De haven aan de Heemsteedse Dreef is een zogeheten zwaaihaven, waar de kolenschepen voor de gasfabriek (gebouwd in 1909) een draai konden maken. De grote gashouders domineerden indertijd het beeld ter plekke. Toen halverwege de jaren zestig iedereen overstapte op aardgas Tijdschrift over de geschiedenis van werden eerst de gashouders en daarna ook de fabriek gesloopt. en Bennebroek De bouwgeschiedenis van de Oude Kerk aan het Wilhelminaplein begint al in de veertiende eeuw en is af te lezen op de balken die het dak steunen. Nu wordt een nieuw hoofdstuk toege- voegd: het beter geschikt maken van de kerk voor concerten. U leest erover in dit nummer: van de oudste oorkonde tot de nieuwste plannen. eerlijkHeden In de verzuilde maatschappij van vóór de jaren zestig waren veel verenigingen gelieerd aan de Jaargang 40 – zomer 2013 – nummer 157 geloofsgroep waar je toe behoorde: of het nou om gymnastiek of toneel ging, er was een rooms- H katholieke en een protestants-christelijke variant. In Bennebroek konden de katholieke vereni- Prijs C 4,95 gingen terecht in gebouw De Bond en de protestantse in Rehoboth. Ook bibliotheken konden een godsdienstige invalshoek hebben, zoals in Heemstede de R.K. Leesbibliotheek van de da- mes Jonckbloedt, waar je uitsluitend kerkelijk goedgekeurde boeken kon lenen.

Aan het Raadhuisplein in Heemstede is al sinds 1929 een garagebedrijf gevestigd. Vroeger ruk- te de ziekenauto er uit, was er taxiservice en kon je je auto er stallen.

Tot slot in deze HeerlijkHeden deel twee van het verhaal over het verdwenen Huis te Bijweg in Bennebroek en in de serie boerderijen een verhaal over de voormalige boerderij van Bosbeek, in de jaren zestig en zeventig bekend als de boerderij van Van Schie.

De gasfabriek, bron van licht, warmte en vele goede dingen De boerderij van Van Schie, van oudsher Overthoorn HeerlijkHeden is het kwartaalblad van de Nieuwe plannen voor de Oude Kerk Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek De R.K. Leesbibliotheek van mejuffrouw Jonckbloedt Het bloeiende verenigingsleven in Bennebroek Garage aan het Raadhuisplein Het verdwenen Huis te Bijweg, deel 2 www.hv-hb.nl Inhoud De gasfabriek, bron van licht, warmte en vele goede dingen 3 Ellen Kerkvliet

De boerderij van Van Schie, van oudsher Overthoorn 10 Cees Peper

Nieuwe plannen voor de Oude Kerk 15 Frans Harm

De R.K. Leesbibliotheek van mejuffrouw Dinie Jonckbloedt 21 Anja Kroon

Het bloeiende verenigingsleven in Bennebroek 25 Martin Bunnik

Garage aan het Raadhuisplein 33 Marloes van Buuren

Het verdwenen Huis te Bijweg, deel 2 38 Peter van der Werff

Van het bestuur Excursies en Open Monumentendag 44 In memoriam Ben van Tongeren en Gerard Brand 46 Verslag voorjaarsbijeenkomst 47 Aanwinsten collectie HVHB 49 Ets van het Huis te Manpad 50 Boeken over Gereformeerde Kerk Bennebroek en Brandweer Heemstede 51

Groenendaalboek Heeft u het boek Groenendaal – van buitenplaats tot wandelbos al? Zeer zeker de moeite waard, ook als cadeautje voor vrienden of familie! Als lid van de HVHB betaalt u voor dit prachtige boek van 240 pagina’s i.p.v. € 24,95 slechts € 19,95. Leden kunnen zich wenden tot Annemarie Thoolen, 023-5476436, [email protected]. Uiteraard is het boek (zonder de ledenkorting) ook in de Heemsteedse boekhandels verkrijgbaar en bij Bruna in Bennebroek.

Voor uw agenda 21 augustus Excursie Huis te Vogelenzang 14 september Open monumentendag, thema: Macht & pracht 22 oktober Excursie Hodsonhuis, Haarlem 21 november Najaarsbijeenkomst HVHB, ’t Trefpunt, Bennebroek

heerlijkheden zomer 2013 |  Bestuur Jaap Verschoor, voorzitter Gerard Bettink, secretaris Ton Bruseker, penningmeester en ledenadministratie Daan Kerkvliet, karakterbehoud Marc de Bruijn, communicatie en PR Gerry Weijers-van Vugt, evenementencommissie Marloes van Buuren, redactie HeerlijkHeden

Secretariaat en contact Gerard Bettink Van Merlenlaan 40 / 2101 GE Heemstede 023 528 47 41 / [email protected]

Ledenadministratie en abonnementen Ton Bruseker Hagenduin 52 / 2104 AT Heemstede 023 528 55 25 / [email protected] Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek Redactie HeerlijkHeden Marloes van Buuren (eindredactie) Frans Harm Doelstelling en activiteiten Ellen Kerkvliet-van Holk Het bevorderen van kennis over en belangstelling voor de geschiedenis Anja Kroon-van Helden van Heemstede en Bennebroek en de zorg voor het karakterbehoud van Cees Peper Klaartje Pompe hetgeen van historische, stedenbouwkundige, architectonische en/of landschappelijke betekenis is. De vereniging geeft het kwartaaltijdschrift redactieadres HeerlijkHeden en historische publicaties uit, organiseert excursies, Richard Holplein 10 / 2102 EP Heemstede geeft lezingen, werkt mee aan de jaarlijkse Open Monumentendagen 023 529 07 56 / [email protected] en is alert op de instandhouding van karakteristieke elementen in beide Commissie communicatie gemeenten. Marc de Bruijn Louis Goulmy Lidmaatschap en abonnementen Harry Opheikens Theo Out Aanmelding, opzegging en adreswijziging bij de ledenadministratie Annemarie Thoolen of via www.hv-hb.nl. Het lidmaatschap loopt jaarlijks door, tenzij u ([email protected]) schriftelijk opzegt vóór 1 november. De contributie is € 18,- per jaar (of zoveel meer als u zou willen geven), Commissie karakterbehoud Michel Bakker na ontvangst van een nota over te maken op NL03 INGB 0000 273506 Martin Bunnik (IBAN) ten name van penningmeester Hist. Ver. Heemstede-Bennebroek. Jan Elissen Buitenlandse leden betalen een toeslag vanwege de hogere Daan Kerkvliet verzendkosten. (Het BIC-nummer is: INGBNL2A.) Hans Luiten Martin Pulleman Maarten van Voorst van Beest HeerlijkHeden ([email protected]) HeerlijkHeden verschijnt viermaal per jaar. De naam van het tijdschrift verwijst naar de heerlijkheden Heemstede en Bennebroek, die in de Evenementencommissie Joke Dondorp voorbije eeuwen onder het gezag van een ambachtsheer stonden. De H, Marijke van Donge-Last twee keer als hoofdletter geschreven, geeft aan dat het ook ‘heden’ nog Theo Jonckbloedt ‘heerlijk’ is in deze plaatsen te wonen. Het silhouet achter op het omslag Tineke Mascini-Maartense geeft van links naar rechts een aantal kenmerkende gebouwen van Gerry Weijers-van Vugt ([email protected]) Bennebroek en Heemstede weer.

Historische commissie Ruud Bannink Martin Bunnik Joke Dondorp Hillebrand de Lange ([email protected])

Fotografie Theo Out

Website www.hv-hb.nl Webmaster: Harry Opheikens ([email protected])

Vormgeving HeerlijkHeden Peter Verwey Grafische Produkties bv, Heemstede

Drukwerk HeerlijkHeden Ten Brink, Meppel

 | heerlijkheden zomer 2013

De gasfabriek, bron van licht, warmte en vele goede dingen Ellen Kerkvliet

Elke zichzelf respecterende gemeente had rond 1900 een eigen gasfabriek. De Amsterdamse Wester- en Oostergasfabriek werden eind negentiende eeuw gebouwd, Haarlem volgde in 1902. Heemstede kon niet achterblijven en liet daarom in 1909 in het havengebied haar eigen gasfabriek neerzetten.

 De gas­fabriek vlak na de bouw in 1909.

n 1905 sprak B&W de wens uit in vaartkade tot aan de Camplaan – en de IHeemstede een eigen gasfabriek te Cloosterweg. De grond was eigendom laten bouwen. De belangrijkste reden van het raadslid Q. van den Berg, die was het verbeteren van de openbare daar een kwekerij had. Veel Heemste- verlichting in de gemeente. De weinige denaren maakten zich echter zorgen straatlantaarns – in 1891 waren dat er 43 over de mogelijke komst van de fabriek. – brandden allemaal op petroleum. En Ruim honderd inwoners onderteken- bij volle maan waren ze uit. den een bezwaarbrief, opgesteld door de heer G.N. Aberson, voorzitter van Voor- en tegenstanders de Vereeniging tot verfraaiing van Heemstede en Bennebroek en ter bevor- Er werd een gascommissie ingesteld, dering van het vreemdelingenverkeer. bestaande uit burgemeester jhr. mr. Aberson woonde met zijn gezin op land- D.E. van Lennep en de heren J.H.M. goed ’t Groot Clooster (nu Hageveld) en van Houten en A.H. van Wickevoort zou de gasfabriek als ‘buur’ krijgen. In Crommelin. Ze kregen een budget van zijn brief van 11 april 1907 lezen we onder honderd gulden en hadden de opdracht andere ‘…dat het toch bekend is dat een de haalbaarheid van het bouwen van een gasfabriek, hoe wetenschappelijk ook Heemsteedse gasfabriek te onderzoeken. gebouwd, door de lucht en rook welke zij Adviseur van de commissie was de heer verspreidt voor hare omgeving hoogst on- Geerling, directeur van de Amsterdamse aangename gevolgen oplevert…’. Aber- Oostergasfabriek. son stelde in zijn brief voor, de fabriek Vooruitlopend op de beslissing kocht zo ver mogelijk uit de bebouwde kom te de gemeente in 1907 voor f. 8345,55½ een bouwen. Zijn pleidooi mocht niet baten, stuk grond van 1,27 hectare tussen de want in de openbare vergadering van Wippervaart – die liep vanaf de Zand- 7 mei 1907 spreekt de gemeenteraad uit

heerlijkheden zomer 2013 |  de gasfabriek, bron van licht, warmte en vele goede dingen

 De aanleg van dat zij ‘geen termen heeft kunnen vinden gasleidingen op om terug te komen op het besluit.’ de Glip. Gasbuizen van noord tot zuid Niets stond de bouw van een gasfabriek meer in de weg en in 1908 kreeg de firma Carl Francke uit Bremen opdracht om de hele steenkolengasinstallatie te leveren. De Heemsteedse aannemer W.A. van Amstel mocht de bouw uitvoeren. Al voor de fabriek er stond werd ir. G.F.H. Houben aangesteld als ‘directeur der te stichten gasfabriek en der toekomstige waterleiding’ (de watertoren is gebouwd in 1910). Zijn taak was toezicht te hou- den op de bouw en de aanleg van het

Kilometers gasleiding verdwenen onder de grond. Van het noordelijk deel tegen de Haarlemse grens tot het uiterste zuiden van de gemeente. De toen nog Heemsteedse wijken Bosch en Vaart, Haarlemmerhoutpark en Zuiderhout, die tot dan toe al door Haarlem van gas werden voorzien, werden toegevoegd aan het Heemsteedse buizennet. Om de lange buisleiding naar de Glip rendabel te maken werd overeengekomen ook aan Bennebroek gas te leveren. gaf toestemming om Vogelenzang van gas te voorzien. In december 1908 werden de ovens aangestoken en op 11 januari 1909 zetten de nieuwe gaslantaarns Heemstede in het volle licht. De volgende dag ­konden de huishoudens voor het eerst gas ge-  De watertoren bruiken. De nieuwe brandstof bleek in in aanbouw, 1910. korte tijd immens populair, steeds meer particulieren verruilden hun walmende buizennet. De Schotense aannemer G.B. petroleumstellen voor een gasfornuis. Meerman bouwde voor ruim vijfduizend Door het toenemend gasverbruik was al gulden een directeurswoning naast de na enkele jaren de bouw van een tweede fabriek. gashouder van 2500 kubieke meter no- Alles bij elkaar kostte de bouw van dig. Om de aanvoer van kolen te ver- de fabriek, goed voor een jaarcapaciteit gemakkelijken werd in 1916 de Wipper- van 500.000 kubieke meter gas, inclu- vaart uitgediept, zodat de schepen vanaf sief buizennet, straatlantaarns, direc- het Spaarne tot naast de fabriek konden teurswoning, grond en bedrijfskapitaal komen. In 1921 volgde de aanleg van de f. 226.331,17. zwaaihaven.

 | heerlijkheden zomer 2013 de gasfabriek, bron van licht, warmte en vele goede dingen

lijk niet meer voor hete vuren. Boven- dien zorgden deze ovens voor een hogere gas- en teeropbrengst en een betere kwaliteit van het bijproduct cokes. In 1924 werd per etmaal 18.000 m3 gas afgenomen. Door de hoge bedrijfswinst kon de gasprijs nogmaals omlaag, gas kostte toen 10 cent per kubieke meter.

Strop door annexatie De gegoede inwoners in hun relatief grote huizen in het noordelijk deel van Heemstede behoorden tot de groot-  De situatie Rond de Eerste ste gasafnemers. Toen dat deel van de rond de haven gemeente in 1927 door Haarlem werd in 1927. (Noorden Wereldoorlog geannexeerd en de woningen op het rechts.) De stijgende lijn in de gasproductie en de Haarlems gasnet werden aangesloten, daaruit voortvloeiende winst die de ge- veranderde de winst van het gasbedrijf meente maakte werden wreed verstoord opnieuw in verlies. De gemeente heeft er door de Eerste Wereldoorlog. De over- toen veel in geïnvesteerd om het wonen heid legde de gaslevering aan banden, in Heemstede aantrekkelijk te maken. voor huishoudelijk verbruik werden Nieuwe woningen werden gebouwd, rantsoenen vastgesteld. Wie dat nieuwe wegen werden aangelegd. Om rantsoen overschreed kon rekenen op de gasafname te stimuleren verlaagde verdubbeling van het tarief en vervol- de gemeente het tarief naar 6 cent per gens afsluiting van de gastoevoer. De kubieke meter, dat wierp zijn vruchten aanvoer van kolen werd beperkt door af. Maar de belangrijkste oorzaak die het de Kodibu, de Rijkskolendistributie. gasverbruik deed oplaaien was de komst Om de bevolking tegemoet te komen van de gasverwarming en de geiser. reed personeel van de gasfabriek met een wagen met warm water door de Heemgas straten en werd in een loods achter een van de gashouders een centrale keuken In 1934 bestond de Heemsteedse gas- ingericht. fabriek vijfentwintig jaar. Dit zilveren  Advertentie Het is vooral aan de deskundige jubileum werd groots gevierd. In het in het Haarlems leiding van toenmalige directeur ir. C.L. Verenigingsgebouw aan de Herenweg Dagblad van Philips te danken, dat de fabriek na de was een vier dagen durende tentoonstel- 11 augustus 1917. oorlog opnieuw een groeiperiode door- ling, genaamd ‘Heemgas, Heemsteedsche maakte. Hij voerde na de rantsoenering Tentoonstelling voor Modern Gasver- de maatregel in, het gastarief boven een bruik’ ingericht. Er waren lezingen en de- bepaald verbruik in plaats van hoger monstraties over ‘de nieuwe manier van (zoals tijdens de oorlogsjaren) juist lager koken en bakken’, er werden tot ’s avonds dan de grondprijs te stellen. De dalende laat filmvoorstellingen gehouden en elke prijs had een stijgende afname tot ge- dag was er een verloting waarbij een volg, er werd weer winst gemaakt. gasfornuis of geiser (warmwater-door- In 1920 trad ir. W.J.A. Duijnstee aan stroomapparaat) te winnen was. als directeur. Onder zijn leiding werd de In zijn toespraak bij de opening van de gasfabriek gemoderniseerd en uitge- tentoonstelling prees directeur Duijn- breid. De verouderde, arbeidsintensieve stee het bloeiende gemeentebedrijf, dat retortovens werden vervangen door de licht en warmte verspreidde in het da- veel makkelijker te bedienen verticale gelijks leven en een bron van vele goede kamerovens. Het personeel stond letter- dingen was. In het voorwoord van het

heerlijkheden zomer 2013 |  de gasfabriek, bron van licht, warmte en vele goede dingen

Op de tentoon­ stelling waren firma’s uit het hele land aanwezig om de nieuwste gas­ apparaten te laten zien.

Strakjes gaan we demonstreeren, Hoe het ‘beter gaat met gas’, Hoe w’ons huis verwarmen kunnen Zonder rook en zonder as. Hoe we met het lichte lichtgas Prakties ’t huis verwarmen gaan: Kraantje open – lucifertje – Floep! – de kachel is al aan! Moet de kachel dan weer uit zijn Als wij uit zijn of naar bed, Met een enk’le draaibeweging Wordt de kraan op ‘uit’ gezet! Uit met nutteloze brandstof! Uit met rook, met stank, met as! HEEMGAS kan u aanbevelen: ‘Wilt ge stoken? DOE ’T MET GAS!’

