N0205 Juli 2019

N0205 juli 2019

Partij van de kosmopolieten of terug naar het midden? Strategische opties voor D66

De mythe van de klassenloze samenleving

Nieuwe ongelijkheid vraagt om nieuwe politiek woord vooraf

3 essays Toch wringt er iets, aldus Paul Teule in zijn voor Zomeraanbieding artikel in deze idee. D66 is namelijk bij uit- €25 stek de partij voor hoogopgeleiden, en juist 3 sociaal-liberale visies deze groep gelooft dat het allemaal goed komt, dat de wereld voor hen open ligt, dat verandering kansen biedt en dat de politieke instituties van hen zijn, of er in ieder geval voor hen werken. Dat vertrouwen is Tweedeling de afgelopen decennia sterk bij hen toegenomen. Bij lager opgeleiden is dat vertrou- De afgelopen jaren is veel geschreven wen de afgelopen decennia juist vermin- over de verschillende tweedelingen die derd. Hierdoor versterkt D66- in zekere zin bestaan in de samenleving. De winnaars onbewust- de tweedeling. Misschien, zo en verliezers van globalisering, het platte- concludeert Paul Teule, zou D66 bij de vol- land versus de stad, hoogopgeleid tegen- gende verkiezingen pas van succes moeten over laagopgeleid, insiders en outsiders spreken als het aantal stemmen van lager op de arbeidsmarkt. Zonder gevaar zijn opgeleiden is toegenomen. Kansengelijkheid Robotisering Burgerschap: een deze tweedelingen niet. SCP-directeur is toe aan herkansing in goede banen sociaal-liberale visie Kim Putters schreef recentelijk het boek In deze idee onderzoeken we oplossings- Marthe Hesselmans Susanne Dallinga Daniël Boomsma ‘Veenbrand’ over de smeulende tweedeling richtingen voor bestaande tweedelingen in Nederland die zou kunnen uitslaan in vanuit een sociaal-liberaal perspectief. Kansengelijkheid staat Robotisering biedt nieuwe Burgerschap – dat wat een maatschappelijke brand. Welvarend Dat doen wij op verschillende werkvel- onder druk in een samen- kansen, maar deze kansen burgers bindt in een Nederland staat er ogenschijnlijk heel den, zoals cultuur, onderwijs, armoede en leving die snel verandert. komen niet automatisch samenleving – begint Een rechtvaardige verde- gelijkmatig terecht. bij het besef dat vrijheid aardig voor, maar lang niet iedereen geniet integratie. In hoeverre is een tweedeling ling van kansen verdient Dit noopt tot een politieke wederkerigheid behoeft: daarvan mee. De maatschappelijke onvre- vanuit een sociaal-liberaal perspectief pro- politieke prioriteit. Met keuze om robotisering voor hun ontplooiing, de groeit daarover. ‘De gele hesjes hangen blematisch? Adresseren sociaal-liberalen onderwijs dat motiveert, in goede banen te leiden. vrijheid en kansen zijn al klaar aan de kapstok’, aldus Kim Putters. momenteel de juiste problemen met effec- werk dat loont en zeker- burgers wederzijds tieve oplossingen? Of versterken bepaalde heden die vertrouwen afhankelijk. geven. Sociaal-liberale politici zijn zich van deze ‘heilige huisjes’ van sociaal-liberalen de tweedeling bewust. In één van zijn eerste tweedeling (onderwijs blijkt bijvoorbeeld interviews sprak D66 fractievoorzitter ook een ongelijkheidsmotor te zijn)? Rob Jetten van ‘de groeiende maatschappelijke tweedeling’ als het belangrijkste In de artikelen in deze idee klinkt soms Nu te verkrijgen in de webshop van de Van Mierlostichting onderwerp voor D66. In zijn Kerdijk lezing een kritisch geluid door over de sociaal- vmswebshop.nl hekelde Jetten de ‘muren’ tussen groepen liberale houding en inzet, en het gebrek mensen die afgelopen decennia zijn ge- aan aandacht voor hen die aan de andere bouwd. De partij pleit actief voor maatre- kant van de grens staan. Maatschappelijke gelen om de tweedeling tegen te gaan, met scheidslijnen zullen altijd aanwezig zijn, name op het gebied van onderwijs. maar we creëren in deze idee denkruimte welke scheidslijnen urgent zijn, ons aan het hart gaan en onze inzet vragen. Juist in de sociaal-liberale traditie draait het om het emanciperen van mensen, en om het toegankelijk maken van vrijheid, welvaart en inspraak. Dat is een uitdaging om in de praktijk te brengen. Daarvoor bieden de artikelen in deze idee een perspectief.

Joost Röselaers hoofdredacteur idee [email protected] idee juli 2019 Inhoudsopgave

06 Sociaal-liberalen en tweedeling thema door Paul Teule

12 Nieuwe ongelijkheid vraagt om nieuwe Tweedeling politiek door Kees Vuyk

18 De mythe van de klassenloze samenleving door Daniël Boomsma

26 Sociaal-liberalen: kansengelijkheid is zoveel meer dan onderwijs door Marthe Hesselmans

78 32 Knuppel in het Hoenderhok Hoe het door Ad van Vugt

rechts-nationalisme 35 Partij van de kosmopolieten Europa veroverde of terug naar het midden? interview Kemal Rijken door Ruud Koopmans Boeken interview door Gosse Vuijk 40 Het onbehagen in Europa door Romke van der Veen

45 Meer kansen in het onderwijs door Michelle van Dijk

50 Het mensbeeld van de overheid door Pam de Soete

12 18 26 56 Het midden heeft werk te doen! Nieuwe De mythe Kansen- door Jurgen van den Bergh ongelijkheid van de gelijkheid vraagt om klassenloze is zoveel 61 Verbinden met cultuur door Teun van den Maagdenberg nieuwe samenleving meer dan politiek door Daniël Boomsma onderwijs 65 Bewonersinitiatief en energiecoöperatie Een pleidooi door Marthe Hessselmans door Jurgen van der Heijden voor klein- schaligheid 69 Sociaal-liberalisme revisited In reactie op ‘Wat is sociaal-liberalisme?’ Pieter Fokkink door Kees Vuyk 84 ‘Zoek de vrijheid van 73 Welke kloven kunnen sociaal-liberalen het denken op, D66’ dichten? interview Bericht uit de Eerste Kamer Alexander Rinnooy Kan Medy van der Laan Sociaal-liberaal buiten de politiek 76 Nederland heeft een elite nodig door Piet van Mourik Sociaal-liberaal debat Rob Riemen en Arjo Klamer

78 Hoe het rechts-nationalisme Europa veroverde Boeken interview Kemal Rijken 06 Sociaal- 84 interview Medy van der Laan Sociaal-liberaal buiten de politiek Piet van Mourik liberalen en tweedeling @VMStichting 92 Tweedeling in het Westen dwingt door Paul Teule #deidee democraten tot strategischere samenwerking vanmierlostichting.nl Column Marietje Schaake idee juli 2019 Tweedeling 06 Paul Teule · Sociaal-liberalen en tweedeling 07

De tweedeling in onze samenleving, tussen hoog- en laagopgeleid, kosmopoliet en nationalist, haves and have-nots, staat volop in de belangstelling. Sociaal- liberalen maken zich hier van oudsher zorgen over. Een partij als D66 biedt ook het nodig denkwerk in de vorm van een complete waaier aan ideeën en beleidsvoorstellen om de sociale kloof te dichten, waarbij ook tegen een aantal heilige huisjes wordt aangeschopt. Maar toch moet D66 ook bij zichzelf te rade gaan om de tegenstellingen te bestrijden.

Door Paul Teule

Sociaal-liberalen en tweedeling

De Nederlandse samenleving staat onder spanning. Overal tekenen zich breuklijnen af: tussen haves and have-nots, vast en flex, insiders en outsiders, jong en oud, tussen stad en krimpregio, ‘zwarte’ en ‘witte’ school, jaren dertigbuurt en achterstandswijk en, nog steeds, tussen man en vrouw. Het zijn breuklijnen die kriskras door de samenleving lopen, maar toch ook duidelijk twee groepen uit elkaar spelen: hoog- en lageropgeleiden. Verschil in opleiding lijkt met zoveel andere verschillen Verschil in samen te hangen. opleiding lijkt met zoveel Een goede basis voor elke discussie over tweedeling is het rapport Ge- andere ver- scheiden werelden? van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) uit 2014. Het schillen samen rapport ziet twee tegenover elkaar staande groepen, ‘universalisten’ en te hangen de ‘particularisten’. De universalisten zijn hoogopgeleide stedelingen met een breed sociaal netwerk. Ze zijn bereisd of hebben zelfs in het buitenland gewerkt en staan daardoor zelfverzekerd en met vertrouwen in de wereld, en positief tegenover open grenzen, de EU, mensenrechten, enzovoorts. Ze stemmen vaak op D66 en GroenLinks. De ‘particularisten’ zijn overwegend lager en middelbaar opgeleid, streven naar gezelligheid en geborgenheid. Ze wonen in een krimpgebied, Vinex-wijk of naoor-

foto / herman wouters / herman foto logse arbeiderswijk, en zijn, naast hun familie, voor hun netwerk vooral idee juli 2019 Tweedeling 08 Paul Teule · Sociaal-liberalen en tweedeling 09

aangewezen op hun buurt. Ze voelen zich veelal onzeker over de veran- Als je het officiële, politieke standpunt van D66 deringen die op hen afkomen – EU, migratie, diversiteit, klimaat – en over tweedeling erop naslaat, lees je dat de partij wantrouwen de politiek. Ze zijn eerder geneigd om conflicten om zich zich ‘grote zorgen’ maakt over de tweedeling tus- heen te zien. Ze stemmen vaak PVV of SP. sen groepen ‘die meer en meer langs elkaar heen leven, zonder elkaar te ontmoeten of zich reken- Hoewel de meeste Nederlanders zich (gelukkig nog) ergens tussen deze schap van elkaar geven’ en die ‘van generatie op twee uitersten bevinden, bevat elke groep toch zo’n 20 procent van de generatie wordt doorgegeven’ en ‘een duurzame bevolking en lijkt het erop dat ze vooral bivakkeren op hun eigen breuk- en harmonieuze samenleving ondermijnt’. En vlak. Vooral de hogeropgeleiden trekken zich terug in hun eigen gelede- dat terwijl ‘in een rechtvaardige samenleving’ ren; trouwen vooral met elkaar (een kwart van de academici woont zelfs iemands ‘afkomst’ nooit zijn of haar ‘toekomst’ samen met een partner van dezelfde studie), wonen in dezelfde buurten, mag bepalen. In het verkiezingsprogramma van lezen dezelfde kranten en kijken dezelfde tv-programma’s. En sturen 2017 lees ik: ‘D66 wil muren afbreken in onze hun kinderen naar dezelfde scholen. hokjesmaatschappij. Waarin we niet tegenover elkaar staan, maar naast elkaar.’ Het probleem is natuurlijk dat daardoor de banen, het geld, de contacten en de kennis – het economisch, sociaal en cultureel kapitaal – zich op- D66 pleit dan ook voor talloze maatregelen, hoopt in een hoek van de samenleving en daar van generatie op generatie met name investeringen in onderwijs, vroeg- en wordt overgedragen. In die hoek bevindt zich ook de poule aan potentiële voorschoolvoorzieningen, in het praktijkonder- Deze zichzelf politici, omdat daar de middelen, voorwaarden en voorbeelden zich bewijs en in een leven lang leren. Maar ook maat- versterkende vinden om überhaupt op het idee te komen om politiek actief te worden. regelen op het gebied van (kinder)armoede, tweedeling sociale huurwoningen en meer zekerheid op de is punt van D66 tegen de tweedeling arbeidsmarkt, enzovoorts. Daarbij worden grote Deze zichzelf versterkende tweedeling is punt van grote zorg voor soci- systeemingrepen ingezet en heilige huisjes om- grote zorg voor aal-liberalen. Als sociaal-liberalisme in de kern (1) de visie is dat iemand vergeduwd – denk aan het vaste contract. sociaal-liberalen alleen echt vrij kan zijn wanneer het de mensen en de middelen om zich heen vindt waarmee hij of zij zich kan ontplooien en (2) de ambitie De belangrijkste D66-politici nemen de handschoen ook nadrukkelijk Toch wringt om elk individu zoveel mogelijk middelen en kansen te bieden, dan is op. Rob Jetten sprak in zijn eerste interviews al van ‘de groeiende maat- er iets en dat de groeiende scheefgroei een essentieel vraagstuk. Daarbij komt dat de schappelijke tweedeling’ als het belangrijkste onderwerp voor D66, naast heeft met tweedeling de steun voedt voor populisten die – zeker op rechts – niet het klimaat. In zijn Kerdijk-lezing hekelde hij de ‘muren’ tussen groepen precies dat alleen weinig concreets doen aan kansenongelijkheid, maar bij wie mensen die afgelopen decennia zijn gebouwd. ‘Kansengelijkheid’ was bij ook de liberale democratie niet in goede handen is. In zijn essay ‘Wat is de afgelopen Provinciale Statenverkiezingen voor lijsttrekker Annelien optimisme sociaal-liberalisme?’ schrijft directeur van de Van Mierlostichting Coen Bredenoord de ‘grote drijfveer om campagne te voeren’. en vertrouwen Brummer niet voor niets dat de tweedeling een van de grootste maat- te maken schappelijke uitdagingen is die sociaal-liberalen, gezien hun geschiede- Eigenlijk is er, wat ideologie, standpunten en politici betreft, alle reden nis, in deze tijd aan moeten gaan. Hij citeert onder andere Pieter Cort van om optimistisch te zijn en op D66 te vertrouwen om de tweedeling aan te der Linden (de jurist en latere premier waar Mark Rutte graag naar ver- pakken. wijst) die in 1886 schrijft dat ‘al te dikwijls’ werd vergeten dat het liberalisme ‘niet alleen negatief is, afwering van ongegronde overheersching, Ongelijkheid van vertrouwen maar ook positief, bevordering van individueele vrijheid’. Vrijheid heeft Toch wringt er iets en dat heeft met precies dat optimisme en vertrou- een ‘negatieve’ dimensie (de afwezigheid van barrières, opgelegde be- wen te maken. Als we teruggaan naar het rapport van het SCP en de perkingen) en een ‘positieve’ (de aanwezigheid van middelen) en vereist, WRR lezen we dat vooral universalisten, waaronder de D66-politicus, de zoals Brummer terecht schrijft, altijd gezamenlijke actie. D66-stemmer, ondergetekende, een ‘open’ en ‘vertrouwende houding’ houding hebben, geloven dat het allemaal goed komt, dat de wereld voor De Van Mierlostichting verzet ook bewonderingswaardig veel denkwerk hen open ligt, dat verandering kansen biedt en dat de politieke institu- over dit onderwerp. Denk aan de essays ‘Kansengelijkheid is toe aan ties van hen zijn, of er in ieder geval vóór hen zijn. We lezen ook dat bij herkansing’ (2019), ‘Burgerschap. Een sociaal-liberale visie’ (2019), ‘Van deze hoogopgeleide groep de laatste decennia enorm is toegenomen, nieuwkomer naar Nederlander. Een sociaal-liberale visie op migratie, vooral het vertrouwen ten aanzien van globalisering en Europa. Bij de asiel en integratie’ (2018) en ‘Een sociaal-liberale visie op de toekomst particularisten is dat vertrouwen de laatste decennia juist verdwenen. van werk’ (2017) – doorwrochte publicaties die de tweedeling direct en Het rapport suggereert dat partijen zoals D66 en de PVV juist ten tonele indirect aanpakken. zijn gekomen om deze twee achterbannen te bedienen. idee juli 2019 Tweedeling 10 Paul Teule · Sociaal-liberalen en tweedeling 11

Deze suggestie zal elke rechtgeaarde D66’erverre van zich werpen: D66 tussen ECB, ECR en ESM, nog begrijpen dat iemand dat niet kan? Kun je verwelkomt de hoogopgeleide stem, maar is ten principale niet ‘zijn’ be- als je zelf verschillende identiteiten koestert – zeg, de Venlose, Limburg- langenpartij. D66 wil geen partij zijn van de elite, laat staan een partij van se, Nederlandse én de Europese – nog begrijpen dan deze voor iemand de elite voor de elite. D66 is opgericht om de kloof tussen een machtige anders de Europese identiteit ten koste gaat van de Nederlandse? elite en de rest te dichten. In 1968 sprak Hans van Mierlo op een partij- congres van een ‘steeds hogere steeds, ondoordringbaarder muur tussen Zit de oplossing in ‘oplossingen’? machthebbers aan de ene kant en de gewone mensen aan de andere.’ D66 Je kunt zeggen dat als alle oplossingen van D66 doorgang vinden en de is een ideeënpartij die overloopt van plannen en oplossingen die ieder- tweedeling wordt tegengegaan, vooral de kloof in opleiding, ook de on- een ten goede zouden moeten komen. gelijkheid in vertrouwen zal afnemen. Of in elk geval zal het vertrouwen bij de particularisten toenemen. Maar daar wreekt zich de paradox dat Maar de ironie is dat D66 daardoor ook een toevluchtsoord is geworden D66 daarvoor wel nu het vertrouwen ook moet krijgen van die groep, we- voor hoogopgeleiden: het aandeel wo’ers en hbo’ers onder de D66-stem- tende dat D66 het hoogopgeleide electoraat moet delen met VVD, Groen- mers is sinds begin jaren ’70 spectaculair gestegen van 12 procent naar Links en andere partijen. En dan is het de vraag op of het hebben van de maar liefst 67 procent nu – het hoogste percentage van alle politieke beste ideeën en oplossingen genoeg is om het vertrouwen te winnen van partijen. Het betekent dat het sociaal en culturele kapitaal dat D66’ers die groep mensen die het niet hebben. Particularisten die nu afwisse- sowieso al van huis uit meebrengen ook nog eens groeit: netwerken lend PVV, SP, 50plus of FvD stemmen, doen dat vaak omdat ze daar hun groeien wanneer ze aan elkaar worden gekoppeld, en kennis, zeker ook wantrouwen kwijt kunnen. Alle aandacht gaat vervolgens uit naar deze kennis over politieke instituties, neemt toe wanneer je met elkaar van partijen, de chaos en teleurstellingen die ze vaak veroorzaken, de rechts- In ieder geval gedachten wisselt. En dat betekent dat het daarop gebaseerde vertrou- staat die onder druk staat, belangrijke dossiers als klimaatverandering is er een groter wen nog wordt versterkt. Als je je omringt met mensen die met vertrou- die blijven liggen – reden te meer om deze groep kiezers op te zoeken. antwoord wen en optimisme in de wereld staan en zich ook open naar jou opstel- nodig op de len, krijg je vanzelf ook meer vertrouwen in hen en in jezelf. Vertrouwen Alexander Pechtold ging in zijn boek ‘Henk, Ingrid en Alexander’ uit lokt vertrouwen uit. 2012 in gesprek met mensen die, om wat voor reden ook, bij de laatste tweedeling verkiezingen op de PVV hadden gestemd. Oud-D66-leider Jan Terlouw dan enkel Op zich is het natuurlijk geen probleem dat het vertrouwen binnen en sprak in 2016 in een uitzending van De Wereld Draait Door direct in de oplossingen tussen de achterban, leden en politici van D66 sterk is – integendeel. camera over het ‘touwtje uit de brievenbus’, dat stond voor het vertrou- Maar het risico bestaat dat je vanuit dat vertrouwen niet meer begrijpt wen in elkaar, van burgers in de politiek, en vice versa. Hij koppelde zijn hoe het is om géén vertrouwen te hebben. Kun je als je – ik put voor pleidooi voor meer vertrouwen aan de klimaatverandering en het verlies deze typeringen weer even uit Gescheiden werelden? – orde, betekenis en aan biodiversiteit, dat politiek en bevolking samen moeten oplossen zekerheid ontwaart in de samenleving en gemakkelijk kunt schakelen en in een ‘vertrouwensdemocratie’. Dit zijn belangrijke initiatieven, maar inspelen op veranderingen, wel écht begrijpen hoe het voor de particu- misschien is er een groter, structureel gebaar nodig, in het programma, larist is om de samenleving grillig en betekenisloos te vinden en weer- in de waarden die worden uitgedragen, in de toon van D66-politici? In Het laat stand te voelen tegen verandering? Maakt vertrouwen niet per definitie ieder geval is er een groter antwoord nodig op de tweedeling dan enkel onbelicht dat blind voor wantrouwen? oplossingen. vertrouwen zélf juist ook De eerste sociaal-liberale ‘richtingwijzers’ van waaruit D66-politici De filosoof John Rawls vond dat het succes van een (rechtvaardige) denken en handelen is: ‘Vertrouw op de eigen kracht van mensen’. Er zit samenleving af te meten is aan de positie van de minst bedeelden. onderdeel een behartigenswaardige liberale analyse achter dit uitgangspunt (kort Misschien zou D66 bij de volgende verkiezingen pas van succes moeten Paul Teule is docent uitmaakt en goed dat de meeste mensen zelf sterk en vindingrijk genoeg zijn om spreken als het aantal lageropgeleiden stemmen is toegenomen. 1 politieke economie van iemands hun leven vorm te geven). Toch is dit standpunt geformuleerd vanuit aan de Universiteit van ‘eigen kracht’ het vertrouwensvolle mensen wereldbeeld van de D66’er. Maar het laat Amsterdam en auteur onbelicht dat vertrouwen zélf juist ook onderdeel uitmaakt van iemands van het boek Vrijheid ‘eigen kracht’. Andere richtingwijzers zijn ook vatbaar voor deze kritiek: voor gevorderden (2016). ‘streef naar een harmonieuze en duurzame samenleving’ is geen aan- trekkelijke, en wellicht zelfs onmogelijke ambitie in de ogen van iemand met een ‘conflictperspectief’ en weerzin tegen duurzaamheid. ‘Denk en handel internationaal’ lijkt, gezien onze onlosmakelijke verbondenheid in ons handelen met de wereld, meer dan logisch, maar past niet in de logica van de particularist. Neem Europese integratie: kun je als je zelf begrijpt wat het verschil is tussen de Europese Raad en Raad van Europa, idee juli 2019 Tweedeling 12 Kees Vuyk · Nieuwe ongelijkheid vraagt om nieuwe politiek 13

De gelijke kansenpolitiek heeft nieuwe vormen van De politiek van gelijke kansen wordt vaak gezien als een groot succes. De positieve gevolgen ervan zijn dan ook onmiskenbaar. Maar, helaas, ongelijkheid als onbedoeld gevolg. Ongelijke mensen er zijn niet alleen positieve gevolgen. Over de negatieve gevolgen wordt gelijke kansen geven is niet rechtvaardig. De politiek echter nooit gerapporteerd. Gelijke kansenpolitiek is meer dan alleen een beleidsinstrument. Het is ook een heilig ideaal. En zulke idealen moet op zoek naar manieren om om te gaan met beroof je niet van hun glans. Toch is dat wat ik in mijn boek Oude en verschillen tussen mensen. Een pleidooi voor klein- nieuwe ongelijkheid gedaan heb. Ik heb laten zien dat verheffing scha- duwzijden heeft en dat de schaduwen donkerder worden naarmate we schaligheid. er minder naar kijken. Door Kees Vuyk In dit essay wil ik een negatief gevolg van verheffing uitwerken en laten zien hoe dit leidt tot de schimmen van het populisme.

