Kwartalnik----------Białystok 1989 . 3(15) ...-.-... � BIAŁOSTOCKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE ta PL ISSN 0860-4096 GRZEGORZ SOSNA, Kościół prawosław- ny na Białostocczyźnie . 1 EUGENIUSZ ŻUK, O nazwach miejscowości z sufiksem -any (any) na obszarze północ- nej Białostocczyzny . 4 TOMASZ WIŚNIEWSKI, Gmina żydowska w Krynkach . 7 JAN DWORAKOWSKI, Z dziejów harcerstwa na Białostocczyźnie (1913-1918) . 12 MICHAŁ TABORVSKI, Staflisław Dzienis (1895-1937?) . 17 ADAM DOBROŃSKI, Wrzesień 1939 r. na Białostocczyźnie . 21 HENRYK BRONAKOWSKI, O karierach spo­ łeczno-zawodowych młodych inżynierów . 27 CZESŁAW OKOŁÓW, Z dziejów muzeum przyrodoleśnego Białowieskiego Parku Na- rodowego . 29 PIOTR BOROŃ, AIDS . 34 RECENZJE, POLEMIKI, INFORMACJE . 39 Wydawca: BIAŁOSTOCKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE RADA REDAKCYJNA: Piotr Boroń, Henryk Bronakowski, Mieczysław Ciećwierz, Bazyli Czeczuga, Michał Gnatowski, Ryszard Horodeński, Michał Kondratiuk, Józef Kowalczyk, Mikołaj Kozak, Henryk Majecki, Maria Maranda, Helena Nowara-Sawczuk, We· nancjusz Panek, Andrzej Sadowski, Mirosław Serwin, Stanisław Sękowski, Grzegorz Sos· na, Lucyna Stalończyk. KOLEGIUM REDAKCYJNE: Mieczysław Ciećwierz, Bazyli Czeczuga, Ryszard Horodeński, Michał Kondratiuk, Henryk Majecki - redaktor naczelny, Tomasz Wiśniewski · - sekre· tarz redakcji. Adres Redakcji: Białystok 15-097 ul. M.C. Skłodowskiej 2 Ks. Grzegorz Sosna Kościół prawosławny na Białostocczyźnie Początki chrześcijaństwa na terenie dzisiej­ szej Białostoczcyzny są związane z Kościołem Prawosławnym. Szczególnie aktywna akcja chrystianizacyjna miała miejsce w XI-XIII wieku tj w okresie, w którym tereny te znaj­ dowały się we władaniu książąt ruskich. Wpływy chrześcijaństwa wschodniego na Bia­ łostocczyźnie sięgały dorzecza Bugu, N urea (Brańsk) i Narwi (Tykocin). Północne tereny znajdowały się w zasięgu akcji chrystianiza­ cyjnej pochodzącej z nad Niemna i Swisłoczy. W Latopisie Wołyńskim znajduje się wzmian­ ka, że w 1260 r. w Mielniku istniała cerkiew. W XIV w. Litwa, zwłaszcza za rządów wiel­ kich książąt Giedymina i Olgierda znacznie Cerkiew w Grabarce ok. 1905 r. Fot. Kontstanty rozszerzyła swe granice drogą podbojów księ­ Sawczuk. repr. M. Nowicki stw ruskich. W wyniku tych działań w grani­ cach Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazło nej Białostocczyzny nie było w tym czasie die­ się Podlasie, teren pograniczny między Ma­ cezji prawosławnej. zowszem, księstwami ruskimi i obszarem daw­ Po unii brzeskiej na terenie Białostocczyzny nej Jaćwieży. Podlasie posiadało ludność mie­ oprócz trzech klasztorów (w Bielsku, w Dro­ szaną. Kolonizowane było bowiem zarówno z hiczynie n. Bugiem i Zabłudowiu) wszystkie południa, głównie z Wołynia, jak i z zachodu, parafie, łącznie ze znamienitą Ławrą Supras­ ze strony Mazowsza. ką, już w początku XVI! w. weszły do Koś­ Wiadomości o sieci pa rafii w Kościele pra­ cioła unickiego. Do końca XVIII w. teren ten wosławnym w w. XIV i XV są nader skąpe. znajdował się pod władaniem graniczących Z XV w. mamy tylko wyrywkowe informacje diecezji: metropolitalnej i włodzimiersko-brzes­ w tej sprawie. Na podstawie bardziej pewnych kiej. Pierwsza skupiała dekanaty: nowogródz­ danych dotyczących XVI w., głównie dzięki ki z 35 parafiami, słonimski z 43 parafiami, lustracjom należy przypuszczać, że już w dru­ grodzieński z 35 parafiami, wołkowyski z 13 giej połowie XV w. istniała dość rozwinięta parafiami i podlaski z 16 parafiami. Druga o­ sieć placówek parafialnych. Założenie nowej bejmowała województwa: wołyńskie, brzeskie, parafii odbywało się w różny sposób. Funda­ podlaskie (ziemie: mielnicką, bielską i drohic­ torami nowych cerkwi byli dziedzice, ludność ką). danej wsi, a czasem nawet poszczególni wier­ Po III rozbiorze Polski obszar Białostocczyz­ ni, na przykład bogaci mieszczanie lub kan­ ny znalazł się w granicach Prus, przy czym dydaci na stanowisko parochów. Dla XV w. niewielka liczba żyjących tam wyznawców re­ można przyjąć, że w każdym mieście i mias­ ligii prawosławnej skupiona była wokół 3 klasz­ teczku była cerkiew, czasem więcej niż jedna. torów w Bielsku Podlaskim, Drohiczynie i Za­ błudowie. Z licznego zastępu prawosławnych domów Władzom pruskim zależało przede wszyst­ bożych na terenie dzisiejszego województwa kim na tym, aby znieść jakąkolwiek formę bialskopodlaskiego po różnych kolejach losu zależności tych trzech klasztorów od archiman­ jedynie nieliczne dotrwały do naszych czasów: dryty słuckiego, którego siedziba znajdowała Biała Podlaska, Jabłeczna klasztor, Kodeń, Ko­ się w zaborze rosyjskim. Władze prowincjo­ bylany, Kopytów, Nosów, Sławatycze, Teres­ nalne nie dawały zezwoleń duchownym pra­ pol i Zabłocie. Bardziej szczęśliwie przetrwały wosławnym na podróże do Mińska lub Słucka, burze dziejowe cerkwie na terenie po prawej aby tam, z rąk tamtejszych biskupów, otrzy­ stronie rzeki Bug, w dorzeczach Nurca, Nar­ mywali godności kościelne. Konsekwentnie wi i Niemna, w granicach woj. białostockiego więc trzymano się stanowiska uniezależnienia oraz częściowo woj. łomżyńskiego i suwalskie­ tego Kościoła od wpływów innego państwa. go. Próby mianowania biskupa nie udały się, wła­ Początkowo prawosławni zamieszkali na te­ dze pruskie postanowiły utrzymać stan dotych­ renie dawnej Rzeczypospolitej podlegali wła­ czasowy i nie wprowadzać żadnych zmian or­ dzy metropolity kijowskiego. Na terenie obec- ganizacyjnych. 1 Po pokoju w Tylży w 1807 r. Białostocki Drohiczyn, Grodzisk, Mielnik, Narojki, Sie­ Obwód przyłączony został do Rosji, a wyz­ miatycze, Zerczyce, Dziadkowice, Zurohice); de­ nawcy Kościoła prawosławnego do rnifiskiej kanat sokólski 10 parafii (Jurowlany, Kuź­ diecezji. Skupiała ona wiernych z guberni: nica, Ostrów Północny, Nowy Dwór, Róża-;­ mińskiej, grodzieńskiej, kurlandzkiej i obwo­ nystok wraz z klasztorem, Samogród, Siderka, du białostockiego. Ten stan pozostawał do 1840 Sokółka, Szudziałowo i Wasilków); dekanat roku, kiedy to powstała prawosławna diecezja wielkobrzostowicki - dziś w obrębie woj. bia­ litewsko-wileńska, najpierw z siedzibą w Ży­ łostockiego 2 parafie (Krynki i Mostowlany), rowicach, a od 1845 r. z administracyjnym dekanat wołkowyski - dziś w obrębie woj. centrum w Wilnie. białostockiego 3 parafie (Jałówka, Juszkowy Gród i Lewkowo Stare); dekanat szereszewski Po wcieleniu obwodu białostockiego do Ro­ - dziś w obrębie woj. białostockiego 3 pa­ sji, dekretem z dnia 28 października 1807 