Philip Cohen

 | heerlijkheden zomer 2013 de gasfabriek, bron van licht, warmte en vele goede dingen

programmaboekje, dat ter gelegenheid nodig – maar men zag in de toekomst van de tentoonstelling Heemgas werd Haarlem er met de winst vandoor gaan. uitgegeven, onderstreepte burgemeester Het ‘gasvraagstuk’ heeft maandenlang op Van Doorn nog eens het voordeel van de politieke agenda gestaan, uiteindelijk het gebruik van gas als warmtebron. gingen ook Gedeputeerde Staten zich met Hij schreef onder andere: ‘Ik acht de de kwestie bemoeien. Die drongen aan bevordering van het gasgebruik in het op de afname van Haarlems gas ‘omdat algemeen belang, niet alleen omdat daar- het in twijfel getrokken wordt of het aan- door de taak van de huisvrouw in vele beveling verdient dat in de tegenwoordige opzichten kan worden verlicht, maar ook, omstandigheden groote bedragen worden omdat het gebruik van gas in het belang uitgegeven voor de vernieuwing van de is van de volksgezondheid. Doordat warm Heemsteedsche gasfabriek’, zo staat te water door middel van gas gemakkelijk lezen in het Haarlems Dagblad van 11 en in ruime mate verkrijgbaar is, wordt november 1939. Met een krappe meerder- het baden en wasschen ten zeerste bevor- heid werd toen besloten een contract met derd.’ Haarlem aan te gaan. Het jaar daarop Ter gelegenheid van het jubileum kreeg werd bij de Blauwe Brug voor de aan- het gemeentebestuur van het gezamen- voer van Haarlems gas een persleiding lijk personeel van de gasfabriek en de aangelegd. watertoren een tegeltableau aangeboden. Maar, inmiddels was de Tweede Het tegeltableau staat tegenwoordig in Wereld ­oorlog uitgebroken. Het gas kwam het magazijn van het Historisch Museum op rantsoen, de gasproductie werd terug- in Haarlem. gedraaid en in 1944 volledig stopgezet. Toen eind 1945 de gaslevering weer op gang kwam, werd de productie in de Heemsteedse fabriek niet meer hervat en kwam al het gas voor onze gemeente uit de Haarlemse fabriek. Het overbodig geworden personeel kon in Haarlem aan de slag.

Herinneringen In 1950 kwam de heer Freek J. Kroeze, net uit militaire dienst, op de boekhoudaf- deling te werken. ‘Ik zat daar tussen overwegend oudere heren,’ herinnert hij zich. ‘Ze hadden allemaal een stofjas aan, behalve de boekhouder zelf. Die droeg een keurig kostuum en had bovendien  Tegeltableau, Haarlems gas als enige een stoel met armleuningen. De aangeboden aan rest zat op een eenvoudige rechte stoel. de gemeente ter In 1939 kwam de gasfabriek, door nood- De boekhouding en administratie wer- gelegenheid van zakelijke vernieuwingen en uitbreidin- den met een kroontjespen in vuistdikke het vijfentwintig­ gen, voor een begrote uitgave van 170.000 boeken genoteerd.’ Toen hij net begon jarig jubileum. gulden te staan. Haarlem stelde daarop had de jonge commies Kroeze onder voor om de gaslevering aan Heemstede andere als taak gasmunten in wikkels over te nemen, de Heemsteedse fabriek van vijfendertig stuks te rollen. ‘Mensen zou dan een distributiebedrijf worden. die minder geld te besteden hadden, had- Dat stuitte op hevige protesten vanuit de den thuis een muntmeter. Met ongeveer raad. Het zou weliswaar eenmalig een vijfendertig munten kon je een hele week besparing van 170.000 gulden opleveren koken, een munt was goed voor een – de verbouwing was immers niet meer kubieke meter gas. Zo kon je je eigen gas-

heerlijkheden zomer 2013 |  de gasfabriek, bron van licht, warmte en vele goede dingen

verbruik goed in de gaten houden. Het alle bestaande gasapparaten worden gasbedrijf, maar ook winkeliers verkoch- omgebouwd of vervangen, want aard- ten de gasmunten.’ gas wordt onder een hogere druk door Bij het bedrijf werkten in die tijd, be- de leidingen geperst dan stadsgas. Veel halve de directeur, een technisch ambte- mensen lieten meteen hun kolen- of olie- naar, gasfitters, handlangers (hulpen bij kachel vervangen door een veel schonere het spit- en graafwerk), een kassier, een en makkelijker te bedienen gashaard. telefoniste, meteropnemers, een boek- En in steeds meer gezinnen zorgde de houder en enkele commiezen. aan populariteit winnende geiser voor Het ‘wagenpark’ bestond lange tijd uit ‘warm water uit de kraan’. Het was ook handkarren en bakfietsen, maar werd mogelijk een geiser van het gasbedrijf te in 1954 uitgebreid met een serviceauto. huren. Kroeze had in militaire dienst zijn De gashouders hadden geen functie rijbewijs gehaald en mocht de technisch meer, ook niet als buffer, en werden ambtenaar rijles geven. ‘Toen hij slaagde gesloopt. In 1977 – de oude fabriek was voor zijn rijexamen kreeg ik als beloning inmiddels gesloopt – kwam er een een dubbele fietstas!’ nieuw kantoorgebouw aan de haven. In 1959 werd het vijftigjarig jubileum In dit Gemeentelijk Technisch Bedrijf gevierd met een feestelijke bijeenkomst kwamen de kantoren van de gas-, water- voor het personeel in Groenendaal. Na en elektravoorziening samen met de afloop kreeg iedereen namens de ge- gemeentelijke openbare werken onder meente een rollade van een kilo. een dak te zitten. Freek Kroeze kijkt met veel plezier terug op deze periode. ‘In Aardgas mijn nieuwe functie kreeg ik veel contact met de klanten. Zo hield ik me bezig met Door de vondst van een enorme gasbel de aanvraag van nieuwe aansluitingen, bij Slochteren schakelde Nederland hal- verhuizingen, incassobetalingen.’ Toen  Rond 1974 verwege de jaren zestig massaal over op Kroeze in 1991 op 64-jarige leeftijd met stond de gas­ aardgas. Dat bracht ingrijpende verande- pensioen ging, had hij eenenveertig jaar fabriek er nog. ringen met zich mee. Allereerst moesten bij de gasfabriek gewerkt. ‘Het was een

 | heerlijkheden zomer 2013 de gasfabriek, bron van licht, warmte en vele goede dingen

boeiende tijd, waarin ik de hele ontwik- sloop tegen te houden. De watertoren keling van het bedrijf heb meegemaakt. met pompgebouw, de directeurswoning Van kroontjespen tot computer. In 1991 en de monteurswoning vormen een nam Eneco de energielevering over en uniek ensemble, behorende bij de vroe- mocht ik van mijn pensioen gaan genie- gere nutsvoorzieningen. De Zwaaihaven- ten.’ brug, de nieuwste brug van Heemstede die over de Van den Eijndenkade naar Waterpark het Waterpark leidt, herinnert ook nog aan de historie van dit havengebied. Zij Wanneer de oude gasfabriek is gesloopt dankt haar naam aan de zwaaihaven op is niet meer precies te achterhalen, maar ongeveer diezelfde plek, waar de kolen­ het zal halverwege de jaren zeventig schepen de draai naar de gasfabriek geweest zijn. Het wooncentrum De konden maken. Olijftak, op de hoek van de Heemsteedse Dreef en het Wipperplein, was toen al gebouwd, evenals de brandweerkazerne en het politiebureau. Al deze gebouwen Bronnen zijn inmiddels ook al weer verleden tijd, ze hebben plaatsgemaakt voor de ap- J.W. Groesbeek, Heemstede in de historie, 1972 partementencomplexen van het Water- Heemstede . www.ilibrariana.wordpress.com: Burge- park. Stille getuige van al deze sloop- en meester jhr.mr. D.E. van Lennep (1865-1934) bouwactiviteiten is de watertoren, die en Groenendaal. na ruim honderd jaar nog steeds in Noord Hollands Archief: gebruik is. De toren is een provinciaal Gedenkschrift Gemeente Gasfabriek monument. Ook de woning van de Heemstede,1909-1934. Gemeente gas- duinwater- en elektriciteits- directeur en de monteurswoning zijn bedrijven Heemstede, verslag over 1966. bewaard gebleven. De directeurswoning Programma Heemsteedsche tentoonstelling  V.l.n.r de mon­ is gerenoveerd en momenteel in gebruik voor modern gasgebruik, 1934. teurswoning, het als kantoorruimte. De monteurswoning Correspondentie tussen bewoners en ge- pompgebouw van staat leeg, de gemeente heeft plannen meente Heemstede, 1907. de (deels zicht­ deze woning te slopen en op die plek Haarlems Dagblad, bare) watertoren www.noord-hollandsarchief.nl/kranten een kleinschalig appartementengebouw Veel dank aan de heer F.J. Kroeze, oud- en de directeurs­ voor ‘begeleid wonen’ neer te zetten. De werknemer van de gasfabriek. woning; 2013. werkgroep karakterbehoud probeert de

heerlijkheden zomer 2013 |  De boerderij van Van Schie, van oudsher Overthoorn Cees Peper

In dit derde verhaal in de serie over boerderijen in Heemstede besteden we aandacht aan ‘de boerderij van Van Schie’. Dat is de naam waaronder veel mensen zich het witgepleisterde gebouw met z’n boogramen aan de Glipper Dreef zullen herinneren. Op de zelfde plaats stond in de eerste helft van de zeventiende eeuw al een hofstede met de naam Overthoorn.

e geschiedenis van de hofstede viel er toen blijkbaar niet over te zeggen DOverthoorn, gelegen aan de oost- en misschien was het toen ook niet meer kant van wat nu de Glipper Dreef heet, dan een boerderij met een herenkamer. is verbonden met die van de hofstedes In 1724 is de omschrijving in een ad- Meervliet en Bosbeek (vóór 1690 Rust- vertentie veel uitgebreider: ‘de hofstede meer) aan de overkant van de weg. Overthoorn (…) met een heerenhuys, Christian Bertram heeft in het boek koetshuys, stalling, orangiehuys, speel-  1930, de Groenendaal – van buitenplaats tot wan- huys, siende op de Meer, groot omtrent 2 boerderij aan de delbos uitgebreid beschreven hoe een en morgen, beplant met vrugtbare boomen’. Glipperweg (nu ander in elkaar zit. In 1640 wordt Over- De oranjerie werd datzelfde jaar ont- Glipper Dreef) thoorn omschreven als ‘seeckere huysing ruimd en ‘een extra schoone partij curi- tegenover Bosbeek. en hofstede, genaamd Overthoorn’. Meer euse oranje, lamoen, en limoette boo-

 | heerlijkheden zomer 2013 de boerderij van van schie, van oudsher overthoorn

de schatrijke Gerrit Viss(ch)er de bui- Glipperweg, tenplaats, en daarmee ook de boerderij, voor zijn dochter Clasina Aleida. Zij was Glipper Dreef getrouwd met Jean-Baptiste van Merlen, In de 17de eeuw heette de weg waar- die meestal de eigenaar van Bosbeek aan Overthoorn lag de Houtweg of wordt genoemd, maar feitelijk was zijn Heemsteder Houtweg. Het vervolg vrouw dat. Van Merlen was een groot van de weg richting Bennebroek paardenliefhebber. De in 1896 aangelegde heette de Princezandvaartlaan. Later renbaan van Harddraverij-Vereeniging kreeg de weg tussen de grens met ‘t Oude Slot aan de Meerweg lag op zijn Bennebroek en de huidige Valken- land (of dat van zijn echtgenote dus). burgerlaan in z’n geheel de naam Van Merlen stalde zijn eigen paarden in Glipperweg. In 1963 is de naam van het koetshuis van Bosbeek (het huidige het deel tussen de Valkenburgerlaan restaurant Landgoed Groenendaal) en en de aftakking van de Prinsenlaan ook op de boerderij. Daar stonden soms veranderd in Glipper Dreef. De boer- paarden die deelnamen aan de paar- derij had daardoor tot 1963 het adres denrennen. Gé Milatz zegt in 1970 in Glipperweg 106 en daarna Glipper de Heemsteedse Courant, dat zijn vader Dreef 172. vertelde hoe de wedstrijden op zondag gehouden werden en de paarden al op zaterdag gebracht werden en dan een men, als mede eenige fraye bygewassen’ nacht gestald werden in ‘het koetshuis werden verkocht. Wellicht was dit ook van de Van Merlenstal’. De naam ‘Van het einde van Overthoorn als hofstede Merlenstal’ was geen officiële benaming. met enige ‘standing’. Terwijl Bosbeek uit- In kranten is hij niet te vinden, op inter- groeide tot een statige buitenplaats, werd net alleen als citaat uit steeds dezelfde Overthoorn waarschijnlijk steeds meer bron. ‘gewoon’ een boerderij, waar bij eigen- domsoverdrachten nauwelijks iets over Van der Linden en De Wilde wordt gezegd. Vanaf 1717 is Overthoorn eigendom geweest van de achtereenvol- Grappig genoeg vertellen enkele be- gende eigenaren van Bosbeek. richtjes in Haarlems Dagblad over het vinden van het eerste kievitsei ons dat Hope, Van Merlen en A. van der Linden in ieder geval tussen april 1900 en april 1904 de bewoner was ‘Van Merlenstal’ van ‘de boerderij toebehoorende aan Jhr. Bosbeek was vanaf 1790 tot 1873 in han- J.B. van Merlen’. Van Merlen overleed in den van de familie Hope. In 1873 kocht 1909, zijn vrouw in 1912. Toen de ge-

 Op deze kaart van wandelbos Groenendaal is de ligging van de boerderij ten op­ zichte van Bosbeek duidelijk te zien.

heerlijkheden zomer 2013 |  de boerderij van van schie, van oudsher overthoorn

 Begin 20ste meente Heemstede in 1913 Groenendaal/ plannen waren voor woningbouw aan eeuw. Links liggen Bosbeek plus de boerderij van de erven de oostkant van de Glipperweg. Door de de witte gebouwen Van Merlen kocht, was de huurder of oorlog zou dit plan in de ijskast belan- die vroeger tussen pachter van de boerderij W. de Wilde. In den en uiteindelijk werd pas in 1980 en de ingang van Meer oktober 1916 stopte hij met zijn boeren- de jaren daarop de wijk Merlenhoven en Berg en Meer­ bedrijf. Notaris Boerlage kondigde aan daadwerkelijk gebouwd. zicht in lagen. Op dat ‘wegens vertrek’ van De Wilde op de Anthonius’ zoon Gé Miltaz schetste de achtergrond de verkoopdag op 16 oktober 1916 te koop in het eerder genoemde interview in schuur naast het zouden worden aangeboden ‘29 melk- 1970 de omgeving van de boerderij aan woonhuis van de koeien, 7 drachtige vaarzen, 1 paard de Glipperweg: ‘Als jongen heb ik daar boerderij. (ruin), 2 varkens, 30 kippen’, gereedschap een heerlijke tijd gehad. Je was er zo vrij, voor landbouw en melkerij en ook een er waren brede, schone sloten, je kon deel van de huisraad. De boerderij was er zwemmen, kievitseieren zoeken in ’t inmiddels eigendom van Jhr. Charles vroege voorjaar. Er was een prachtige Frederik van de Poll, die Bosbeek in 1915 boomgaard. De trambaan liep vlak naast van de gemeente gekocht had. het huis maar er stond een hek voor – en daar moesten we wel achter blijven.’ Antonius Milatz (1886-1957) Familie Van Schie Anthonius Milatz en zijn vrouw Anna Catharina Stut kwamen we al tegen In 1949 kwam Cees van Schie met zijn in het verhaal over de Dinkelhoeve in gezin in de boerderij wonen. Hij woonde HeerlijkHeden 155. Anthonius pachtte de daarvoor aan de Molenwerfslaan 16 in boerderij aan de Glipperweg vanaf 1917. Heemstede en was schillenboer. In 2003 In 1937 kreeg hij de kans de boerderij aan (Heerlijkheden 116) vertelde zoon Piet de Herenweg te pachten en vertrok hij van Schie (1928-2010) hoe moeilijk het met zijn vrouw en kinderen daar naar begin op de boerderij was. Het huis en toe. De boerderij aan de Glipperweg de stallen waren verwaarloosd en wer- hield hij echter tot 1947 ook aan, zodat den zo goed en zo kwaad als het ging ge- de volgende bewoner, B. Flapper, een renoveerd. De sloten waren dichtgeslibd soort ‘zetbaas’ was. Eén van de redenen en moesten op de hand weer uitgegraven dat Milatz in 1937 voor de boerderij aan worden. De eerste zomer, die van 1949, de Herenweg koos, was dat er toen al was meteen een heel moeilijke omdat

 | heerlijkheden zomer 2013 de boerderij van van schie, van oudsher overthoorn

 Voor het hij uitzonderlijk heet en droog was. De de houthandelaar en carrosseriebouwer woonhuis van de roodbonte koeien en wat schapen kon- A.J. Christiaanse, die voor een periode boerderij poseert de den op de verdroogde weilanden nauwe- van ongeveer drie jaar boomstammen in familie Milatz met lijks voldoende eten vinden. De varkens de sloten bij Van Schie liet liggen, om ze een groep Duitse en de werkpaarden werden bijgevoerd geschikt te maken voor verdere bewer- padvinders die met de schillen die Van Schie ook toen king. Twee kunstenaars, Jan Rusman en hier omstreeks 1930 blijkbaar nog ophaalde. Een kleine Piet Wiegman, hadden enige jaren hun logeerden. bijverdienste kwam omstreeks 1950 van atelier op de boerderij. Wellicht betaal-

 Het opschrift op deze ansicht­ kaart luidt ‘Pony­ weide Van Schie’. Op de achtergrond ligt de Van Mer­ lenvaart.