Een nare bijwerking van gelijke kansenpolitiek is dat zij leidt tot wat je het beste kunt beschrijven als een braindrain. We zijn niet gewend dit woord in deze context te gebruiken. Met het woord braindrain benoe- Nieuwe ongelijkheid men we normaal gesproken het verschijnsel dat mensen met talent uit arme landen en werelddelen vertrekken om in meer welvarende landen hun geluk te beproeven. De Verenigde Staten zijn er groot door gewor- vraagt om den. Steeds nieuwe migratiegolven brachten voortdurend nieuw talent het land binnen. Eerst vooral uit Europa, later ook uit Azië en Latijns nieuwe politiek Amerika. De migranten vormden geen doorsnee van de bevolking van het land van herkomst. Het waren sowieso mensen die een avontuur aandurfden. Vaak beschikten ze ook over enig kapitaal, waaronder ook intellectueel kapitaal. Tegenwoordig komt veel talent de Verenigde Over de Sociale ongelijkheid was eeuwenlang een kwestie van afkomst. Staten binnen via de universiteiten, als student. De besten blijven na de negatieve Waar je wieg had gestaan bepaalde je sociale status. Kinderen hadden studie hangen. Het is deze constante aanwas van burgers die meer dan gevolgen van weinig keus. De meeste jongens volgden hun vader naar het land of de gemiddeld iets kunnen, die van Amerika het land hebben gemaakt waar de politiek fabriek, meisjes sleten hun levens net als hun moeders achter het was- vele innovaties zijn begonnen. Een voorbeeld van de andere kant van bord en het aanrecht. het proces levert Ierland. Eeuwenlang was het gebruikelijk dat iedere Ier van gelijke met talent en ambitie de zee overstak om in Engeland (en later ook in kansen wordt In democratische samenlevingen ontstond onvrede over deze situatie. Amerika) een bestaan op te bouwen. Ierland zelf bleef daardoor een land echter nooit Wat heb je aan stemrecht, als je over zoiets fundamenteels als je rol in de waar weinig gebeurde. Dat bleek bijvoorbeeld uit de enorme invloed die gerapporteerd samenleving geen zeggenschap hebt? In de twintigste eeuw gaan overhe- de katholieke kerk er lange tijd uitoefende. De geestelijkheid was vrijwel den actief proberen hun burgers meer kansen te geven om zelf hun eigen de enige aanwezige elite en zij leidde het land naar culturele stilstand. leven vorm te geven. De beste manier om dat beleid te realiseren leek Dat alles veranderde toen Ierland in 1973 lid werd van de Europese Unie, te zijn om de rol van sociale factoren in het onderwijs terug te dringen. nadat het een jaar eerder bij referendum de bijzondere status van de kerk Sociale status van ouders, hun geloof, opleiding, baan of inkomen zouden had afgeschaft. In deze nieuwe constellatie was het voor jongeren niet niet langer invloed mogen hebben op de onderwijskansen van kinderen. meer noodzakelijk om het land te verlaten om zich te kunnen ontplooien. Het land maakt sindsdien een geweldige opbloei door, economisch Ieder kind zou de kans moeten krijgen zijn of haar leertalenten ten zowel als cultureel. Braindrain is geen onschuldig proces: het bepaalt volle te benutten. We spreken van een politiek van gelijke kansen of van het lot van naties. Wie zijn land wil opstuwen in de vaart der volkeren verheffingspolitiek. En inderdaad heeft deze politiek ertoe geleid dat doet er daarom goed aan immigratie van talent te bevorderen. Het eigen het aantal kinderen dat hun onderwijscarrière afsluit met een diploma talent van een land is altijd maar beperkt tot een bepaald percentage uit het hoger onderwijs enorm is toegenomen. De sociale mobiliteit van de bevolking. Je kunt dat aandeel vergroten door talent van elders stijgt navenant. Heel veel jongeren ontstijgen in de tweede helft van de binnen te laten. Omgekeerd hebben veel autocratisch geregeerde landen twintigste eeuw het milieu van hun ouders. Ik vermoed dat de culturele vaak weinig moeite met het vertrek van talent: het helpt de heersers het revoluties die in diezelfde periode inzetten en de emancipatie van vrou- volk dom te houden. wen, homoseksuelen en andere minderheden tot gevolg hebben ook op de conto van deze politiek geschreven kunnen worden. idee juli 2019 Tweedeling 14 Kees Vuyk · Nieuwe ongelijkheid vraagt om nieuwe politiek 15

Mijn punt is nu dat deze braindrain zich niet alleen tussen landen voor- doet. Ze kan ook binnen een land plaatsvinden, tussen regio’s bijvoorbeeld, of tussen stad en platteland, of tussen verschillende lagen van bevolking. In westerse landen hebben deze drie vormen zich allemaal, veelal in combinatie, voorgedaan als gevolg van de gelijke kansenpolitiek in het onderwijs. Toen jongeren uit eenvoudige milieus de kans kregen om te gaan studeren vertrokken zij van het platteland – waar aan het Wie zijn land begin van dit proces nog veruit de meeste mensen woonden, niet alleen wil opstuwen omdat landbouw nog veel werk gaf aan mensen, maar ook omdat veel in de vaart industrieën daar gevestigd waren – naar de steden waar de grote onder- der volkeren wijsinstellingen waren. Na de studie bleven ze vaak in die steden wonen. Daar hadden ze meeste kans op werk op het niveau van hun opleiding. doet er daarom Vaak hadden ze tijdens de studie de partner ontmoet waarmee ze een goed aan gezin stichtten. Hun ouders en intellectueel minder getalenteerde broers immigratie en zusters waren achtergebleven in de dorpen en arbeiderswijken van van talent te de industriesteden. Soms was er als onbedoeld gevolg van de studie een bevorderen culturele kloof ontstaan tussen de studerende kinderen en de rest van het gezin. Ze deelden niet meer dezelfde interesses. Ze lazen verschillende kranten, keken naar andere televisieprogramma’s, stemden op andere politieke partijen. Die kloof voegde zich bij de geografische afstand. Gevolg was dat men elkaar niet meer zo vaak zag. De gestudeerde kinderen creëerden hun eigen gemeenschappen in de steden (en binnen die

steden op den duur weer in eigen wijken). wouters / herman foto

De achtergeblevenen in de dorpen probeerden hun oude leven voort te De achter- zetten. Dat laatste bleek overigens nog niet zo eenvoudig. Want ze wer- geblevenen den wel gemist, die slimme, snel denkende kinderen, die bij het routine- in de dorpen werk niet altijd even handig waren, maar wel van pas kwamen zodra om probeerden wat voor reden dan ook – natuurrampen, ziekte, sociale onlusten en der- We moeten ons voorstellen dat in de leefgemeenschappen van het volk gelijke – de routines haperden en nieuwe oplossingen gewenst waren. die intelligente types wel degelijk invloed hadden. Hun onhandigheid hun oude kon storend zijn. Hun dromerigheid ergernis wekken. Maar vaak genoeg leven voort Het ‘volk’ – om het bovenstaande nog eens in andere termen te beschrij- kwam het goed uit dat de gemeenschap mannen en vrouwen telde die te zetten ven – was vroeger een zeer heterogene groep. Het omvatte sowieso het bij problemen niet bij de pakken neer gingen zitten of grepen naar snelle grootste deel van de bevolking. De elite was altijd klein, niet groter dan oplossingen die uiteindelijk nooit voldeden, maar geduldig op zoek enkele procenten van de bevolking. De omvang van middengroepen – gingen naar echte oplossingen. Op zulke momenten konden zij de voor- ambachtslieden, handelaren, ambtenaren – wisselde per land, maar hoede vormen die de gemeenschap door moeilijkheden heen loodste. ook in landen met een grote derde stand kwam zij niet boven de twintig Het vertrek van die voorhoede uit de volksgemeenschap, doordat zij in procent uit. In het verleden hoorde dus tachtig tot negentig procent tweede helft van de twintigste eeuw ging studeren en vervolgens opging van de bevolking tot het volk. De taak van deze groep was werken met in nieuwe stedelijke gemeenschappen, was daarom een gevoelig verlies. de handen. Het volk werkte op het land en in het huishouden en na de Dat uit zich nu in allerlei ongenoegen waarbij het volk de elite verwijt industriële revolutie in steeds grotere getale ook in fabrieken en mijnen, niet naar hen om te kijken. waar ondanks de inzet van machines handarbeid nog steeds de hoofd- moot van het werk vormde. Maar het was niet zo dat alle leden van het Mijn verklaring van het ongenoegen ziet dus waarheid in dit verwijt. Het volk naar hun aard ook handig en sterk waren. Er zat ook intellectueel is niet de eeuwige klacht van het volk tegen de elite, die hier klinkt. Het talent tussen. We mogen aannemen dat minstens 30% een opleiding op is een stem met een eigentijds geluid, die aandacht verdient. Mijn ver- hoger niveau had aangekund. Een schoolcarrière was voor meesten ech- klaring geeft tevens een plek aan de nostalgie die dikwijls meeklinkt aan ter geen optie. Mensen met een hoog IQ werkten dus op het land en in de het verwijt, de toon dat alles vroeger beter was. Natuurlijk wat dat niet fabrieken of hakten kolen in mijnen. Nog tot ver in de twintigste eeuw over de hele linie het geval. Economisch en fysiek hadden de arbeiders was het gebruikelijk dat vrouwen, ongeacht talenten en opleiding, hun en kleine middenstanders het vroeger echt niet beter. Maar sociaal en leven wijden aan huishouden en gezin. cultureel zou er voor hen wel eens iets ten nadele kunnen zijn veran- idee juli 2019 Tweedeling 16 Kees Vuyk · Nieuwe ongelijkheid vraagt om nieuwe politiek 17

derd. Hun gemeenschappen waren meer divers, met meer verschillende Helaas laten allerlei factoren die het pakken van kansen beïnvloeden, talenten. Daardoor kon men er meer kracht aan ontlenen. Mensen had- zich niet sturen. Intelligentie is er één van. (Andere zijn: fysieke aan- den zwaar en eentonig werk, maar ze maakten wel deel uit van een groep trekkelijkheid, atletische vaardigheden). Wanneer je ongelijke mensen met een duidelijke identiteit. Herkenbare leiders gaven die groep inhoud gelijk behandelt is de uitkomst onvermijdelijk ongelijk. Een politiek die en richting. Hun leven en werken was ergens voor. In de linkse beweging dat onrechtvaardig vindt, moet op zoek naar rechtvaardige manieren waren arbeiders en mijnwerkers gedurende de twintigste eeuw de ware om mensen ongelijk te kunnen behandelen. dragers van de vooruitgang. De groeiende welvaart was in laatste in- Welke stantie aan hen te danken. Dat maakte het mogelijk over de nare kanten Eén ding wil ik daarover zeggen. Dit type rechtvaardigheid wordt niet Nederlander van het arbeidersbestaan heen te kijken. Nu hun identiteit onduidelijk bereikt door wetgeving uit Den Haag. Het kan alleen benaderd worden kent nog Populistische geworden is, blijft alleen nog het besef over marginaal te zijn. Daarmee op het laagste niveau. Voor de politiek zijn dat: buurten en dorpen, liefst de mensen politieke is het moeilijk leven. zo klein mogelijk. Daar kan men besluiten uitzonderingen te maken voor mensen die dat nodig hebben – omdat men elkaar kent. Juist dat die in zijn entrepreneurs gemeenteraad springen in Populistische politieke entrepreneurs springen in het gat dat het vertrek niveau is in Nederland echter weggevaagd. Welke Nederlander kent van de oude voorhoede heeft achtergelaten. Zij doen zich voor als man- nog de mensen die in zijn gemeenteraad zitten? In een dorp kwam je ze zitten? het gat dat het nen (en soms vrouwen) van het volk en beloven het een nieuwe iden- vroeger op straat tegen en kon je een gesprek met ze beginnen. (Was dit vertrek van de titeit te geven. Die nieuwe identiteit is echter een afgeleide. Hij komt directe contact niet ook een belangrijk motief om de gemeentepolitiek oude voorhoede niet voort uit de eigen rol van het volk in de samenleving – zoals die van in te gaan: iets doen voor mensen met wie je samenleeft. Is het verdwij- heeft achter- dragers van de vooruitgang – maar uit de tegenstelling tussen eigen volk nen daarvan de reden dat het zo lastig is geworden kandidaten voor gelaten en ‘de anderen’: arbeiders uit andere landen, migranten en hun nako- gemeenteraden te vinden?) Ondanks een retoriek van decentralisatie melingen, ook al maken die soms al enkele generaties deel uit van de is de afstand tussen burgers en bestuurders de laatste decennia steeds samenleving, vluchtelingen, illegaal en legaal en ja, ook de elite die zich groter geworden. Er zijn hogere niveaus bijgekomen (Europa), terwijl het lot van deze ‘anderen’ meer lijkt aan te trekken dan dat van het eigen het laagst niveau (de gemeente) zich steeds verder verwijderd heeft. Dat volk. Het is maar een zwakke identiteit die deze populistische leiders in veel mensen zich aangetrokken voelen tot personen die zich als leiders de aanbieding hebben, ook al proberen ze hem aan te vullen met enkele voordoen heeft volgens mij ook ermee te maken dat veel politieke syste- folkloristische noties: zwarte piet, de paashaas en de kerstboom of, heel men volledig anoniem zijn geworden. Het wordt tijd dat de politiek weer in het algemeen, ‘de christelijke cultuur’, ook deze niet gevuld vanuit het gezicht krijgt van mensen uit je directe omgeving, die je aanspreken een positieve notie van christendom, maar slechts vanuit de oppositie kunt en die jou, ja, misschien ook in de gaten houden en inspringen als eigen religie versus die van de anderen. Deze zwakke identiteit maakt – je dreigt te ontsporen. Ik weet, daar zitten risico’s aan. Het was vroeger gelukkig – dat het populisme maar bij een deel van het volk aanspreekt, niet altijd beter. Om die risico’s in te perken wil ik ten slotte de suggestie en dan nog primair als proteststem. Toch moeten we het gevaar van deze tot vernieuwing van de democratie in herinnering brengen die de Vlaam- beweging niet onderschatten. Het feit dat het populisme altijd een tegen- se schrijver David van Reybrouck enkele jaren geleden naar voren bracht: stander nodig om zichzelf te bepalen, maakt dat het werkt als een lont denk aan loting als systeem voor de selectie van bestuurders. Juist op het in het kruitvat. Plotseling kan de tegenstander een echte vijand worden. laagste bestuursniveau, dat ik hier voor ogen heb, zou dat wel eens het Kees Vuyk is filosoof Ook een minderheid kan dan een ramp veroorzaken. ei van Columbus kunnen zijn. Het maakt dat iedereen op zijn beurt mee- en psycholoog. Voor doet en het dwingt mensen zich bezig te houden met mensen die anders zijn boek Oude en De politiek van gelijke kansen heeft als onbedoeld effect dat in de huidi- zijn dan zijzelf. 1 nieuwe ongelijkheid, ge samenleving intelligentie een van de belangrijkste ordeningsprinci- Over het failliet van het pes is geworden. Aan de onderkant van de samenleving heerst daarom verheffingsideaal kreeg nu niet alleen armoede maar ook geestelijke armoede. Dat is nieuw. Die hij in 2018 de Socrates armoede bestrijden we niet alleen met financiële hulp. Ook onderwijs, wisselbeker voor het hoe belangrijk ook, zal de kloof niet dichten. Er blijft altijd een behoor- meest prikkelende lijke groep van mensen die van onderwijs weinig profijt trekken. Deze filosofische boek. mensen hebben het nodig dat zij ingebed zijn in grotere verbanden, waarbinnen andere mensen met meer intelligentie hen, waar nodig, bijsturen.

De moderne politiek is erop gericht alle mensen gelijk te behandelen. Voor het sociaal-liberalisme houdt dit in: het individu centraal stellen. Dan sluit je immers de invloed van factoren als afkomst, ras, geslacht, seksuele oriëntatie enzovoorts uit. Iedereen heeft dan dezelfde kansen. idee juli 2019 Tweedeling 18 Daniël Boomsma · De mythe van de klassenloze samenleving 19

Waar denken in termen van klasse ooit doodgewoon was, is het nu taboe, zeker onder liberalen. De meritocratie en emancipatie brachten de afgelopen decennia toch de zege van een klassenloze samenleving? Nieuwe scheidslijnen in Europa tonen echter dat klasse terug is van weggeweest.

Eind 2018 werd Frankrijk opgeschrikt door hevige en zelfs geweld- dadige protesten van Les Gilets Jaunes. Vele duizenden Fransen, met gele veiligheidshesjes aan, protesteerden tegen de voorgenomen fikse belastingverhoging van de regering Macron, die de prijzen aan de ben- zinepomp omhoog zouden doen schieten: 1 euro en 59 cent per liter, een stijging van 17%. Het protest groeide uit tot een aanklacht tegen een regering die een onderlaag van de samenleving zou zijn vergeten.

Macron zèlf stelde dat ‘geen belasting het waard is, de eenheid van de na- tie op het spel te zetten.’ Maar die eenheid leek niet op het spel te staan: een ruime meerderheid van de Fransen stond sympathiek tegenover de Gilets Jaunes. Hoe divers de daaropvolgende eisen en motivaties ook waren, en hoe gewelddadig sommige kanten van het protest ook bleken, ze bewezen dat Frankrijk te maken heeft met groeiende klassentegenstellingen. Le Monde durfde het zelfs aan te spreken van een ‘klassenoorlog’, een fundamentele botsing van materiële belangen tussen groepen. De mythe van Dat Macron en zijn liberale vrienden verrast leken, was omdat zij zijn verleerd na te denken in termen van klasse. Dit zou iets uit het verleden zijn. Maar in Frankrijk, in Europa, is klasse terug van (nooit) weggeweest. Steeds vaker wordt gesproken van scherpere maatschappelijke scheids- de klassenloze lijnen en ongelijkheden. Ook in Nederland. Zo stelt het Sociaal Cultureel Planbureau dat Nederland een randstedelijke gevestigde bovenlaag kent met kapitaal en economische kansen, die de vruchten plukt van nieuwe samenleving welvaart, globalisering, Europa en migratie, maar ook een onderlaag met weinig zekerheid over werk en inkomen. De belangen van die groepen Door Daniël Boomsma botsen. Sommige klassen ervaren de nadelen van maatschappelijke ontwikkelingen als globalisering en het politiek beleid dat daarop volgt. Anderen hebben er baat bij, klampen zich aan hun privileges vast en geven die door aan hun kinderen. idee juli 2019 Tweedeling 20 Daniël Boomsma · De mythe van de klassenloze samenleving 21

‘Moderne mensen liberalisme’ handel. Deze ‘nieuwe bourgeoisie’ van ‘Hoger Frankrijk’ weet zich door Dat het tegenwoordig nog maar zelden over klasse gaat, hangt samen zelfsegregatie verzekerd van een volwaardige en toekomstbestendige met een aanname onder voornamelijk hogeropgeleiden dat wezenlijke plek in de samenleving. belangentegenstellingen in de samenleving zijn verdwenen door enorme Macron is welvaartsgroei en toegenomen sociale mobiliteit. In een geïndividua- ‘Lager Frankrijk’ aan de andere kant, dreigt onzichtbaar en overbodig te volgens Guilluy liseerde meritocratie zijn verschillen tussen groepen een kwestie van worden. Die groep bestaat voornamelijk uit de (voormalige) arbeiders- de president nuance. Wie in gegoede liberale kringen over klasse begint, stuit dan ook klasse en de lage middenklasse, de verliezers. Zij hebben te maken met voor een klasse doorgaans op onbegrip. ‘Zo spreken in termen van groepen doet geen dalende levensstandaarden, stagnerende inkomens en weinig uitzicht Wie in gegoede recht aan de werkelijkheid,’ klinkt het dan. Elk individueel geval is an- op vast werk. Die klasse – 60% van de bevolking – leeft in de ‘periferie’. waar het goed liberale kringen ders. De sociaal-economische en politieke categorie die klasse ooit was, Dit is het Frankrijk van dorpjes, buitenwijken van grote steden en mid- mee gaat over klasse lijkt nu een taboe. delgrote stadjes waar de welvaart wegsijpelt, bedrijven en ondernemers begint, stuit dan niet willen zitten, universiteiten niet zijn te vinden en banen verdwij- Die manier van denken gaat uit van het idee van de klassenloze samen- nen. De ‘Lager Frankrijk’ klasse laat zich niet beperken tot etnische ook doorgaans leving. Er is in de politiek immers altijd zoiets als een ‘win-win’ situa- achtergrond, integendeel. Ook mensen met een migratieachtergrond, die op onbegrip tie: zolang de welvaart groeit, kan die door rationeel beleid ten goede voornamelijk in stedelijke buitenwijken wonen, vallen eronder. komen aan iedereen. Deze dominante opvatting noemde de Brits-Franse schrijver en journalist Ben Judah een soort ‘moderne mensen liberalis- Wat Guilluy aankaart is de mythe van de klassenloze samenleving uit het me’. In een artikel in American Interest omschreef hij dat liberalisme als ‘moderne mensen liberalisme’ waar Judah over spreekt. De omarming een stroming die vergeten is dat in een wereld met beperkte middelen er van die mythe komt de bovenklasse goed uit. Ze komt zo niet over als altijd groepen zijn die winnen en groepen die verliezen, óók in welvaren- een egoïstisch. Er zijn immers geen klassen, en dus ook geen wezen- de en (schijnbaar) geëmancipeerde liberale democratieën. Het is zelfs een lijke klassentegenstellingen. Er zijn alleen ‘netwerken’. Maar terwijl fundamenteel aspect van politiek. Macron dacht echter niet in termen een bovenklasse zich verschuilt achter ‘geruststellende retoriek’, is de van belangentegenstellingen tussen klassen. Dat maakte het sluimeren- werkelijkheid anders. Er is weliswaar geen ‘duistere motivatie om de de onbehagen voor hem onzichtbaar. Macron’s ‘pro-groei’ beleid bleek armen uit te drijven’, maar het Frankrijk van de periferie is simpelweg bovendien een beleid waar vooral een toplaag van profiteerde. Zo gingen overbodig. Parijs, centrum van welvaart en macht, is nodig – plekjes als welgestelde Fransen er in koopkracht sterk op vooruit, ook door het af- Cantal, Neuilly-sur-Seine en Béthune niet. Een Franse krant schreef zelfs schaffen van de belasting op vermogen in onroerend goed. Judah schrijft: provocerend: Parijs in 2019 is wat Versaille in 1789 was.