r. rafie (Białowieża, Dubiny i Narewka); deka­ św. Synod polecił arcybiskupowi mińskiemu nat wysoko-litewski - dziś w obrębie woj. przejąć zarząd klasztorami Białostocczyzny; białostockiego 7 parafii (Milejczyce, Roga­ do klasztorów tych delegowano dziekana Ma­ cze Sasiny, Telatycze, Tokary, Werstok, Zuba­ teusza Strachowicza w celu zebrania informa­ cze). cji. Rezultat był następujący: miński konsys­ torz duchowny w dniu 4 czerwca 1808 r. po­ Pierwsza wojna światowa pociągnęła za so­ lecił klasztory bielski, drohiczyński i zabłu­ bą wielką dezorganizację życia ludności pra­ dowski zamienić w cerkwie parafialne ze wosławnej na terenie całego kraju. Ludność względu na małą ilość mnichów i skromny masowo ewakuowano w głąb Rosji, parafianie stan wyposażenia klasztornego. Realizację de­ wraz z duchowieństwem opuszczali domostwa cyzji konsystorza przeciągnięto do 1823 r. i udawali się w nieznane. Na miejscu pozostali nieliczni tylko duchowni i wierni. Okupacyj­ Po zniesieniu unii w 1839 r. Białostocczyzna ne władze niemieckie zamieniały pozostawio­ znalazła pod jurysdykcją prawosławnej ne cerkwie na obiekty gospodarcze. Po kilku­ diecezji litewsko-wileńskiej, jej brzeskiego wi­ letniej tułaczce w końcu 1918 r. i w latach kariatu. Administracyjnie należała do guberni następnych ludność i duchowieństwo wracają grodzieńskiej, która z kolei podzielona była na na żgliszcza i ruiny. W nowoodrodzonym kra­ 9 powiatów: kobryński - 64 parafie, słonim­ ju znajdują nowe warunki państwowości i w ski - 50, brzeski 65, prużański - 27, bieł­ oparciu o nie odbudowują swoje życie ski - 36, grodzieński - 22, wołkowyski - ne. 33, białostocki - 11, sokólski - 9, Ogółem 1918 gubernia liczyła 29 dekanatów skupiających W ramach odrodzonego w r. Państwa 317 parafii oraz 5 klasztorów (Grodno 2, Polskiego, po traktacie ryskim i ustaleniach Ż:yTowice, Supraśl, Trokany). granicznych, znalazły się duże obszary ziem białoruskich i ukraińskich wraz z ludnością Intensyv.111a budowa świątyń rozpoczęła się vlyznania prawosławnego. Kościół prawosław­ po 1863 r., tj. po uchwaleniu corocznych fun­ ny w Polsce liczył w okresie międzywojennym 5 duszy na ten cel. W rezultacie bujnego roz­ (S)koło milionów wiernych i skupiony był w 5 1) woju życia parafialnego na terenie diecezji diecezjach: warszawsko-chełmskiej - 66 1 2) litewsko-wileńskiej w 1900 r. doszło do ery­ parafii oraz klasztor; poleskiej - 320 pa­ 11 687 gowania w jej łonie samodzielnej eparchii gro­ rafii oraz klasztorów; 3) wołyńskiej - 11 dzieńsko-btzeskiej, w 1907 r. białostockiego parafii oraz klasztorów; 4) grodzieńska-no­ wikariatu z siedzibą w Supraślu. wogródzkiej 182 parafie oraz 4 klasztory; 5) wileńskiej - 173 parafii oraz 2 klasztory. Sieć parafialna Kościoła Prawosławnego na Teren Białostocczyzny wchodził w śkład epar­ terenie obecnego woj. białostockiego w latach chii · grodzieńsko-nówogródzkiej z siedzibą w 1875-1915 przedstawiała się następująco: Grodnie. kanat białostocki 14 parafii (w Białyrnstokµ Restytuowanie Państwa Polskiego pociąg­ � św. Mikołaja i św. Aleksandra, poza tym nęł-0 za sobą zerwanie Kościoła prawosławne­ Choroszcz, Dojlidy, Gródek, Fasty, Knyszyn, go z jurysdykcyjną zależnością od swego cen­ Królowy Most, Nowa Wola,