heerlijkheden zomer 2013 |  de boerderij van van schie, van oudsher overthoorn

den ze daar ook iets voor, al hadden ze ruitersportartikelen. Zijn dochter nam zelf nauwelijks geld. de zaak later over. Piet van Schie trouwde in 1955 en nam De boerderij bleef, nadat Piet van Schie de boerderij van zijn vader over. Hij gestopt was, nog tot 1979 staan. Omdat stopte al na twee jaar met het houden er niets meer aan het onderhoud gedaan van koeien. Zijn vader Cees fokte al op werd, bood het pand de laatste jaren een kleine schaal rijpaarden en Shetlandpo- troosteloze aanblik. ny’s en Piet ging zich vanaf 1957 helemaal op paarden richten. Hij maakte reizen naar Polen en Rusland om kennis op te doen over het fokken van paarden. Ook had hij aan de Glipper Dreef een paar- denpension en in 1970 richtte hij de Rui- tervereniging Van Merlen op, genoemd naar het echtpaar Van Merlen, paarden- liefhebbers en vroegere eigenaars van de Bronnen boerderij en het land. Intussen werden de plannen van de Christian Bertram, hoofdstuk ‘Groenen- gemeente voor de bouw van de wijk daal als cultuurhistorische schatkamer’ in 1970 Groenendaal – van buitenplaats tot wandel- Merlenhoven steeds concreter. In bos, Heemstede 2013. verhuisde Piet met zijn gezin naar de Hans Krol, ‘De vm. boerderij en het land Thorbeckelaan en niet lang daarna van Van Schie (De Glip: Merlenhoven) + moest ook de ruitervereniging een an- Overthoorn’ op librariana.wordpress.com. dere plek zoeken. Die vonden ze aan de en ‘De boerderij en het land van Van Schie ‘ 116 2003 overkant van de Ringvaart, bij Cruquius in: Heerlijkheden , Oprechte Haerlemsche Courant, aan de dijk. Piet kon de boerderij nog www.noordhollandsarchief.nl/kranten  De boerderij aanhouden tot 1975. In 1974 opende hij Amsterdams Nieuwsblad, kranten.kb.nl kort voor de sloop. Van Schie Ruitersport, een winkel in

 | heerlijkheden zomer 2013

Nieuwe plannen voor de Oude Kerk Frans Harm

In HeerlijkHeden 156 heeft u op pagina 46 al kort kunnen lezen over de plannen om de Oude Kerk aan het Wilhelminaplein beter geschikt te maken voor culturele evenementen. De beoogde ingrepen zijn de nieuwste stap in de bouwkundige geschiedenis van dit historische gebouw, die al in de middeleeuwen begint. In dit artikel besteden we aandacht aan de eerste bouw en alle verbouwingen door de eeuwen heen, met de nadruk op de vroegste geschiedenis én de nieuwste plannen.

l sinds 1347 staat er op deze plaats keerd. Zij had een nieuwe ‘missie’ gevon- Aeen kerkgebouw, oorspronkelijk ter den in de bestrijding van de Litouwers nagedachtenis aan de Hollandse graaf en de Pruisen, die als heidens werden Willem IV alias Willem de Stoute. Deze beschouwd. Willem voelde er wel voor Hollandse graaf was nogal strijdlustig om mee te doen. ingesteld. Zo nam hij drie keer deel aan In 1345 bestreed hij ook de bisschop  De bouw­ de kruistochten van de Duitse Orde van Utrecht, Jan van Arkel, aan wiens geschiedenis van tegen de Litouwers en de Pruisen. Deze benoeming hij nota bene zelf had mee- de Oude Kerk, die orde was gesticht in het Heilige Land gewerkt. Deze bisschop vond het echter startte in 1623, is in tijdens de Derde Kruistocht (1189-1192) beter de invloed van de Hollandse graaf woorden vastgelegd – zoals ook bijvoorbeeld de Johannie- wat terug te dringen en daar was Willem op de balken die ter en de Maltezer Orde –, maar na het het niet mee eens. Hij belegerde op 8 juni het dak steunen. debacle aldaar naar Duitsland terugge- 1345 de stad Utrecht, die zich na acht

heerlijkheden zomer 2013 |  nieuwe plannen voor de oude kerk

weken aan de graaf overgaf. kapelaan. Voor de overige sacramenten Daarna besloot hij als ‘kroon’ op zoals doop en huwelijksinwijding waren zijn werk’ om met zijn oom Jan van de parochianen aangewezen op Haar- Beaumont de Friezen te gaan bestrij- lem. Ondanks verdere pogingen, die met den. Maar dat liep verkeerd af doordat grote tussenpozen werden ondernomen, Willem en Jan in een Friese hinderlaag is het in Heemstede in die tijd nooit tot in moerasachtig gebied liepen en fataal een eigen parochie gekomen. verslagen werden. Op 26 september 1345 De kapel heeft het tot 1573 uitgehouden stierf Willem in de slag bij Stavoren, ook maar is tijdens het beleg van Haarlem wel aangeduid als de slag bij Warns, dat verwoest. Door de Spanjaarden of door daar vlakbij ligt. Hij liet geen kinderen de Watergeuzen, wie zal het zeggen. na. Maar de muren bleven gedeeltelijk staan en als je op de kaart van Heemstede van De eerste kapel 1589 kijkt lijkt het allemaal nogal mee te vallen. Het dak is er wel af maar de In 1347 stichtte de latere Hollandse graaf muren staan er nog. Willem V, zoon van Margaretha van In ieder geval konden er nog over- Beieren, de zuster van Willem IV, in ledenen binnen de resterende muren Heemstede een kapel ter ere van Maria begraven worden, hoewel de Haarlemse en ter nagedachtenis aan zijn oom Wil- autoriteiten daar bezwaar tegen hadden, lem IV. De stichting is terug te vinden in omdat Heemstede onder de parochie een akte van maandag na Palmzondag, Haarlem viel. 1347.

 Oorkonde van Over de bouw van deze eerste kapel Een tijdelijk ‘kerkgebouw’ de stichting van de zijn geen gegevens gevonden, ook niet Oude Kerk in 1347. wie deze heeft betaald. Feit is wel dat de In 1620 werd het allemaal anders, want (Lees de transcrip­ kapel geen zelfstandige parochie werd, in december van dat jaar kocht Adriaan tie van deze tekst hoewel dat wel in de akte van 1347 werd Pauw de heerlijkheid Heemstede voor op onze website.) gesteld. De godsdienstige verzorging van 36-duizend gulden van de erfgenamen het hele gebied van de Haarlemse stads- van Hendrik van Hovijne en werd hij de muren tot Bennebroek bleef beperkt ambachtsheer. tot het lezen van de H. Mis door een Pauw ging zich al snel bemoeien

 | heerlijkheden zomer 2013 nieuwe plannen voor de oude kerk

en professoren uit Leiden waren aan- wezig. En dan natuurlijk de beminde ­gelovigen, voor wie de plechtigheid primair bestemd was. Die kwamen niet alleen uit Heemstede maar ook uit Haarlem. Zo waren er meer dan drie- honderd belangstellenden! De Steene Camer was meteen al te klein. Daarom werden er in allerijl stoelen en banken binnen de muren van de verwoeste kerk geplaatst; in de open lucht dus. Maar die waren vooral voor de belangrijke gasten. Waarschijnlijk moesten de gewone luiden maar genoegen nemen met een plekje op de steenhopen.

 Detail uit een met een grote variëteit aan zaken in De nieuwe kerk kaart van de heer­ Heemstede, zoals infrastructuur en lijkheid Heemstede bedrijvigheid, waaronder de blekerijen. Het werd dus hoog tijd voor een behoor- in 1589, getekend Maar ook het godsdienstige aspect van lijk gebouw. Maar nu het kapitaal nog. door Pieter Bruynsz. zijn gebied en een behoorlijke huisves- De schout Johan van Asch kreeg als taak De muren van de ting daarvoor hadden zijn aandacht. sponsors te zoeken. Gedacht werd aan de kerk staan hier deels In mei 1621 hadden al zo’n twintig gelo- Staten van Holland en West-Friesland, nog overeind. vigen van de gereformeerde religie in de notabelen van Haarlem, Amsterdam Heemstede een poging bij de Staten van en Leiden en mogelijk geïnteresseerde Holland en West-Friesland gedaan om particulieren. Benadering van de overhe- de vervallen kerk te kunnen herbouwen. den lijkt vreemd maar de Gereformeerde Maar toen Pauw in functie kwam gooide Kerk was staatskerk geworden, dus er hij zijn gewicht in de schaal. Hij voerde was een verband. aan, dat er tussen Haarlem en De particulieren bleken allerminst geen enkele passende ruimte was om de scheutig maar de overheden waren dat godsdienst te beleven en dit dus tot ver- wel. Niet dat de betrokken hoogwaar- val van het geloof zou leiden; mogelijk digheidsbekleders het geld uit eigen zak zelfs in het voordeel van de katholieke betaalden: ze haalden dit uit de kas van religie. Op 20 december 1621 stemden de de organisatie die zij vertegenwoordig- Staten toe. den. Bij elkaar leverde dat al zo’n 5.500 Toen hij de nodige predikanten had gulden op. Hoewel dat niet genoeg was gearrangeerd, die op toerbeurt de dienst voor de hele bouw, werd besloten alvast zouden verzorgen, moest er voor een te beginnen. Pauws 16-jarige oudste zoon accommodatie worden gezorgd. Daar- Nicolaes legde op 21 oktober 1623 de eer- voor huurde Pauw in het dorp een huis, ste steen voor een nieuw gebouw, volgens dat bekend stond onder de naam De het ontwerp van de architecten Staets en Steene Camer. Niet duidelijk is waar dat Dankerts. Zij kwamen uit de ‘Amster- gebouw stond, maar dat zal niet ver van damsche Stadsfabriek’, tegenwoordig de kerkruïne geweest zijn. zou je zeggen ‘Openbare Werken’. Kerkmeesters maakten de inrichting Het werk werd niet in één keer aanbe- daarvan geschikt voor het doel en op steed, maar in delen. In oktober 1623 het 12 juni 1622 kon de eerste openbare metselwerk, in december van dat jaar uitoefening van de gereformeerden in het houtwerk van de kerk en de toren, Heemstede beginnen. Er was veel be- in oktober 1624 het houtwerk binnen. langstelling, onder andere van uitgeno- Daardoor hoefde niet meteen de hele digde familieleden van Adriaan Pauw, aanneemsom op tafel te komen, maar maar ook het Haarlemse stadsbestuur kon er elke keer opnieuw ’gecollecteerd’

heerlijkheden zomer 2013 |  nieuwe plannen voor de oude kerk

worden. Een andere bron van inkomsten bouw aangegeven en zo kunnen de ge- dan de sponsors was een belasting op beurtenissen goed worden gevolgd, zoals bier en turf en een soort overdrachtsbe- de ingebruikname van de nieuwe kerk in lasting voor onroerend goed. de zomer van 1625. De eerste predikant Volgens een oud gebruik moesten ‘de in deze gloednieuwe kerk was Ds. Isacus gemeene buren’ de bouwmaterialen van Plancius. de Molenwerf, destijds een losplaats aan Al in 1636 kwam er behoefte aan een het Spaarne, met paard en wagen naar vergroting van het gebouw, omdat het de bouwplaats vervoeren; de aannemer kerkbezoek groter bleek dan verwacht. hoefde daarvoor niet te betalen. In het Hoewel Pauw en ook zijn zonen bereid bestek voor metselwerk werd nadruk- waren deze actie te steunen duurde het kelijk voorgeschreven, dat de bouwer nog tot 1652 voordat de gewenste uitbouw gebruik moest maken van de bestaande tegenover de preekstoel kon worden middeleeuwse funderingen. Hij moest aangebracht. Dat is het deel waar nu de de oude constructie buiten het koor ingang aan het Wilhelminaplein is. afbreken en het vrijkomende materiaal opnieuw gebruiken. Het metselwerk Twintigste eeuw moest voor de vorstperiode klaar zijn, zodat het op tijd uitgehard zou zijn en de In 1904 werd aan de achterkant tegen de specie niet door de vorst kon verkruime- kerk aan een nieuwe consistoriekamer len. Eigenlijk was het dus seizoenarbeid, bijgebouwd met een ingang rechts naast in het voorjaar kon het werk doorgaan. de preekstoel. In 1938 was er een grote Op de balken in de kerk is in gekal- restauratie, waarbij de kerk naar het ligrafeerde teksten het verloop van de westen, dus naar de Voorweg toe, werd

Teksten op de balken in de Oude Kerk Teksten op de balken die van oost naar west lopen: 1. ‘In de jaaren vijftienhondert drie en zeventig in de maand junie is de oude kercke gedistrueert’. 2. ‘In den jaare MDCXXII de XII junij is de Eerste Predicatie van Geformeerde Religie tusschen de oude Muuren van de vervallene kercke gedaan’. 3. ‘In jaare MDCXXIII op den XXIII octobris is den eersten steen van de tegenwoordigen kerck geleijt door jonckheer Nicolaes Pauw, heer van Heemstede’. 4. ‘In den jaare MDCXXIIII den vier en vijftiende junij zijn de balleken van dees kerck geleijd en is de selleven vervollegens onder dack gebragt’. 5. ‘In de jaaren zestienhondert vijf en twintigh is inde somer en vervolgens in de tegenwoordige kerck het H. Evangelium gepredikt’. 6. A an de noordkant van de oost-westbalk tegenover de preekstoel aan de kant naar het orgel: ‘In de jare XVIc LII den VIen april heeft Jonhr Adriaen Reijniers Pauw den eersten steen geleijt van dit noorder kruijs pant tot vergrotinge dezer kerk.’ 7. Op dezelfde balk maar aan de andere kant staat: ’In het jaar 1925, op zondag den 28sten juni, is het 300-jarig bestaan dezer kerk in een gewijde ure door de gemeente herdacht’. 8. Op de oostzijde van de middelste -vierde- balk boven de preekstoel staat:‘Beati qui Habitant in domo tua Domine, in secula seculorum laudabunt te’. (‘Welzalig zij die in uw huis wonen, Heer, zij loven u gestadig’). 9. Op de zesde balk bij het orgel staat aan de noordzijde: ‘Gerrit Jacobsz Dyckmans Fecit MDCXXV’, maar dat slaat zeer waarschijnlijk niet op de bouw van de kerk maar op het schilderwerk op de bal- ken, want Dyckmans was schilder. 10. Op de in 1938 aangebrachte laatste balk aan de kant van de Voorweg staat: ‘Ín de jaren 1938/39 is deze kerk geheel gerestaureerd en aan deze zijde met een travee vergroot.’ 11. Aan de oostkant van de balk rechts vanaf de preekstoel staat: ‘In 1994-1997 werd deze kerk in fasen volledig gerestaureerd.’

 | heerlijkheden zomer 2013 nieuwe plannen voor de oude kerk

 Uitsnede van de kaart van Heemstede van Balthazar Florisz. Van Berkenrode, 1627.

verlengd met een travee van 5 meter; ting Podia Heemstede, de nieuwe naam) de tweede uitbreiding dus na die van zijn van het Oude Slot naar de Oude Kerk 1652. Aan de westkant werd een gaan- overgebracht. Deze optredens trekken derij aangebracht en een lambrisering. vaak veel bezoekers en de accommodatie En verder werd natuurlijk grootscheeps vraagt in meerdere opzichten om ver- onderhoudswerk uitgevoerd. Na de aan- betering. De Stichting Podia Heemstede koop en restauratie in 1988 van een nieuw heeft dan ook zo haar wensen voor een orgel van Andries Bolder -in 2009 nog betere omgeving voor uitvoeringen in de uitgebreid voor een ‘vrij pedaal’- volgde kerk. Deze stichting is verantwoordelijk in de jaren 1995-1997 weer een uitgebreide voor de podiumprogrammering in de restauratie. De belangrijkste werkzaam- Luifel, het Oude Slot en de Oude Kerk. heden waren toen vervanging van alle Een toename van inkomsten is ook dakpannen, vernieuwing en herstel van voor de kerk zelf welkom. Het kerkbe- spanten en van de ondersteuning van de zoek loopt, zoals bij menige kerkgemeen- toren, schilderen van het tongewelf en schap, terug en de inkomsten hebben herstel van het grafmonument van Adri- daaronder navenant te lijden. Daarom aan Pauw. In 1997 tenslotte zijn de kerk- heeft het bestuur van de Stichting Oude ramen en het metselwerk en de entree Kerk (StOK) een plan van aanpak opge- van de zuidgevel gerestaureerd. steld. Voor een groter aantal concerten in De nieuwe plannen de kerk is het wenselijk dat het podium voor de preekstoel vergroot en verhoogd De Oude Kerk wordt al vele jaren ook wordt. Eventueel zouden op het balkon gebruikt voor andere doeleinden dan ook de zittreden verhoogd en de balus- kerkdiensten. Steeds meer muziekuitvoe- trade verlaagd kunnen worden, zodat ringen van Podium Oude Slot (of Stich- er beter zicht op het podium is. In het

heerlijkheden zomer 2013 |  nieuwe plannen voor de oude kerk

grootste deel van de kerk staan nu (nog) de gaten gehouden worden. Het bestuur banken, die mogelijk door stoelen ver- van de Stichting Oude Kerk is inmiddels vangen gaan worden. voortvarend aan het werk en heeft een De kerk heeft geen eigen concertvleu- mooie brochure uitgebracht waarin de gel. Als er nu wel één nodig is, moet die plannen helder zijn uiteengezet. Die ligt steeds weer apart gehuurd en gestemd voor u klaar bij de Pauwehof. De HVHB worden. Een eigen vleugel zou ideaal blijft de ontwikkelingen met belangstel- zijn, maar die moet ook ergens blijven ling volgen. als hij niet nodig is, bijvoorbeeld in een nieuw te creëren ruimte onder de vloer, waar dan ook een stabiel klimaat moet heersen. In de pauze kunnen de bezoekers Bronnen een consumptie gebruiken in de achter C. de Beus e.a., De Hervormde kerk te de kerk gelegen Pauwehof. Die is twee Heemstede, 1622, 1625-1975, Heemstede 1977. jaar geleden gerenoveerd en wordt goed H. Bruch, ‘De kerk op het dorpsplein te bezocht. Maar tussen de kerk en de Heemstede’ in: Haerlem Jaarboek 1986. Pauwehof is geen overdekte passage, wat Archief Heerlijkheid Heemstede, Noord- bij slecht weer lastig is en warmteverlies Hollands Archief, nr. 3862.  De Oude Kerk in de kerk veroorzaakt. Er wordt dus ge- Transciptie oorkonde vanaf het Wilhel­ dacht aan een gesloten passage. Kortom, minaplein. Links een scala aan stevige ingrepen, die niet Op onze website www.hv-hb.nl vindt u de aanbouw van alleen technisch gecompliceerd zijn bij de bijlagen bij HeerlijkHeden 157 een 1652, rechts de uit­ transcriptie van de tekst op de oorkonde maar ook aanzienlijke financiële conse- van pagina 16 en nadere uitleg. breiding met één quenties hebben. Daarbij moet ook het travee van 1938. feit dat de kerk een monument is goed in

 | heerlijkheden zomer 2013

De R.K. Leesbibliotheek van mejuffrouw Dinie Jonckbloedt Anja Kroon

Een spannend boek of liever een romantisch verhaal? Wie rond 1935 in Heemstede een boek wilde lenen kon in vijf of zes commerciële leesbibliotheken terecht. Er waren eenvoudige winkelbibliotheken, maar ook wat duurdere bibliotheken die verbonden waren aan een boekwinkel. Voor elk wat wils, dus ook voor katholieken, die kerkelijk goedgekeurde boeken wilden lenen. Zij konden vanaf 1932 terecht bij de R.K. Leesbibliotheek St. Joannes van de gezusters Dinie en Rie Jonckbloedt aan de Binnenweg.