“Politiek werd teruggebracht tot onenigheden over het verdelen van een steeds groter wordende taart. Maar nu een eerlijke verdeling van [de opbrengsten van] groei op lossen schroeven staat, en technocratische oplossingen om dat te corrigeren falen, is politiek als strijd terug.” De moeilijkheid is dat er De Franse geograaf Christophe Guilluy voorspelde deze ontwikkeling vandaag de dag al ruim vóórdat de gele hesjes in opstand kwamen. In 2014 schreef hij geen taal voor La France périphérique, een schets van nieuwe sociale breuklijnen in Frankrijk. In zijn vorig jaar verschenen boek Twilight of the elites. Pros- handen is om de perity, the periphery and the future of France reikt hij opnieuw woorden tegenstellingen aan om te denken over klasse. Termen als klassenstrijd, klassenstrategie, te bestrijden onderklasse en bovenklasse zijn de rode draad van zijn, geregeld retori- sche, betoog.

Macron is volgens Guilluy de president voor een klasse waar het goed mee gaat. Die klasse van winnaars plukt de vruchten van globalisering, terwijl een andere klasse er vooral de negatieve gevolgen van onder- vindt. Die tegenstelling is geografisch te duiden. Er zijn in Frankrijk door globalisering nieuwe ‘citadels’ ontstaan: in de centra van grote steden als Parijs worden welvaart, en culturele en politieke invloed gecentreerd. Er woont een ‘dominante klasse’ die baat heeft bij ‘offshore’ productie, internationalisering van arbeid, goedkope migrantenkrachten en vrij- idee juli 2019 Tweedeling 22 Daniël Boomsma · De mythe van de klassenloze samenleving 23

Klassentegenstellingen in Nederland leven. Het zijn bepaalde groepen die buiten de boot vallen. Dat dit ook Guilluy benadrukt dat het hem niet te doen is om de aloude discussie tot politiek ongenoegen leidt in de door een bovenlaag gedomineerde tussen rijk en arm. Het bekritiseren van ‘de rijken’, net zoals het pleiten Nederlandse democratie, is niet verrassend. voor het basisinkomen, is slechts een afleidingsmanoeuvre om het maar niet over de nieuwe klassentegenstelling te hebben. Die tegenstelling Volgens geograaf Ewald Engelen is het onvermogen in termen van klasse gaat over iets fundamentelers: de afbrokkelende samenhang tussen de te spreken toe te wijzen aan het feit dat ‘wij niet meer over de woorden bovenkant en een onzichtbaar wordende onderkant van samenlevingen beschikken om belangentegenstellingen te thematiseren’. Het is dus een in Europa. politiek onvermogen. Dat is deels te wijten aan wat Engelen de ‘techno- cratisering van de academische economiebeoefening’ noemt. Economi- Guilluy twijfelt er niet aan dat de nieuwe klassentegenstellingen ook sche vraagstukken zijn wiskundige analyses geworden. Anderzijds is er buiten Frankrijk aan de orde zijn. Er is een periferie in de Verenigde een culturele weigering bij veel mensen zichzelf in te delen in klassen Staten en in het Verenigd Koninkrijk, waar mensen voor Brexit stemden – ‘tenzij in één grote amorfe middenklasse...’ zo schrijft het SCP. Klasse of in de stedelijke buitenwijken waar in 2011 rellen uitbraken. En er is in Nederland gaat zo meestal over hockeyers uit het Gooi, getatoeëerde een periferie in Nederland, in provincies en in buitenwijken van steden. Hagenezen of de grachtengordelelite, in plaats van materiële belangen- In Nederland is de situatie natuurlijk niet hetzelfde als in Frankrijk. Toch tegenstellingen. Tussen een dergelijke relativering en volledige ontken- Onder de zijn op z’n minst de symptomen ervan zichtbaar. Waar klassenbelangen ning zit maar een kleine stap. ontkenning vroeger waren ondergebracht in het verzuilde systeem – arbeider en of niet zien notaris zaten in hetzelfde schuitje – is die lotsverbondenheid met de Rationele en irrationele politiek van klassen- ontzuiling verdwenen. Onder de ontkenning of niet zien van klassentegenstellingen, schuilt het gevaar van ‘klasseanimositeit’. Dit gaat om onbegrip, paternalisme tegenstellingen, Toch worden de scherpe randjes van nieuwe klassentegenstellingen in of regelrecht dedain. De reactie op de gele hesjes in Frankrijk liet dat schuilt het Nederland doorgaans vermeden of weg gerelativeerd in het taalgebruik. vooral zien. Het dedain komt noodzakelijkerwijs voort uit het ‘win-win gevaar van Dat er vaker van ‘hoog- en laagopgeleiden’ wordt gesproken is daar illus- denken’ van een bepaald soort liberalisme. Er bestaat in dat denken een ‘klasse- tratief voor. Het is ook niet zo dat alle maatschappelijke tegenstellingen tweedeling tussen een rationele en een irrationele politiek: een politiek animositeit’ worden gevoed door klassentegenstellingen. De socioloog Max Weber van de fictie zonder ‘oplossingen’ en een politiek van de feiten met ‘op- (1864–1920) maakte bijvoorbeeld al een onderscheid tussen ongelijkheid lossingen’. Zo ontaarden goede bedoelingen in dedain over de klassen, op het gebied van cultuur (‘stand’), economie (‘klasse’) en politiek (‘par- die lijken te kiezen voor de politiek van de fictie. In sommige liberale tij’). Het Sociaal Cultureel Planbureau durfde het niet zo lang geleden kringen heerst het idee dat politiek zo is verworden tot een strijd tussen wel aan de term klasse te gebruiken. Enerzijds constateerde het SCP in ‘verlichte, vooruitkijkende aanhangers van de open samenleving’ en de Toch worden Verschil in Nederland (2014) en Gescheiden werelden (2014) een steeds ‘verdedigers van het verleden’, in de woorden van Guilluy. Typerend voor de scherpe groter wordende kloof langs lijnen van opleiding, ‘de nieuwe kloof of die vermeende tegenstelling waren de woorden van de Franse filosoof randjes van tweedeling in de Nederlandse samenleving’. Die tegenstelling is cultu- Bernard Henri-Levy over Brexit: ‘De overwinning van het kleine op het nieuwe klassen- reel (‘stand’). grote, van domheid op geestrijkheid.’ tegenstellingen Anderzijds schetste het SCP nieuwe klassentegenstellingen. Aan de ene De positie van morele superioriteit onder sommige Fransen degradeerde in Nederland kant zijn een kapitaalarm ‘precariaat’ en onzekere werkenden te vin- een onderklasse tot onnadenkende onaangepasten. In een artikel geti- doorgaans den, vrij naar Guilluy ‘Lager Nederland’. Zij zijn pessimistisch over de teld ‘De klassenoorlog van Frankrijk’ blikte Le Monde Diplomatique in vermeden toekomst. Aan de andere kant staat een kapitaalkrachtige ‘gevestigde februari dit jaar terug op wat opiniemakers en kranten hadden geschre- bovenlaag’. Zij zijn tevreden en optimistisch. Een geografische segregatie ven over de protesten van de gele hesjes. ‘Gele hesjes, zal de domheid tussen die twee klassen is er ook – al is die minder sterk dan in Frank- winnen?’ kopte Le Point. Le Figaro suggereerde dat de laagste instincten rijk. De bovenlaag woont in goede wijken in steden, het precariaat en de van Frankrijk naar boven kwamen. Marianne schreef dat een haatdra- onzekere werkenden vaak daarbuiten in wat vriendelijk ‘aandachtswij- gende minderheid de gele hesjes zou aanvoeren. Le Monde sprak zelfs ken’ worden genoemd. Bovendien heeft de bovenlaag een breed netwerk van een ‘horde losers en plunderaars’. De filosoof Pascal Bruckner toonde onder professionals, terwijl de onderkant in veel beperkter kring leeft. zich later in Le Figaro opgelucht dat de politie de Franse Republiek van ‘de barbaren’ had gered. Het SCP signaleert een ‘zachte tweedeling’ met twee sociale klassen aan de uiteinden. De afstand ertussen is groot. De conclusie van het Planbu- Uiteraard waren het ten dele reacties op de onaanvaardbare vernieling en reau is ook helder: de mythe van een klasseloze samenleving houdt geen het geweld dat bijvoorbeeld in Parijs plaatsvond. Ook het antisemitisch stand. Waar sommigen baat hebben bij de economische en politieke bedreigen van de filosoof Alain Finkielkraut door sommige demonstran- status quo, zien anderen er nauwelijks of niets van terug in het dagelijks ten, wekte terecht veel morele verontwaardiging op. Toch merkte Le Mon- idee juli 2019 Tweedeling 24 Daniël Boomsma · De mythe van de klassenloze samenleving 25

de Diplomatique op dat het niet alleen ging over het geweld, maar dat – beleids- en opiniemakers – leeft in de illusie dat klassentegenstellin- het verwijt veel fundamenteler was: dat de gele hesjes simpelweg niet in gen niet bestaan. Zo volgde op de protesten van de gele hesjes een reeks staat waren de wereld op een redelijke manier te zien. Vergelijkbaar was voorstellen van de regering Macron, waaronder een nieuwe belasting op Hillary Clinton die tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen van huishoudens met een eigendom ter waarde van meer dan 1,3 miljoen en 2016 aanhangers van Trump een ‘basket of deplorables’ noemde. een strikter vergoedingenbeleid voor politici. Ook het referendum als inspraakmiddel wordt overwogen. Maar geen van die voorstellen raakte Klasse wordt zo een morele categorie. Lagere klassen zouden onwetend aan de kern van de problematiek. Voor liberalen als Macron is meer no- zijn en een gebrek aan informatie hebben over hoe de wereld ‘werkt’. dig, een fundamentele verandering van denken. Klasse wordt Zij moeten in de verkiezingsstrijd duidelijk worden gemaakt dat ze niet zo een morele tegen ‘de toekomst’ moeten stemmen. Tégen hun eigen belangen, zonder Het idee van een conflictloze ‘win-win politiek’ is het eerste en voor- categorie. dat ze het zelf misschien door hebben. Die houding noemde het SCP naamste obstakel voor die verandering van denken. Kunnen denken in Lagere klassen subculturele bijziendheid: de neiging het eigen wereldbeeld en toe- klassentegenstellingen moet weer onderdeel van de politiek worden. komstvisie als rationeel te zien. Zo blijven echter klassentegenstellingen Daar hoort ook de vraag bij: voor wie neem je het op? Welke belangen zijn zouden onwe- verborgen en kunnen politieke tegenstellingen worden teruggebracht tot het vanwege redenen van rechtvaardigheid waard om te behartigen? Het tend zijn en een aangenaam overzichtelijke strijd tussen ratio en het gebrek daaraan. vraagt om het aanvaarden van conflict, of in de woorden van Ben Judah: een gebrek Of zoals Le Monde schreef: politiek ‘zonder de vrolijke illusie dat er geen slachtoffers zijn’ van aan informatie beleid. Je hoeft geen marxist of socialist te zijn om op die manier over hebben over “Politieke legitimiteit hangt dan niet langer af van een visie op de wereld klasse na te denken. hoe de wereld – kapitalistisch, socialistisch, nationalistisch of internationalistisch, conservatief of emancipatoir, autoritair of democratisch – maar van een Een verandering van denken vraagt van de bovenlaag in Europa, van de ‘werkt’ tegenstelling tussen hen die redelijk en hen die radicaal zijn, tussen binnenwereld van de politieke macht, zelfreflectie. Politieke tegenstel- open en gesloten, tussen progressief en populistisch.” lingen die een tweedeling schetsen tussen intelligent en dom, tussen genuanceerd en extreem of tussen ‘open en gesloten’ zijn vooral aange- Natuurlijk kan het klassen-denken hier ook haar beperking hebben. naam voor een maatschappelijke bovenlaag. Zij komen er goed vanaf. Ideeën doen er toe. Het zou kortzichtig zijn te suggereren dat bepaalde Tegelijkertijd verdoezelt het de materiële klassentegenstellingen, die klassen altijd bepaalde ideeën hebben. Universele waarden worden vaak niet zijn te vatten in een clichématig verhaal over ‘open tegenover geslo- geassocieerd met hogere klassen bijvoorbeeld en nationalisme met de ten’. Wezenlijke ideologische verschillen moeten uiteraard niet gene- onderklasse. Frankrijk kent een lange traditie van nationalisme en die geerd worden. Daarbij hoort echter wel de vraag of niet gebruikt wordt ontstond ruim voordat het land de gevolgen van de globalisering werd gemaakt van wat Guilluy een ‘klassenwapen’ noemt: het claimen van De belangrijk- geconfronteerd. Deze ideeën zijn bovendien de afgelopen jaren uitge- morele superioriteit. ste verandering dacht door een intellectuele bovenlaag in Frankrijk, bijvoorbeeld Renaud in het denken Camus en Eric Zemmour. Er is ook ideologisch conflict. Juist het idee De belangrijkste verandering in het denken van liberalen is dat ze zich van liberalen is dat dit conflict eigenlijk alleen een botsing is tussen een politiek van veel ruimhartiger zouden moeten bezighouden met de onderlaag van de ‘win-win’ en een ‘politiek zonder oplossingen’, voedt slechts de klasse samenleving. Dan heb je het over Guilluy’s periferie of wat het SCP de on- dat ze zich veel animositeiten. zekere werkenden en het precariaat in Nederland noemt. Het is weinig ruimhartiger liberaal om de taal van vooruitgang en rechtvaardigheid te spreken, maar zouden moeten Verandering van denken in de praktijk de belangen te behartigen van een bovenlaag, of dat nu bezighouden Begin vorige eeuw was het vanzelfsprekend over klasse te spreken, ook bewust of onbewust is. met de onder- onder liberalen. Klassentegenstellingen werden als reëel politiek vraag- laag van de stuk gezien op links en rechts. Het was vooral de vraag hoe ermee om te Wellicht heeft het niet-denken in termen van klasse onder ‘moderne gaan. Vorige eeuw werden de klassentegenstellingen getemperd door mensen liberalen’ te maken met het feit dat deze mensen de gevolgen samenleving de kloof ertussen te dichten. De staat werd ingezet als breekijzer tegen van politiek zelden écht aan den lijve ondervinden. Voor hen is politiek economische machten, voor het verhelpen van sociale misstanden, het meestal, zoals de Franse schrijver Eduard Louis het omschreef in zijn beëindigen van geconcentreerde welvaart en eigendom (bijvoorbeeld van roman Ze hebben mijn vader vermoord, ‘een esthetische kwestie: een Daniël Boomsma grond) en voor democratische hervormingen. De gevestigde klasse en manier om over zichzelf te denken, een manier om de wereld te zien...’ is wetenschappelijk hun verouderde economische liberalisme maakten langzaam plaats voor Voor veel anderen is dat echter niet zo. Voor hen staat er iets op het spel. medewerker bij de nieuwe ideeën. Sociaal onrecht werd bestreden, een revolutie afgewend. 1 Mr. Hans van Mierlo Stichting. Eerder werk- De moeilijkheid is dat er vandaag de dag geen taal voor handen is om de te hij voor de Tweede tegenstellingen te bestrijden. Een belangrijk deel van de politieke klasse Kamerfractie van D66. idee juli 2019 Tweedeling 26 Marthe Hesselmans · Sociaal-liberalen: kansengelijkheid is zoveel meer dan onderwijs 27

Discussies over kansengelijkheid blijven vaak aan de oppervlakte. Dat iedereen gelijke kansen moet QUIZ! krijgen, vindt haast iedereen wel. Vervolgens gaat Welke partij zegt wat het over onderwijs. Maar kansengelijkheid is zoveel over kansengelijkheid? meer. Kansen op school hebben weinig zin als er vervolgens weinig kansen zijn op lonend werk of her- A B C kansingen voor als dat werk wegvalt. Daar gaat het nu mis en dat moeten sociaal-liberalen aankaarten. “Mensen “Gelijke kansen “Talent en inzet [maken] zelf de voor iedereen. zijn de enige Maak van kansengelijkheid geen holle frase, en zet keuzes in hun Het doet er factoren die leven. Als er niet toe of je het succes van in op onderwijs, werk én zekerheid. door die keuzes wieg stond in het individu verschillen ont- Rotterdam of bepalen. Door Marthe Hesselmans staan, is dat niet Rabat, of je Ongeacht je erg. Maar het is gelovig bent afkomst, onrechtvaardig of ongelovig, kansen voor als mensen al op man of vrouw, de toekomst.” voorhand minder homo of hetero, kansen krijgen.” jong of oud.” Sociaal-liberalen: kansengelijkheid D E F is zoveel meer “Gelijke kansen “Een goed “We spreken voor iedereen draaiende elkaar aan op die zijn talenten economie wat we doen dan onderwijs wil benutten.” vereist dat en niet op onze iedereen kansen sociale klasse krijgt en dat of etnische Iedereen wil kwaliteit loont.” afkomst, Hoezo kansengelijkheid gelijke kansen seksuele Een blik op partijprogramma’s laat er weinig twijfel over. Van links tot voorkeur of voor iedereen. religieuze rechts, progressief tot conservatief: iedereen wil gelijke kansen voor Maar waar het achtergrond.” iedereen. Maar waar het nu precies over gaat, blijft vaak onduidelijk. Ter- wijl daar wel degelijk keuzes in te maken zijn. Laten we de twee termen nu precies over eerst eens loskoppelen: gaat, blijft vaak onduidelijk Een kans is een mogelijkheid om iets te doen. Het is geen zekerheid, maar een keuze en een risico om iets nieuws te beginnen. De uitkomst is bij het begin niet duidelijk. Een opleiding is geen garantie op werk. Een baan is geen garantie op een hoog salaris.

Gelijkheid is een principe: geen mens is hetzelfde, maar ieder mens is wel van gelijke waarde. Het is ook een juridisch term, vastgelegd in de grondwet: “Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke Voor antwoorden, zie einde artikel gevallen gelijk behandeld.” In de praktijk roept gelijkheid veel vragen op. pagina 31 Gaat het om gelijke startposities, of gelijke uitkomsten? In sociaaleconomische zin, cultureel, politiek of anderszins? idee juli 2019 Tweedeling 28 Marthe Hesselmans · Sociaal-liberalen: kansengelijkheid is zoveel meer dan onderwijs 29

Die vragen spelen ook bij het begrip kansengelijkheid. Links en rechts Daarbij past een stevige rol van de overheid. Die moet voor de randvoor- mogen het eens zijn over de kern: iedereen moet gelijkwaardige kansen waarden zorgen. Vanuit een positief vrijheidsbegrip zijn kansen niet krijgen. Kansen waarop en hoe zijn vervolgens politieke afwegingen. Een slechts persoonlijke keuzes. Het zijn mogelijkheden die de overheid sociaaldemocraat zal eerder geneigd zijn om vanuit de overheid gelijke biedt aan al haar burgers, ongeacht achtergrond, zodat zij een waardig uitkomsten te garanderen terwijl een conservatief liberaal juist de na- bestaan kunnen opbouwen en zich kunnen ontwikkelen, met goed on- druk op het individu legt dat zelf zijn of haar kansen moet nemen. Waar derwijs natuurlijk, maar ook met zaken als toegankelijke zorg of schuld- zou een sociaal-liberaal op in moeten zetten? hulpverlening en betaalbaar wonen.

