkcjonowania gminnego programu opieki nad zabytkami dla gminy Gręboszów na lata 2018-2021 i zakończona zostanie raportem przedkładanym przez wójta radzie gminy. W miarę rozwoju systemu monitorowania przewiduje się weryfikację sposobu tejże oceny.

10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami.

Ustawowy obowiązek utrzymania zabytku we właściwym stanie, co wiąże się m.in. z prowadzeniem i finansowaniem przy nim prac konserwatorskich, restauratorskich i robot budowlanych spoczywa na jego posiadaczu, który dysponuje tytułem prawnym do zabytku wynikającym z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu. W przypadku jednostki samorządu terytorialnego, prowadzenie i finansowanie wspomnianych robót jest jej zadaniem własnym. Wszystkie podmioty zobowiązane do finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robot budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków mogą ubiegać się o ich dofinansowanie ze środków m.in.:

I. Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

111

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 113 – Poz. 2606

Zasady finansowania opieki nad zabytkami określa Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami) w art. 71-83. Szczegółowe uregulowania w tym zakresie zawiera Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. Nr 112, poz. 940). Program operacyjny DZIEDZICTWO KULTUROWE realizowany jest w ramach corocznie ogłaszanych priorytetów. Strona internetowa: http://www.mkidn.gov.pl/

II. Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie Ze środków finansowych z budżetu państwa w części, której dysponentem jest Wojewoda Małopolski. Dotacja może być udzielona na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków . Strona internetowa: http:// www.wuoz.malopolska.pl/

III. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Departament Kultury W ramach konkursu „Ochrona Zabytków Małopolski” Sejmik Województwa Małopolskiego, zgodnie z uchwałą Nr XIII/228/11 z dnia 28 października 2011 r., ustanowił zasady udzielania dotacji z budżetu Województwa Małopolskiego na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, położonych na obszarze województwa. Dla jednostek samorządu terytorialnego proponowany jest jednocześnie drugi konkurs „Kapliczka” dot. podjęcia prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytkowych kapliczkach. . Strona internetowa: http://www.malopolskie.pl/Kultura/Ochrona_zabytkow/

IV. Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi W ramach działania ,,Odnowa i rozwój wsi" objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. Strona internetowa: http://www.minrol.gov.pl/

V. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Administracji Departament Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Wydział Funduszu Kościelnego

112

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 114 – Poz. 2606

Dotacje udzielane na remonty i konserwacje obiektów sakralnych w zakresie wykonywania podstawowych prac zabezpieczających obiekt (bez wystroju i wyposażenia). Strona internetowa: http://www.mswia.gov.pl/

VI. Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Na zadania związane z ochroną i kształtowaniem przyrody. Strona internetowa: http://www.wfos.krakow.pl/

VII. Działania LEADER W ramach działania 7.15 LEADER (PROW) ze środków UE kierowanych do Polski przez EFRROW można również szukać dofinansowania na inicjatywy związane z ochroną dziedzictwa i podtrzymaniem tradycji kulturowych. LEADER może być realizowany na obszarach wiejskich, przez które rozumieć należy tereny całego kraju, z wyłączeniem obszaru miast o liczbie mieszkańców większej niż 20 000.

Jak zostało powyżej wykazane, istnieje wiele możliwości ubiegania się o dodatkowe środki finansowe na prace konserwatorskie i remontowe przy obiektach zabytkowych. Niezmiernie ważnym jest jednak to aby gmina uwzględniała w swym rocznym budżecie potrzebę dofinansowania prac konserwatorskich przy zabytkach. Tym bardziej, że znaczna część źródeł zewnętrznych wymaga zapewnienia wkładu własnego w finansowanych przez nie projektach.

11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków. Cele określone w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gręboszów na lata 2018-2021 będą osiągane poprzez: 1. Współdziałanie władz Gminy Gręboszów z Ministerstwem Kultury, Urzędem Marszałkowskim Województwa Małopolskiego, Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, władzami kościelnymi oraz innymi jednostkami samorządu terytorialnego na zasadach porozumień i umów. 2. Inicjatywy własne władz Gminy związane z szeroko pojętą ochroną zabytków i opieką nad zabytkami: zadania gminnego programu opieki nad zabytkami mogą być realizowane przez instytucje kultury podległe gminie lub funkcjonujące na jej terenie

113

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 115 – Poz. 2606

(np. domy kultury, biblioteki) w ramach działalności bieżącej. Ponadto (w zakresie ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie) gminy mogą wspierać działalność kulturalną związaną z ochroną zabytków i tradycji prowadzoną przez organizacje pozarządowe (między innymi stowarzyszenia, parafie). 3. Stosowanie instrumentów finansowych w postaci dotacji: Gmina planuje wspierać finansowo prace konserwatorskie i remonty zabytków również w latach obowiązywania gminnego programu opieki nad zabytkami. Zaleca się, aby finansowe wsparcie gminy w latach 2018 - 2021 przy zadaniach z zakresu opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego w miarę możliwości, z każdym kolejnym rokiem systematycznie wzrastało do pewnego, stałego poziomu finansowania (np. procentowego udziału w corocznie uchwalanym budżecie). Pozwoli to potencjalnym beneficjentom na zaplanowanie inwestycji w perspektywie kilkuletniej (np. gdy w ciągu jednego roku nie jest możliwe zakończenie prac). 4. Kolejnym rozwiązaniem polepszającym stan zachowania lokalnych zabytków jest występowanie gminy w roli partnera przy projektach unijnych lub ministerialnych, w których beneficjenci (właściciele zabytków) często nie są w stanie zapewnić wymaganego wkładu własnego. Takie działania z pewnością podniosłyby atrakcyjność turystyczną gminy Gręboszów.

114

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY GRĘBOSZÓW na lata 2018-2021 Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego – 116 – Poz. 2606

12. Bibliografia: Opracowania: 1. Bojko J., Okruszyny z Gręboszowa, Lwów 1911. 2. Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982. 3. Kapliczki, figury i krzyże przydrożne na terenie Diecezji Tarnowskiej, [red]. J. Rzepa, Tarnów 1983. 4. Monografia Gminy Gręboszów, [red;] Wł. Chorązki, Gręboszów 2015.

Inne:

5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

6. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami.

7. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 wraz z uzupełnieniem Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020. 8. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego. 9. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Gręboszów na lata 2004-2015, Kraków 2004. 10. Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego 2020. 11. Strategia Rozwoju Powiatu Dąbrowskiego na lata 2014 – 2020. 12. Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Gręboszów na lata 2014 – 2020. 13. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Gręboszów 2000. 14. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2014 poz. 1446 z późn. zmianami); 15. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2012 poz. 647, ze zm.);

16. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r.- Prawo budowlane (Dz. U. 2013, poz. 1409);

17. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r.- Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2013 poz. 1232);

18. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody ( Dz. U. 2013 r. poz. 627);

19. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t. j. Dz. U. 2014 poz. 518);

20. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.) 21. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w Małopolsce na lata 2014-2017. 22. Karty zabytków ruchomych i nieruchomych oraz inne materiały i opracowania dot. zabytków udostępnione przez WUOZ – Delegatura w Tarnowie.

115