et oprichten van leeszalen en was het boek nog geen consumptiear- Hbibliotheken paste in een ontwik- tikel en konden minder welgestelde en keling die vanaf 1900 gaande was. Rond arme mensen zich nog nauwelijks eigen die tijd was het boekenvak een profes- boeken v­ eroorloven. Dit alles zorgde sionele bedrijfssector geworden en er ervoor dat er naast de boekwinkels een ­verschenen steeds grotere aantallen netwerk van allerlei soorten bibliotheken boeken op de markt. Dat al die boeken groeide waar men voor een klein bedrag ook gelezen werden, lag aan de hoge toch een mooi boek kon lenen. alfabetiseringsgraad in Nederland en de toenemende verlenging van de leer- De eerste Heemsteedse plicht. Vanaf de jaren dertig groeide het voortgezet onderwijs, waardoor meer bibliotheken mensen het lezen gingen zien als mid- In Heemstede waren er rond 1900 drie del ter ontwikkeling en ter ontspanning. bibliotheken: De Volksbibliotheek van Ook de groei van de vrije tijd droeg bij de Nederlandse Christelijke Geheel-Ont- aan de populariteit van het lezen. Toch houders Vereeniging, de bibliotheek van

 Het Vereeni­ gingsgebouw van R.K. Volksbond aan de Herenweg in 1930.

heerlijkheden zomer 2013 |  de r.k. leesbibliotheek van mejuffrouw dinie jonckbloedt

 C.A.M. Jonck­ de R.K. Volksbond en de bibliotheek van bloedt in 1940. de Openbare Lagere School. De eerste twee laten al zien dat er vanuit de eigen levensbeschouwelijke kring een behoefte ontstond het groeiende lezerspubliek te begeleiden en te beschermen. De R.K. Volksbond, die gevestigd was in het Ver- eenigingsgebouw aan de Herenweg, was in Haarlem opgericht als organisatie die de werkmansstand en de kleine burgerij moest beveiligen tegen de dwalingen van het socialisme. De bond behartigde de godsdienstige, de zedelijke, maar ook de stoffelijke belangen van zijn leden en daar hoorde een bibliotheek bij. Over deze bibliotheek is tot op heden niets be- kend en blijkbaar is zij stilletjes ter ziele gegaan, want in 1930 nam de Katholieke Sociale Actie (KSA) in Heemstede het initiatief tot het oprichten van een R.K. Leesbibliotheek en Leesvereniging. De KSA was een beweging die meer dan de R.K. Volksbond gericht was op de sociale naam ‘Unitas’ en Jan Meeuwenoord, de problemen van werklieden en hun pa- bode van huisarts Droog en apotheker troons. Zij stimuleerde de oprichting van Tombrock, bracht op de fiets behalve leeszalen waar katholieken boeken kon- medicijnen nu ook boeken rond. den vinden die betrekking hadden op de vraagstukken van de dag. In Heemstede R.K. Leesvereeniging bestonden de R.K. Volksbond en de KSA gebroederlijk naast elkaar; gemeente- St. Joannes raadslid H. A. Meeuwenoord was zelfs Vermoedelijk bleek dit uitleensysteem bestuurslid van de eerste en voorzitter toch erg omslachtig, want het bestuur van de tweede organisatie. van de KSA nam samen met pastoor J.M. van der Tuijn van de Sint Bavo­ Unitas parochie in 1932 het initiatief om een pand te huren waar mensen zelf hun Het initiatief van de KSA leidde tot het boeken konden uitzoeken. Nu wilde oprichten van een commissie onder lei- het toeval dat Jonckbloedt twee on- ding van aannemer en gemeenteraadslid gehuwde dochters had, Dinie en Rie. C.A.M. Jonckbloedt. Het doel was een Vader Jonckbloedt kocht het pand aan leesbibliotheek op te richten waar leden, de Binnenweg 21 en de dochters open- afhankelijk van de contributie die zij be- den een kantoorboekhandel waar ook taalden, een boek per week of een boek religieuze artikelen te koop waren. Hier per veertien dagen konden lenen. Dit werd tevens de R.K. Leesvereeniging boek werd thuisgebracht en weer opge- St. Joannes gevestigd waar katholieken haald. De leden konden de titels kiezen voor zeven cent een boek konden lenen. uit een catalogus. Opmerkelijk is dat de Dinie en Rie waren in dienst van de commissie meedeelde dat de leden kon- vereniging die bestuurd werd door hun den aangeven welke boeken zij wilden vader (voorzitter), pastoor Van der Tuijn, lezen en dat daar zo mogelijk rekening J. van Bemmel (secretaris), H. A. van mee gehouden zou worden. Er lijkt nog Meeuwenoord en de dames M. Blom en geen sprake van censuur van hogerhand. R. Goossens. Geestelijk adviseur was De nieuwe uitleenbibliotheek kreeg de kapelaan W. Witkamp. De zaken liepen

 | heerlijkheden zomer 2013 de r.k. leesbibliotheek van mejuffrouw dinie jonckbloedt

 Dinie Jonck­ goed, het pand op nummer 21 werd al bloedt voor het snel te klein en in 1936 besloot men naar pand Binnenweg een groter pand aan de Binnenweg 1, 21. naast de IJzeren Brug te verhuizen. In 1940 overleed Rie Jonckbloedt waarna haar zus de winkel en bibliotheek alleen voortzette. Vader Jonckbloedt overleed in 1942, zijn voorzitterschap werd over- genomen door C. Hesseling, directeur van de in 1936 opgerichte uitgeverij De Toorts. Hoewel de plannen voor een Open- bare Leeszaal en Bibliotheek al voor de oorlog op tafel lagen, was het pas in 1948 zover dat er daadwerkelijk een openbare bibliotheek in Heemstede kwam. In hetzelfde jaar werd in het pand aan de Van Merlenlaan ook een nieuwe Rooms- Katholieke Openbare Leeszaal en Biblio- theek (RKOLB) gevestigd. De boeken die hiervoor geschikt waren, kwamen bij St. Joannes vandaan. De leesvereniging werd niet meteen opgeven en daarmee was de RKOLB verzekerd van een ka- tholieke censor. De leesbibliotheek van Dinie Jonckbloedt bleef onder de naam St. Joannes bestaan. Dinie kocht de resterende boeken van de vereniging en aanwezige romans vermeld staan) dat ging op eigen kracht verder. dateert uit het begin van de jaren zestig, is het niveau van de meeste boeken keu- Met goedkeuring van de rig beschreven. Er waren drie oplopende niveaus: a, b en bc. Het hoogste niveau, Kerk het c-niveau, was hier niet te vinden, St. Joannes ontkwam vanaf de op- daarvoor moest men naar de RKOLB. richting niet aan de invloed van de Daar vond men boeken van moderne kerkleiding op het boekenbezit. De schrijvers als Hella Haasse, waar de le- leesbibliotheek was een instelling waar zers van St. Joannes geen belangstelling alleen kerkelijk goedgekeurde romans voor hadden. Van alle ruim vijfduizend te leen waren. De Kerk was van mening boeken die bij St. Joannes op de planken dat katholieken schade konden onder- stonden, vielen de meeste boeken onder vinden van lectuur die niet paste bij de de letter b, dat wil zeggen dat ze geschikt katholieke normen. De lezers konden er waren voor lezers boven de 21 jaar. De ook aanstoot aan nemen, in ieder geval b/c-boeken waren bestemd voor volwas- moesten de lezers begeleid worden in senen die meer ontwikkeld waren. Bij de hun lectuurkeuze. Hoewel Dinie Jonck- b/c-boeken waren veel detectives te vin- bloedt na de verzelfstandiging in 1948 den, een genre dat in de jaren vijftig nog naar eigen inzicht boeken kon aanschaf- weerstand opriep, maar in Heemstede fen, hield zij zich als goed katholiek toch graag gelezen werd. Het lijkt een lastige aan de richtlijnen van de R.K. Infor- klus geweest te zijn voor mejuffrouw matie-dienst inzake Literatuur (Idil), Jonckbloedt, die dus zelf moest inschat- die voorschreef welke boeken geschikt ten welke graad van geestelijke volwas- waren voor katholieke lezers. senheid de lezer had, maar ze zal haar In het stamboek (het boek waarin alle lezers wel goed gekend hebben. De be-

heerlijkheden zomer 2013 |  de r.k. leesbibliotheek van mejuffrouw dinie jonckbloedt

 Net als Sil de strandjut- ter (1940) van dezelfde auteur speelt het kerst­ verhaal Een gave van God (1942) op Terschelling. Dit exemplaar is één van de boeken die in 1948 van St. Joannes naar de RKOLB gingen. Dat is te zien aan de stempels.

 Dinie Jonck­ zoekers van St. Joannes hoefden in ieder Tot slot bloedt met een geval niet bang te zijn dat zij verkeerde medewerkster. literatuur lazen. Dinie Jonckbloedt bediende vanaf 1932 het katholieke lezerspubliek in Heemste- de met ontspanningslectuur van een gemiddeld niveau; nauwelijks stuiver- romannetjes, geen stripboeken maar ook geen hoog literaire boeken. Zij sloot haar bibliotheek en kantoorboekhandel in 1971, als een van de laatste winkelbiblio- theken van Nederland.

Bronnen Hans Krol, Lotgevallen van bibliofielen en bibliotheken in Heemstede, Heemstede 1992. Hans Krol, www.librariana.wordpress.com Boudien de Vries, Een stad vol lezers, Leescultuur in Haarlem 1850-1920, Nijmegen 2011. www.noord-hollandsarchief.nl/kranten

 | heerlijkheden zomer 2013 Het bloeiende verenigingsleven in Bennebroek Martin Bunnik

Tot de jaren zestig, zeventig van de vorige eeuw was het verenigingsleven in kleinere dorpen van groot belang omdat bewoners meer op elkaar waren aangewezen dan vandaag de dag. Ook in Bennebroek werden allerlei verenigingen opgericht die een gezamenlijk belang nastreefden of gericht waren op gezamenlijk vermaak zoals toneel, sport of muziek. Met de komst van televisie en later ook internet nam de individualisering van de maatschappij toe en dit betekende voor veel verenigingen het einde. Eén van de laatste verenigingen die ten onder ging was de Culturele Kring van Bennebroek.

 Toneel in Rehoboth.

l in de 17de eeuw kende Bennebroek kregen, werd de vraag naar verenigingen Ade kermis, het jaarlijkse volksver- steeds groter. Groesbeek noemt er een maak. In de herbergen werd muziek aantal in zijn boek Bennebroek, beeld van gemaakt, gedanst en veel gedronken. een dorpsgemeenschap. Eén van de eerste Allerlei volksspelletjes en harddraverijen verenigingen werd in 1858 opgericht op werden georganiseerd. Toen in de 19de initiatief van mevr. E.A. Willink-Nutges, eeuw de bewoners wat meer vrije tijd de vrouw van de ambachtsheer van

heerlijkheden zomer 2013 |  het bloeiende verenigingsleven in bennebroek

Bennebroek. Zij stichtte de Vereniging ­Rehoboth die als doel had een bewaar- Schaatsen voor het school te exploiteren. Deze school werd goede doel gevestigd aan de Binnenweg (nu nr. ‘Zaterdagmiddag werd een hard- 12A) en kinderen van alle gezindten rijderij gehouden ten behoeve der waren welkom. In de loop van de 20ste eeuw ­ontstonden steeds meer verenigin- behoeftigen in de gemeente Ben- gen ­zoals de Middenstandsvereniging nebroek. Het mooie doel, dat door St. Josef en de Vereniging van tuinbouw- de ijsvereeniging werd beoogd, is werklieden St. Jeroen. In 1901 is nog een volkomen geslaagd. Op de lijsten poging gedaan om samen met Heemste- die gecirculeerd hadden, was druk de de vereniging Volksweerbaarheid op geteekend, zoodat de ontvangsten te richten, maar omdat men onvoldoende ongeveer f 200,- bleken te zijn, geld kreeg voor een schietbaan werd de waarbij nog giften in natura kwa- organisatie weer ontbonden. men, zoodat van slager Köhler In het vorige nummer van Heerlijk­ 10 pond spek, van bakker Lommer- Heden heeft u kunnen lezen over de ver- se een week brood à f 0,50 per dag, eniging die zich inzette voor de verfraai- van Van Rooyen een wollen deken, ing van Heemstede en Bennebroek door 2 bons ieder voor f 5,- enz enz. bijvoorbeeld te zorgen dat er bankjes Aan de hardrijderij werd door in de straten en parken kwamen of een 31 mannen deelgenomen, waar- wachthuisje voor de tram. De vereniging door 32 gezinnen van het noodig- 1935 Ons Belang trachtte in de prijzen ste konden worden voorzien. De van de provinciale nutsbedrijven omlaag uitslag was als volgt: 1e prijs A. van te krijgen. Daarnaast was er ook een ver- Beekum, die zijn geldprijs ter eniging die zich inzette voor de afschaf- beschikking der weduwe stelde fing van alcoholhoudende dranken in voor wie hij had gereden; 2e prijs Bennebroek en Heemstede. e Zowel de dominee als de pastoor H. Huurman; 3 prijs A.J. van waren betrokken bij het oprichten van der Meij. verenigingen. Zo ontstonden er voor ie- Alvorens tot de prijsuitreiking over der doel twee verenigingen, één voor de te gaan bracht de voorzitter der katholieke en één voor de protestantse ijsvereeniging, J.O.G. van der Laan, inwoners. Dit versterkte in het begin van een warm woord van dank aan alle de vorige eeuw de religieuze tweedeling rijders, voor hun bereidwilligheid in het dorp. om voor de minder bedeelden op te Voor de rooms-katholieke verenigin- komen en aan de ingezetenen van gen werden door de bisschop geestelijk Bennebroek voor den geldelijken adviseurs benoemd, niet alleen voor de steun, waardoor de ijsvereeniging in voetbalvereniging Blijft Steeds Moedig staat werd gesteld de hardrijderij te (BSM) maar ook voor de R.K. Ver- houden.’ eniging van Geitenhouders. Een heel opmerkelijke organisatie was de missie- Haarlems Dagblad, 18 februari 1929. naaivereniging Tabitha die misgewaden voor de paters in de missie maakte. Naast de dominee en de pastoor had terrein van het Huis te Bennebroek ter ook de ambachtsvrouw, de ‘freule’ Wil- beschikking voor een aubade door KNA link, de nodige invloed op het vereni- of voor een optreden van de Christe- gingsleven in Bennebroek. De plaatse- lijke Zangvereniging Bennebroek. In lijke fanfare Kunst na Arbeid (KNA) de winter werden op de vijver bij het ontving regelmatig een bijdrage van haar Huis te Bennebroek schaatswedstrijden om instrumenten of een vaandel aan te georganiseerd door de IJsvereniging schaffen. Ook stelde zij regelmatig het Bennebroek e.o..

 | heerlijkheden zomer 2013 het bloeiende verenigingsleven in bennebroek

 Gymnastiek­ Er waren ook groepen uit de bevolking Moedig. In een publicatie in het Haar- vereniging die ernaar streefden zich gezamenlijk lems Dagblad van 1937 lezen we dat bij ­Oefening Staalt te onderscheiden in toneel, muziek of een vergadering over de organisatie van Spieren. sport. In 1923 werd de voetbalvereniging de Oranjefeesten, afgevaardigden uit 22 BSM opgericht en de damvereniging plaatselijk verenigingen aanwezig waren Ons Genoegen was actief in de jaren waardoor we weten dat er in dat jaar dertig van de vorige eeuw. De Vereni- minimaal 22 plaatselijke verenigingen ging van Hervormde Jongeren organi- actief waren. De lijst op pagina 32 geeft seerde concerten. Sommige namen van een overzicht van de ons bekende vereni- verenigingen zijn veelzeggend zoals de gingen die in de loop van de vorige eeuw gymnastiekvereniging Oefening baart actief in Bennebroek waren. De meeste Kracht, muziekvereniging Kunst na zijn opgeheven. Arbeid en voetbalvereniging Blijft Steeds Een paar verenigingen bestaan nog