Gedeelde verantwoordelijkheid. Dat zou de kern moeten zijn van een so- En laten we helder zijn waarom: als kansen ongelijk verdeeld zijn, ver- Het maakt uit ciaal-liberaal perspectief op kansengelijkheid. Mensen moeten zelf hun liezen individuen de kans hun leven in eigen hand te nemen. Als dat ge- hoe thuis wordt kansen pakken. Maar die kansen moeten wel geboden worden vanuit beurt, verliest de samenleving als geheel. Die samenleving drijft immers gesproken, de samenleving. En ze moeten kans van slagen hebben. Sociaal-libera- op het potentieel van mensen om iets van hun eigen leven te maken. of een kind wel len streven niet naar gelijke uitkomsten. Verschil mag er wezen. Maar achtergrond mag daarbij nooit een bepalende factor zijn. Als een kind Dan de realiteit of niet op een uit een achterstandssituatie moeite heeft op school, moet niet alleen De samenleving verliest nu aan potentieel. Startposities zijn vaak al kinderdagver- gekeken worden naar zijn of haar individuele kansen in het onderwijs, ongelijk vanwege achtergrond en worden gaandeweg verder scheef blijf zat, op mu- maar ook naar de sociale uitgangspositie van de ouders. Werkloosheid, getrokken. Dat laatste gebeurt deels door persoonlijke omstandighe- ziekles of sport woningnood of gezondheidsproblemen van de ene generatie hebben den. Mensen hebben pech of maken verkeerde keuzes. Maar er spelen Sociaal-liberaal effect op de kansen van de volgende generatie. Sociaal-liberaal is dat er ook bredere structurele factoren. Ontwikkelingen van deze tijd, zoals is dat er niet niet alleen kansen worden geboden aan het begin, maar dat er ook her- digitalisering, flexibilisering en internationalisering, vragen om groot alleen kansen kansingen zijn gedurende de hele levensloop zodat mensen zich kunnen aanpassingsvermogen. Ondertussen veranderen de instituties die dat zijn aan het herstellen van tegenslag. zouden moeten faciliteren, amper mee. Daardoor lopen mensen cruciale kansen en herkansingen mis in onderwijs, werk en sociale zekerheid. In begin, maar ook vogelvlucht: herkansingen gedurende de Onderwijs: De afgelopen maanden hebben diverse studies – van UNICEF hele levensloop tot de Onderwijsinspectie – de alarmbel geluid: kansen zijn niet gelijk in het Nederlandse onderwijssysteem. Volgens UNICEF staat Nederland op de 26e plek in een ranglijst van 38 landen. 1 Wat ons uniek maakt 1 | Chzhen, Yekaterina; Gro- onder deze landen: de selectie. Die vindt uitzonderlijk vroeg plaats, mada, Anna; Rees, Gwyther; Cuesta, Jose; Bruckauf, rond 12 jaar, en wordt ver doorgevoerd in een complex bouwwerk van Zlata (2018). An Unfair Start: onderwijsniveaus op de middelbare school. Stapelen van diploma’s kan, Inequality in Children's maar blijkt in de praktijk vaak moeilijk. 2 Eenmaal ingeschaald op een Education in Rich Countries, Innocenti Report Card no. 15, lager niveau, dalen de kansen op een zeker bestaan. UNICEF Office of Research – Innocenti, Florence Dit raakt een kernprincipe van kansengelijkheid: alleen inzet en talent 2 | Werfhorst, Elffers en Kar- mogen er toe doen, niet achtergrond. Maar inzet en talent lijken nu te sten (2015). Onderwijsstelsels belangrijk geworden. Vooral de schoolprestaties van ouders tellen zwaar. vergeleken; Inspectie van het Ver voor het moment van de Cito-toets beïnvloeden deze ouderlijke onderwijs (2018): De Staat van het Onderwijs 2016/2017. prestaties al de kansen van een scholier. Het maakt uit hoe thuis wordt gesproken, of een kind wel of niet op een kinderdagverblijf zat, op mu- ziekles of sport. Hierdoor lopen kinderen van wo-opgeleide ouders per definitie al voor, en kinderen van mbo-opgeleide ouders achter. Tegelij- kertijd doet verdienste er te weinig toe op de lagere onderwijs niveaus. De term ‘lager opgeleid’ zegt het al. Wat iemand ook doet, de prestatie wordt sowieso minder gewaardeerd dan wanneer iemand ‘hoger’ onderwijs volgt. De kans is groot dat mbo-studenten in laag betaald onzeker werk terechtkomen waarin hun inzet en talent niet ten volle worden benut of beloond. foto / herman wouters / herman foto idee juli 2019 Tweedeling 30 Marthe Hesselmans · Sociaal-liberalen: kansengelijkheid is zoveel meer dan onderwijs 31

Werk: Een op de drie Nederlanders heeft vandaag onzeker – want tijde- ven en stageplekken vinden. Van ervaren zelfstandigen die hun eigen lijk – werk. Die flex-economie heeft zo zijn voor- en nadelen. Maar de pensioen en reserves opbouwen. Van mensen met een sterk netwerk van nadelen komen wel onevenredig vaak terecht bij bepaalde mensen: met vrienden en familie die bij kunnen springen als dat nodig is. Maar juist name de lage middeninkomens. Al decennia staan middeninkomens niet van de mensen die een extra zetje kunnen gebruiken. Zo ontstaan 3 | Martijn Badir (Rabo vrijwel stil of gaan er ze zelfs – ondanks de groei – op achteruit. 3 Mensen steeds diepere scheidslijnen in onze samenleving die steeds lastiger te Research 2018). Besteedbaar die vanuit mbo of hbo in laag tot gemiddeld betaald werk terecht komen, overbruggen zijn. inkomen van huishoudens staat al bijna veertig jaar hebben steeds vaker tijdelijke contracten of werken als ‘schijnzelfstandi- vrijwel stil. gen’. Het SCP spreekt van ‘onzeker werkenden’ – zo’n 14% van de Neder- Dit noopt tot een andere afstelling van het kansenapparaat in Nederland. landers. 4 Onder hen zitten veel mensen die al afstand tot de arbeids- We moeten veel beter gaan kijken naar wat verschillende mensen nodig 4 | SCP (2014). Verschil in Nederland, p. 292. markt hebben: 55-plussers, lager opgeleide vrouwen en jongeren met hebben om kansen ook daadwerkelijk te kunnen pakken in een verande- een migrantenachtergrond. Ze lopen risico op een vicieuze cirkel waarbij rende samenleving. Prestatieverschillen in het onderwijs? Zorg dat leer- gebrek aan inkomen leidt tot huurachterstanden waardoor er stress lingen van verschillende niveaus en achtergronden langer bij elkaar zit- komt en de gezondheid achteruitgaat, wat het weer moeilijker maakt om ten en geef beroepsonderwijs de opwaardering die het al jaren verdient. lonend werk te vinden, en zo voorts. Flex-economie? Zorg dat er sociale zekerheden zijn waar ook flexwerkers op terug kunnen vallen en voort kunnen bouwen. Waarom geen stan- Ook hier gaat iets fundamenteels mis met kansengelijkheid. Zoals de ar- daard zekerheidspakket dat iedere zelfstandige die zich inschrijft bij Er wordt beidsmarkt nu is ingericht, krijgen sommige mensen structureel minder de Kamer van Koophandel krijgt aangeboden, of zelfs verplicht moet Marthe Hesselmans gevraagd kansen dan anderen om een zeker bestaan op te bouwen. Te veel onze- aannemen? Participatiesamenleving? Ja, maar dan met een ontkokerd en werkt als senior onder- om het eigen kerheid komt terecht bij juist die mensen die al te maken hebben met persoonlijk kansenbudget dat kan worden ingezet voor directe verlich- zoeker bij de Mr. Hans netwerk in te geld- of gezondheidsproblemen. De kansen die er zijn, houden te weinig ting van acute problemen zoals huurachterstand of schulden. van Mierlo Stichting, zetten, maar rekening met deze omstandigheden. Ja, u kunt een lening aanvragen om wetenschappelijk een opleiding te volgen met betere baankansen. Maar wie gaat dat risico Dit is slechts een greep uit verschillende voorstellen omtrent kansenge- bureau van D66 en dat netwerk aan als er schulden zijn, huurachterstand en depressie? lijkheid. Ze verdienen de prioriteit van sociaal-liberalen. Vrijheid is ons schreef dit artikel op is lang niet hoogste goed. Maar hoe vrij is iemand, als er te weinig kansen zijn om basis van haar essay altijd in staat Zekerheid: Wie problemen heeft, kan aankloppen bij de verzorgings- een zeker bestaan op te bouwen? Al zal niet iedereen altijd mee kunnen Kansengelijkheid is toe (of bereid) staat. Alleen is het vaak onduidelijk wat mensen hiervan kunnen ver- doen, dat zou wel het streven moeten zijn van een vrije en open samen- aan herkansing. te helpen wachten. Wie een hulpvraag indient, of dat nu voor thuis- of jeugdzorg leving. Dat streven zou op ieder terrein moeten weerklinken, van zorg en is, stuit op een complexe bureaucratie waarbij pertinent de vraag luidt of wonen tot arbeidsmarkt, klimaat, integratie, belastingen en, natuurlijk, iemand het niet zelf kan opvangen. Uit praktijkstudies blijkt dat men- onderwijs. 1 5 | Kruiter, Bredewold en sen zo vaak steun mislopen. 5 Er wordt gevraagd om het eigen netwerk Ham (red.) (2016). Hoe de in te zetten, maar dat netwerk is lang niet altijd in staat (of bereid) te verzorgingsstaat verbouwd wordt; en Bredewold, Duy- helpen. De eigen familie en vrienden zijn zelf hulpbehoevend of zijn al vendak, Kampen, Tonkens overvraagd. Opvallend is een conclusie van de laatste Overall Rapportage en Verplanke (2018). Sociaal Domein: er is slecht zicht op wie geen gebruik maakt van sociale De verhuizing van de verzorgingsstaat. voorzieningen en waarom. 6

6 | SCP (2018). Overall Hier raakt de herkansingsgelijkheid die de verzorgingsstaat zou moeten rapportage sociaal domein 2017, p. 19. bieden in het gedrang. Een complexe maatschappij vraagt om solide herkansingen wanneer het tegenzit. Wie problemen heeft, moet daaruit kunnen komen zonder eerst door allerlei bureaucratische hoepels te moeten springen. Nu ligt er soms meer focus op fraudepreventie dan op Zie de infographic Kansengelijkheid het aanpakken van problemen. We zijn doorgeslagen in de regelgeving Kansen(on)gelijkheid is toe aan herkansing rondom sociale voorzieningen. Daardoor ontnemen we mensen ook de in Nederland Marthe Hesselmans kans om daadwerkelijk zelf verantwoordelijkheid te nemen en regie te Bijgesloten in Dit essay is te koop houden over hun eigen hulpvraag. antwoorden quiz deze idee pagina 26 en te downloaden via A: VVD vanmierlostichting.d66.nl Wat te doen? B: GroenLinks /kansengelijkheid Zoals de kansen nu verdeeld zijn, komen ze vooral ten goede van wie al C: D66 D: CDA stevig staat. Van kinderen van hoogopgeleide ouders die veel aandacht E: FVD geven aan hun schoolcarrière, meehelpen met motivatiebrieven schrij- F: SP idee juli 2019 Tweedeling 32 Ad van Vugt · Knuppel in het hoenderhok 33

Als idealen geen dogma’s moeten worden en standpunten niet in steen gehouwen, is kritische reflectie onontbeerlijk. Een goed gemikte In zijn boek: “Respect in tijden van sociale ongelijkheid” beschrijft knuppel in het hoenderhok kan hierbij socioloog Richard Sennett hoe respect eruit ziet vanuit het oogpunt van behulpzaam zijn, zeker als die de degenen die hulp ontvangen. Dat is vaak een totaal andere manier van randen van de discussie opzoekt. kijken dan die van degenen die hulp geven. Hij introduceert daarbij het Wat vindt u van deze kwestie? begrip zelfreferentialiteit. De hulp wordt geboden zonder kennis van wat de vrager echt nodig heeft. Dat leidt tot een gevoel van respectloosheid bij de ontvanger omdat hem of haar niets gevraagd is. Ik moest daaraan denken toen ik weer eens een D66-document onder ogen kreeg met meningen over wat we moeten doen aan armoedebestrijding. Dat had ongeveer de volgende opbouw: vast ‘De hulp wordt definitie van het probleem; analyse van de oorzaken geboden zonder en tenslotte voorgestelde oplossingen. kennis van Het is niet de eerste keer dat ik deze formule voorbij wat de vrager zie komen. De zelfbedachte oplossingen waren zeer echt nodig heeft’ instrumenteel, maar helaas tot stand gekomen zonder dialoog met diegenen die gediend zouden moeten zijn met de oplossingen. En in dat dienen zit het hem. D66 zou veel vaker de dialoog aan moeten gaan met hen die geraakt worden door het beleid dat we voorgeschreven wordt. Dit is noodzakelijk voor doeltreffend en gedragen beleid.

Een voorbeeld hiervan trof ik een tijdje terug bij een bijeenkomst over rechtvaardige inkomensverdeling. In het panel zaten twee D66 volksvertegenwoordigers. In de zaal stond een vrouw op die aandacht vroeg voor het feit dat haar salaris in de buurtzorg onder het minumloon zat. Zij vroeg zich af of D66 dat rechtvaardig vond. Het antwoord van de D66’er was: “U moet gaan staken”. “Ik kan niet staken, zei de vrouw. Als ik staak worden de oudjes in mijn buurt niet verzorgd”. “Dan moet u lid worden van een vakbond”. “Dat kan ik niet betalen”, zei de vrouw.

Wat hier mist is dat er een dialoog aangegaan wordt, in plaats van in- Knuppel strumentele voorstellen te doen die niet aansluiten bij de realiteit van degene die het betreft. Daarnaast zou de duidelijke stellingname helpen, dat D66 het niet rechtvaardig vindt dat mensen in de buurtzorg zo slecht in het betaald worden dat ze er niet van rond kunnen komen. Een tweede voorbeeld: bij de presentatie van “Orde in de ordening” had ik voorgesteld om Herman van Gunsteren (oud-hoogleraar politieke Hoenderhok theorie) te vragen iets te zeggen over het ethisch laden van dit document. Ik vind dat ook dit document in hoge mate moreel leeg is. Het individu u idee juli 2019 Tweedeling 34 Ruud Koopmans · Partij van de kosmopolieten of terug naar het midden? 35

De laatste decennia ontwikkelt zich toenemende

wordt uitgedaagd om zelf na te denken over de vraag, hoe de instrumenten maatschappelijke polarisatie tussen ‘kosmopolieten’ uit het document toegepast dienen te worden. Ik nam Van Gunsteren mee en ‘communitaristen’. D66, van oudsher een midden- naar de Tweede Kamer om hier met een aantal beleidsmedewerkers over te spreken. Zij hadden het stuk immers mede geschreven. Hij stelde hen alle partij die maatschappelijke tegenstellingen hielp te vier de vraag: “Wanneer heb je voor het laatst onrecht gezien?”. Het bleef overbruggen, wordt steeds meer tot de representant tenenkrommend lang stil. Uiteindelijk kwamen er een paar voorbeelden Strategische over voetbal en een situatie op een station. Beide voorbeelden illustreren van het kosmopolitanisme. Daarmee versterkt de opties het tekort aan inlevingsvermogen vanwege het ontbreken van dialoog. partij de maatschappelijke tegenstellingen. voor D66 Onrecht zien is zoals een vliegtuig besturen voor een piloot of opere- Door Ruud Koopmans in een tijd ren voor een chirurg. Je moet uren maken; er mee bezig zijn. Anders van nieuwe zie je het niet meer. Mensen die in een realiteit leven waar onrecht niet alledaags is verbinden zich er op zijn best op afstand mee door instru- politieke menteel beleid of debat. Dat gaat over iets anders dan wat de Jonge Partij van de scheidslijnen Democraten een tijdje geleden beschreven als: “politiek bedrijven met een glas wijn in de hand”. Dat gaat over poten in de klei, verbinding aangaan via dialoog, onrecht zien kosmopolieten ‘Dat gaat over en je daar boos over maken. Ik zou daarom een warm poten in de klei, pleidooi willen voeren voor dialoogtraining en het verbinding aan- afschaffen van debatcursussen. Een debat is een wed- of terug naar gaan via dialoog, strijd wie gelijk heeft en krijgt. Bij een dialoog zoek je naar een oplossing onrecht zien het midden? en je daar boos Als de dialoog niet plaatsvindt zullen de instrumen- over maken’ tele oplossingen geen weerklank of herkenbaarheid Fundamentele politieke scheidslijnen (“cleavages”) en de erop gebaseer- vinden bij degenen die erdoor gediend worden. Dit de Europese partijsystemen vinden, zoals grondleggers van de moderne leidt enkel tot beleid dat ik zou kenschetsen als: “Het politicologie als Stein Rokkan en Seymour Martin Lipset hebben laten klopt wel, maar het deugt niet”. Om doeltreffend, deugend en gedragen zien, hun oorsprong in ingrijpende sociale en economische verande- beleid te vormen moet men in gesprek gaan met hen die hierdoor ge- ringen. Zo brachten de industriële revolutie en de opkomst van een raakt worden. Dit zijn zowel de mensen op wie beleid is toegespitst, als kapitalistische markteconomie de tegenstelling tussen arbeid en kapi- ook de uitvoerders van beleid. taal voort, die de electorale basis vormde voor sociaal-democratische, communistische en economisch-liberale partijen. De secularisatie en Met instrumentaliteit organiseer je de problemen van je af, met dialoog de Verlichting leidden tot een tegenstelling tussen kerk en seculiere erover organiseer je de problemen naar je toe. Je wordt deel van het staat, die zijn uitdrukking vond in de christen-democratie aan de ene en probleem en dus van de oplossing. Hierdoor zullen mensen zich met je vrijzinnig-liberale partijen aan de andere kant. In sommige landen, maar verbinden en jij je met hen. Als we het als sociaal-liberalen niet redden minder in het relatief kleine en etnisch homogene Nederland, speelde consequent de dialoog aan te gaan en ons te verbinden met anderen die ook de centralisatie van macht in nationale staten een rol, en leidde tot niet typisch dichtbij ons staan, zijn we medeplichtig aan het veroorzaken de opkomst van regionalistische of plattelandspartijen (zoals de Scandi- van tweedelingen in de maatschappij. Men zal van ons zeggen: “Tweede- navische “centrumpartijen”). In de loop van de twintigste eeuw kristalli- ling boeit sociaal-liberalen niet, ze organiseren het wel weg”. 1 seerde het samenspel van deze scheidslijnen – waarvan het klassencon- flict veruit de dominante factor was – uit tot de klassieke links-rechtse tegenstelling, waarin bestrijding van economische ongelijkheid, antikle- Ad van Vugt is duurzaam ondernemer. Hij werkte mee aan de essays over rikalisme en centralisme de linkerpool definieerden, en de verdediging de richtingwijzers en was bestuurslid van de Mr Hans van Mierlo Stichting. van de vrije markteconomie, religieuze waarden en de belangen van de Hij is drager van de Jan Glastra van loon penning. regionale periferie als rechts golden. Binnen dat politieke krachtenveld was D66 een laatkomer, die zich kenmerkte door een vrijzinnig-liberale Met dank aan Sjors Wijkhuizen. positie, gecombineerd met een middenpositie op sociaal-economische thema’s en een “unique selling point” in de vorm van vergroting van de idee juli 2019 Tweedeling 36 Ruud Koopmans · Partij van de kosmopolieten of terug naar het midden? 37

politieke invloed van burgers door staatsrechtelijke hervormingen zoals in het buitenland of een internationale school kunnen veroorloven en gekozen gezagsdragers en referenda. Binnen dit politieke landschap, dat de bewoners van het platteland en de kleinere steden, die niet in interna- Nederland tot de jaren tachtig kenmerkte, was D66 een typische midden- tionale netwerken geintegreerd zijn. De Britse publicist David Goodhart partij, een “redelijk alternatief” dat bruggen kon slaan naar zowel links spreekt in dit verband over de tegenstelling tussen de ‘anywheres’, die als rechts. over convertibel kenniskapitaal en transnationale contacten beschikken, en de ‘somewheres’ wier vaardigheden en kennis lokaal gebonden zijn De laatste decennia maken we de opkomst mee van een nieuwe politie- en die op de bescherming van de verzorgingsstaat zijn aangewezen, die ke scheidslijn, die net als de klassieke scheidslijnen voortkomt uit een nog altijd op nationale solidariteit en herverdeling berust. diepgaande maatschappelijke verandering: de globalisering. Globalise- ring maakt de grenzen van nationale staten in toenemende mate poreus, Ook cultureel gezien is globalisering een ongelijk proces. Het bevoor- voor kapitaalstromen, migratie, politieke besluitvorming, internationale deelt hen die kunnen en willen participeren in wat sociologen als John rechtsnormen, vervuiling en klimaatverandering, terorrisme en cri- Meyer en John Boli de nieuwe “wereldcultuur” noemen. Voorkeuren minaliteit en een veelheid aan andere zaken. Net als de fundamentele voor exotische gerechten en “world music” en voor “diversiteit” in het maatschappelijke veranderingen van de negentiende en vroege twintig- algemeen zijn niet sociaal neutraal, maar zijn tot signalen voor stands- Veranderen ste eeuw veranderen globaliseringsprocessen de absolute en relatieve verschillen geworden in de zin van Pierre Bourdieu’s theorie van sociale globaliserings- levens- en machtskansen van verschillende groepen in de samenleving. distinctie. Wanneer voorkeuren voor het exotische en het diverse komen processen de Globalisering biedt vele nieuwe mogelijkheden en voordelen, maar niet te gelden als de verfijnde, verlichte en toekomstgerichte keuze, en absolute en rela- iedereen is gelijkelijk in staat om van deze mogelijkheden gebruik te voorkeuren voor het lokale en traditionele als parochiaal en achterhaald, maken en de vruchten ervan te plukken. Globalisering brengt ook risico’s wordt culturele smaak een machtsinstrument. De Nederlandse Zwarte tieve levens- en en nadelen met zich mee, maar waar sommigen die risico’s en nadelen Piet discussie is hiervan een goed voorbeeld. Wat nog tot voor kort een machtskansen makkelijk uit de weg kunnen gaan, treffen zij anderen onevenredig. Deze breed gedeelde en oncontroversiele culturele traditie was, is in een paar van verschillen- nieuwe politieke scheidslijn leidt tot een toenemende maatschappelijke jaar tot dé indicator geworden of je aan de goede en verlichte kant staat de groepen polarisatie tussen wat je in politiek-filosofische termen aan de ene kant dan wel tot de “deplorables” behoort, die (nog) niet willen inzien dat als “kosmopolieten” kunt aanduiden (politieke tegenstanders spreken Zwarte Piet voor racisme en slavernij staat en echt niet meer kan in deze liever over “de elite”, “eurofielen” of “oikofoben”), en aan de andere kant tijd. Het beheersen van de laatste normen met betrekking tot wenselijke “communitaristen” (voor hun tegenstanders “populisten”, “nationalis- taalgebruik met betrekking tot “gender” en “race” is zo tot een geurvlag ten” of “xenofoben”). Die polarisatie vindt plaats langs de drie belang- voor het lidmaatschap van de kosmopolitische klasse geworden, op een rijkste dimensies van globalisering: economisch, cultureel en politiek. vergelijkbare manier als eerder voorkeuren voor klassieke muziek en abstracte kunst als indicatoren voor het lidmaatschap van de midden- en Economisch gezien biedt globalisering een wereld van mogelijkheden hogere klassen golden. De culturele scheidslijn tussen kosmopolitische voor degenen met mobiel economisch en kenniskapitaal. De voordelen en lokale cultuur is nergens zo met diepe emoties en morele oordelen van een grenzeloze wereld voor multinationale bedrijven en internati- verbonden als bij houdingen ten opzichte van immigratie en immi- onale investeerders liggen voor de hand, maar ook degenen met hoge- grantenculturen. Lid van de kosmopolitische culturele klasse te zijn, re opleidingskwalificaties die internationaal convertibel en gevraagd betekent ‘tolerant’ en ‘respectvol’ te zijn ten opzichte van de culturen en zijn, behoren tot de winnaars. Met name de jongere cohorten onder de religies van immigranten, hoewel dat vaak meer met de mond beleden hoogopgeleide middenklasse kunnen profiteren van nieuwe mogelijk- wordt dan in de praktijk gebracht wordt (zie bijvoorbeeld de witte vlucht heden om in het buitenland te studeren of te werken. Ongeacht de vraag juist van hoogopgeleide middenklasseouders uit het openbaar onderwijs wat het nu precies aan kennis en vaardigheden oplevert, is het hebben in gebieden waar veel migranten wonen). Wie kritiek op die culturen van buitenlandse werk- of studieervaring een belangrijk signaal in en religies heeft of meent dat immigratie beperkt moet worden, geldt CV’s geworden en ouders uit de middenklasse investeren bewust in de al snel als dom (want immigratie en diversiteit zijn noodzakelijk en transnationale en interculturele competenties van hun kroost. Ook de onvermijdelijk), racistisch en islamofoob. Aan de andere kant van het kennis van buitenlandse talen die met een hogere opleiding samengaat, spectrum zijn de morele oordelen overigens even sterk emotioneel gela- vergroot de kansen op een globaliserende arbeidsmarkt, zelfs als men in den. Rechtspopulistische partijen en een deel van hun aanhang zien de Nederland blijft. De economische kansen van globalisering concentreren kosmopolitische klasse op zijn best als “naïevelingen” en op zijn slechtst zich ook geografisch, en wel in grote steden waar internationale bedrij- als “zakkenvullers” en “landverraders”. ven, ngo’s en politieke instituties gevestigd zijn. De economische risico’s en nadelen van globalisering komen daarentegen vooral terecht bij de Bij de politieke dimensie van globalisering, tenslotte, gaat het om de lager opgeleiden wier vaardigheden minder gevraagd en meer plaatsge- overheveling van bevoegdheden van het nationale niveau naar suprana- bonden zijn: oudere generaties met minder buitenlandse taalkennis, la- tionale instituties en internationale verdragen. Daarmee leidt politieke gere inkomensgroepen die zich bijvoorbeeld voor hun kinderen geen jaar globalisering tot een machtsverschuiving weg van nationale majoritaire idee juli 2019 Tweedeling 38 Ruud Koopmans · Partij van de kosmopolieten of terug naar het midden? 39

