Dzieje Ziemi Spychowskiej I Okolic
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Rozdział V DZIEJE ZIEMI SPYCHOWSKIEJ I OKOLIC 1. Starożytność Okolica dzisiejszego Spychowa (Puppen) obejmuje pradawne siedliska ludzkie. Jak wykazują różne znaleziska między innymi urny pochodzące z pogańskich kurhanów (pól grzebalnych) nad Jeziorem Zyzdrój w Spychówku i niedaleko położonej wioseczki Koczek, również z całej okolicy od miejscowości Piecki, Nawiady, Babięta, aż po Mrągo- wo, Pisz i Szczytno włącznie zamieszkiwał tutaj ludny szczep. Ten lud, o czym świadczą liczne wykopaliska elementów z brązu i żelaza, osiągnął już pewien wyższy poziom cy- wilizacji. Dalszy los szczepu Galindów z braku źródeł jest nieznany. Jak zaznaczyłem w rozdz. I i II z powodów ekonomicznych, najazdów Mazowszan, Jaćwingów, zaginął. Resztki tego plemienia ocalały zaszywając się w szuwarach leśnych, uciekając na pół- nocne tereny lub chroniąc się w puszczy przygranicznego Mazowsza. Mapy poczynione przez archeologów i ich znaleziska, z drobiazgową dokumentacją zaświadczają, że ta Ziemia Spychowska leżąca w trójkącie powiatów Szczytno – Pisz – Mrągowo jest największym terenem odkryć najcenniejszych znalezisk archeologicznych w Polsce.20 Mapa nr 9. Cmentarzyska od 1w. do połowy III w. n.e. (J. Okulicz 1981) Okolice zaznaczone kółkiem dotyczą terenów – Rozog, Spychowa i Mrągowa 20 T. Nowakiewicz, Odkrycia archeologiczne w Czaszkowie koło wsi Piecki. Informacja Turystyczna w Mrągowie . 24 Ryc. 1. Sprzączki i aplikacje Ryc. 2. Duże aplikacje z pasa (fot. J. Strobin) hybrydami (fot. J. Strobin) Ryc. 3. Okucia miecza i Þ gurka sępa Ryc. 4. Żelazne fragmenty (fot. J.Strobin) uzbrojenia (fot. M.Osiadacz) Ryc. 5. Zabytki sprzed rozpoczęcia badań archeologicznych (fot. M. Osiadacz) Przedmioty z ryc. 1-5 to unikalne znaleziska z ok. V w. n.e. z nad dawnego jeziora Nidajno, z okolic Piecki-Czaszkowo, (Patrz: http://it.mragowo.pl/odkrycia-archeologiczne-w-wczaszkowie,16,2238,pl.html) 25 Spośród wielkiej liczby znalezisk archeologicznych ukazało się w artykułach kilka przedmiotów z najbliższych okolic Spychowa. Część tych znalezisk, które podane są po- niżej znajduje się w Muzeum Królewieckim. Brązowy naszyjnik koronowaty z Piasutna/Piasutten. Naszyjnik drucikowany z końcami stożkowymi. (a-wg W. Gaete 1929, V-I w. przed Chr.) (znalezisko w Babiętach - II przed Chr. - III w. po Chr.) Popielnica (epoka rzymska) z grobu 134 z Nowego Zyzdroju. Ryc.1. Groty ze Spychówka i rysunek publikowany przez Wilhelma Gaer- tego (wg GAERTE 1929) z okresu przedrzymskiego (V-IIw.przed Chr.) (Opracował: Bartosz Kontny; Grot z grobu 73 w Spychówku, z badań Emila Hollacka w 1903 r. Rzecz o poszukiwaniu najstarszych militariów kultury bogaczewskiej,[in:]Światowit Suplement Series B: Barbaricum10,Warszawa 2014, 363-368.) 26 Tablica 1. 1. Koczek, st. II, gr. 106-29 (M. Schmiedehelm 1964), 2. Koczek – II (W. Gaerte 1929), 3. Koczek – II, grób 3 –[6], 4. Koczek – 2 (W. Gaerte 1929), 5. Koczek – II, grób 96 –[3,5], 6. Babięta – 5, 8 (E. Hollack, F.E. Peiser 1904) 27 Tablica 2. 