 Het elftal van de voetbalvereni­ ging BSM in 1928 bij het vijfjarig bestaan.

heerlijkheden zomer 2013 |  het bloeiende verenigingsleven in bennebroek

steeds zoals de voetbalvereniging BSM, In 1957 vroeg het bestuur zich al af de muziekvereniging Kunst Na Arbeid hoe ze jonge Bennebroekers meer zou en niet te vergeten de vereniging Oud kunnen betrekken bij de Culturele Heemstede-Bennebroek die sinds 1947 Kring Bennebroek. Een van de leden actief is en sinds juni 2008 Historische stelde voor om jazzmuziek ten gehore te Vereniging Heemstede-Bennebroek heet. brengen en de Bennebroekse psychiater dr. Frank van Ree gaf een lezing over de Een bijzondere vereniging: psychologische en wereldbeschouwelijke de Culturele Kring waarde van o.a. jazzmuziek. In de afgelopen tien jaren werd de Bennebroek gemiddelde leeftijd van de leden steeds Op 14 juli 1954 werd de Culturele Kring hoger en er kwamen nauwelijks jon- Bennebroek opgericht met als doel de geren bij. Toch heeft men het tot 2012 bewoners van Bennebroek bij elkaar te volgehouden. Tijdens de laatste lezing in brengen rondom activiteiten op het ge- september 2012 werd teruggeblikt op het bied van cultuur, kunst, wetenschap en ontstaan van de Culturele Kring Benne- het geestelijk leven. Een van de oprich- broek en het Huis te Bennebroek waarna ters was professor Piet van der Lijn, een de vereniging werd opgeheven. geoloog die kort daarvoor in het Huis te Bennebroek was komen wonen. Het De verenigingsgebouwen in Huis te Bennebroek was toen nog een statig wit kasteeltje dat de laatste am- Bennebroek bachtsvrouw van Bennebroek – Arnoldi- Door het bouwen van twee verenigings- ne Willink – nagelaten had als rusthuis gebouwen hebben de dominee en de voor protestanten van goede komaf. Als pastoor de ontwikkeling van het vereni- energiek man begon hij in het huis lezin- gingsleven in het dorp sterk gestimu- gen te geven vooral over geologie en ook leerd. Beide gebouwen bevonden zich niet-bewoners waren hierbij welkom. in de Schoollaan waar in De Bond de Een van de aanwezigen, mevr. Ringnal- rooms-katholieke verenigingen welkom da (bewoonster van de Graeve Tromp), waren terwijl in Rehoboth de protestant- was zo enthousiast dat besloten werd een se verenigingen bij elkaar kwamen. vereniging op te richten. Verschillende Ook de openbare school in de School-  Professor Piet sprekers werden uitgenodigd zoals de laan werd af en toe als repetitielokaal van der Lijn gaf directeur van Artis, Dr. Portielje, die in gebruikt voor zangverenigingen of de met z’n enthou­ die tijd in Bennebroek woonde. Al in plaatselijke fanfare, maar dat hing sterk siaste lezingen 1958 wees de heer Portielje op het gevaar af van de grillen en nukken van de de aanzet tot de van hebzucht en kortzichtigheid die gemeenteraad en het gemeentebestuur. oprichting van de het biologisch evenwicht in de natuur Op één punt was het gemeentebestuur Culturele Kring zouden kunnen verstoren. De lezingen duidelijk: de kosten van licht en ver- Bennebroek. vonden plaats in allerlei zaaltjes zoals in warming kwamen altijd ten laste van de Oud Berg en Dal en Rehoboth. vereniging. De contributie bedroeg f 2,50 per Al deze gebouwen zijn in de loop van jaar en de administratie werd in de 20ste eeuw uit het dorpsbeeld verdwe- een boekje bijgehouden. Uitge- nen. zonderd van contributie waren de bestuursleden en de onbemid- Rehoboth delde inwoners. Vanaf 1958 werd het optreden van Die Haerlem- In 1886 realiseerde dominee J.H. Gun- sche Musyckcamer onder ning met medewerking van een aantal leiding van André Kaart in de protestantse prominenten de bouw van Nederlands Hervormde Kerk een het verenigingsgebouw Rehoboth. De jaarlijkse terugkerend onderdeel naam Rehoboth komt uit de bijbel en van het programma. verwijst naar de put die Isaak gegraven

 | heerlijkheden zomer 2013 het bloeiende verenigingsleven in bennebroek

 De Schoollaan in het begin van de 20ste eeuw, ge­ zien in noordelijke richting. Links de openbare school (tweede pand van links) en rechts Rehoboth. Op de achtergrond is nog de Graeve Tromp te zien. Het pand links bestaat nog en is nu onderdeel van het complex van Zwetsloot/ Albert Heijn.

had tijdens de hongersnood in Kanaän activiteiten van voornamelijk verenigin- (Genesis 26:22). De put staat symbool gen van protestantse oorsprong, zoals  De jaarlijkse voor de ruimte die God geeft voor de de Christelijke Meisjesvereniging en de bazaar in Reho­ verdere ontwikkeling van het land Christelijke Toneelvereniging, maar ook both rond 1925. en leven. Het gebouw was niet alleen voor bruiloften en partijen en voor de In het midden op bedoeld voor de vestiging van de eerder bijeenkomsten van de buurtvereniging de eerste rij de opgerichte bewaarschool maar ook voor Wilhelmina, waarin de bewoners van ‘ freule’ Arnoldine de Brei- en Naaischool. Daarnaast werd het Wilhelminaplein zich verenigd had- Willink. het pand gebruikt voor allerlei andere den.

heerlijkheden zomer 2013 |  het bloeiende verenigingsleven in bennebroek

De Bond  De Schoollaan, Jaarlijks werd in Rehoboth door de jaren ’20, in noor­ vrouwen van de Bennebroekse notabelen Het gebouw De Bond is in 1905 gebouwd delijke richting een bazaar georganiseerd waarvan de in opdracht van pastoor Abels om er een met rechts het opbrengt bestemd was voor goede doe- afdeling van de Katholieke Volksbond in verenigings ­gebouw len. In de loop van de 20ste eeuw werd er onder te brengen. Deze volksbond had De Bond. Links de zondagsschool gevestigd op initiatief als doel de arbeiders en de kleine bur- de winkel van van de Nederlands Hervormde Kerk gerij te beveiligen tegen ‘socialistische kruidenier Braam, zodat de kinderen van de basisschool op dwalingen’. Tot 1910 konden alleen ka- later Zwetsloot en zondag extra onderwijs kregen over al- tholieke mannen lid worden. Zij kregen AH. De kinderen lerlei godsdienstige onderwerpen. de taak om de godsdienstige, zedelijke, staan voor de Omstreeks 1984 is het gebouw gesloopt, maatschappelijke en stoffelijke belangen openbare school. er staan nu woningen. van de leden te behartigen. Uit de archieven blijkt dat De Bond een geschiedenis kent van veel kommer en kwel. Bij de aanbesteding en de bouw ging er van alles mis. De laagste inschrij- ver bleek een niet-Bennebroeker te zijn en dat zorgde voor heibel in het dorp omdat de bouw aan de neus van de Ben- nebroekse aannemer H. van de Vossen voorbij ging. Toen het gebouw klaar was, bleek het voor een deel op grond van de gemeente te staan. Het gemeentebestuur, dat voor de meerderheid uit p­ rotestanten bestond, eiste een exorbitant hoog bedrag namelijk 250 gulden per m². Na lang onderhandelen betaalden de katholieken in totaal 250 gulden voor alle grond. Uiteindelijk werd De Bond

 De huisbroeitentoonstelling in De Bond. In het midden burgemeester Baron van Hardenbroek.

 | heerlijkheden zomer 2013 het bloeiende verenigingsleven in bennebroek

pas drie jaar later in gebruik genomen geslacht en al het meubilair was in de met een programma van voordrachten, oorlog verdwenen. Na de opknapbeurt muziek en toneel. kwam het katholieke verenigingsleven De Bond had twee zalen en een boven­ weer op gang. Er werden t­oneelstukken woning voor de beheerder. Achterin was opgevoerd door Toneelvereniging de grote zaal terwijl aan de voorkant de ­Bennebroek, dansavonden georganiseerd kleine zaal lag. De Bond is in de loop en voor de jeugd filmvoorstellingen van de jaren gebruikt als repetitieruimte gegeven. Zaterdagavond was er het rad voor het Ceciliakoor en de rooms- van avontuur en de Vlaamse kermis met katholieke toneelvereniging, maar ook spelletjes als ezeltje-prik, boogschieten, voor het sinterklaasfeest en de jaarlijkse ballen gooien, sjoelen en darten. huisbroeitentoonstelling, waarbij thuis Ook werden er bijeenkomsten georga- gekweekte bloemen uit bloembollen ten- niseerd van het Katholieke Thuisfront toongesteld werden. Ook werden in De om door activiteiten en gebed de mili­ Bond jaarlijks alle gewichten geijkt die tairen te ondersteunen die uitgezonden door de Bennebroekse middenstanders waren voor de politionele acties in gebruikt werden voor het afwegen van Nederlands-Indië. Zo bracht de kerstac- hun waren. tie in 1949 ruim 400 sigaretten, 12 pakjes Voor de Tweede Wereldoorlog werd in shag en 18 sigaren op voor ‘onze jongens’ De Bond ook de jaarlijkse voedselbank in Indonesië. georganiseerd waar middenstanders Uit het archief is op te maken dat de en boeren hun producten brachten exploitatie van het gebouw een blok aan ten behoeve van het arme deel van de het been geweest is voor de katholieke rooms-katholieke bevolking. Een keer gemeenschap. De beheerders ontvingen werd er bedorven spek aangeboden maar slechts een kleine vergoeding zodat een dat heeft de ‘gulle gever’ geweten, want van hen op het idee kwam om onder de de volgende zondag betoogde pastoor toonbank voor eigen rekening en winst Wassen vanaf de preekstoel dat dit niet sterke drank te verkopen. de bedoeling was en iedere parochiaan In 1965 werd het gebouw verkocht aan wist natuurlijk al wie het ranzige spek de gemeente Bennebroek en later weer geleverd had. doorverkocht aan de familie Zwetsloot Na de Tweede Wereldoorlog moest die het pand heeft laten afbreken. Op het gebouw worden opgeknapt omdat de fundamenten van De Bond is nieuw- het behoorlijk was uitgeleefd. Tijdens bouw gerealiseerd waarin nu een drogis- de oorlog werden er varkens onder terij en een drankhandel gevestigd zijn. het toneel gefokt en ook clandestien

 Bijeenkomst van het katholieke thuisfront in 1947 in De Bond.

heerlijkheden zomer 2013 |  het bloeiende verenigingsleven in bennebroek

Verenigingen in Bennebroek (niet compleet) Opmerkingen Christelijk Meisjesvereniging Christelijke Toneelvereniging Christelijke Zangvereniging Bennebroek (1926) Ook nog na WOII Christelijke Zangvereniging ‘Soli Deo Gloria’ Ook nog na WOII Muziekvereniging Kunst na Arbeid 1902-heden Mandolineclub Bennebroek 1924-? Katholieke Volksbond 1903-1965? RK Toneelvereniging Christelijke Jongelingsvereniging ‘Het (1907 / 1937) Mosterdzaad’ Schaakclub Onderling Genoegen (1939) Damclub E.M.S. (1939 / 1947) Gymnastiekvereniging Oefening Staalt (1905 / 1910) Spieren Toneelclub ‘Onder Ons’ (1947) Culturele Kring Bennebroek 1954-2012 IJsclub Bennebroek (1925) Organisatie feestelijkheden Oranjevereniging 1913-heden rondom het vorstenhuis St. Elisabeth Vereniging 1924-1961 Maken van RK Vereniging Tabitha 1911-1958 misgewaden voor missionarissen RK Voetbalvereniging BSM Blijft Steeds 1925-heden Moedig (BSM) RK Vereniging van tuinbouwwerklieden Onderdeel van de (1909) St. Jeroen RK Volksbond RK Gymnastiekvereniging Oefening Baart Later opgegaan in (1932) Kracht JBS? Bronnen RK Middenstandsvereniging St. Joseph 1920-? Haarlems Kon. Algemene Vereniging voor ­Dagblad, Bloembollencultuur, afdeling Bennebroek www.noord- Vereniging tot verfraaiing van Heemstede hollandsarchief. nl/kranten en Bennebroek en bevordering van het 1906-? J.W. Groesbeek, vreemdelingenverkeer Bennebroek, Sinds juni 2008 beeld van een Historische dorpsgemeen- Vereniging schap, Zutphen Vereniging Oud Heemstede-Bennebroek 1947-heden 1982. Heemstede- Jaap de Groot, Bennebroek Katholiek rond (HVHB) de rand van 1947 Kennemerland, Buurtvereniging Wilhelmina ( ) Bennebroek 1997. (Jaartal tussen haakjes betekent dat er een publicatie bekend is uit dat jaar.)

 | heerlijkheden zomer 2013 Garage aan het Raadhuisplein Marloes van Buuren

Vanaf 1929 is er aan het Raadhuisplein onafgebroken een garagebedrijf gevestigd geweest. Vroeger kon je er je auto stallen, een taxi bestellen en vanaf 1934 rukte de eerste en enige Heemsteedse ziekenwagen zelfs uit vanaf Raadhuisplein 7. Een korte schets in woord in beeld van garage Groenendaal en garage Het Raadhuis tot garage Turenhout nu.

Haarlems Dagblad maar klein, maar het perceel is 57 meter diep. De vloer is van beton, de op dat moment moderne ijzerconstructie is bekleed met asbest en het licht komt door de glazen dakramen overvloedig naar binnen. Voor de garage zal een benzinepomp geplaatst worden. Moore biedt in advertenties de mogelijk- heid tot het stallen van auto’s aan (10 gulden per maand voor een vaste plaats), hij verhuurt luxe wagens van de merken Hudson, Minerva en Buick (7 persoons, 20 cent per kilometer), biedt taxiservice ‘speciaal voor toerisme, trouwgelegen- heden, schouwburg en visiterijden’ en hij heeft een agentschap voor Whippet- vrachtwagens. Al in februari 1931 is er een andere eigenaar, J.A. van de Hout. De eigenaar van garage en huis is door de jaren heen niet altijd ook degene die de garage drijft. Begin 1933 komen we een andere naam tegen, namelijk Joh. Lammers. Deze gaat in oktober 1933 failliet en daar- na is Van de Hout weer de garagist. Om het nog ingewikkelder te maken: vanaf 1932 zit op de Valkenburgerlaan 73, hoek Lentelaan, een ándere Garage Groenen­ daal, met stallingsplaats voor zestig auto’s. Dit is het bedrijf van H. M. Baaij,  H. Moore n augustus 1929 staat Raadhuisplein die een rijwielhandel heeft maar het stal- opende zijn bedrijf I7 te huur als grote garage, met stal- len van auto’s met wat klein onderhoud aan het Raadhuis­ lingsplaats voor veertien auto’s, ‘ook erbij doet. Het is onwaarschijnlijk dat er plein 7 in 1929. Al geschikt voor andere doeleinden’. Op twee garages waren met dezelfde naam, begin 1931 nam J.A. 1 oktober 1929 opent H. Moore er zijn dus blijkbaar is daar iets over overeenge- van de Hout de Garage Groenendaal. Van buitenaf komen. De garage aan het Raadhuisplein zaak over. lijkt het pand volgens de journalisten heet in ieder geval vanaf 1936 garage Het van de Eerste Heemsteedse Courant en Raadhuis.

heerlijkheden zomer 2013 |  garage aan het raadhuisplein

Ziekenvervoer  Briefhoofd zieken, ‘Overal te ontbieden. Dag en van de firma In 1934 start Van de Hout een zieken- nacht geopend’. ­Buiteman. transportdienst. Die was er tot dan toe Behalve het ziekenvervoer blijft niet in Heemstede. Ziekenvervoer was Buiteman, later Buiteman & Zoons, in die tijd nog een zaak van particu- ook taxivervoer en stalling van auto’s liere ondernemers. In Haarlem had je aanbieden. Eind december 1951 draagt vanaf 1919 de firma Mathot en Haarlem- zoon J.A.M. Buiteman het hele bedrijf mermeer kreeg z’n eerste ziekenauto in met alle vergunningen over aan Nicolaas 1925. Volgens de Eerste Heemsteedsche Cornelis Heemskerk. Courant groeide met het toenemende autoverkeer het aantal aanrijdingen Rijschool en garage op navenant, ‘vooral op de Heerenweg met zijn snelverkeer’ en is eigen Heemsteeds ’t Manpad ziekenvervoer zeer welkom. Het bericht Nicolaas Heemskerk was de tweede zoon spreekt waarderend over ‘de ruime bouw van Bart Heemskerk die tot 1961 een rij- van de carrosserie’ van de Heemsteedse wielhandel aan de Koediefslaan 24 had. ziekenwagen. Er is plaats voor twee Het gezin woonde ernaast op nummer brancards boven elkaar en twee begelei- 22A. Nicolaas was vanuit de Koediefs­ ders. laan in 1947 of 1948 op 20-jarige leeftijd Opvolger van Van de Hout is vanaf al een rijschool begonnen. Hij stalde zijn juli 1936 A.C.M. Buiteman. Ook hij blijft auto toen bij Toon van Houten aan de het ziekenvervoer verzorgen en wel met Blekersvaartweg. Later had hij een paar een nog comfortabeler ziekenwagen, een auto’s, allemaal cabriolets en die ston- Cadillac. Op het briefhoofd van de firma den gestald in het koetshuis van Huis te Buiteman, Raadhuisplein 7, staat ‘op- Manpad, links als je vanaf de Herenweg gericht in 1913’. We hebben niet kunnen kijkt. In het stalgedeelte van het koets- vinden in welke plaats hij dan actief was, huis werkte hij ook aan auto’s, zodat het in ieder geval niet onder die naam. toen al een klein garagebedrijf was. Tijdens de oorlog heeft Buiteman zijn  Lesauto bij ziekenwagen ofwel goed kunnen verber- Huis te Manpad. gen, of hij mocht hem houden vanwege noodzakelijk transport. In ieder geval adverteert hij slechts zes dagen na de bevrijding al weer met het vervoer van

 Advertentie in Haarlems Dag­ blad, 11 mei 1945.

 | heerlijkheden zomer 2013 garage aan het raadhuisplein

Verbouwing en modernisering Als Heemskerk de garage van B­ uiteman eind 1951 overneemt, stopt hij met de rijlessen en na twee jaar ook met de ziekenautoservice. Tot halverwege 1953 huurt hij de garage, daarna koopt hij hem, samen met het bijbehorende huis.  Kees Peeper­ Dan is het ook tijd voor verbouwing van korn bij een rit de garage. Aannemer Siem Leuven uit de met een bruids­ Rijnstraat (vanaf 1960 Rijnlaan) klaart paar, jaren ’50. de klus voor bijna 19-duizend gulden. Aan de straatzijde valt vooral op dat de gebogen houten ‘staldeuren’ zijn vervan- het stuur van de Chevrolet als chauffeur gen door rechte deuren met glas erin. De bij trouwerijen en andere ritten. oude deuren verkoopt Heemskerk aan Op de rekening van aannemer Leuven Van Hees die ze gebruikt in een boten- staan in 1953 ook fietsenrekken. Tien huis bij de jachthaven van Heemstede. leden van de secretarie van het gemeen- Daar zitten ze nu nog steeds in. Eind tehuis komen hun fiets bij Heemskerk 1953 wordt de verbouwde garage feeste- stallen.