politieke instituties waar “de meeste stemmen gelden” naar niet-majori- Europa/internationale samenwerking – lijkt er nauwelijks licht te zitten taire instituties op zowel het nationale niveau (bijvoorbeeld toetsing aan tussen de posities van GroenLinks en D66. Het logische gevolg daarvan internationale verdragen door rechtbanken) als op het supranationale is dat de twee partijen van de ene naar de andere verkiezing stuivertje niveau, met name in de context van de Europese Unie, waarin de be- wisselen als grootste partij binnen het gemeenschappelijke kosmopoliti- langrijkste beslissingen genomen worden in onderhandelingen tussen sche electoraat. ministers en regeringsleiders achter gesloten deuren. Het gevolg is een De andere optie erosie van de relatieve macht van gekozen volksvertegenwoordigers en De andere optie voor D66 is het weer opzoeken van het politieke midden, voor D66 is het daarmee van directe politieke kiezersinvloed. Het terugveroveren van de zodat de partij weer een “redelijk alternatief” wordt dat ook op de nieuwe weer opzoeken soevereiniteit van nationale, democratisch verkozen majoritaire institu- scheidslijn helpt bruggen te slaan en compromissen te vinden. Dat zou van het politieke ties is daarom een centraal thema in de politieke boodschap van commu- onder andere een minder onvoorwaardelijk eurofiele positie betekenen. nitaristische actoren geworden. Kosmopolieten plaatsen daartegenover Weliswaar benadrukt D66 sinds jaar en dag de noodzaak van democra- midden het functionalistische argument dat de problemen waarmee we in de tische hervormingen binnen de EU, maar zolang die een vage belofte wereld van vandaag geconfronteerd worden niet meer nationaal opgelost achter de horizon blijven, is het belangrijk om een kritischere houding kunnen worden en dat er daarom geen alternatief is voor een overheve- aan te nemen ten opzichte van de huídige Europese Unie en om de rol ling van competenties naar supranationale instituties. van nationale representatieve instituties sterker te benadrukken. Dat zou overigens, over langere tijd gekeken, geen breuk met het D66-verleden Waar D66 binnen het oude politieke landschap een middenpartij was zijn, maar juist een terugkeer naar hetgeen waarvoor de partij ooit werd die maatschappelijke tegenstellingen hielp overbruggen en compromis- opgericht: de politiek dichter bij de burgers te brengen en burgers een sen mogelijk maakte, is de partij wat de nieuwe politieke tegenstelling duidelijkere stem te geven. Op het gebied van migratie en integratie be- betreft beslist geen middenpartij meer, maar is – samen en in directe tekent deze strategische keuze een herbezinning op het vrijzinnige, deels concurrentie met GroenLinks – juist de meest uitgesproken representant antiklerikale erfgoed van D66. Van een partij die vaak met conservatief van het kosmopolitanisme in de Nederlandse politiek. Met name ten christelijke partijen in de clinch lag, is D66 tot een partij geworden die tijde van het leiderschap van Alexander Pechtold, die zich in het publieke gezien wordt als beschermer van nog veel orthodoxere, deels onmisken- en parlementaire debat als de anti-Wilders profileerde, is D66 in de ogen baar extremistische stromingen binnen de islam. Die beeldvorming is van velen die kritisch staan ten opzichte van de geschetste economische, niet altijd terecht, maar het reeds genoemde boerkastandpunt, de profi- culturele en politieke gevolgen van globalisering, de kosmopolitische lering als anti-Wilders partij, en recentelijk nog D66-vertegenwoordigers partij bij uitstek geworden. Dit bijvoorbeeld vanwege het uitgesproken die zedig met hoofddoek in Iran op bezoek gaan of zich bij de veroorde- pro-Europese standpunt van de partij of het opkomen voor religieuze ling van de sharia onthouden, dragen daar wel sterk aan bij. Ook op het vrijheid, zelfs van extreme uitingen van de politieke islam (in de Tweede punt van de bestrijding van antisemitisme, haat tegen homoseksuelen Kamer stemden alleen D66, GroenLinks en Denk tegen het gedeeltelijke en geweld tegen en onderdrukking van vrouwen zou het beslist geen Sociologisch boerkaverbod). Tegelijk heeft D66 zich afgekeerd van haar voormalige breuk maar veeleer een herbezinnig op de vrijzinnige grondbeginselen is het profiel speerpunt, de versterking van directe burgerinvloed in het politieke zijn als D66 sterker van zich zou doen horen. Oók als dergelijke proble- Ruud Koopmans van D66 ook proces en wordt nu – terecht of onterecht – waargenomen als een partij men in toenemende mate spelen binnen religieuze en etnische minder- is hoogleraar aan WZB overduidelijk die zich juist voor technocratische, niet-majoritaire vormen van besluit- heidsgroepen. Een partij als D66 zou voor de vrijheid van individuen op Berlin Social Science vorming sterk maakt. Sociologisch is het profiel van D66 ook overduide- moeten komen en kritisch moeten staan tegenover knellende groepsnor- Center & Humboldt dat van een bij lijk dat van een bij uitstek kosmopolitische partij. Het electoraat van D66 men, om het even om welke groep het gaat. Universiteit Berlijn. uitstek kosmo- kent veruit het hoogste percentage hoog-opgeleiden, een hoog percen- politische partij tage jongere kiezers en een sterke concentratie in de grote steden in de Ik durf er geen weddenschap op af te sluiten welke van deze twee De tekst is deels geba- Randstad en in de studentensteden. In al deze opzichten overlapt het strategische opties electoraal de meeste vruchten af zal werpen: de seerd op de inleiding electoraat van D66 zeer sterk met dat van GroenLinks en is het in alles concurrentie met GroenLinks aangaan om het kosmopolitische electo- van The Struggle over tegengesteld aan het electoraat van PVV en FvD. raat, of het hervinden van een eigen middenpositie. Maar als het om het Borders. Cosmopo- overbruggen van maatschappelijke tegenstellingen en het doorbreken litanism and Com- Voortgaan op dit pad kan een strategische keuze zijn die electoraal kans van de polarisatie over thema’s als Europa, migratie en islam gaat, is het munitarianism door van slagen heeft, al ziet deze strategie zich met het probleem gecon- antwoord overduidelijk: een D66 dat zich definieert als kampioen van Pieter de Wilde, Ruud fronteerd dat zij in grote mate in dezelfde vijver vist als GroenLinks. Op het kosmopolitisme is een deel van het probleem; een D66 dat naar een Koopmans, Wolfgang sociaal-economische thema’s verschillen die partijen weliswaar nog van balans tussen universalistische normen en respect voor de identiteit, de Merkel, Oliver Strijbis elkaar, maar door het verminderde electorale belang van de klassieke solidariteit en de democratische verworvenheden van nationale gemeen- en Michael Zürn, dat sociaal-economische, links-rechtse tegenstelling volstaat dat niet meer schappen zoekt en dat de politiek weer dichter bij de burgers brengt en begin juli 2019 bij om de twee partijen duidelijk van elkaar af te grenzen. Bij de twee meest minder tegen onverkozen technocaten aanschuurt, kan een deel van de Cambridge University prangende kwesties van de nieuwe cleavage – migratie/integratie en oplossing zijn. 1 Press is verschenen. idee juli 2019 Tweedeling 40 Romke van der Veen · Het onbehagen in Europa 41

Er zijn voldoende argumenten voor het nut van de Europese Unie. Toch groeit het onbehagen in Europa. De Unie moet laten zien dat zij er toe doet en dat zij kan bijdragen aan het terugdringen van onzekerheden.

Door Romke van der Veen Het onbehagen Uitdagingen in Europa voor Europese Uit welbegrepen eigenbelang is er zeer veel voor intensieve politiek Europese samenwerking te zeggen. Mensen, informatie, goederen en en beleid kapitaal zijn steeds mobieler geworden. Dat is niet terug te draaien en dat willen we ook niet. Het vraagt wel om een nieuwe ordening die past bij de schaal waarop de moderne wereld mobiel is geworden. Dat is een eerste reden waarom een Europese Unie noodzakelijk is. Verder komen er grote problemen, rondom klimaat, energie, veiligheid en migratie, op ons af die de schaal en het vermogen van de natiestaat overstijgen. Deze problemen vereisen supranationale afstemming, samenwerking en uitwisseling. Dat is een tweede reden waarom een Europese Unie noodzakelijk is.

Welbegrepen eigenbelang blijkt echter geen voldoende argument om mensen te overtuigen van het nut van een Europese Unie die verder gaat dan samenwerking tussen soevereine nationale staten. Het onbehagen over de Europese Unie is substantieel, is groeiend en kan niet genegeerd worden. De recente verkiezingen voor het Europees Parlement hebben dit weer laten zien. De Eurosceptische en de anti-Europese stem hebben een vaste voet aan de grond in het parlement en die voetafdruk wordt, weliswaar langzamer dan voorspeld, groter.

Een baron von Münchhausen-uitdaging Het onbehagen over Europa heeft vele bronnen. Het komt voort uit onzekerheid bij burgers over hun toekomst en uit onvrede over de ontwikkeling van de Europese Unie zelf. Die onzekerheid over de toekomst hangt samen met de snelle technologische veranderingen die nu plaatsvinden en die grote, maar nog onzekere gevolgen hebben voor arbeidsmarkt en werkgelegenheid. Tegelijkertijd verschuiven de economische en politieke verhoudingen in de wereld. De veranderende machtsverhoudingen tasten de bereidheid tot supranationale samenwerking aan. In plaats van een baken in onzekere tijden, lijkt de Europese Unie zelf ook bij te dragen aan het gevoelde onbehagen. De financiële en monetaire crisis

en de gevolgen van de grote uitbreiding van de Unie met Midden- en wouters / herman foto idee juli 2019 Tweedeling 42 Romke van der Veen · Het onbehagen in Europa 43

Oost-Europese landen, vanaf 2004, spelen hier een belangrijke rol in. Dit samenspel is ten eerste belangrijk als het gaat om de digitale trans- De Unie kwam hierdoor onder grote institutionele en politieke druk formatie die zich nu voltrekt. Productieprocessen en marktverhoudingen te staan en de lidstaten ondervonden hiervan grote negatieve gevolgen. veranderen ingrijpend door de steeds verdergaande inzet van ICT en de combinatie ervan met andere technologieën. Platformisering, de inzet De verschillende bronnen van onzekerheid versterken elkaar en vergro- van kunstmatige intelligentie en allerlei processen van robotisering zul- ten het onbehagen over de Europese Unie. Onder het onbehagen over de len de arbeidsmarkt ingrijpend veranderen. Hoewel apocalyptische voor- Europese Unie ligt onbehagen over de natiestaat. De internationale en spellingen dat wel de helft van de werkgelegenheid kan verdwijnen veel Europese bronnen van onzekerheid weerspiegelen zich in vergelijkbare aandacht trekken, lijkt het realistischer te verwachten dat er weliswaar processen binnen nationale staten. Individualisering en globalisering veel zal veranderen, maar dat er naast vernietiging van arbeidsplaatsen hebben tot gevolg dat de burger meer op zichzelf raakt aangewezen, ook veel nieuwe werkgelegenheid zal ontstaan, zoals dat ook in eerdere dat vertrouwde kaders verzwakken en dat er een behoefte ontstaat aan fasen van technologische verandering is gebeurd. nieuwe zekerheden. De bestaande instituties van de natiestaat lijken niet in deze behoefte te kunnen voorzien. De verzorgingsstaat spreekt Sociaal-economisch beleid zal zich daarom in de eerste plaats moeten burgers aan op de eigen verantwoordelijkheid en de vertrouwde politie- richten op het vergroten van de kansen van mensen door hen beter toe ke partijen lijken steeds minder in staat de verbinding met de burger te te rusten met vaardigheden en competenties waarmee zij op de mo- leggen. Het onbehagen zowel binnen de natiestaten als over de Europese derne arbeidsmarkt uit de voeten kunnen. Dit vraagt niet alleen om Unie vertaalt zich daarom in een terugverlangen naar de ingebeelde ge- veranderende technische vaardigheden, maar ook om meer sociale en meenschap (de imagined community) van de soevereine natiestaat en de dienstverlenende vaardigheden. Verder vraagt zij om wendbaarheid van (ingebeelde?) zekerheden van de verzorgingsstaat, de nationale identiteit werkenden om zich aan te passen aan een in hoog tempo veranderende Herstel van en de hechte politieke gemeenschap. arbeidsmarkt. Een Europese skills strategie is dus van groot belang voor opwaartse herstel van opwaartse convergentie. convergentie Juist omdat burgers op zoek zijn naar zekerheid, is de mate waarin de is de belang- Europese Unie in staat is effectief op te treden van extra groot belang. Grote veranderingen maken onzeker. Voor de bereidheid van werkenden Wanneer de Unie als een ineffectieve actor wordt ervaren ondermijnt dat om mee te gaan in veranderingen in het productieproces en de bedrijfs- rijkste opgave de legitimiteit van de EU nog verder. De Europese Unie staat daarom in organisatie, is daarom, in de tweede plaats, aandacht voor de sociale waar Europa zekere zin voor een baron von Münchhausen-uitdaging: in tijden van be- zekerheid van werkenden essentieel. Hoewel deze verantwoordelijkheid voor staat De EU moet dreigde legitimiteit haar legitimatie vergroten door effectief op te treden. primair bij de lidstaten zelf ligt, kan Europa daaraan bijdragen door een dus laten zien gelijk speelveld voor alle werkenden te bevorderen (binnen en tussen dat ze er toe De EU moet dus laten zien dat ze er toe doet. Dat vraagt niet alleen dat bur- lidstaten) en door sociale investering en sociale rechten als uitgangspunt doet gers ervan overtuigd worden dat een Europese Unie onvermijdelijk is om voor beleidscoördinatie te nemen. de grote uitdagingen aan te kunnen pakken, maar ook dat de Europese Unie laat zien dat ze in het dagelijks leven van burgers bijdraagt aan het terug- Een gelijk speelveld op de interne markt is van even groot belang voor dringen van onzekerheden en het vergroten van welbevinden. Daarin staat bedrijven. Hiervoor is beleid gericht op het vergroten van investerin- herstel van het proces van opwaartse convergentie in Europa centraal. gen en van de concurrentiekracht van bedrijven en regio’s essentieel. Vertrouwen in de goede werking van de interne markt is daarvoor Opwaartse convergentie en de interne markt noodzakelijk. Daarom is meer aandacht voor naleving en handhaving De interne markt is het hart van de Europese Unie. Een markt waarop het nodig, waarvoor de verantwoordelijkheid vooral bij de lidstaten ligt. Een Europese sociale model, waarin economische en sociale doelen gelijk- effectieve handhaving vraagt om een grotere inzet en betere samenwer- waardig zijn, regeert. Echter, het vertrouwen in het sociale model van king van de lidstaten en om het bewaken van de onafhankelijkheid van de interne markt is aangetast. Om dit vertrouwen terug te winnen, moet de rechtspraak in de lidstaten. het proces van opwaartse convergentie, dat de afgelopen jaren is gestag- neerd, weer nieuw leven worden ingeblazen. De ontwikkeling en aanpassing van de detacheringsrichtlijn is een goed voorbeeld van een fragiele balans tussen lidstaten en de Unie. De richtlijn Opwaartse convergentie betekent dat de levensomstandigheden van de moet mobiliteit van werkenden mogelijk maken, maar evenzeer de soci- Europese burgers naar elkaar toegroeien en dat onderlinge verschillen ale rechten van werkenden beschermen. Hiertussen bestaat een zekere afnemen, maar wel in een opwaartse beweging waarbij de achterblijvers spanning die de richtlijn op Europees niveau moet bewaken, maar dit kan dichter bij de kop van het peloton komen. Hiervoor is sociaal-economisch enkel door handhaving door de lidstaten effectief gebeuren. Lidstaten beleid nodig dat onzekerheden vermindert en ongelijkheid verkleint. hebben echter niet altijd voldoende aandacht voor en belang bij handha- Het initiatief voor sociaal-economisch beleid ligt voor een belangrijk deel ving, waardoor effectiviteit van de Europese Unie ondermijnd wordt. bij de lidstaten, maar de Europese Unie kan deze initiatieven versterken. idee juli 2019 Tweedeling 44 Michelle van Dijk · Meer kansen in het onderwijs: afwegingen en dilemma’s 45

Politiek leiderschap Herstel van opwaartse convergentie is de belangrijkste opgave waar Eu- ropa voor staat. Het vraagt om het stellen van nieuwe prioriteiten in het Europese beleid. De von Münchhausen-uitdaging waar de Europese Unie voor staat, is dat haar gevraagd wordt om een krachtsinspanning om het proces van opwaartse convergentie te herstellen, terwijl een te krachtda- dig optreden enerzijds als bedreigend wordt ervaren voor de nationale soevereiniteit en anderzijds mede afhankelijk is van een effectief optreden van de lidstaten. Zij moeten immers in belangrijke mate het beleid De kwetsbaar- dat nodig is voor opwaartse convergentie waarmaken. heid van Europa vraagt om Herstel van vertrouwen in de Europese Unie vraagt echter om meer. verbindende Het vraagt om politiek leiderschap en een Europese publieke sfeer. De recente verkiezingen voor het Europees Parlement geven wat dat betreft politiek en aanleiding tot een zeker optimisme. Hoewel de Eurosceptische en an- om verbindend ti-Europese stem niet verwaarloosbaar zijn, is tegelijkertijd de steun voor leiderschap de Europese Unie, als een noodzakelijk instrument om de problemen die op ons af komen tegemoet te treden, groot. Tegelijkertijd is het politieke landschap in Europa – evenals dat het geval is in veel lidstaten – versnipperd. Deze versnippering kent dezelfde oorzaken als het eerder bespro- ken onbehagen. Maatschappelijke en economische ontwikkelingen ondermijnen vertrouwde instituties en zekerheden waardoor een zekere politieke middelpuntvliedende kracht ontstaat.