1. Spychówko – 46,4, 17 (W. Gaerte 1929), 2. Spychówko – gr. 137a – 6, gr. 129 – 27, 3. Spychówko – gr. 56 – 12 (W. Gaerte 1929), 4. Spychówko – 14 (W. Gaerte 1929), 5. Spychówko – 12, 13 (W. Gaerte 1929), 6. Spychówko – 4 (M. Jahn 1916), 7. Spychówko, znalezisko luźne – [7], 8. Spychówko, gr. 128 – 128 – 3 (H. Moora, 1938), 9. Spychówko, misy z gr. 119 – 3, 4, 10. Spychówko – 4, 5 (W. Gaerte 1929) Obie tablice zawierają przedmioty z grobowców Spychówka, Koczka i Babient z okresu kultury bogaczewskiej: szpile, zapinki, ostrogi, naszyjnik, popielnicę, uchwyt tarczy wojownika. (Patrz: 1. Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schył- ku… W. Nowakowski 2. Ceramika bałtycka: Paweł Szymański: Misy na nóżkach). 28 Mapa nr 10. Lokalizacja cmentarzysk kultury bogaczewskiej na Pojezierzu Mazurskim II-IV w.n.e. (Opracował: prof. dr hab. Maciej Karczewski) (Patrz: PDF:Human Impact on the Landscape of Masurian Lakeland) 29 2. Od pierwszej wzmianki o Spychowie (Poppen – Puppen) do okresu międzywojennego. Nazwę Poppen, później Puppen spotyka się po raz pierwszy w zapiskach historycz- nych dopiero od czasów księcia Albrechta Pruskiego Hohenzolerna, który posiadał tutaj dworek myśliwski i często ze swej rezydencji w Królewcu wybierał się w tutejsze, „dzi- kie ostępy” nieprzebytej kniei w latach 1527, 1528, 1548, 1549 i 1564/65.21 Przyjaciel księcia Albrechta, pastor z Królewca Casper Hennenberger (1529 – 1600) – geograf, historyk – napisze w „Kronice Prus” o jednej z najstarszych bud (1544) jako zameczku myśliwskim (Przerośl). Dalej pisze: „mój łaskawy pan margrabia Albrecht miał swoją rezydencję w Pupach, w puszczy”.22 Zamek w Spychowie. XVI w. Słownik geograÞ czny Królestwa Polskiego… tom 9, str. 304. (Artykuł opracował Adam Napieralski, etnograf, który znał osobiście rzetelnego historyka niemieckiego M. Toeppena i polskiego W. Kętrzyńskiego). 21 Die Jubiläumskirchen In Ostprussen… Berlin 1912, str.25 22 Patrz: Zagubione wioski puszczy piskiej/ sadyba mazury. 30 Prawdopodobnie stąd wyruszał książę do sąsiedniego zameczku w Przerośli i jego sąsiedztwo (dziś nie ma nawet śladu po wiosce), a stąd do Pisza… i dalej. Puszcza bezkresna była nie tylko miejscem rekreacji i polowań, ale też schronie- niem w czasie epidemii. Kilkakrotnie chronił się Książę Albrecht w Przerośli „przed zarazą” m.in. w sierpniu 1549 r. Społeczność wiejska Spychowa (Puppen) powstała z kilku grup osadniczych skupio- nych wokół zameczku. W dzisiejszym centrum Spychowa w XVI i na początku XVII w. było tu jeszcze zacisznie. Przebywała tu tylko straż i służba zamkowa – książęca. Przy- jeżdżał tu, do pobliskich Rozóg i być może Spychowa książę mazowiecki Janusz III na leczenie i wypoczynek (o czym wspominają kroniki mazowieckie). Odwiedzali to miejsce Królowie Polscy: w 1639 r. nocował tu wraz ze swoją służbą w drodze do Szczytna Wła- dysław IV, a w 1698 Król August II Mocny. Po potwornościach potopu szwedzkiego, kiedy to elektor brandenburski poparł Szwedów, Król Polski Jan Kazimierz był zmuszony skłonić swego lennika do lojalności wobec Polski i wysłał wojska naszego hetmana wraz z czambułem tatarskim. Ów hord tatarski po zwycięskiej bitwie pod Prostkami rozlał się jak lawa gorąca po tej krainie paląc, rabując i biorąc w jasyr ok. 35 tys. ludności jako niewolników na sprzedaż do Istambułu. Historyk niemiecki M. Toeppen napisze: „Po bitwie w Prostkach ciała nie- pochowanych pożerały