Amerikaanse beauty’s en Volkswagendealer Er zijn ongeveer acht particulieren uit de omgeving die hun auto bij Heemskerk stallen. Zelfs de grote huizen aan de Van Merlenlaan hebben niet altijd een eigen garage. In 1955 wordt garage Het Raad- huis door de ANWB officieel goedge- keurd als bondsautostalling. Behalve de stalling, de taxiservice en uiteraard het verrichten van onderhoud en repara- ties, wijdt Heemskerk zich ook aan zijn hobby: het verkopen van Amerikaanse auto’s. Hij importeert die uit België omdat ze daar goedkoper zijn, knapt ze zo nodig op en verkoopt ze dan door. In  Heropening lijk geopend. De tegels op de vloer zijn 1959 stopt hij met de taxiritten. na de verbouwing afkomstig van de Flora die dat jaar in In maart 1964 wordt Heemskerk of- door Nicolaas Groenendaal gehouden was. ficieel Volswagendealer. Dat is meteen Heemskerk, eind In november 1953 komt Kees Peeper- een groot succes. In het eerste jaar 1953. korn als monteur in dienst. Hij heeft z’n verkoopt hij al honderdvijftig auto’s. Het opleiding aan de IVA (Instituut voor Au- is een drukte van belang in het garage- tohandel) in Driebergen gedaan, een jaar bedrijf en rondom staan de auto’s van stage gelopen in Engeland en is daarna klanten en auto’s die ingeruild worden in dienst geweest. Na zijn afzwaaien in geparkeerd: een stuk of vijf, zes op de oktober 1953 start hij in november in de Vrijheidsdreef, een tiental op het Raad- werkplaats bij Huis te Manpad, maar huisplein en ook nog een aantal op de komt al gauw daarna op het Raadhuis- Valkenburgerlaan. Niet alle omwonen- plein waar hij garagechef wordt. Peeper- den vinden dat leuk en burgemeester korn neemt ook regelmatig plaats achter Van Rappard stuurt regelmatig een bode

heerlijkheden zomer 2013 |  garage aan het raadhuisplein

 Nicolaas en het wordt regelmatig laat. Heemskerk jr. in Kees Peeperkorn herinnert zich één van de VW- dat ze soms wel tot tien uur auto’s bestemd ‘s avonds doorgingen, maar voor de formule Heemskerk was dan ook wel VEE. zo dat hij ze daarna in de auto meenam naar Zandvoort om een borrel te halen. Tussen 1961 en 1971 is er een Shell benzine- pomp, daarna een witte pomp. Het reservoir daarvoor is op een gegeven moment naar binnen verplaatst omdat het een klein om te laten melden dat het afgelopen stukje op gemeentegrond lag en de pre- moet zijn. cariorechten heel hoog waren. Uiteinde- Een leuke bijkomstigheid van het lijk worden de veiligheidseisen zo streng dealerschap van VW is dat er ook dat de pomp weggehaald wordt. Volkwagens mee rijden in races in de De gemeente wil het garagebedrijf formule VEE. Daan Constance woont eigenlijk wel weg hebben, omdat het aan op de Herenweg en heeft een raceschool. het Raadhuisplein te veel drukte geeft. Nico Heemskerk junior weet nog goed In 1969 begint Heemskerk als VW-dealer hoe vijf racewagens op het Raadhuis- aan de Industrieweg 6, maar behoudt de plein afgeleverd werden en hij er even in garage aan het Raadhuisplein. Werk- mocht plaats nemen. Daarna reden de al nemer André de Jong, gespecialiseerd even enthousiaste monteurs er trots een in plaatwerk en spuiten, krijgt hier de  Het hele perso­ rondje mee over de Vrijheidsdreef en de leiding en er worden vooral tweede- neel in 1968. Van Valkenburgerlaan. De politie maakte er hands auto’s verkocht. Vanaf 1977 is het links naar rechts snel een einde aan. garage Turenhout, het bedrijf dat er nu magazijnmees­ Er wordt zes dagen per week gewerkt nog steeds zit. ter Jaap Knijn, leerlingmon­ teurs Witteman, Co Vermeulen en onbekend; daarnaast chef Kees Peeperkorn, boekhouder Harry Simons, secreta­ resse Gerda Smit, pompbediende Frits van der Laan die ook de auto’s afleveringsklaar maakte, maga­ zijnbediende Peter Philippi en verko­ per Harry van der Laan. Hurkend de eerste mon­ teurs Jan Wester en André de Jong en zittend Nico Heemskerk.

 | heerlijkheden zomer 2013 garage aan het raadhuisplein

Raadhuisplein 7 Het huidige pand Raadhuisplein 7 is in 1921 gebouwd tussen het veel oudere Overlaan en het eind 19de- eeuwse Raadhuisplein 5. De bouwstijl heeft kenmerken van het classicisme en van de Oud-Hollandse stijl en het is een gemeentelijk monument. Voor 1921 stond er een lager wit gepleisterd pand dat dienst deed als koetshuis voor Overlaan. Op de oude foto is links nog een deel te zien. De entree zat op de plek waar nu de ingang naar de garage van garagebedrijf Turenhout is. Op het achterterrein was een grote paardenstal.

Bronnen Eerste Heemsteedsche Courant en Haarlems Dagblad, www.noord-hollandsarchief.nl/kranten. Privé archief Nicolaas Heemskerk jr. Met dank aan Nicolaas Heemskerk en Kees Peeperkorn.

heerlijkheden zomer 2013 |  Het verdwenen Huis te Bijweg, deel 2 Peter van der Werff

In de vorige aflevering is het ontstaan van het Huis te Bijweg en het optreden van zijn meest prominente bewoner, de politicus Johan Valckenaer, beschreven. Na een tussenperiode, waarin het huis en bijbehorende bezittingen eerst eigendom zijn van de echtgenote van Valckenaer en dan van Willem en Catharina Pluym, komt de buitenplaats in 1846 in het bezit van de families Diemont en Van Ittersum. De laatste baron is te goed voor deze wereld en dat leidt tot de ondergang van Huis te Bijweg.

De nieuwkomers op Huis te Bijweg in De familie Van Ittersum komt uit 1846 zijn de Amsterdamse Mr. Christi- Gelderland en Overijssel, met Zwolle als aan Diemont en zijn vrouw Catharina oorspronkelijke locatie. Zij zijn adellijke Kemper. Hij is jurist, kort lid van de bestuurders en lid van de ridderschap. Amsterdamse gemeenteraad en al even Vanaf het begin van de 19de eeuw gaan kort van de Eerste Kamer en Gedepu- zij mee met de vernieuwingen waarbij teerde Staten van Noord-Holland. Het afkomst en bezit minder gaan tellen echtpaar laat het Huis te Bijweg grondig dan opleiding en prestatie. Voor beter opknappen om er met hun zes kinderen onderwijs verhuizen zij naar midden- en goed te kunnen gaan wonen. Zij voeren west-Nederland. Zij verkrijgen ambten een deftige staat, met een gouvernante in de rechterlijke macht en bestuurs- voor de opvoeding van de kinderen, functies in economische ondernemingen een stel dienstbodes, een naaister, een en culturele instanties. Zo komt Anne huisknecht, een koetsier, een palfrenier van Ittersum, als zoon van een notaris in en tuinlieden. Naast het grondgebied het Gelderse Brummen, naar het westen van Huis te Bijweg bezitten Diemont van Nederland en huwt met Catharina en zijn vrouw ook onroerend goed in Diemont. De baron zal ruim veertig jaar Schalkwijk, Vijfhuizen en Nieuwerkerk lid zijn van de Bennebroekse gemeente- aan de IJssel. De jongste Diemontdoch- raad, waarvan tien jaar ook als wethou-  A.J.E. Baron ter, Catharina, trouwt in 1867 met Anne der. Daarnaast is hij lang Hoogheemraad van Ittersum met Johan Elisa Baron van Ittersum. Zij gaan van Rijnland. vrouw en dochters wonen op Huis te Bijweg en na de boedel­ in 1922. scheiding zijn zij ook de eigenaren. Decorum en meelevendheid Het echtpaar Van Ittersum-Diemont krijgt bij elkaar acht kinderen. Afgezien van een zoontje dat maar kort leeft, komen er vijf dochters en twee zonen. De familie, de aanhang, de gasten en de leveranciers, plus aan en af rijdende paarden en koetsen, zorgen voor een drukte van belang. Bovendien is er heel wat personeel, inclusief de vriendelijke Duitse huishoudster Frau Rothmayer en de huiskecht Johan die het decorum bewaakt.

 | heerlijkheden zomer 2013 het verdwenen huis te bijweg, deel 2

In de hervormde kerk aan de Binnen- te Bijweg stonden rijen sparren. Grote weg heeft de familie van Ittersum een walnootbomen staken daarbovenuit. De vaste herenbank en staat er bekend om oprijlaan vanaf de Herenweg (nu Rijks- een liefdevolle meelevendheid. Dominee straatweg) liep in een wijde boog naar J.H. Gunning, die Bennebroek niet in de de ingang van het huis. Midden voor laatste plaats vanwege de grote buitens het huis prijkte een stervormig perk met en hun bewoners als een fraai en deftig fleurige bloemen onder de lindebomen. dorp ziet, schrijft in zijnHerinneringen ­ Een tweede toegangspad begon ten zui- uit mijn leven met warmte over de den van het grote huis. De zwart en geel sociale betrokkenheid van de familie: ‘O geschilderde ramen en deuren van het hoe levendig herinner ik mij nog dat ik huis deden kleurrijk aan. Het was vast enige minuten voor de dienst naar het plezierig zitten op de koele en sierlijke graf van mijn zoontje ging en daar een veranda aan de zuidzijde van het grote frisse krans door de lieve handen der huis. freules Van Ittersum vond neergelegd.’ De familie Van Ittersum maakt de Deze positieve gedachten van Gunning buitenplaats tot een Eldorado door het staan trouwens in contrast met wat hij kweken van vruchten, planten, bloemen zich over de meeste andere elitefami- en bomen. De boomgaarden vertonen lies laat ontvallen: ‘Tussen Haarlem en een rijke diversiteit. In de reusachtige Lisse woonden heel wat grote heren en kassen groeien perzikbomen en vijgen- adellijke hansen (om met Hildebrand bomen. De moestuinen zorgen voor te spreken). Ik heb menig bezoek op de verse groenten en kruiden. Rond de mooie, grote buitens van Bennebroek vijvers bloeien in het voorjaar grote aan- en Heemstede, van Vogelenzang en tallen sneeuwklokjes en narcissen. In het Hillegom niet zonder strijd en gebed rosarium geuren verschillende soorten afgelegd.’ rozen. Prachtige lanen doorsnijden het bos. Het tennisveld nodigt uit tot een Eldorado moderne manier van ontspanning. Het terrein van Huis te Bijweg, met Croesbeek huis, park en weiland, lag tussen de Hartekamp, de huidige Rijksstraatweg, In het begin van de 19de eeuw was Zwarteweg en Leidsevaart. De grens tus- Johan Valckenaer tevens eigenaar van sen Huis te Bijweg en de Hartekamp was de buitenplaats Croesbeek. De 47 hectare niet helemaal gelijk aan de grens tussen duingrond van het voormalige Croesbeek Bennebroek en Heemstede, waardoor de lag tussen het landgoed Woestduin, de buitens alle twee voor een klein deel tot Leidsevaart, de Bekslaan en de Vogelen- beide gemeenten behoorden. zangseweg. In 1815 liet hij in de Leidse- Dichtbij de weg van buitenplaats Huis vaartweg op de grens van Bennebroek met Heemstede de cultuurbrug bouwen om via een ­stelsel van vaarten het afgegraven zand af te kunnen voeren naar de Leidsevaart. Het zand werd gebruikt voor de stedenbouw. Op de vlakke geest-  Huis te Bijweg gronden beginnen de met voor het huis Bijwegeigenaren met het stervormige de bollenteelt op de perk. afgegraven gronden

heerlijkheden zomer 2013 |  het verdwenen huis te bijweg, deel 2

van Croesbeek. In 1853 bouwen zij een den af te wijzen. Hij geeft geld aan de eerste bollenschuur tussen de spoorlijn kerk en andere goede doelen. Met zijn en de Leidsevaart, net ten zuiden van de zachte ogen lijkt hij te goed voor deze Cultuurbrug. Door de vaarten laten zij wereld. Hij is de verzinnebeelding van nu de bollen vervoeren die bestemd zijn het gezegde ‘adel verplicht’. voor lokale verkoop en de export.

 De Cultuur­ De Bulb brug in de Drie keer achtereen richt Van Ittersum Leidsevaartweg een groot bollenbedrijf op en even zo is in 1815 gebouwd vele malen ziet hij zijn onderneming in opdracht van ten onder gaan. In 1882 begint hij de Johan V­ alckenaer. Maatschappij voor Bloembollencul- Deze foto is van tuur en staat zijn land op erfpacht af rond 1900. aan die maatschappij. Zijn zuidelijke buurman Jonkheer August Barnaart is mededirecteur. Het bedrijf is met de teelt en verkoop van bloembollen een grote In 1874 kwamen Huis te Bijweg en werkgever en veel gezinnen in de buurt Croesbeek in handen van baron Van zijn ervan afhankelijk. ­Ittersum. Hij is te aardig voor het zaken- Helaas gaat de firma in 1899 failliet, leven in de bollensector en houdt naar waarna de baron zijn maatschappij in  De Bulb aan het schijnt ‘s winters meer arbeiders in 1902 een doorstart laat maken als The de Leidsevaartweg dienst dan het bedrijf nodig heeft. Zijn General Bulb Company. Het bollenland in 2011. hart is ook te groot om hulpbehoeven- zal in de volksmond De Bulb blijven

 | heerlijkheden zomer 2013 het verdwenen huis te bijweg, deel 2

 Ingenieus en heten, maar het bedrijf verdrinkt in 1920 kostbaar railtrans­ in een enorme schuldenlast. Er zijn te port op de velden veel diepte-investeringen gedaan. Het van de Bulb. Deze railvervoersnet op de bollenlanden is foto is vermoede­ duur. Met de aanschaf van een Ameri- lijk uit de jaren kaanse graafmachine gaat van alles fout. twintig. Het begint Van Ittersum aan middelen te ontbreken om zijn eigen huis, het park en de bijgebouwen in Bennebroek goed te onderhouden. Het bollenbedrijf komt na twee jaar weer tot leven als de Hollandse Cul- tuurmaatschappij. Ook nu rijzen de kosten de pan uit. Vooral de bouw van het prestigieuze bloembollengebouw in de stijl van de Amsterdamse School is schappij en biedt in de jongste decen- funest. Het moet de oude bollenschuur nia een onderkomen aan verschillende vervangen en komt net ten noorden van kantoren. die brug te liggen, ook weer tussen de spoorlijn en de Leidsevaart. In 1928 is het Vallende schaduw gereed, maar de prijs is wel erg hoog. De Hollandse Cultuurmaatschappij houdt te Vanaf de Herenweg zien voorbijgangers weinig reserves over om de economische het mooie, dichtbegroeide bos van Huis crisis het hoofd te bieden. In 1930 gaat te Bijweg, met middelgrote esdoorns en het bedrijf ter ziele, ontslaat de arbeiders daarbovenuit torenend zware iepen en en dompelt hun gezinnen in armoede. linden, afgewisseld door eeuwenoude Het grote pand De Bulb aan de Leidse- beuken en eiken, treurwilg, treurbeuk, vaart komt voor de oorlog al in handen treurberk, en diverse soorten ceders en van de Hollands Zweedse Zaadmaat- dennen. Het bos sluit harmonisch aan

Onroerend goed te Bijweg en Croesbeek 1596 Hofstede te Bijweg bij latere Herenweg bestaat al 1657 Leidsevaart gegraven 1672 Mathias Eijer vervangt de oude hofstede door een mooi buitenhuis ca. 1760 Buijs voegt Croesbeekweilanden tussen Manpad en Hartekamp toe ca. 1770 Pieter Martens breidt naar het zuiden in Bennebroek uit 1804 Gerlings koopt het grote duingebied van Croesbeek 1812 Valckenaer koopt te Bijweg en Croesbeek 1815 Valckenaer koopt pontje en veerhuis bij latere Zwarteweg 1816 Valckenaer verkoopt Croesbeekweilanden tussen Manpad en Hartekamp 1842 Spoorlijn Haarlem-Leiden komt dwars door het bezit te liggen 1853 Bollenschuur aan Leidsevaart, ten tijde van Diemont 1882 Van Ittersum staat duingrond op erfpacht af aan de Maatschappij voor Bloembollencultuur 1899 Maatschappij voor Bloembollencultuur gaat failliet 1902 De Maatschappij start door als General Bulb Company 1922 General Bulb Company start door als Hollandse Cultuurmaatschappij 1924 Alle familieleden van Ittersum hebben het Huis te Bijweg verlaten 1928 Grote bollengebouw De Bulb gereed 1930 Hollandse Cultuurmaatschappij failliet 1930 Familie van Ittersum verkoopt te Bijweg aan Herman van der Pol 1956 Laatste kavels voor villa’s verkocht

heerlijkheden zomer 2013 |  het verdwenen huis te bijweg, deel 2

 De treurbeuk aan de Krakeling stond oorspronkelijk op het ­terrein van Huis te Bijweg.