De optelsom van euroscepsis bij een deel van de Europese burgers, van een pragmatische keuze voor Europa bij een ander, groter deel van de Europese burgerij en van een versnipperd politiek landschap, is een kwetsbaar Europees project. De kwetsbaarheid van Europa vraagt om verbindende politiek en om verbindend leiderschap. Verbindende politiek is die politiek die duidelijk maakt dat een Europese inzet nodig is om problemen het hoofd te bieden. Herstel van opwaartse convergentie en duidelijke Europese prioriteiten in het migratie-, klimaat- en veilig- Romke van der Veen heidsbeleid maken hiervan onderdeel uit. Maar er is meer nodig: een is hoogleraar Sociolo- duidelijke keuze van haar politieke leiders voor Europa. Een dergelijk gie van arbeid en orga- leiderschap vraagt om politici die de Europese waarden verdedigen en nisatie aan de Erasmus de noodzaak van Europa durven te benoemen. Wanneer dat een pleidooi Universiteit Rotterdam voor een meer federaal Europa wordt komt zij echter op gespannen voet en kroonlid van de te staan met de bestaande onvrede over Europa. Ook hier is dus de uitda- Door Michelle van Dijk Meer kansen Sociaal Economische ging om de noodzaak van Europa te verenigen met de waardering voor Raad. In die laatste nationale soevereiniteit. Wat dit betreft stemmen de verkiezingen voor hoedanigheid was het Europese parlement tot nadenken: het politieke debat en de politie- in het onderwijs hij voorzitter van het ke strijd werden in de meeste lidstaten in hoge mate gedomineerd door SER-advies Prioriteiten nationale politieke vraagstukken en tegenstellingen. Naast Europees en voor een fair Europa. nationaal beleid dat de oorzaken van het onbehagen in Europa erkent en Afwegingen Samen sterker in een het hoofd tracht te bieden, is daarom ook een politieke en publieke in- onzekere wereld (2019). spanning in Europa en in de lidstaten nodig om de politieke legitimatie van de Europese Unie te versterken. De recente Europese verkiezingen en dilemma’s Deze beschouwing laten zien dat daar zeker een voedingsbodem voor is. 1 is op eigen titel geschreven. idee juli 2019 Tweedeling 46 Michelle van Dijk · Meer kansen in het onderwijs: afwegingen en dilemma’s 47

In oktober 2018 publiceerde Michelle van Dijk De indeling in niveaus blijkt gunstig voor goed presterende (vwo-) leerlingen die op dat niveau blijven, maar ongunstig voor wie minder een pamflet met ideeën voor een kansengeneratie: goed presteert én ongunstig zodra je in een lagere niveaugroep dan vwo een generatie waarin alle kinderen gelijke kansen geplaatst wordt, volgens Mitchell.

krijgen in het onderwijs. Dat kan volgens haar met Dan is het nog de vraag hoe groot die effecten en de verschillen tussen een nieuw onderwijsstelsel dat voorziet in een stevige de niveaus eigenlijk zijn. Louise Elffers haalt in De bijlesgeneratie PISA-onderzoek aan en stelt: ‘Het gemiddeld en bovengemiddeld sco- basis en waarbij leerlingen pas op latere leeftijd rende deel van de leerlingen in het vmbo-t kan zich prima meten met in twee richtingen uitstromen: beroep en theorie. de gemiddeld én bovengemiddeld scorende havist, en ze doen evenmin onder voor de groep vwo’ers. (…) Door leerlingen die ogenschijnlijk Het verder uitdenken van wat nodig is voor meer weinig van elkaar verschillen wel verschillend onderwijs aan te bieden, kansengelijkheid brengt dilemma’s en principiële dreigt de niveauplaatsing een selffulfilling prophecyte worden.’ Toch is die door vwo-ouders wél gewenste niveauplaatsing een belangrijke factor in keuzes met zich mee die zij in dit artikel verkent. ons onderwijsmodel: het verklaart de niet te stuiten groei van categorale gymnasia, categorale eerste klassen en scholen en vele andere vormen van profilering op havo- en vwo-niveau, zoals tweetalig onderwijs. En zijn we Voor leerlingen met een lage sociaal-economische status (SES) is het ook bereid daarbij slechter om op een achterstandsschool met veel lage SES-leerlingen te te tornen aan zitten. Het is daarom belangrijk dat schoolpopulaties ook in dit opzicht de vrije keuze Alle kinderen gelijke kansen bieden in het onderwijs. Het kan met heterogeen zijn – en dit blijkt níet nadelig te zijn voor hoge SES-leerlin- een nieuw onderwijsstelsel waarbij leerlingen op latere leeftijd dan nu gen. Hoe maak je scholen diverser? In New York koos men voor een ge- van ouders voor het geval is, in twee richtingen uitstromen, te weten beroep en theorie. controleerde keuze waarbij ouders wel voorkeuren mogen hebben, maar een school? Kansengelijkheid bevorderen brengt wel principiële keuzes met zich districtsbesturen de inschrijvingen verdelen. Je kunt natuurlijk ook mee, grofweg in drie vraagstukken in te delen: het verschilprincipe, inzet kiezen voor samenwerking op kleine schaal, zoals in Rotterdam wordt of doenvermogen en onderwijsverbetering. beoogd met het ‘Herontwerp VO op Zuid’. In mijn ogen is dat echter, net als beleid op basis van postcodes, duwen op een waterbed. Veranderin- gen moeten voor alle scholen gelden. Gecontroleerde keuze zorgt er dan Vraagstuk 1 voor dat de variatie in sociaal-economische status binnen een gemeente Het verschilprincipe terug te zien is op elke school.

In Nederland is de segregatie in het onderwijs toegenomen. Verschillen- Maar nu de principiële vraag: moeten de kansrijken het minder positie- de instanties, waaronder OESO, adviseren daarom om de vroege selectie ve effect van heterogene groepen accepteren in ruil voor een positiever die nu plaatsvindt aan te passen. Dit is een eerste stap naar een een- effect voor de rest van de samenleving? David Mitchell haalt hierbij het In Nederland voudiger niveaustelsel, maar roept negatieve reacties op van (hoogop- verschilprincipe van John Rawls aan: sociale en economische ongelijk- is de segregatie geleide) ouders die blij zijn dat hun kind (met vwo-advies) ‘eindelijk op heden zouden zo verdeeld moeten worden dat ze tot voordeel van de in het onderwijs niveau’ mag leren; een kwestie die we zowel inhoudelijk als principieel minst bevoordeelden werken, ook al wijk je daarmee af van strikte gelijk- toegenomen moeten overwegen. Worden álle kinderen er beter van als ze in heteroge- heid. Ik stem daarmee in, zeker nu de verschillen nog steeds toenemen. ne groepen leren? En mag een (tijdelijk) voordeel voor minder kansrijke En zijn we bereid daarbij te tornen aan de vrije keuze van ouders voor kinderen een nadeel betekenen voor kansrijkere kinderen? een school? Zelfs al is het een principe van gelijkheid omdat de gecontroleerde keuze voor iedereen even beperkend is, ik verwacht dat ook hier David Mitchell zette in het boek Gelijke kansen in de school talloze onder- de welgestelde, hoogopgeleide ouders meer weerstand zullen bieden wijsonderzoeken op een rij om aan te tonen hoe je kunt werken aan gelij- tegen zo’n idee – tenzij je in een stad als Amsterdam woont, waar school- ke kansen in het onderwijs. Over het leren in niveaugroepen, bij ons dus keuze toch al een loterij is. Dan herhaal ik dat de effecten van meer vmbo (b/k/g/tl), havo en vwo, meldt hij dat in internationaal onderzoek diversiteit binnen een school níét in het nadeel zijn van de kansrijken en naar het indelen naar niveaus weinig of geen significante invloed werd wél duidelijk in het voordeel van kansarmen; zo’n kans moeten we niet gevonden op de totale prestaties van leerlingen. Een Nederlands litera- laten liggen. tuuronderzoek wees wel een verschil aan, omdat daarbij onderscheid werd gemaakt tussen de impact op goed en slecht presterende leerlingen. idee juli 2019 Tweedeling 48 Michelle van Dijk · Meer kansen in het onderwijs: afwegingen en dilemma’s 49

Vraagstuk 2 Richt je de aandacht specifiek op degenen die hierin het grootste risico Inzet of doenvermogen lopen, of ga je juist uit van een breed programma voor iedereen? In Enge- land kiezen schoolleiders van achterstandsscholen voor een extra stevig Ieder kind moet zich vrij kunnen ontwikkelen, in wat voor gezin het ook taal- en rekenprogramma, maar de tweede optie is een succesvol prin- opgroeit. Vaak wordt daaraan toegevoegd: alleen je eigen inzet mag het cipe in Zweden: ‘Er zijn [in Zweden] zeer weinig onderwijsprogramma’s verschil maken. Zelfs dat vind ik complex. Eerder is in idee deze Catch-22 die zijn gericht op speciale groepen of streven naar expliciete ‘positieve beschreven: armoede beperkt het cognitief vermogen en het ‘doenvermo- discriminatie’ ten gunste van bevoorrechte kinderen, scholen of ge- gen’ is juist nodig om uit de problemen te komen die door een tekort aan meenschappen. De onderliggende filosofie is dat een universele aanpak doenvermogen zijn ontstaan. Een jongvolwassene die geen stageplek kan de effectiefste benadering is om sociale inclusie (‘iedereen doet mee’) en vinden: komt dat door te weinig inzet? Door discriminatie? Door lege plek- gelijkheid van middelen te bevorderen.’ Aldus Mitchell. Goede schoollei- ken op het cv, een te beperkt netwerk, de verkeerde keuzes? Het is niet voor ders en leraren iedereen gemakkelijk om de juiste keuzes te maken en kansen te benutten. Goede schoolleiders en leraren zijn ontzettend belangrijk ter bevordering zijn ontzettend Er moet zorgvuldig gekeken worden naar hoe je mensen helpt de juiste van de kansengelijkheid, blijkt ook steeds weer uit onderwijsonderzoek, belangrijk ter keuzes te maken, beschrijft Henriëtte Prast in hetzelfde nummer van idee. en zij moeten weten wat nodig is om kinderen uit minder welgestelde gezinnen verder te helpen. Programma’s zoals de Transformatieve School bevordering van Om kansen goed te kunnen benutten, moeten ouders en kinderen toe- van Iliass El Hadioui kunnen hierbij helpen, omdat leraren daarin leren de kansengelijk- gang tot en informatie over alle mogelijkheden in het onderwijs hebben. uit te gaan van hoge positieve verwachtingen ten aanzien van de pres- heid Daarin kan de overheid voorzien met goed ingericht onderwijs, vrij van taties van leerlingen. Ook Mitchell benoemt dat het tegenovergestelde, discriminatie. Het vermogen om die kansen ook te benutten wordt be- het deficietdenken van leraren ten aanzien van lage SES-leerlingen, vaak perkt door de persoonlijke investering die een keuze met zich meebrengt. het effect heeft van een selffulfilling prophecy en daarmee de belangrijkste De overheid kan proberen die investering voor iedereen gelijk en zo laag belemmering is in leerlingprestaties. mogelijk te houden. Een voorbeeld is de drempel naar sommige opleidin- gen in het hoger onderwijs met selectie aan de poort, een bindend stu- Er zullen zowel financiële prikkels als ondersteunende werkomstandig- dieadvies, een prijskaartje en géén basisbeurs: voor wie al niet veel geld heden nodig zijn om leraren en schoolleiders te winnen en behouden heeft en geen steun thuis is dit een persoonlijke inspanning en investe- voor het onderwijs in het algemeen en minder bevoorrechte scholen in ring die niet te overzien is. Voor de lerarenopleidingen in het hbo kozen het bijzonder. Bij die ondersteunende omstandigheden kan bijvoorbeeld sinds het leenstelsel en de nieuwe toelatingstesten dan ook steeds min- worden gedacht aan een brede structuur van samenwerkende leerkrin- der mbo’ers en jongeren met een migrantenachtergrond. Een ander voor- gen zoals Stichting leerKRACHT in Nederland (samenwerken aan een beeld waarbij we voorzichtig moeten zijn is gepersonaliseerd onderwijs. verbetercultuur) of zoals de ‘Communities of Learning’ in Nieuw-Zeeland Een maatwerkdiploma gaat alleen werken als de toegang drempelloos is, waar schoolleiders, ouders, leraren en andere betrokkenen uit de samen- We weten als je weet hoe het werkt, als de school tijd en organisatiekracht heeft en leving samenwerken met positieve resultaten voor de Maori, van wie de wel dat veran- als je maximale steun thuis hebt. Voorlopig kunnen wij dat in Nederland kinderen vaak achterstanden in het onderwijs opliepen. In het afgelopen deringen in niet waarmaken als een gelijke kans en dan is de vraag of zo’n diploma de jaar is steeds meer urgentiebesef gekomen bij het thema kansengelijk- Michelle van Dijk de toekomst verschillen en de focus op niveaus juist niet weer groter maakt. heid. Ik hoop dat dat besef zich vertaalt naar weloverwogen stappen om (1981) studeerde de trend van toenemende segregatie te keren. De vraagstukken hierbo- Nederlands in Leiden. vooral impact ven tekenen de complexiteit, maar bieden ook kansen en aanknopings- Ze werkte als tekst- hebben op Vraagstuk 3 punten om het onderwijs van de toekomst in te gaan richten. 1 schrijver en daarna leerlingen op Onderwijsverbetering als leraar Nederlands. het laagste Op dit moment is ze niveau of zon- Welke onderwijsverbetering is nodig voor meer kansengelijkheid in teamleider bovenbouw der diploma de toekomst? Alle plannen van Curriculum.nu en discussies over 21st vwo op het Libanon century skills ten spijt: we weten niet wat de toekomst nodig heeft. We Lyceum in Rotterdam. weten wel dat veranderingen in de toekomst – banen die verdwijnen Daarnaast schrijft ze of ingrijpend veranderen – vooral impact hebben op leerlingen op het verhalen, columns en laagste niveau of zonder diploma. Zij zijn het minst bestand tegen ver- opiniestukken. anderingen. Dat is niet omdat zij een oriëntatie op burgerschap hebben gemist of niet hebben leren programmeren. Achttien procent van de bevolking heeft moeite met lezen, schrijven en/of rekenen. Wanneer een land er niet in slaagt deze basisvaardigheden voldoende aan te leren, moet dat de allereerste prioriteit hebben. idee juli 2019 Tweedeling 50 Pam de Soete · Het mensbeeld van de overheid 51

Voor de meeste D66’ers zijn kansarmen een ver-van- mijn-bed-show en is armoede een vies woord. Daar moet verandering in komen. Als D66 een verschil wil maken, moeten we de overheid vanuit ons mensbeeld vorm geven. Dat vergt een cultuurverandering.

Door Pam de Soete

Het mensbeeld van de overheid

Ik werd in 1985 lid van D66, omdat de houding in de politiek mij aansprak; een partij met een open karakter, die ook bij deelname aan de macht kritisch blijft en daardoor nooit totaal medeplichtig wordt. (Henk Hof- land, 1998). Een partij die vanuit haar mensbeeld kritisch is over regelgeving en bureaucratie. Een partij ook, die traditioneel aandacht vraagt voor de uitvoering van beleid.

In de jaren ‘90 werd ik wethouder in Amsterdam-Noord. Er waren nog stadsdeelbesturen, wijk- opbouworganen en een verzorgingsstaat. Tien jaar later werd ik gemeenteraadslid in Amsterdam met de portefeuille werk en inkomen. Mijn SP-collega verhaalde met enige regelmaat over mensen die tussen wal en schip vielen. Ik dacht toen dat dat incidenten waren.

Ik ben nu vijf jaren bestuurslid van een Noodfonds, het Fonds Bijzondere Noden Amsterdam (FBNA). Dit is een publiek-private stichting, die op aanvraag van hulpverleners leefgeld, goederen of geld voor bijvoorbeeld tandarts of studie verstrekt aan mensen in financiële nood. Er zijn meerdere Noodfondsen in Nederland. foto / herman wouters / herman foto idee juli 2019 Tweedeling 52 Pam de Soete · Het mensbeeld van de overheid 53

De motivatie van de hulpverlener is leidend bij een aanvraag. Bankaf- geconfronteerd en hebben niet altijd alle kennis in huis, zeker als het schriften van het gezin worden gecontroleerd en we hanteren Ni- gaat over financiële hulpverlening. Noodfondsen zoals het FBNA zijn bud-normen als maatstaf voor leefgeld. Vrijwel alle mensen in financiële daarom goed bekend met het overheidsbeleid én het particuliere hulp- nood hebben schulden; het overgrote deel betreft huur-, energie- en verleningsaanbod en zijn zo in staat om hulpverlening passend advies in ziektekosten. De gemeente werkt met ons samen, omdat zij moeilijk specifieke situaties te geven. Omdat wij zien waar de gaten in de sociale maatwerk kunnen leveren. Dit vanwege het gelijkheidsbeginsel en hun voorzieningen vallen – dat is waar het misgaat – is signalering voor ons trage financiële afwikkeling. Ons giftenbudget van particuliere fondsen een essentiële taak. is circa 600.000 euro op jaarbasis, waarbij de gemeente de uitvoerings- Deze maat- kosten voor haar rekening neemt. Mensen die langdurig arm zijn komen in problemen omdat – anders schappij, waarin dan op papier – maatwerk nauwelijks wordt geleverd door overheidsin- je veel zelf Ik kwam er achter dat het erg druk is, daar tussen wal en schip. Drei- stanties en bijzondere bijstand vrijwel niet wordt uitgekeerd. De discre- moet regelen gende huisuitzettingen, kleine kinderen die met moeder op een oude tionaire bevoegdheid die hulpverleners hebben wordt zelden gebruikt, matras op de grond slapen, een koelkastdeur met een touwtje eraan, één omdat de cultuur er niet naar is. Een klantmanager zegt desgevraagd dat en aanvragen, werkende gaspit en kale betonnen vloeren. We zien bij de aanvragen een er zelfs een olifant kan worden verstrekt, maar dat het afwijken van een is behoorlijk ruime oververtegenwoordiging van mensen met een chronische ziekte, regel zoveel verantwoording met zich meebrengt dat vrijwel niemand ingewikkeld een verstandelijke beperking, psychiatrische problematiek en een belast dat doet. verleden. Ook laaggeletterden komen we veel tegen. Deze mensen zijn afhankelijk van hulp. Deze maatschappij, waarin je veel zelf moet regelen Voorbeelden van pijnlijke gevallen veroorzaakt door stroperige, ondoor- en aanvragen, is behoorlijk ingewikkeld, juist voor hen. zichtige bureaucratieën of ondercapaciteit van hulpverleners zijn er helaas genoeg. Kijk bijvoorbeeld naar het gezin uit Sierra Leone, in bezit Het is verder goed om te bedenken dat, voordat iemand hulp zoekt, er van een verblijfsvergunning. Hun huurtoeslag werd gekort, nadat er een meestal al van alles aan de hand is. Vaak zijn levens door tegenslagen op tweede kind werd geboren. Dat is namelijk de consequentie als je een de kop gezet, zoals een faillissement of een scheiding. Mensen probe- illegaal – de pasgeborene – in huis neemt. Zo is de regel, zegt de amb- ren het zolang als mogelijk op eigen kracht te redden, tot dat niet meer tenaar. Het kostte FBNA en de kinderombudsman een aantal maanden lukt. Hulpverleners worden daardoor vaak met ingewikkelde situaties voordat deze zaak was rechtgezet.

Kijk naar het Nederlands-Turkse gezin met jonge kinderen, die door een huurschuld worden geconfronteerd met een dreigende huisuitzetting. De hulpverlening zegt dat de man niet open doet, is gefrustreerd en Het is stuitend wil de handen ervan aftrekken. Achteraf blijkt dat hij zich uit schaamte hoe vaak kwets- verstopte. bare burgers in een hopeloos en Het toeslagen systeem is ondoorzichtig en mensen komen geregeld voor verrassingen te staan. Een jonge alleenstaande moeder heeft sinds een ongelijk gevecht half jaar weer een baan. De belastingdienst verrekent een openstaande raken met de vordering met de kinderopvangtoeslag, waardoor zij de opvang niet kan staatsbureau- betalen en haar baan dreigt kwijt te raken. cratie

Kijk naar een oom die zijn verwarde neef een tijdje in huis neemt, maar niet heeft bedacht dat door de kostendelersnorm een deel van zijn AOW wordt ingehouden. Het gevolg? Hij kan niet meer rondkomen.

