1989 . 3(15) Białostockie Towarzystwo Naukowe
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Kwartalnik----------Białystok 1989 . 3(15) ...-.-... � BIAŁOSTOCKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE ta PL ISSN 0860-4096 GRZEGORZ SOSNA, Kościół prawosław- ny na Białostocczyźnie . 1 EUGENIUSZ ŻUK, O nazwach miejscowości z sufiksem -any (any) na obszarze północ- nej Białostocczyzny . 4 TOMASZ WIŚNIEWSKI, Gmina żydowska w Krynkach . 7 JAN DWORAKOWSKI, Z dziejów harcerstwa na Białostocczyźnie (1913-1918) . 12 MICHAŁ TABORVSKI, Staflisław Dzienis (1895-1937?) . 17 ADAM DOBROŃSKI, Wrzesień 1939 r. na Białostocczyźnie . 21 HENRYK BRONAKOWSKI, O karierach spo łeczno-zawodowych młodych inżynierów . 27 CZESŁAW OKOŁÓW, Z dziejów muzeum przyrodoleśnego Białowieskiego Parku Na- rodowego . 29 PIOTR BOROŃ, AIDS . 34 RECENZJE, POLEMIKI, INFORMACJE . 39 Wydawca: BIAŁOSTOCKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE RADA REDAKCYJNA: Piotr Boroń, Henryk Bronakowski, Mieczysław Ciećwierz, Bazyli Czeczuga, Michał Gnatowski, Ryszard Horodeński, Michał Kondratiuk, Józef Kowalczyk, Mikołaj Kozak, Henryk Majecki, Maria Maranda, Helena Nowara-Sawczuk, We· nancjusz Panek, Andrzej Sadowski, Mirosław Serwin, Stanisław Sękowski, Grzegorz Sos· na, Lucyna Stalończyk. KOLEGIUM REDAKCYJNE: Mieczysław Ciećwierz, Bazyli Czeczuga, Ryszard Horodeński, Michał Kondratiuk, Henryk Majecki - redaktor naczelny, Tomasz Wiśniewski · - sekre· tarz redakcji. Adres Redakcji: Białystok 15-097 ul. M.C. Skłodowskiej 2 Ks. Grzegorz Sosna Kościół prawosławny na Białostocczyźnie Początki chrześcijaństwa na terenie dzisiej szej Białostoczcyzny są związane z Kościołem Prawosławnym. Szczególnie aktywna akcja chrystianizacyjna miała miejsce w XI-XIII wieku tj w okresie, w którym tereny te znaj dowały się we władaniu książąt ruskich. Wpływy chrześcijaństwa wschodniego na Bia łostocczyźnie sięgały dorzecza Bugu, N urea (Brańsk) i Narwi (Tykocin). Północne tereny znajdowały się w zasięgu akcji chrystianiza cyjnej pochodzącej z nad Niemna i Swisłoczy. W Latopisie Wołyńskim znajduje się wzmian ka, że w 1260 r. w Mielniku istniała cerkiew. W XIV w. Litwa, zwłaszcza za rządów wiel kich książąt Giedymina i Olgierda znacznie Cerkiew w Grabarce ok. 1905 r. Fot. Kontstanty rozszerzyła swe granice drogą podbojów księ Sawczuk. repr. M. Nowicki stw ruskich. W wyniku tych działań w grani cach Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazło nej Białostocczyzny nie było w tym czasie die się Podlasie, teren pograniczny między Ma cezji prawosławnej. zowszem, księstwami ruskimi i obszarem daw Po unii brzeskiej na terenie Białostocczyzny nej Jaćwieży. Podlasie posiadało ludność mie oprócz trzech klasztorów (w Bielsku, w Dro szaną. Kolonizowane było bowiem zarówno z hiczynie n. Bugiem i Zabłudowiu) wszystkie południa, głównie z Wołynia, jak i z zachodu, parafie, łącznie ze znamienitą Ławrą Supras ze strony Mazowsza. ką, już w początku XVI! w. weszły do Koś Wiadomości o sieci pa rafii w Kościele pra cioła unickiego. Do końca XVIII w. teren ten wosławnym w w. XIV i XV są nader skąpe. znajdował się pod władaniem graniczących Z XV w. mamy tylko wyrywkowe informacje diecezji: metropolitalnej i włodzimiersko-brzes w tej