psy i dzikie świnie”. Po przejściu zawieruchy i „potopu” życie zaczynało wracać od nowa. Potrzeba było wielkich nakładów, by odbudować te tereny. Książęta pruscy zaczęli tworzyć wsie, by każdy grosz mógł od mieszkańców osad wpłynąć do szkatuły książęcej. Zaciszne osady i dworki okoliczne w Wielkiej Kniei Spychowskiej były schronieniem dla kobiet i dzieci. a) Spychówko – Klein Puppen – to jedna z pierwszych osad powstałych na północ- no – zachodnim brzegu jeziora Spychowo. Na mocy przywileju założono wieś Małe Spychowo – Klein Puppen dn. 14 lutego 1671 r. bartnik Andres Dworsnik z Nawiad otrzymał 2 włóki ziemi. W 1699 r. przepisa- no te dwie włóki Johannowi Laser. Już w 1717 r. wg protokołu obręb gminy liczył 7 włók i 12 mórg. W 1781 r. określono wielkość majątku w Małym Spychowie jako średnią. W 1835 r. mieszkało tu 5 właścicieli ziemskich i 2 dzierżawców. W 1932 r. w dokumentach jest mowa o dwóch majątkach ziemskich, których właści- cielami byli: Luise Konopacki (75 ha)i Gustaw Schittek (54 ha). b) Kierwik (Kurwig) – w 1650 majątek Kierwik (łącznie 3 morgi) został przepisa- ny na bartników o nazwiskach Marcinczyk (Martzinzik) i Guzek (Guseck). W protokole Fridrichsfelder z roku 1781 – stan aktywów określono jako mizerny. W 1787 r. przy podziale lasu spychowskiego właściciele ziemscy Paul Blaseg i Thomas Danielzik na- byli 1 włókę i 28 mórg. Łączny areał ziemski wynosił w tym czasie 3 włóki i 28 mórg. W 1835 r. w dokumencie „tabela przeglądowa Fridrichsfeld” zanotowano, że Kierwik reprezentowany był przez trzech właścicieli ziemskich na 14 włókach i 11 morgach. 31 c) Kipnik (Kypnick, Kipnick, Kippening) na półwyspie miedzy jeziorami Zyzdrój Mały i Zyzdrój Wielki dwaj osadnicy z Mazowsza w roku 1698 Kipnik i Kania założyli wieś, która potem od pierwszego założyciela nazwana została Kipnik. Kolejnymi wła- ścicielami tej osady byli hrabiowie Wyszomierscy, którzy przez około 100 lat cieszyli się urokami życia w tym zacisznym, „anielskim zakątku”. Pośród drzew odnaleźć można grób ostatnich właścicieli Henryki i Jana Wyszomierskich. Grób ostatnich właścicieli Kipnik hrabiów Wyszomierskich. (foto: autor). d) Bystrz (Mühle Bystrz – młyn Bystrz) nadano przywilej utworzenia wioski 30 września 1751 r. Fryderyk Wielki zapisał Gottfriedowi Bruckner dom z dwoma mły- nami wodnymi nad rzeką w Bystrzy. Nazwa Dieblitzthal na Bystrzy pojawiła się w 1822 r. i pochodzi od nazwiska dzier- żawcy lokalnej karczmy Dieblitzt ze Spychowa. Ostatnim właścicielem tego domu tury- stycznego był H. Banaszewski (Patrz: W. Kujawski; „Krutynia”/szlak wodny…/2006 r., str.102). W roku 1835 w dokumencie z Friedrichsfeld wymieniono 8 włók i 5 mórg, które były zarządzane przez dzierżawcę i dwóch chłopskich właścicieli. W dokumentach z 1922 r. Bystrz jest wymieniony jako należący do gminy Spychowo (na 46 ha). Przed utworze- niem wioski ok. 1645 r. założono tu kuźnię hutniczą, która wkrótce, bo w 1660 r. została zburzona. Powstały tu natomiast smolarnie, dziegciarnie i węglarnie. 32 1 3 2 2 4 5 Mapa nr 11. Rozbudowa gospodarstw: 1.Wilhelm Totzek, 2. Karl Bednarz, 3. Karl Kuschmierz, 4.EmilSokolowski, 5. Gustav Schittek. e) Theerofen- smolarnia – prawdopodobnie od końca XVII w. W dokumencie przeglądu Fridrichsfeld