Kortom, het is stuitend hoe vaak kwetsbare burgers in een hopeloos en ongelijk gevecht raken met de staatsbureaucratie, die voornamelijk gericht is op het tegengaan van fraude en misbruik. Het gevolg is dat regels heel ingewikkeld en restrictief zijn, en dat uitvoerende ambtenaren en hulpverleners vaak een negatieve basishouding jegens de client hebben. Eigen oplossingen worden vaak ontmoedigd, afgestraft of zelfs onmogelijk gemaakt door de bestaande regelgeving. foto / herman wouters / herman foto idee juli 2019 Tweedeling 54 Pam de Soete · Het mensbeeld van de overheid 55

Hoe kan het zijn dat mensen door de overheid over de rand worden onele, calculerende, optimaliserende, kansen grijpende burgers, bestaat geduwd? Dat dit gebeurt in Nederland, zonder dat iemand aan de bel de grauwe werkelijkheid uit mensen die moeite hebben met plannen Hoe kan trekt? Toen bleek mij dat velen, en niet de minste, wel degelijk aan de bel maken, prioriteiten stellen en in actie komen. De ‘WRR mens’ vergeet wel het zijn dat getrokken hebben. eens wat, doet geregeld iets stoms uit boosheid of verdriet, ontbeert wils- mensen door kracht en zwicht voor verleidingen. De hedendaagse samenleving stelt de overheid Volgens Folkert Jensma (NRC) is de overheid verkokerd en geënt op kwa- hoge eisen aan de redzaamheid van burgers. Van werknemers en zzp’ers de trouw. Sheila Sitalsing (Volkskrant) stelt dat de overheid mensen tot wordt verwacht dat zij hun inzetbaarheid op peil houden en gespitst zijn over de rand wanhoop drijft met boosaardige boetes, vervat in onbegrijpelijke ambte- op nieuwe kansen en bedreigingen. In de gezondheidszorg staan auto- worden narenbrieven waaruit een naargeestig mensbeeld opstijgt. Wie de eind- nomie en eigen verantwoordelijkheid voorop. Er bestaat een behoorlijk geduwd? jes aan elkaar moet knopen heeft niets aan de grote idealen van de elite verschil tussen wat van burgers wordt verwacht en wat zij daadwerkelijk volgens Kees Vuyk (filosoof en psycholoog). Roel in ’t Veld (bestuurskun- aankunnen. De groep voor wie de eisen soms te hoog gegrepen zijn, is dige) ziet dat mensen die daar het slechtst voor zijn toegerust te maken niet beperkt tot de meest kwetsbare mensen, zoals mensen met een laag krijgen met een enorme bureaucratie. Rechters zien dat problemen vaak IQ. Ook mensen met een goede opleiding en maatschappelijke positie beginnen met een grote persoonlijke tegenslag en dat boetes de schul- kunnen in situaties verzeild raken waarin hun redzaamheid ontoerei- den razendsnel doen oplopen tot astronomische bedragen. Het Nibud kend is, zeker op momenten dat het leven tegenzit, zoals bij echtschei- waarschuwt al langer dat mensen door hogere lasten en achterblijvende ding, ziekte of ontslag. Dat is niet omdat hun intelligentie tekortschiet, inkomens, geen ruimte overhouden om tegenslagen op te vangen en ook maar omdat er een beroep wordt gedaan op allerlei andere mentale geen geld overhouden voor leuke dingen; modaal is het nieuwe arm. De vermogens, zoals het vermogen om in actie te komen, om het hoofd vol- makers van de TV serie Schuldig zijn een manifest begonnen, omdat ze doende koel te houden, om vast te houden aan goede voornemens. Maar Het ligt voor vinden dat er te weinig gebeurt. zij hebben over het algemeen naasten die hen kunnen bijstaan. Het ligt een groot deel voor een groot deel aan je netwerk of je uit de problemen kunt komen of aan je netwerk Deze overheid is dol op de zelfredzame mens, de mensensoort die keihard de blijven. Het zou u, de lezer kunnen overkomen. of je uit de beste deal voor zichzelf uit onderhandelt met dokter en verzekeraar. Die de wet kent en begrijpt, ideaal geprogrammeerd op digitale handhaving door Ik heb u met dit stuk een beeld willen schetsen van een overheid die – problemen boetecomputers, alert en geïnteresseerd in iedere overheidsbrief, die nooit een met wellicht de beste bedoelingen – contraproductief beleid voert dat tot kunt komen boete laat verslonzen en in staat is om op de juiste website alle vragen tijdig schrijnende problematiek leidt. Gelukkig sijpelt kennis van en inzicht in of blijven van het goed vinkje te voorzien. En die, terwijl haar man net is weggelopen deze problematiek langzaam maar zeker door in het publieke debat en en er bij haar borstkanker is ontdekt, gewoon blijmoedig doorgaat. Degene wordt er kritisch over geschreven door vooraanstaande columnisten en die dat niet doet, is in dit ijzeren overheidsparadigma een calculerende burger opiniemakers. Daarbij komen er meer en meer onderzoeksrapporten uit annex oplichter. Een opvatting die kamerbreed wordt samengevat met de die aan de bel trekken. Met deze kennis en ervaring is er meer dan vol- term ‘hard aanpakken’ (vrij naar Sheila Sitalsing). doende brandstof om een nieuwe weg in te slaan. Om de rechts-liberale aanpak van armoedebestrijding, gestoeld op wantrouwen en een negatief En wat zeggen de onafhankelijke adviesorganen van de regering? De mensbeeld, aan de kant te zetten. Al blijkt jarenlang uit fraudecijfers dat Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en de Raad voor de meeste mensen (98%) deugen. Tóch worden alle mensen behandeld Volksgezondheid en Samenleving (RVS)? alsof ze tot die 2% behoren. Dit kan zo niet langer.

In 2016 publiceerde de WRR ‘Eigen schuld’. De raad zegt dat de overheid te Op het november congres van D66 in 2017 is een motie aangenomen die weinig rekening houdt met de psychologie van mensen. Eigen verant- de Tweede Kamerfractie oproept bij weten regelgeving uit te gaan van woordelijkheid blijft het uitgangspunt, maar goed beleid houdt rekening een positief mensbeeld. Als de partij hier actief naar gaat handelen en dit Pam de Soete met het feit dat niet iedereen in gelijke mate beschikt over de daartoe beeld actief naar buiten uitdraagt, kan ze een leidende rol spelen in weg is bestuurslid van het vereiste mentale kenmerken en vermogens. naar de cultuuromslag bij de overheid en het maatschappelijk midden- Fonds Bijzondere No- veld die Nederland zo nodig heeft. 1 den Amsterdam en van De RVS schrijft in 2017 dat het ingewikkelde beleid rondom huur, zorg en MUG magazine. Zij is kinderopvangtoeslagen zo snel mogelijk moet worden versimpeld. De voormalig wethouder huidige regelingen zorgen ervoor dat steeds meer kwetsbare Nederlan- in Amsterdam-Noord ders in diepe schulden raken. en gemeenteraadslid (D66) van Amsterdam. In 2017 publiceerde de WRR ‘Weten is nog geen doen’ waarin de raad cou- lance en menselijkheid van de overheid bepleit jegens mensen die ver- dwaald zijn geraakt in de bureaucratie. Waar de overheid uitgaat van rati- idee juli 2019 Tweedeling 56 Jurgen van den Bergh · Het midden heeft werk te doen! 57

Om de rede terug te brengen in de politiek moeten sociaal-liberalen aan de bak. Zij hebben de sleutel in handen voor twee dingen die hoognodig moeten: de triomf van inhoud boven vorm, en het breken van de macht van lobby’s om burgers terug te brengen in het centrum van de politiek.

Door Jurgen van den Bergh

Het midden heeft werk te doen! foto / herman wouters / herman foto

Anderhalf jaar geleden richtte ik DeGoedeZaak op, een initiatief lijke stemmen in ons debat. Terwijl het vak Public Affairs enorm aan pro- om burgers meer middelen in handen te geven om het maatschappe- fessionaliteit gewonnen heeft, en er veel meer geld en aandacht vanuit lijk debat te beïnvloeden. Dat gebeurde uit onvrede over de groeiende het bedrijfsleven gaat naar de lobby. tweedeling in de samenleving. Niet polarisatie in de klassieke zin, maar vooral de observatie dat de ‘gewone burger’ wordt vermalen tussen de Over het belang positie te kiezen lobbykracht van grote bedrijven en de macht van spindoctors aan de ene Het zou het eenvoudigst zijn om dit betoog eerst aan die vertegenwoor- kant, en de afleidingsmanoeuvres van populisten aan de andere kant. In diging op te hangen, maar dat doe ik bewust niet. Wat opvalt aan de dat geweld proberen we de campagnekracht van burgers te versterken, de politiek van de middenpartijen in Nederland, Europa en -zover ik daar drempel om een campagne te starten te verlagen of initiatieven te steu- zicht op heb- in de rest van de wereld, is dat zij een onbetaalbare bijdra- nen die hun stem vertegenwoordigt. Zodat dat belang gehoord wordt, en ge hebben geleverd aan het counteren van het populisme. Naar eer en niet vermalen wordt in de vaak karikaturale dynamiek tussen schijnre- geweten hebben politici diverse tactieken en strategieën toegepast om de Die burgers aliteiten van politieke communicators en de eenvoudige oplossingen van Fortuyns, Le Pens, Hofers en Annings van deze wereld te counteren. Door hebben hulp de populisten. gelijk verantwoordelijkheid te bieden na een goede verkiezingsuitslag, nodig. Juist uit door een cordon sanitaire, door brede middenkabinetten. Strategieën die het midden, Maar die burgers hebben hulp nodig. Juist uit het midden, juist van het eigen electoraat op de proef stelden, en waarbij werd geredeneerd sociaal-liberalen. Paradoxaal genoeg kunnen zij polarisatie dempen vanuit het algemeen belang. juist van sociaal- door zich juist actiever in het maatschappelijk debat te mengen, met een liberalen inhoudelijke agenda. Dat mag tegennatuurlijk voelen, omdat de arena van De partijen die in die tijd in de oppositie zaten, hadden het een stuk meningen, emoties en geluid al zo vol lijkt te zijn. Maar juist de inertie eenvoudiger. Die konden met name commentaar geven op de verruwing, van het midden voedt deze polarisatie op een ongezonde manier. En ten schande spreken van de toon of als beste stuurlui aan wal wijzen op de tweede: het is de opdracht van ons allen om het vertegenwoordigingspro- onderliggende oorzaken. Maar het gaat in de politiek uiteindelijk, zowel bleem binnen het maatschappelijk debat op te lossen. Onze vakbonden, voor die oppositiepartijen als voor de middenpartijen, er wel om: wat zet ngo’s en maatschappelijke organisaties hebben een vergrijsde achterban, je er inhoudelijk tegenover. En daar zit mijn kritiek op de omgang met missen moderne organisatietechnieken. Daarom missen we noodzake- het populisme. Het tegenovergestelde van polarisatie is niet verbinding, idee juli 2019 Tweedeling 58 Jurgen van den Bergh · Het midden heeft werk te doen! 59

maar inclusie. De remedie tegen feitenvrije politiek is niet fact checken, suleerd neoliberalisme door een morele agenda te voeren waarin je kli- maar perspectief bieden. En daar ligt de opdracht voor elke politieke maat, eerlijke economische verhoudingen, belasting heffen op multina- stroming, dus ook voor het sociaal-liberalisme. tionals en het beschermen van de publieke zaak centraal stelt.

Winnende narratieven De politieke resultaten die je daarmee haalt, zijn een geruststelling voor Dat is waar een nieuwe politiek zou moeten beginnen. Ontkom aan mensen die zich in de steek gelaten voelen door het systeem. En het de verleiding om jezelf op te blazen in de peilingen als de uitdager van voedt één van de belangrijkste drivers voor potentiële stemmers op je Wilders of Baudet. Het mag voor de korte termijn kiezers in het hart partij: het vermogen om politieke verandering te bewerkstelligen op voor raken, maar daarna verwachten ze dat je dat op inhoud waarmaakt. Dus hen belangrijke thema’s. En zo komt inhoud bij vorm. Als dit de poli- als er een vakgenoot van mij je benadert met deze tactisch relevante in- tiek is waar sociaal-liberale partijen zich mee profileren, voegen zij een geving: ga er alleen in mee als het in je strategie past. Alexander Pechtold nieuw geluid toe aan het meningenpalet. In de drukte tussen: ‘de politiek was op een morele agenda als voltooid leven of het homohuwelijk een heeft ons in de steek gelaten’ en ‘het hele economische systeem moet op geloofwaardige tegenstrever van Geert Wilders. Liliane Ploumen kreeg de schop’ voeg je het narratief van de invloedrijke politieke hervorming wereldwijd tractie toen ze Donald Trump uitdaagde op abortus. Omdat van een doorgeslagen systeem toe. Een uitstekende politieke positio- En juist sociaal ze er resultaten op boeken die voor de achterban aanspreken. nering, en daarnaast een welkome invloed op ons politiek landschap. economisch Politiek waar mensen in kunnen geloven. En dat mogen de spin doctors heeft het mid- Deze resultaten op issues laten zien dat de eenvoudige narratieven die vervolgens verkopen. Mij lijkt dat zeer eenvoudig. den zich de af- spin doctors en campagnestrategen zullen verzinnen alleen kunnen bestaan op de schouders van het inhoudelijke werk van volksvertegen- Herschikking van de maatschappelijke verhoudingen gelopen twintig woordigers en een scherp oog van partijen voor hun ideologische wor- Er is nog een duidelijke reden waarom het debat in de grijstinten zoals jaar niet gepro- tels. En het moet ook nog dieper dan dat. Want het is geen controversieel hierboven beschreven niet goed van de grond komt. En dat is het re- fileerd punt dat het populisme zich weliswaar sociaal cultureel uit, maar sociaal presentatiegat in ons maatschappelijk debat. Er gaat iets gruwelijk mis economisch van aard is. En juist sociaal economisch heeft het midden in een land waar de leider van de Christendemocraten na één betoging zich de afgelopen twintig jaar niet geprofileerd. Er is een budgettaire cri- van de gele hesjes slappe knieën krijgt rond noodzakelijk klimaatbeleid, sis beteugeld, waar een morele crisis van het economisch systeem achter en de premier en de hoofdredactie van de NOS datzelfde geluid met alle vandaan kwam. égards ontvangen, terwijl grote maatschappelijke bewegingen dichte deuren ontvangen. Een land waar een eenling met een barbecue met Een morele politiek van resultaten varkensvlees voor een moskee meer impact heeft op het debat over de Die morele crisis moet ook onder liberalen leiden tot een scherpere integratie van Nederlanders met een moslimachtergrond dan honderden agenda. Dat zou je -naast de succesvolle sociaal culturele agenda- nu ook grassroots-initiatieven. echt toe moeten voegen aan de discussie. Zoals Joris Luyendijk treffend liet zien in ‘Dit kan niet waar zijn,’ is de markt niet zozeer immoreel, Dat vraagt om een herijking van hoe we naar burgerkracht kijken. Er ont- maar wel amoreel. Politiek heeft de kracht daar moraliteit aan toe te staan schitterende initiatieven, dankzij de kracht van internet, waardoor voegen. En de plicht. Dat doen we natuurlijk al in hoge mate, maar het we nieuwe stemmen horen. PO in Actie, het ouderenzorg-initiatief van neoliberalisme loopt royaal tegen zijn eigen grenzen aan als politieke Carin Gaemers en Hugo Borst, Wij Staan Op en de burgerbeweging voor stroming. Een Parijsakkoord vraagt om een duidelijke keuze voor klimaat een humaan kinderpardon. Bijna om bestaande maatschappelijke orga- boven groei. De stokkende loonontwikkeling vraagt om overheidseisen nisaties heen weten burgers hun punten op de agenda te zetten. En dat aan de markt. De crisis in de publieke sectoren zorg en onderwijs vraagt verdient onze steun. En ook hier geldt: de bestaande vakbonden en ngo’s om een visie op hoe je daar de markt beteugelt en de publieke zaak ver- zijn van goede wil, maar moeten aan de bak om deze geluiden een plek sterkt. De kansenongelijkheid die als gevolg daarvan ontstaat moet een te geven en te versterken. Maar de politiek moet er ook voor openstaan. liberaal tot actie aansporen. Want deze burgerkracht is helaas nog altijd aantoonbaar minder sterk De politiek moet dan de positie van lobbyende banken, werkgeversorganisaties en – op- zich weer echt Als je kunt groeien binnen een breed welvaartsbegrip is dat geweldig, vallend genoeg – semi-overheidsinstellingen. de bondgenoot maar dat brede welvaartsbegrip komt eerst. De Tsjechische econoom van de burger Tomáš Sedláček, die de transitie van Tsjechoslowakije naar een markt- De politiek moet zich weer echt de bondgenoot van de burger gaan economie mede vormgaf, bespiegelde een paar jaar geleden in De Balie tonen, en resistentie gaan tonen voor de trukendoos van de lobbycratie. gaan tonen dat het kapitalisme op haar sterkst was toen de concurrentie van alterna- Greenwashende initiatieven die echte klimaatactie vertragen of tegenhou- tieve systemen reëel was. Met andere woorden, de markt trekt zich er wat den horen er niet meer in te komen. Bedrijven die invloed kopen op les- van aan als de legitimiteit op het spel staat. En dat is exact het politieke pakketten horen uit onze scholen gebonjourd te worden en quasi-consu- middel dat liberalen in handen hebben. Er is te breken met ongeclau- mentenorganisaties die eigenlijk een bedrijfsbelang dienen horen geen idee juli 2019 Tweedeling 60 Teun van den Maagdenberg · Verbinden met cultuur 61

plek te krijgen in het balboekje van onze politici. Dit zou wel eens een Het bestrijden van een tweedeling in de samenleving onderscheidende positie kunnen zijn voor een partij als D66. Die twee kanten van de medaille: het wederopbouwen van een sterke maatschap- vraagt niet alleen om kansengelijkheid of kleinere pelijke beweging, en het flink aan banden leggen van vals spel door de inkomensverschillen. Er moet ook gekeken worden lobby. Als je ergens een morele agenda zocht, dan zit hij dáár wel. En het gaat over een eerlijke democratie. naar een manier om de verbinding te leggen. Dat kan met een sociaal-liberale cultuurvisie. Het sociaal-liberalisme als onderscheidende stroming Vanuit mijn positie als beïnvloeder van het maatschappelijk debat, als Door Teun van den Maagdenberg bondgenoot van iedereen die Nederland eerlijker, duurzamer, inclusie- ver en rechtvaardiger wil maken, zie ik daar de toekomst van het sociaal-liberalisme: een onderscheidende stroming van burgers en politici die met trots en verve een agenda van groei, sociale vooruitgang, eer- lijkere economische verhoudingen, gelijke kansen, duurzame vernieu- Verbinden wing en een rechtvaardige democratie nastreven. Het zou wel eens zeer bevrijdend kunnen zijn. Het verdedigen van de status quo is een ondank- Het vraagt bare taak, die een politicus niet het meest motiveert, en ook slecht naar met cultuur wellicht een kiezers communiceert. wat op de achtergrond Het vraagt wellicht een wat op de achtergrond geraakte strategie: het Volgens de Raad voor Cultuur, die recentelijk een advies uitbracht debat voeden. Een middenpositie wordt vaak verward met het bewa- voor het cultuurstelsel in de komende jaren, zijn substantiële investerin- geraakte ken van de stabiliteit, terwijl er twee krachten aan beide kanten razen. gen voor cultuur noodzakelijk én verdedigbaar. Een van de belangrijkste strategie: Mijns inziens moet je naar het debat gaan kijken vanuit de wet van de redenen daarvoor is de ‘bindende potentie van cultuur in een samen- het debat schaarste: “er is maar zoveel zendtijd, en als wij die innemen dan wordt leving waar de scheidslijnen steeds groter worden’. Nu een groeiende voeden er tenminste iets zinnigs gezegd.” Of mooier nog, vanuit het perspec- tweedeling in de maatschappij steeds scherper te herkennen is, wordt tief van verrijking van het debat: “onze grondbeginselen verdienen het het belang van toegankelijk cultuurbeleid als smeerolie voor de samen- om met verve en idealisme uitgedragen te worden.” De kiezer heeft de leving ook steeds groter. Om dit te doen slagen, hebben we een nieuwe Jurjen van den Bergh inhoud en de morele inmenging nodig van het sociaal-liberalisme en het cultuurvisie nodig. Een cultuurvisie die verbinding centraal stelt en is oprichter en direc- maatschappelijk krachtenveld heeft steun nodig. Stap die arena in, het is investeert in toegankelijkheid en diversiteit. teur van DeGoedeZaak er heerlijk debatteren. En sociaal-liberalen hebben wat te melden, en de (degoedezaak.org), macht om zaken te regelen. 1 Dat een open en krachtig cultuurbeleid een essentiële bouwsteen is voor de bondgenoot van onze samenleving, is vanuit sociaal-liberaal oogpunt geen revolutionair progressief Nederland. idee. In 2014 publiceerde de Van Mierlo Stichting samen met D66 een Zijn burgerbeweging sociaal-liberale visie op kunsten cultuurbeleid, waaruit een sterk geloof stelt zich ten doel sprak voor de kracht van het individu. Kunst en cultuur en de ambitie nieuwe en onderbe- om hierin te willen excelleren, ontstaan vanuit de mens zelf. De rol van lichte stemmen in de overheid is om dit te faciliteren, ruimte te creëren en infrastructuur te het maatschappelijk onderhouden. Creatievelingen moeten ruimte hebben om zich ten volle debat luider te laten kunnen ontplooien. Hoewel het individu voorop staat, is de connectie horen en progressieve met de maatschappij essentieel. Iedereen moet in staat zijn optimaal Cultuurbeleid bewegingen en hun te profiteren van inspirerende, ontroerende of prikkelende kunst. bevindt zich achterbannen samen niet in een te brengen. Daarnaast Dit sluit aan bij de intrinsieke waarde van kunst en cultuur, die niet te vacuüm maar is is hij politiek commen- vangen is in begrotingsplaatjes en koele berekeningen. Meer dan het tator voor NPO Radio1. leveren van een eindresultaat, gaat het creatieve proces om het experi- dé verbindende menteren, zoeken en reflecteren op de eigen positie in de samenleving. factor in onze De politiek bepaalt daarin niet wat mooi of lelijk is, maar schept voor- maatschappij waarden en creëert verbinding binnen de sector en – misschien wel belangrijker – met andere sectoren. Cultuurbeleid bevindt zich niet in een vacuüm maar is dé verbindende factor in onze maatschappij. idee juli 2019 Tweedeling 62 Teun van den Maagdenberg · Verbinden met cultuur 63