sprawie. Na podstawie bardziej pewnych kiej. Pierwsza skupiała dekanaty: nowogródz danych dotyczących XVI w., głównie dzięki ki z 35 parafiami, słonimski z 43 parafiami, lustracjom należy przypuszczać, że już w dru grodzieński z 35 parafiami, wołkowyski z 13 giej połowie XV w. istniała dość rozwinięta parafiami i podlaski z 16 parafiami. Druga o sieć placówek parafialnych. Założenie nowej bejmowała województwa: wołyńskie, brzeskie, parafii odbywało się w różny sposób. Funda podlaskie (ziemie: mielnicką, bielską i drohic torami nowych cerkwi byli dziedzice, ludność ką). danej wsi, a czasem nawet poszczególni wier Po III rozbiorze Polski obszar Białostocczyz ni, na przykład bogaci mieszczanie lub kan ny znalazł się w granicach Prus, przy czym dydaci na stanowisko parochów. Dla XV w. niewielka liczba żyjących tam wyznawców re można przyjąć, że w każdym mieście i mias ligii prawosławnej skupiona była wokół 3 klasz teczku była cerkiew, czasem więcej niż jedna. torów w Bielsku Podlaskim, Drohiczynie i Za błudowie. Z licznego zastępu prawosławnych domów Władzom pruskim zależało przede wszyst bożych na terenie dzisiejszego województwa kim na tym, aby znieść jakąkolwiek formę bialskopodlaskiego po różnych kolejach losu zależności tych trzech klasztorów od archiman jedynie nieliczne dotrwały do naszych czasów: dryty słuckiego, którego siedziba znajdowała Biała Podlaska, Jabłeczna klasztor, Kodeń, Ko się w zaborze rosyjskim. Władze prowincjo bylany, Kopytów, Nosów, Sławatycze, Teres nalne nie dawały zezwoleń duchownym pra pol i Zabłocie. Bardziej szczęśliwie przetrwały wosławnym na podróże do Mińska lub Słucka, burze dziejowe cerkwie na terenie po prawej aby tam, z rąk tamtejszych biskupów, otrzy stronie rzeki Bug, w dorzeczach Nurca, Nar mywali godności kościelne. Konsekwentnie wi i Niemna, w granicach woj. białostockiego więc trzymano się stanowiska uniezależnienia oraz częściowo woj. łomżyńskiego i suwalskie tego Kościoła od wpływów innego państwa. go. Próby mianowania biskupa nie udały się, wła Początkowo prawosławni zamieszkali na te dze pruskie postanowiły utrzymać stan dotych renie dawnej Rzeczypospolitej podlegali wła czasowy i nie wprowadzać żadnych zmian or dzy metropolity kijowskiego. Na terenie obec- ganizacyjnych. 1 Po pokoju w Tylży w 1807 r. Białostocki Drohiczyn, Grodzisk, Mielnik, Narojki, Sie Obwód przyłączony został do Rosji, a wyz miatycze, Zerczyce, Dziadkowice, Zurohice); de nawcy Kościoła prawosławnego do rnifiskiej kanat sokólski 10 parafii (Jurowlany, Kuź diecezji. Skupiała ona wiernych z guberni: nica, Ostrów Północny, Nowy Dwór, Róża-; mińskiej, grodzieńskiej, kurlandzkiej i obwo nystok wraz z klasztorem, Samogród, Siderka, du białostockiego. Ten stan pozostawał do 1840 Sokółka, Szudziałowo i Wasilków); dekanat roku, kiedy to powstała prawosławna diecezja wielkobrzostowicki - dziś w obrębie woj. bia litewsko-wileńska, najpierw z siedzibą w Ży łostockiego 2 parafie (Krynki i Mostowlany), rowicach, a od 1845 r. z administracyjnym dekanat wołkowyski - dziś w obrębie woj. centrum w Wilnie. białostockiego 3 parafie (Jałówka, Juszkowy Gród i Lewkowo Stare); dekanat szereszewski Po wcieleniu obwodu białostockiego do Ro - dziś w obrębie woj. białostockiego 3 pa