Treurplantsoen op de aangrenzende en overliggende bui- tenplaats de Hartekamp. Op het weiland Het gemeentebestuur van Bennebroek van Huis te Bijweg richting Zwarteweg bestemt de grond van het Huis te graast Hollands melkvee en cirkelen Bijweg, een gebied van bijna 11 hectare ooievaars rond hun nest op een hoge en ongeveer 6% van de hele gemeente, houten paal. voor woningbouw. Het oorspronkelijke Over de sfeer op Huis te Bijweg zijn de plan is om het terrein te verkavelen voor meningen verdeeld. De één praat opge- de bouw van villa’s in een parkachtige togen over de levendige sfeer in en rond omgeving. Maar bij nader inzien wil het het grote huis en in het mooie park. De gemeentebestuur vanwege de groeiende ander klaagt over een ouderwets, zwaar behoefte aan huisvesting een dichtere gebouwd herenhuis dat somber zucht bebouwing bewerkstelligen. Daarom onder de schaduw van reusachtige, dicht beginnen Herman van der Pol en zijn op elkaar staande lindebomen. De dak- broer Jacob met middenklassehuizen goot hangt niet over zodat het gebouw tussen de Zwarteweg en de Bennebroe- een wat logge indruk maakt. kervaart. Zij zetten ook hier en daar De somberheid neemt toe in de peri- twee-huizen-onder-één-kap tussen de ode na 1900, wanneer het onderhoud van Bennebroekervaart en de Hartekamp, en gebouwen en begroeiing minder aan- aan de Herenweg. dacht krijgen. Het grote huis en de bijge- Pas na de oorlog voltooien zij het pro- bouwen raken vervallen. De dicht naar ject zonder dat er een echt parkachtige elkaar groeiende bomen nemen steeds villawijk ontstaat. De machtige treur- meer zon weg. Het sterperk voor het huis beuk, ooit prijkend in het fraaie park verliest zijn fleurige bloemen en krijgt van Huis te Bijweg, staat nu bijgeknipt donkergroene klimop die tegen schaduw en wel in een strak plantsoentje keurig bestand is. De stallen liggen bijna in het te treuren. Op donkere nachten, zo gaat donker van de dichte rijen sparren en de het gerucht, zet Johan Valckenaer zich grote walnootbomen. in het zwart gekleed neer bij de boom en mijmert over welzijn en verhevenheid.

 | heerlijkheden zomer 2013 het verdwenen huis te bijweg, deel 2

Eigenaren Huis te Bijweg

Hofstede 1596-1633 Pieter Woutersz 1633-1653 Pieter Jansz Dommer 1653-1678 Mathias Eijer 1678-1697 Johan Duquesne en vrouw Gabrielle Bert

Landgoed 1697-1739 Pieter de Wit, bewindhebber van de VOC 1739-1762 Willem Buijs de Jonge, commissaris Zeezaken, Amsterdam 1762-1775 Pieter Martens de Jonge, Amsterdam 1775-1812 Mr. Herman Gerlings en vrouw Sophia Magdalena Commelin 1812-1821 Johan Valckenaer en Marie-Françoise Gervais 1821-1845 Marie-Françoise Gervais 1845-1846 Willem Pluym en Catharina Pluym 1846-1867 Christiaan Diemont en Catharina Margaretha Kemper 1867-1924 Anne Johan Elisa Baron van Ittersum en Catharina Diemont 1924-1930 Executeur: Jan Rudolph Kemper Baron van Ittersum

Dit artikel is in enigszins gewijzigde versie overgenomen uit Ons Bloemendaal, voorjaar 2013. Tijdens de opmaak van dit nummer kwam er extra informatie beschikbaar over de eigenaars Willem en Catharina Pluym. U vindt deze informatie op onze website als bijlage bij HeerlijkHeden 157. Daarbij ook extra informatie over de familie Van Ittersum.

Bronnen bij deel 1 en 2 M. Bulte en W. Post, Bloeiende bedrijvigheid, Haarlem 2002. M. Bultink, Het Bilderdijk-museum, jaargang 4, 1987, op: www.dbnl.org A.J. Gevers en A.J. Mensema, Van Ittersum: Kroniek van een Overijssels adellijk geslacht, Zwolle 2009. J.W. Groesbeek, ‘De geschiedenis van Bennebroek’, in Bennebroek-Vogelenzang, Meppel 1965. J.W. Groesbeek, Heemstede in de historie, Heemstede 1972. J.W. Groesbeek, Bennebroek: Beeld van een dorpsgemeenschap, Zutphen 1982. J.H. Gunning, Herinneringen Uit Mijn Leven, Amsterdam 1940. ‘Het Huis te Bijweg: De vroegere eigenaars’, in: Haarlems Dagblad, 4-10-1927. H. Krol, ‘Bennebroek in de letterkunde’, op: librariana.wordpress.com, 2012. J. Sturing, ‘Natuurhistorische wandelingen’, in: Haarlems Dagblad, 27-8-1906. www.trekvaarthaarlem-leiden.nl M. Verkaik, ‘Huis te Bijweg van hofstede tot villawijk’, in: HeerlijkHeden 102 (1999) en 103 (2000). Met dank aan Robert Berkelbach van der Sprenkel, Martin Bunnik, Arnold Gevers, Noul van lttersum, Hans Krol en Ina Mostert-Stam.

heerlijkheden zomer 2013 |  Van het bestuur Excursie Landgoed Huis te Vogelenzang, woensdag 21 augustus 2013 Het gebied waar nu het landgoed Vogelenzang ligt, was in de vroege middeleeuwen onderdeel van Den Hout, een groot bosgebied dat zich uitstrekte van Bergen tot aan Wassenaar. Het was een ideaal gebied waar de graven van Holland hun hart konden ophalen aan jachtpartijen. Een goede reden voor Graaf Floris V (1255-1296) om omstreeks 1290 hier zijn jachtslot ‘Vogelsank’ te bouwen. Aan dit jacht- slot heeft het Huis te Vogelenzang zijn eeuwenoude geschiedenis te danken. Het landgoed Huis te Vogelenzang is gelegen aan de oostelijke rand van de derde strandwal en is momenteel in het bezit van de erven Barnaart. Vanuit het statige huis, omringd door prachtige lindebomen, hebben de bewoners goed uitzicht over de historische veenweiden van de strandvlakten. Aan de westzijde van het huis ligt een schitterend bos, aangelegd in de vroege landschapstijl met romantische vijvers, slingerende waterlopen, rodo- dendrons, monumentale eiken- en beukenbomen en lange zichtlanen. Die lanen getuigen van de tijd toen de tuin in de Franse stijl werd aangelegd. Ook de voormalige hofstede Teylingerbosch en alle weilan- den, boerderijen en woningen rondom het huis van De moestuin van Huis te Vogelenzang. Vogelenzang behoren tot het landgoed. Het Huis te Vogelenzang is hierdoor een van de weinige voorbeelden van een landgoed in Zuid-Kennemerland. We bezoeken niet het huis zelf, maar bezichtigen naast de gebieden die toegankelijk zijn voor wandelaars ook de moestuin, het rosarium en het gebied rondom het huis onder leiding van gids Martin Bunnik.

Verzamelen: 14.00 uur voor de rooms-katholieke kerk in Vogelenzang, Kerkweg 1 Duur: 2 uur Aantal deelnemers: maximaal 20 Kosten: € 3,- Opgeven bij: Gerry Weijers, [email protected], 023-5846234 of [email protected]

Open Monumentendag, zaterdag 14 september 2013 Het thema van dit jaar is Macht en Pracht. Daarbij kan het gaan om monumenten van de geestelijke of de wereldlijke macht, de economische of de rechterlijke macht, grootgrondbezit of krijgsmacht. Rijkdom, schoonheid en grootsheid omringen ons nog steeds en zijn in talloze monumenten terug te vinden. In Heemstede zijn op zaterdag 14 september traditiegetrouw weer een aantal monumenten open. Bijzonder dit jaar is het bakkershuisje aan de Blekersvaartweg. Of dat nu precies in het thema past is niet zo belangrijk. Neemt u er vooral een kijkje, want die kans is er niet vaak. Alles is nog onder enig voorbehoud. Raadpleegt u tegen die tijd onze website www.hv-hb.nl en de publica- ties in de plaatselijke kranten.

■ Gemeentehuis Heemstede (9.00-13.00 uur) ■ Landgoed Hageveld, tuin, school en voorhuis (11.00-15.00 uur)

 | heerlijkheden zomer 2013 van het bestuur

Het bakkershuisje in het steegje naast nummer 23 op de Blekersvaartweg kunt u op zaterdag 14 september bezichtigen.

■ Oude Kerk, Wilhelminaplein (11.00-15.00 uur) ■ Hartekamp, Herenweg 5 (11.00-15.00 uur) ■ Molen Groenendaal bij de kinderboerderij is de gehele dag open ■ Bakkershuisje uit de 17de en 18de eeuw, Blekersvaartweg 23 (11.00-15.00 uur)

Excursie Hodson Huis Haarlem, dinsdag 22 oktober In 1794 gaf Cornelia C. Hodson opdracht aan architect A. v.d. Hart om voor haar aan het Spaarne een woonhuis te bouwen. ‘Keetje’ Hodson was op dat moment 25 jaar oud. Het huis is uitgevoerd in neoclassicistische stijl. De buitenkant is ingetogen maar voornaam. Voor het interieur werden kosten nog moeite gespaard. Decorateurs uit Haarlem en Amsterdam verzorgden het fraaie stucwerk, het fijne schilderwerk en het sublieme houtsnijwerk. Het is uniek dat het geheel vrijwel ongeschonden bewaard is gebleven. Het huis werd in 1841 gekocht door de Koninklijke Hollandsche Maat- schappij der Wetenschappen. De maatschappij breidde in 1903 uit door in de naastgelegen tuin aan het Spaarne een gehoorzaal te bouwen. In de periode 1995-2001 werd een restauratie van het interieur van het huis uitgevoerd en in 2008-2010 volgde de restauratie van het casco en de aula. We krijgen een rondleiding door verschillende prachtig gedecoreerde statievertrekken: de Etrurische salon, de rode zaal en de blauwe kamer. Eén van de prachtig gedecoreer­ Aanvang: 10.30 uur de kamers in het Hodsonhuis. Kosten: € 3,- Deelname: maximaal 15 personen. Adres: Spaarne 17, Haarlem (hier ook verzamelen) Opgeven bij: Marijke van Donge, 023-5290713 of [email protected]

heerlijkheden zomer 2013 |  van het bestuur

In memoriam Ben van Tongeren en Gerard Brand In april van dit jaar zijn twee oud-voorzitters van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek overle- den: Ben van Tongeren (78) en Gerard Brand (73).

Ben van Tongeren was voorzitter van 1970 tot 1980. Vooral monumentenzorg had zijn speciale belangstelling en na zijn voorzitterschap heeft hij twee decennia de werkgroep Karakterbehoud geleid. Mede dankzij Van Tongeren, die architect was, zijn historische panden als ‘de Dorstige Kuil’ en de ‘Appelkamer’ aan de Koediefslaan bewaard gebleven. De restauratie stond onder leiding van Ben van Tongeren zelf. Een van zijn passies was Groenendaal, waarover hij in 1978 een album samenstelde. Ook op andere terreinen was Ben van Tongeren actief: in de Welstandscommissie, bij de Stichting Historisch Museum Zuid-Kennemerland, als secretaris van de Stichting Beeldende Kunst Kennemerland en als voorzitter van de Vereniging voor Vrienden van (stoomgemaal) de Cruquius. Vanwege zijn grote verdien- Ben van Tongeren. sten voor de vereniging was Ben van Tongeren erelid van de HVHB.

Ook Gerard Brand, voorzitter van 2003 tot 2007, heeft zich sterk ingezet voor karakterbehoud van Heemstede en Bennebroek. Toen het pand werd gebouwd waar thans De Pijp gevestigd is en het oude karakteristieke gebouwtje daarvoor moest verdwijnen, luidde Brand namens de HVHB de noodklok over de toekomst van Raadhuisstraat en Binnenweg. In het door hem samenge- stelde ‘Reddingsplan karakteristiek Centrum Heemstede’ breekt de vereniging een lans voor het behoud van bijzondere elementen in deze twee straten. Dus óók het behoud van kleine, minder opvallende panden en ensembles, geveldecoraties, bijzondere eta- lages etc. Gelukkig is sinds het rapport het besef doorgedrongen dat Binnenweg en Raadhuisstraat alleen hun karakter kunnen behouden als de verscheidenheid gekoesterd wordt. Mede naar aanleiding van het rapport kijken we nu ook iets breder naar kleine monumenten, denk bijvoorbeeld aan de huisjes Raadhuis- straat 1 t/m 9, vlak bij De Tulp. Gerard Brand Ook na zijn voorzitterschap heeft Gerard Brand zich met zijn kenmerkende enthousiasme nog enkele jaren ingezet voor de commissie Karakterbehoud.

Op het werk van Brand en Van Tongeren bouwen we nog steeds voort.

 | heerlijkheden zomer 2013 van het bestuur Verslag Voorjaarsbijeenkomst en Algemene Ledenvergadering van de HVHB op 23 mei 2013

Ongeveer 160 aanwezige leden en belangstellenden Op 22 mei 2013 is het eerste exemplaar van Groe- worden in het raadhuis van Heemstede door de nendaal – van buitenplaats tot wandelbos door voorzitter van de HVHB, Jaap Verschoor, welkom acteur Kees Prins, zoon van een boswachter van geheten. Groenendaal, aangeboden aan de heer Van Lennep, De bijeenkomst begint met een korte ledenverga- kleinzoon van burgemeester Van Lennep die in dering en staat verder in het teken van het door de 2013 de drijvende kracht was achter de aankoop van HVHB uitgegeven boek Groenendaal – van buiten- Groenendaal door de gemeente. plaats tot wandelbos. In het kader van 100 jaar Groenendaal staat nog veel meer te gebeuren. Zo is er in de maanden juni, Ledenvergadering juli en augustus in het raadhuis een tentoonstelling over Groenendaal en organiseert de HVHB samen met de gemeente op 30 oktober een minisymposium 1/2 Opening en mededelingen van als afsluiting van het Groenendaaljaar Het ledenaantal van de HVHB vertoont een stij- het bestuur gende lijn en bedraagt inmiddels ongeveer 1040. De voorzitter geeft een korte toelichting op het ver- De historische commissie is gestart met het schrij- slag over 2012 en enkele andere thema’s die binnen ven van een canon voor Heemstede en Bennebroek. de vereniging spelen. De presentatie is gepland voor 2014. In 2015 hopen Gelukkig zijn er steeds meer leden die een bij- we met voorstellen te komen voor uitbreiding van drage willen verlenen aan het goed functioneren de gemeentelijke monumentenlijsten met panden van de vereniging. Daardoor was het mogelijk een van na 1945. Voor 2016 staat een volgend HVHB- historische commissie op te richten, waar Joke boek gepland, over de ontwikkeling van Heemstede Dondorp, Martin Bunnik, Hillebrand de Lange en tussen 1890 en 1940 van agrarische gemeenschap tot Ruud Bannink deel van uitmaken. Onder aanvoe- forensendorp. ring van ons bestuurslid Marc de Bruijn is er een commissie communicatie gaan functioneren met als 3 Vaststelling verslag Algemene leden Annemarie Thoolen, onze fotograaf Theo Out, Louis Goulmy en Harry Opheikens, die de rol van Ledenvergadering 31 mei 2012 webmaster op zich heeft genomen. Het verslag wordt ongewijzigd vastgesteld Wat karakterbehoud betreft is het goede nieuws dat Stadsherstel Amsterdam het Wapen van 4 Vaststelling jaarverslag 2012 Heemstede op het Wilhelminaplein heeft overgeno- men en gaat restaureren. Nadat het honderden jaren Het jaarverslag wordt ongewijzigd vastgesteld. een horecafunctie heeft gehad, komen er nu appar- tementen in. 5 Verslag kascommissie over de Punten van zorg zijn het rijksmonument Glipper- weg 70 uit de zeventiende eeuw en een bollenschuur jaarcijfers 2012 aan de Manpadslaan. De HVHB kan helaas niet De kascommissie heeft op 27 maart 2013 de finan- meer doen dan bij de eigenaren, de gemeente en ciën 2012 doorgenomen. Vragen zijn door de pen- organisaties als de Erfgoedvereniging Heemschut ningmeester op bevredigende wijze beantwoord. aandacht vragen voor de erbarmelijke staat van De presentatie was helder en volledig en er zijn geen onderhoud. onregelmatigheden geconstateerd. De kas­commissie Een ander punt dat de vereniging zorgen baart is stelt voor het bestuur en in het bijzonder de de eventuele aanleg van de Duinpolderweg langs penning ­meester, decharge te verlenen. De vergade- Bennebroek en Vogelenzang. Tegen een tracé door ring stemt daar met applaus mee in. het bos van GGZ-inGeest bij Bennebroek zal de HVHB zich zeker verzetten.

heerlijkheden zomer 2013 |  van het bestuur

6 Vaststelling jaarcijfers 2012 en zeer onder de indruk van het resultaat. De makers werden beloond met een luid applaus en bonnen te begroting 2013 besteden bij chocolaterie Van Dam. Noch het financieel verslag 2012 noch de begroting 2013 geeft aanleiding tot vragen of opmerkingen, De aankoop van Groenendaal in Beide worden vastgesteld. 1913 7 Benoeming nieuwe kascommissie Marc de Bruijn, bestuurslid van de HVHB en een van de auteurs van het boek over Groenendaal, Leo Zwarter treedt af als lid van de kascommissie. laat onder het vertonen van verrassende plaatjes Leo van de Raadt heeft zich bereid verklaard zien dat de aankoop in 1913 een spannend en voor zitting te nemen in de kascommissie. Als nieuw die tijd zeer opmerkelijk verhaal is geweest. Met de reservelid van de kascommissie meldt Ad van uitgave van ƒ 318.000,- heeft Heemstede een prachtig Amerongen zich aan. recreatiebos verkregen en is de gemeente extra aan- trekkelijk geworden als vestigingsplaats van nieuwe 8 Herverkiezing bestuurslid inwoners. Bestuurslid Gerry Weijers (evenementencommissie) Groenendaal als volksbos is aftredend en heeft zich herkiesbaar gesteld. Onder luid applaus stemt de vergadering unaniem in met 1913-2013 haar herbenoeming. Een van de andere auteurs van het Groenendaal- boek, Wim de Wagt, laat in een interessant betoog 9 Rondvraag en sluiting met mooie afbeeldingen zien wat Groenendaal in de afgelopen honderd jaar heeft betekend en wat er De voorzitter wijst op de plannen van de Stichting allemaal is veranderd. Hoogtepunt was wel de aan- Oude Kerk om de kerk aan het Wilhelminaplein koop van het grootste deel van de aan Groenendaal beter geschikt te maken voor concerten. Speciaal grenzende voormalige buitenplaats Meer en Berg en voor de leden van de HVHB wordt een rondleiding als dieptepunt kan de sloop van het letterlijk hoog- georganiseerd door de kerk en het aangrenzende ste punt van het bos worden genoemd, de prachtige museum Van Schagen, in combinatie met een kort belvedère. orgelconcert in de kerk. Meerdere aanwezigen complimenteren de HVHB ‘Eerste’ exemplaar boek met het fraaie kwartaalblad HeerlijkHeden en de wekelijkse historische rubriek in De Heemsteder. Groenendaal Een van de leden pleit voor een verhoging van de Zoals eerder in dit verslag vermeld is op 22 mei het contributie. Deze staat niet meer in verhouding tot eerste exemplaar van het boek Groenendaal – van alles wat de leden wordt geboden. buitenplaats tot wandelbos uitgereikt. Daar het merendeel van de leden meer betaalt dan Na een woord van dank aan alle auteurs, foto- de jaarlijkse minimumcontributie van € 18,- en door grafen, het Noord-Hollands Archief, redacteurs, een voorzichtig financieel beleid, is het bestuur tot vormgevers enz. en dank voor de inspanning van nu toe niet genoodzaakt geweest met een voorstel de gemeente voor de viering van honderd jaar tot contributieverhoging te komen. Eventuele con- Groenendaal, reikt de voorzitter een tweede eerste tributieverhoging blijft een voortdurend aandachts- exemplaar van het boek uit aan wethouder Kuiper. punt van het bestuur. De wethouder feliciteert vervolgens de HVHB met het prachtige boek en memoreert dat we met zijn al- Videofilm wandelbos Groenendaal len een schone taak hebben om het wandelbos voor de volgende generaties in stand te houden. Een viertal leerlingen van College Hageveld, Marc Cappon, Wouter Maassen, Istvan Mandemaker Na afloop bleven veel leden napraten onder het en Sam van der Plas, hebben in het kader van hun genot van een drankje en werd door velen gebruik maatschappelijke stage een film gemaakt over gemaakt van de mogelijkheid het Groenendaalboek Groenendaal. Zij hebben daartoe een dag les gehad aan te schaffen. van de cineast Wim Dröge. Alle aanwezigen waren

 | heerlijkheden zomer 2013 van het bestuur Aanwinsten collectie HVHB

Deel van de kaart uit 1935 van de Geleerdenwijk. Niet alles is zo gebouwd als het hier getekend is. Nummer 53 is de Van der Waalslaan, 51, doorlopend in 55, de Lorentzlaan. In plaats van de Huizingalaan en de Romeinlaan is slechts één laan ingetekend en zien we bovendien het verlengde van de huidige Nobellaan als een soort allee naar een vrijwel vierkant pleintje. Rechts daarvan een tennisbaan.

Van dhr. Jan Both uit Heemstede ontvingen we een verkavelingskaart uit 1935 van de Geleerdenwijk, ge- tekend door makelaar Van Oosten & Honderdos, Bronsteeweg 45, Heemstede. Niet alles is zo gereali- seerd als het op de kaart staat. Met name de verdeling in straten dicht bij de Leidsevaart is anders. Van mevrouw Letty Vogelsang- van de Pol uit Bennebroek kregen we vier heel leuke klassenfoto’s van haar eerste vier jaar op de Dreef-

De eerste klas van de Dreefschool in het schooljaar 1930-1931, toen de school net geopend was. Tweede van rechts staand Letty van de Pol, die de HVHB de foto gaf.

heerlijkheden zomer 2013 |  van het bestuur

school, de huidige bibliotheek van Heemstede. Haar start in de eerste klas in 1930-1931 viel samen met de opening van de net gebouwde school. De eerste klas telt heel luxe nog slechts 21 leerlingen. Het beeldje van Van den Eijnde bij de ingang is spiksplinternieuw en nog bijna wit van kleur. Op de foto van het jaar daarna is het deel van de Heemsteedse Dreef aan de oostkant dat in beeld is nog onbebouwd. Op de foto van de derde klas hangen achter in het lokaal drie schoolplaten van Koekkoek. In de vierde klas telt de groep inmid- dels 31 leerlingen. De foto is gemaakt op wat nu het parkeerterrein is. Van de familie Verhagen uit Heemstede ontvingen we enkele oude uitgaven over Meer en Bosch, van mevrouw Verwoerd uit Hillegom een paar foto’s uit de nalatenschap van haar man Harm Botman en van mevrouw Belgraver uit Bennebroek dia’s en een album uit de nalatenschap van oud-HVHB-voorzitter Ben van Tongeren. De oproep voor adresboeken leverde diverse leuke reacties op. Een aantal boeken hebben we al te leen (1948, 1963, 1966, 1975), andere (1961, 1966) volgen later. Ook een aantal aanverwante boekjes kregen we aange- boden om te scannen zoals het Officieel jaarboekje van de gereformeerde kerk van Heemstede voor het jaar 1943-1944 en diverse gemeentegidsen. Hartelijk dank voor al uw bijdragen en medewerking.

Etsen ten bate van restauratie beelden en slangenmuur Huis te Manpad

Stichting Huis te Manpad in Heemstede heeft door de kunstenaar Han van Hagen een ets laten maken van één van de mooiste plekken in Heemstede: Huis te Manpad. Han van Hagen heeft de afbeelding gemaakt vanuit het noordoostelijk parkdeel van het Manpad, kijkend over de ‘gracht’ naar de noordgevel van het huis. Bepalend voor deze beeldkeuze was de spannende combinatie van de met klimop begroeide boom op de voorgrond, de waterpartij erachter gecombineerd met een wat minder bekende kant van het hoofdhuis. Om de historische sfeer van het Manpad te verbeelden heeft hij het tuinbeeld van Bacchus (gesigneerd in 1734 door Jan van Logteren ), dat op de wildbaan aan de westzijde van het huis staat, pro- minent naar voren gehaald. Op deze wijze wordt sfeervol de essentie van deze buitenplaats uitgebeeld: een bijzondere combinatie van monumenten en monumentaal groen.

Han van Hagen (geboren in 1944) volgde zijn opleiding aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag. Van meet af aan heeft hij zich vrijwel uitsluitend toegelegd op het etsen. In zijn werk verbeeldt hij landschappen, dieren en planten; de werkelijkheid is altijd aanwezig. Van Hagen streeft constant naar nieuwe manieren en procedés in het etsen, waardoor hij zich een geheel eigen positie in de Nederlandse grafiek heeft verworven.

De ets, waarvan vijftig exemplaren afgedrukt zijn, is te koop voor € 250,-. Leden van de HVHB betalen € 225,-. De ets is 20 bij 14 cen- timeter groot en zit in een passe-partout van 40 bij 50 centimeter, zonder lijst. Belangstellenden kunnen zich wenden tot de secretaris van de Stichting Huis te Manpad, mr E.H. Huisman, Van Merlenlaan 19, 2101 GB Heemstede, 023 528 9870. De opbrengst van de verkoop komt geheel ten goede aan Stichting Huis te Manpad, ten behoeve van diverse restauratieprojecten, onder andere de tuinbeelden en de unieke slangenmuur. Meer informatie over de stichting en het Huis te Manpad is te vinden op www.huistemanpad.nl.

 | heerlijkheden zomer 2013 van het bestuur Nieuw boek over 75 jaar Gereformeerde Kerk in Bennebroek

Dit jaar bestaat de Gereformeerde Kerk in Bennebroek 75 jaar. Op 6 september a.s. wordt het boek 75 jaar jong. Protestantse Gemeente ’t Trefpunt Bennebroek om 20.00 uur in ’t Trefpunt (Akonietenplein 2) gepre- senteerd. Drie theologen, Jan van Butselaar, Aad van Egmond en Gerben Heitink, leden van de gemeente, schreven de tekst. Marga van der Wel – Boers verzamelde het fotomateriaal en verzorgde de redactie. Het boek telt ongeveer 100 pagina’s en is vanaf 7 september verkrijgbaar bij de Bruna Boekhandel aan de Zwarte- weg voor € 9,95. Een voorpublicatie van het boek, geschreven door Gerben Heitink, vindt u als bijlage bij HeerlijkHeden 157 op onze website. Hier alvast een korte indruk.

De Gereformeerde Kerk van Bennebroek is een nakomertje binnen de Gereformeerde Kerken in Nederland, die vooral in de 19de eeuw ontstaan zijn uit twee afsplitsingen van de Nederlandse Hervormde Kerk. In 1899 telde Bennebroek op 1191 inwoners slechts 27 gereformeerden, die aangewezen waren op de kerk in Hillegom. Met de komst van het psychiatrisch ziekenhuis Vogelenzang in 1927 veranderde de situatie. Alle personeelsleden moesten instemmen met de gereformeerde belijdenisgeschriften, waardoor veel gereformeerde gezinnen zich in Bennebroek vestigden. In 1932 werd op het terrein van de stichting een kerkgebouw geopend voor de overwegend gereformeerde patiënten. De personeelsleden sloten zich hierbij niet aan, aangezien de Gere- De Gereformeerde Kerk van Bennebroek (Rijksstraatweg formeerde Kerken in die tijd alleen plaatselijke 85) in 1939 toen de bouw bijna voltooid was. Architect gemeenten erkenden en geen categoriale ge- was C. van der Linden. meenten zoals een stichtingskerk. Freule Willink stelde de grond voor een eigen kerk, een terrein naast de Willinkschool, gratis beschikbaar. Op 9 september 1938 werden de eerste ambtsdragers bevestigd en kreeg Bennebroek een kerkenraad. Nadat eerst gekerkt was in het hervormde wijkgebouw Rehoboth aan de Schoollaan, werd op 20 december 1939 het nieuwe kerkge- bouw feestelijk in gebruik genomen.

De brandweer in Heemstede

Het Heemsteedse brandweerkorps bestaat al weer ruim 100 jaar. Het is weliswaar opgegaan in een groter verband, maar is nog steeds actief en super-gemotiveerd. Een korps om trots op te zijn, en Gerard Koppers en Cees van Haasteren schreven dan ook een prachtig boek over de boeiende geschiedenis ervan. Hoe wer- den branden vroeger geblust? Welk materieel gebruikte de brandweer? Wie werkten er? Waar was het korps gehuisvest? Hoe kun je brand voorkomen? Ook enkele spectaculaire branden in Heemstede komen aan de orde. Het boek, getiteld 100 jaar brandweer in Heemstede, telt 112 pagina’s en bevat veel mooie oude foto’s. Leden van de HVHB betalen slechts € 13,- (i.p.v. € 17,50). Het boek is verkrijgbaar via www.hv-hb.nl (knop ‘Bestel- formulier’) en bij Annemarie Thoolen 023( 547 6436, [email protected]).

heerlijkheden zomer 2013 |  Illustratieverantwoording

De gasfabriek, bron van licht, warmte en vele Het bloeiende verenigingsleven in Bennebroek goede dingen Blz. 25, 27: overgenomen uit C. Bregman, Kent u ze nog… de Blz. 3, 4, 6, 8: Noord-Hollands Archief Bennebroekers Blz. 5 (boven): kaart Haarlem en omgeving, 1929, particuliere Blz. 26: archief Haarlems Dagblad collectie Blz. 28, 29 (boven), 30 (boven): collectie Martin Bunnik Blz. 5 (onder): archief Haarlems Dagblad Blz. 29 (onder), 30 (onder), 31: overgenomen uit C. Bregman, Blz. 7, 9: foto’s Theo Out In grootmoeders tijd

De boerderij van Van Schie, van oudsher Garage aan het Raadhuisplein Overthoorn Blz. 33-36, 37 (boven): collectie Nico Heemskerk jr. Blz. 10, 11: Noord-Hollands Archief Blz. 37 (boven): collectie HVHB Blz. 12-14: collectie HVHB Blz. 37 (onder): foto Theo Out

Nieuwe plannen voor de Oude Kerk Het verdwenen Huis te Bijweg, deel 2 Blz. 16, 17, 19 (alle boven): Noord-Hollands Archief Blz. 38, 41: particuliere collecties Blz. 15, 20 en 16-20 (onder): foto’s Theo Out Blz. 39, 40 (boven): collectie HVHB Blz. 40 (onder), 42: foto’s Theo Out De R.K. Leesbibliotheek van mejuffrouw Dinie Jonckbloedt Van het bestuur Blz. 21-22: Noord-Hollands Archief Blz. 44, 45 (onder): foto’s Marloes van Buuren Blz. 23, 24 (onder): collectie familie Jonckbloedt Blz. 45 (boven): foto Cees Peper Blz. 24 (boven): collectie HVHB Blz. 46 (boven): particuliere collectie Blz. 46 (onder): foto Ad van Unnik Blz. 51: Noord-Hollands Archief

Nieuw als lid/abonnee

Bennebroek Dhr. B. Kroon Mevr. H. Belgraver Mevr. C. van Lent Mevr. A. Boedijn-Uitendaal Mevr. C.M.V. van der Linden Dhr. L. van Moorsel Eindhoven Dhr. P.H. Reinders Folmer Dhr. M.J. Poldermans Dhr. H.W.R. Siebelles Dhr. E.P. Veldhuyzen van Zanten Haarlem Mevr. E.D. van Waveren Mevr. P.A. Krom Hoofddorp Heemstede Mevr. H.C. Geerlings-Walet Dhr. A.B. Baay Dhr. W. Behage Nieuw-Vennep Dhr. E.W. den Bieman Dhr. R. Sluiter Dhr. B. Blankenaar Dhr. & Mevr. L.J. Bootsma Zandvoort Mevr. P. Houtkooper Mevr. Th. Scheper–de Bruin Mevr. Y.A. van Keeken Dhr. C.C. Koenen

Uit voorraad leverbaar De HVHB heeft voor de geïnteresseerde lezer nog een aantal uitgaven in voorraad die misschien nog niet allemaal in uw boekenkast staan. Dit kan een welkome aanvulling zijn van hetgeen u al wel heeft. De complete lijst vindt u bij deze HeerlijkHeden en op www.hv-hb.nl. Let op: het adres voor het kopen van uitgaven is veranderd. U kunt uw wens kenbaar maken aan Annemarie Thoolen (023 5476436, [email protected]).

 | heerlijkheden zomer 2013