sji, dekretem z dnia 28 października 1807 r. rafie (Białowieża, Dubiny i Narewka); deka św. Synod polecił arcybiskupowi mińskiemu nat wysoko-litewski - dziś w obrębie woj. przejąć zarząd klasztorami Białostocczyzny; białostockiego 7 parafii (Milejczyce, Roga do klasztorów tych delegowano dziekana Ma cze Sasiny, Telatycze, Tokary, Werstok, Zuba teusza Strachowicza w celu zebrania informa cze). cji. Rezultat był następujący: miński konsys torz duchowny w dniu 4 czerwca 1808 r. po Pierwsza wojna światowa pociągnęła za so lecił klasztory bielski, drohiczyński i zabłu bą wielką dezorganizację życia ludności pra dowski zamienić w cerkwie parafialne ze wosławnej na terenie całego kraju. Ludność względu na małą ilość mnichów i skromny masowo ewakuowano w głąb Rosji, parafianie stan wyposażenia klasztornego. Realizację de wraz z duchowieństwem opuszczali domostwa cyzji konsystorza przeciągnięto do 1823 r. i udawali się w nieznane. Na miejscu pozostali nieliczni tylko duchowni i wierni. Okupacyj Po zniesieniu unii w 1839 r. Białostocczyzna ne władze niemieckie zamieniały pozostawio znalazła pod jurysdykcją prawosławnej ne cerkwie na obiekty gospodarcze. Po kilku diecezji litewsko-wileńskiej, jej brzeskiego wi letniej tułaczce w końcu 1918 r. i w latach kariatu. Administracyjnie należała do guberni następnych ludność i duchowieństwo wracają grodzieńskiej, która z kolei podzielona była na na żgliszcza i ruiny. W nowoodrodzonym kra 9 powiatów: kobryński - 64 parafie, słonim ju znajdują nowe warunki państwowości i w ski - 50, brzeski 65, prużański - 27, bieł oparciu o nie odbudowują swoje życie ski - 36, grodzieński - 22, wołkowyski - ne. 33, białostocki - 11, sokólski - 9, Ogółem 1918 gubernia liczyła 29 dekanatów skupiających W ramach odrodzonego w r. Państwa 317 parafii oraz 5 klasztorów (Grodno 2, Polskiego, po traktacie ryskim i ustaleniach Ż:yTowice, Supraśl, Trokany). granicznych, znalazły się duże obszary ziem białoruskich i ukraińskich wraz z ludnością Intensyv.111a budowa świątyń rozpoczęła się vlyznania prawosławnego. Kościół prawosław po 1863 r., tj. po uchwaleniu corocznych fun ny w Polsce liczył w okresie międzywojennym 5 duszy na ten cel. W rezultacie bujnego roz (S)koło milionów wiernych i skupiony był w 5 1) woju życia parafialnego na terenie diecezji diecezjach: warszawsko-chełmskiej - 66 1 2) litewsko-wileńskiej w 1900 r. doszło do ery parafii oraz klasztor; poleskiej - 320 pa 11 687 gowania w jej łonie samodzielnej eparchii gro rafii oraz klasztorów; 3) wołyńskiej - 11 dzieńsko-btzeskiej, w 1907 r. białostockiego parafii oraz klasztorów; 4) grodzieńska-no wikariatu z siedzibą w Supraślu. wogródzkiej 182 parafie oraz 4 klasztory; 5) wileńskiej - 173 parafii oraz 2 klasztory. Sieć parafialna Kościoła Prawosławnego na Teren Białostocczyzny wchodził w śkład epar terenie obecnego woj. białostockiego w latach chii · grodzieńsko-nówogródzkiej z siedzibą w 1875-1915 przedstawiała się następująco: Grodnie. kanat białostocki 14 parafii (w Białyrnstokµ Restytuowanie Państwa Polskiego pociąg � św. Mikołaja i św. Aleksandra, poza tym nęł-0 za sobą zerwanie Kościoła prawosławne Choroszcz, Dojlidy, Gródek, Fasty, Knyszyn, go z jurysdykcyjną zależnością od swego cen Królowy Most, Nowa Wola,