Potentieel zowel tot het versterken van de sociale banden binnen de eigen groep De vraag is of dit potentieel genoeg wordt benut. De cijfers van het (bindende sociale cohesie) als het aanhalen van sociale banden met ministerie van OCW zijn hierover bijzonder positief. Negen op de tien Ne- vreemden of onbekenden (overbruggende sociale cohesie).” derlanders van zes jaar en ouder bezoeken jaarlijks ten minste één keer een culturele voorstelling, tentoonstelling, evenement of instelling. Het Het lijkt er op dat de Raad voor Cultuur op de juiste weg zit. Verbinding gemiddeld aantal bezoeken per jaar staat zelfs op zeventien. De helft van begint bij het horen van iedereens verhaal. Als slechts een deel van de de Nederlandse bevolking beoefent daarnaast zelf nog een kunstvorm, passies, idealen en dromen van de bevolking terug te vinden is, veran- variërend van zingen tot schilderen. Met zowel het bezoek als de eigen dert de dialoog in een monoloog. Hiermee verliest men dubbel, zowel de uitvoering lijkt het daarmee goed te zitten. individuele ontplooiing als de maatschappelijke verbinding verdwijnt. Daarom moeten we niet halsstarrig vasthouden aan wat we gewend zijn, Toch is er kritiek. De cijfers laten een rooskleurig beeld zien van de deel- maar openstaan voor nieuwe ideeën en vormen van kunst. Gericht op name van de Nederlandse bevolking aan kunst en cultuur. Dat betekent zoek naar de verhalen die nog niet worden gehoord en groepen die niet niet dat ieders verhalen en ideeën ook daadwerkelijk te vinden zijn op worden aangesproken. de podia en in de musea. Zo wordt er al geruime tijd aangegeven dat het koloniaal verleden niet genoeg naar voren komt in de Nederlandse Gelukkig gebeurt dit al. Veel culturele instanties hebben programma’s musea. Cultuurinstanties in de regio hebben vragen bij de oneerlijke om een jonger of gevarieerder publiek aan te spreken, en met succes. verspreiding van subsidies over het land. Tegelijkertijd hoeft men maar Denk bijvoorbeeld aan de populaire Museumnachten of de vele kortings- een willekeurig museum in het land binnen te lopen om te zien dat het acties voor jongeren. Ook proberen instanties door middel van tentoon- publiek wel erg grijs is. stellingen en concerten aandacht te geven aan minderheden buiten hun normale publiek. Toch is er nog een wereld te winnen. Als we een maat- Daarnaast blijkt uit ieder rapport over de toegankelijkheid van de schappelijke splijting willen bestrijden, zullen verbinding de focus van cultuursector dat hogeropgeleiden meer gebruik maken van kunst en cultuurbeleid maken. Niet elke verbinding hoeft te slagen, maar kan op cultuur dan laagopgeleiden. Er is echter geen enkel onderzoek dat kan zichzelf weer leiden tot wat nieuws. Zo lang het experimenteren, zoeken aantonen dat mensen met een lagere opleiding minder genieten van en proberen maar door gaat. Het zijn nou net de creatieve geesten in de dans, muziek of drama. Dat hogeropgeleiden meer gebruik maken van de kunstsector die erop zijn toegerust om dit te doen. De cultuursector cultuursector, heeft daarom eerder te maken met aanbod en toeganke- doet er goed aan lijkheid, dan met interesse en plezier. Veranderende cultuur om dergelijke Verbinding kan gezocht worden tussen mensen, maar ook groepen of veranderingen De Raad voor Cultuur herkent deze problemen. Het stelt daarom een sectoren. Een voorbeeld: de technologische veranderingen van de afge- vernieuwde basisinfrastructuur voor, waarin de totstandkoming van lopen twintig jaar zullen de beleving en uitvoering van kunst en cultuur in te passen om subsidieverlening wordt aangepast om het nieuwe toetreders gemakke- drastisch veranderen. Men kan nu zelf de familiegeschiedenis uitplui- toegankelijk te lijker te maken en daarmee een meer divers aanbod te creëren. Om tot zen met online databanken of een muziekcarrière starten vanachter de blijven voor alle werkelijk inclusieve cultuurparticipatie te komen, moeten mogelijkhe- laptop. Youtube-kanalen staan vol met zangers, actrices, cabaretiers en groepen in de den voor ontplooiing van het individu in iedere cultuurregio aanwezig andere kleinkunstenaars. Beeldend kunstenaars kunnen via internet samenleving zijn. Onderwijs speelt hierin een cruciale rol. Door leerlingen van iedere gemakkelijk hun werk verkopen aan een wereldwijd publiek. Het effect: maatschappelijke achtergrond kennis te laten maken met de vele vor- creëren en delen is dichterbij dan ooit. Individuen die de connecties men van kunstuitingen die er bestaan, kunnen zij er zelf achter komen missen in de cultuursector, hebben nu een tweede kans. Empirisch wat zij waarderen en hoe zij zichzelf kunnen uiten. Alleen door eigen bewijs laat zien ervaring kan men bekend worden met het culturele aanbod. En het werkt. De grootste culturele export van Nederland in de afgelopen dat cultuuredu- tien jaar is digitale muziek in de vorm van house, techno en dance die catie bijdraagt Sociale cohesie tegenwoordig overal ter wereld te horen is. Comedians die bekend zijn De waarde van cultuureducatie, en kunst en cultuur in het algemeen, geworden via Youtube trekken tegenwoordig avond na avond volle zalen aan cognitieve wordt onderstreept door onderzoek van de Universiteit Groningen. in de theaters. Ook deze uitingen van cultuur moeten worden omarmd. vaardigheden Empirisch bewijs laat zien dat cultuureducatie bijdraagt aan cognitieve Biedt de nieuwe infrastructuur ruimte voor deze nieuwe toetreders? vaardigheden, met name op het vlak van cultuur zelf. Een duidelijk signaal dat onderwijs helpt bij culturele vorming. Daarnaast zet de georga- Voor wie nog een redelijk conservatief beeld heeft van wat kunst en cul- niseerde cultuursector aan tot emotionele betrokkenheid, (zelf)reflectie tuur eigenlijk is, zal dit vreemd in de oren klinken. Maar wie vasthoudt, en creatie van sociaal kapitaal. Het sluitende bewijs voor de noodzaak verliest. De cultuursector doet er goed aan om dergelijke veranderingen van kunst en cultuur als verbinding in de samenleving is te vinden in de in te passen om toegankelijk te blijven voor alle groepen in de samen- conclusie van het onderzoek: “Deelname aan culturele activiteiten leidt leving. Daarvoor is geld belangrijk, maar ook een gedeelde cultuurvisie. idee juli 2019 Tweedeling 64 Jurgen van der Heijden · Bewonersinitiatief en energiecoöperatie 65

Een sociaal-liberale visie gaat uit van een overheid die faciliteert en De energietransitie en klimaatmaatregelen kunnen de infrastructuur onderhoudt. Het is echter ook de taak van politici en bestuurders om actief op zoek te gaan naar verbinding tussen sectoren tot energiearmoede leiden. Lossen we dat op met en daarbij niet te schromen voor nieuwe experimenten. Beter nog, juist grootschalige compensatie of door meer te vertrou- nieuwe technologieën omarmen om de verbinding te maken. wen op de eigen kracht van mensen lokaal? Jurgen Sociaal-liberaal beleid van der Heijden daagt sociaal-liberalen uit om Concreet beleid dat hier bij past, zal wellicht wat onwennig aanvoelen. Als uitgangspunt past de sociaal-liberale visie op kunst en cultuurbeleid meer potentie te zien in lokale bewonersinitiatieven. goed in de moderne vraag naar ruimdenkendheid en toegankelijkheid. Waar het blijft steken bij brede definities, maar zonder durf voor verandering, kan het gemakkelijk verzanden in conservatisme. Om dat tegen te gaan, kan er op drie eerder genoemde punten de aandacht worden gelegd: faciliteren, experimenteren en verbinden. Bewonersinitiatief De belangrijkste functie van de overheid in de cultuursector is het faciliteren. De bestaande structuren zijn echter ruim toe aan uitbreiding om diversiteit te waarborgen. Er kan een begin worden gemaakt met het en energiecoöperatie voorstel van de Raad voor Cultuur voor subsidie naar musicals, popmu- ziek en urban arts, terwijl de deur open wordt gehouden voor andere vormen, zoals design, digitale media of gaming. Daarnaast moet er genoeg Twee recepten ruimte blijven voor het experimenteren. Door onderwijzers, bestuurders en kunstenaars actief te stimuleren om dit gezamenlijk te doen komt de tegen de armoedeval Het is aan intrinsieke waarde van kunst en cultuur het beste naar boven. Welke ver- sociaal-liberalen halen horen we nog niet? Welke tentoonstellingen geven we voorrang? Door Jurgen van der Heijden om zich in te Hoe vinden mensen aansluiting tot de cultuursector? zetten voor Daarmee komt men in de richting van het aandachtspunt met de groot- een progressief ste waarde voor de samenleving: de verbinding. Inkomensplaatjes en In vrijwel alle gemeenten zijn tegenwoordig bewonersinitiatieven cultuurbeleid opleidingsniveaus zijn essentieel voor kansengelijkheid, maar zullen die zich energiecoöperatie noemen. Zij organiseren collectieve inkoop dat durft te niet leiden tot een verbonden samenleving. Dit vergt ook een minder van duurzame maatregelen zoals isolatie en zonnepanelen. Ook stre- experimenteren individualistische en meer collectieve cultuurvisie. De sociaal-liberale ven de meesten naar productie van energie door de coöperatie, met een visie heeft het ontplooide individu hoog in het vaandel staan, maar moet windmolen bijvoorbeeld. Zij houden de prijs van maatregelen en energie de connectie met de samenleving niet verliezen. Er mag gerust een be- laag waardoor mensen kunnen besparen op energiekosten en het risico roep op de kunstenaar worden gedaan om diens kwaliteiten in te zetten daalt dat zij in de armoedeval terecht komen. Energiecoöperaties zijn voor de maatschappij. meestal een bewonersinitiatief, maar niet altijd een bedrijf dat ook energie produceert. Dit artikel haalt beide uit elkaar, verbindt ze tenslotte Nederland bezit een prachtige cultuursector, met inspirerende en crea- weer en reflecteert op wat dit kan betekenen voor de armoedeval en voor 1 | Jurgen van der Heijden, tieve individuen die de samenleving sterker en mooier maken. En toch sociaal-liberaal beleid. Eric Laken, Alexander Schüt- te, Moderne herverdeling, wordt het potentieel niet volledig benut. Voorbij de mooie plaatjes zijn Theorie voor (her)verdeling scheuren zichtbaar in de toegankelijkheid en diversiteit. Het is aan soci- Bewonersinitiatief van welvaart, working paper, aal-liberalen om zich in te zetten voor een progressief cultuurbeleid dat In bewonersinitiatieven delen mensen hun spullen, en vooral tijd en 2018, zie bij publicaties op www.duurzaamdoor.nl/ durft te experimenteren. Met een verbindende cultuurvisie kan eindelijk talenten, om samen hun omgeving en leven beter te maken. Door samen thema/regionale-netwerken Teun van den iedereen in de samenleving worden aangesproken, in plaats van slechts te werken aan energie, zorg, welzijn, wonen, voedsel, natuur, buurtbe- Maagdenberg een deel. 1 heer, veiligheid, afval, vervoer ontstaat meer welvaart. 1 Niet gezegd is 2 | Maria van der Harst, Femmianne Bredewold, is student Bestuurs- dat de kansen eerlijk verdeeld zijn om daarin te delen, 2 wel dat mensen Evelien Tonkens, Democrati- en Organisatieweten- meer kansen krijgen. Het geheim daarbij is dat een enkel middel wordt sche legitimatie en duurzaam- schap en liep stage ingezet voor twee of meer doelen. Bewonersinitiatieven zijn een niet te heid van burgerinitiatieven in zorg en welzijn, Universiteit bij de Mr. Hans van onderschatten kracht die maatschappelijk en economisch in staat zijn voor Humanistiek Utrecht, Mierlo Stichting. tot aanzienlijke prestaties. april 2019, pag. 54 e.v. idee juli 2019 Tweedeling 66 Jurgen van der Heijden · Bewonersinitiatief en energiecoöperatie 67

Als we groene maatregelen als voorbeeld nemen, wordt de kracht van Dat kunnen ook mensen zijn met een klein het nastreven van twee of meer doelen snel duidelijk. Groen kan naast aandeel. Bovendien zijn in de meeste gevallen gezondheid en klimaat tegelijk bijdragen aan minder geluid, een mooi- de aandeelhouders akkoord met een redelijke ere buurt, welzijn, en zelfs voedselvoorziening. Een middel, in dit geval prijs voor energie, en met inzet van een deel van Bewonersiniti- groen, wordt zo ingezet voor meerdere doelen. Het gaat er niet om dat de winst in nieuwe projecten voor de gemeen- atieven zijn een je zoveel mogelijk voedsel per vierkante meter verbouwt, maar het gaat schap. Het is wenselijk dat energiecoöperaties niet te onder- erom dat het groene perkje gebruikt kan worden voor het verbouwen van dit stadium bereiken, omdat dit alles nog meer schatten kracht tomaten en tegelijk de buurt verfraait, en geluidoverlast van de nabij- helpt om de armoedeval te voorkomen. gelegen weg vermindert. Dat is heel natuurlijk voor een gemeenschap die maatschap- mensen die samenwerkt. Ieder neemt haar eigen inbreng mee en men Echter, het bestaan van een volgroeide energie- pelijk en econo- kijkt hoe die het best te combineren zijn. Bedrijven en overheden kun- coöperatie roept ook maatschappelijke vragen misch in staat nen daaraan bijdragen. op. Het is een publieke taak om te zorgen dat zijn tot aanzien- iedereen betaalbare energie heeft, maar op een lijke prestaties In een bewonersinitiatief krijgen allen de mogelijkheid een enkel mid- enkele uitzondering na produceren overhe- del voor twee of meer doelen in te zetten; een economische kracht die den geen energie. Nu gemeenten zoeken naar vrijwel onbekend is. Maatschappelijke en economische waarden, die mogelijkheden voor productie van duurzame heel lang los van elkaar hebben gestaan, blijken van waarde voor elkaar. energie, zijn velen geneigd in zee te gaan met 3 | Karen Barad, Meeting the Intra-actie is een mooi concept om dit te verduidelijken. 3 Intra-actie wil een groot energiebedrijf, maar dan bepalen de Universe Halfway: Quantum zeggen dat je de intrinsieke waarde onderzoekt van bijvoorbeeld wonen aandeelhouders hoe de opbrengsten bestemd Physics and the Entanglement of Matter and Meaning, Duke en van zorg. Dan zie je wat wonen kan betekenen voor zorg, en ga je niet worden. Dat lijkt geen goed recept tegen de University Press, Durham, alleen anders bouwen, maar ook de zorg anders organiseren. Andere or- armoedeval, maar ook de energiecoöperatie is London 2007. ganisatie van de zorg, die past binnen dit intra-actie perspectief, heeft de geen panacee. Deze laat zoveel mogelijk mensen afgelopen jaren een grote beweging in Nederland op gang gebracht, van lokaal profiteren, maar dat hoeft niet iedereen onder meer achthonderd bewonersinitiatieven in de vorm van zorgcoö- te zijn, en sommigen kunnen meer profiteren 4 | Zie: nlzorgtvoorelkaar.nl peraties. 4 Zij grijpen de kansen van wonen voor zorg en hebben gunstig dan anderen. effect op gezondheid en welzijn van mensen. Op talloos veel andere maatschappelijke terreinen liggen vergelijkbare kansen te wachten en De praktijk laat zien dat overheid, bedrijfsleven en coöperatie elkaar Nederland telt energie is daarvan een sterk voorbeeld. nodig hebben, en dat zij samen een oplossing kunnen bieden voor de bijna 500 bewo- dreigende armoedeval op een manier die geen van drieën alleen kan nersinitiatieven Energiecoöperatie bieden. Een energiebedrijf brengt kennis en ervaring in, en geld. Dat rond verduur- Energiecoöperaties mobiliseren als bewonersinitiatief mensen in wijken doet de overheid ook en zij kan erop toezien dat dit bedrijf samenwerkt die daken, auto’s, biomassa, oppervlaktewater en nog veel meer goede- met een coöperatie, en dat deze coöperatie eraan werkt om lokaal steeds zaming van ren gaan benutten voor energie. Daarbij is energie niet alleen een doel meer mensen te betrekken. Dit ontslaat de overheid van de rol om zelf energiegebruik maar ook een middel om andere doelen na te streven, zoals bijvoorbeeld energie te produceren, en stimuleert de coöperatie. Die is veel beter dan en vrijwel allen werkgelegenheid bevorderen, of klimaatverandering tegengaan. Be- de overheid en het bedrijfsleven in staat om lokale krachten te mobili- noemen zich woners kijken vanuit verschillende perspectieven naar de intrinsieke seren, en opbrengsten lokaal opnieuw in te zetten voor zoveel mogelijk energiecoöpe- waarde van energie en zien daardoor alles wat energie voor de omgeving mensen. ratie kan betekenen. Dat creëert meer kansen en geeft mensen mogelijkheden om niet in de armoedeval te belanden. Dat is de ware aard van bewoner- Conclusie sinitiatieven die zich zien als energiecoöperatie. Dat is wat anders dan Minder mensen in de armoedeval betekent meer mensen die geld uitge- een coöperatief bedrijf dat energie produceert. ven aan de energietransitie, en dat helpt om klimaatverandering tegen te gaan. De energiecoöperatie kan hieraan bijdragen in samenwerking Nederland telt bijna 500 bewonersinitiatieven rond verduurzaming met bedrijfsleven en overheid. Er zijn sommige coöperaties die dit doen 5 | Anne Marieke Schwencke, van energiegebruik en vrijwel allen noemen zich energiecoöperatie. 5 zonder ook een bewonersinitiatief te zijn. Dat kan, maar het is minder Lokale energie monitor 2018, De meesten zitten nog in het stadium van het gezamenlijk aanschaffen krachtig, omdat dit initiatief verder gaat dan enkel energieproductie, en RVO/HIER Opgewekt. van energiebesparende maatregelen. Er zijn echter steeds meer energie- energie bijvoorbeeld ook ziet als middel om werkgelegenheid te bevor- coöperaties die het stadium hebben bereikt van energie-producerend deren, of elektrisch rijden. Zo ontstaat meer welvaart en de kans om bedrijf, waaruit extra waarde voor bewoners ontstaat. Eigen aan veel daarvan de profiteren. Het bewonersinitiatief is geen garantie dat allen energiecoöperaties, die dit stadium hebben bereikt, is dat winsten terug dezelfde kansen krijgen, maar wel dat allen meer kansen krijgen, en ook keren in de lokale gemeenschap, want daar zitten de aandeelhouders. dat is een recept tegen de armoedeval en tegen energiearmoede. idee juli 2019 Tweedeling 68 Pieter Fokkink · Sociaal-liberalisme revisited 69

Dit klinkt als een sociaal-liberaal panacee, mensen die in vrijheid samen meer voor elkaar betekenen. Maar wat betekent dit voor het publiek bestuur? Dat heeft bijvoorbeeld zeer recent honderden miljoenen extra uitgetrokken voor klimaatadaptatie. Lagere overheden kunnen daarvoor projectvoorstellen indienen, en zij mogen verwachten afgerekend te worden op het behalen van doelen van klimaatadaptatie. Tegelijk is bekend dat dergelijke doelen meestal bereikt worden door aan iets anders te werken, zoals natuur, landschap, water, bodem of energie. Het risico is reëel dat een gemeenteraad dit niet pikt met als gevolg zeer ingeperkte projecten rond klimaatadaptatie, die mogelijk zelfs in de weg staan van natuur, landschap, water, bodem en energie.

In plaats hiervan kan de raad ook zeggen dat beleid rond natuur, landschap, water, bodem en energie juist kan bijdragen aan klimaatadaptatie. In reactie op ‘Wat is Door Pieter Fokkink Kiezen raadsleden die weg, dan kunnen zij zelfs de eis stellen dat beleid sociaal-liberalisme?’ rond klimaatadaptatie zoveel mogelijk kansen moet geven aan ander beleid wanneer dat de klimaatadaptatie vergroot. Dan helpt de gemeen- In idee 203 (2018) teraad om situaties te creëren waarvoor lokale gemeenschappen geknipt verscheen een essay Sociaal-liberalisme zijn. Denk aan een groep mensen die lokaal groen aanpakt en dat onder van Coen Brummer. In meer geschikt maakt voor opvang van klimaatbuien en het weerstaan de komende idees van droogte, maar bijvoorbeeld ook voor voedsel en recreatie. Dan wordt nodigt de redactie een revisited een enkel middel ingezet tot twee of meer doelen, maar risicovol is dat aantal denkers uit om Klimaatmaat- de raad in de traditie staat om op slechts een enkel doel af te rekenen. daarop te reflecteren D66 is in 1998 bekeerd tot het sociaal-liberalisme. In regelen die vanuit hun expertise. de internationale context heeft het sociaal-liberalisme zich beperken Klimaatmaatregelen die zich beperken tot het klimaat zijn niet goed ge- In zijn reactie zet echter al sinds 1840 een eigen betekenis ontwikkeld. tot het klimaat noeg. In plaats van enkel controleren of beleidsmakers doen wat is afge- Pieter Fokkink sproken kan ook controle plaatsvinden op kansen die je niet moet laten vraagtekens bij het En in Nederland heeft de Rooms-Rode coalitie het zijn niet goed liggen, in feite op maatschappelijk ondernemerschap van de overheid. gebruik van de term sociaal-liberale beleid in de jaren ’50 vormgegeven. genoeg Dat roept om een nieuw beginsel in de parlementaire controle: streef ‘sociaal-liberalisme’. Met andere woorden: dekt de vlag de lading wel? altijd naar een extra effect. “Geachte minister, gedeputeerde, wethouder, heeft u hier geen kansen laten liggen?” Een even heldere als maatschappelijk relevante boodschap. Als die wordt opgepikt, dan ontstaan meer Wat is sociaal-liberalisme? Deze Socratische “wat is”-vraag situaties waarin gemeenschappen een enkel middel kunnen inzetten stelt Coen Brummer in zijn gelijknamige longread. Brummer poneert het tot twee of meer doelen, bijvoorbeeld rond energie en met als een extra sociaal-liberalisme als eigenstandige stroming met de vier elementen: effect bestrijding van de armoedeval. D66 zou zich, juist vanuit sociaal- het geloof dat vrijheid actie vereist; ontwikkeling als sleutel tot vooruitgang; Jurgen van der liberaal oogpunt, veel meer moeten richten op de mogelijkheden die emancipatie van het individu; en het streven naar democratisering als beeld Heijden werkt als bewonersinitiatieven en energiecoöperaties bieden, want dan kunnen van een traditie van het sociaal-liberalisme in Nederland. Het is een zelf- adviseur duurzame meer mensen meekomen in de transitie. Goed begin is het omarmen van standige politieke visie: een sub-stroming van het liberalisme met een rijker economie voor AT het nieuwe beginsel. 1 begrip van wat het betekent om vrijheid na te streven in het besef dat vrijheid Osborne. Als vrijwilli- vraagt om verbondenheid met anderen. Een visie op vrijheid die veronderstelt ger is hij bestuurslid dat mensen pas werkelijk vrij zijn als zij elkaar in staat stellen vrij te leven. van de Vereniging van Sociaal-liberalen willen mens en samenleving meenemen in toekomstige Energie-Initiatieven in verandering. Dat willen zij doen door individuele vrijheid te bevorderen, Noord-Holland, en van door ontplooiing te stimuleren, door achtergestelden te emanciperen en door Nederland Zorgt voor mensen meer zeggenschap te geven over het eigen leven in een democratisch Elkaar. proces. idee juli 2019 In reactie op het essay ‘Wat is sociaal-liberalisme?’ 70 Pieter Fokkink · Sociaal-liberalisme revisited 71

Volgens Brummer vinden “opeenvolgende generaties liberalen het libe- Reeds rond 1840 beseften vooruitziende Rijnlandse Industriëlen met een ralisme telkens opnieuw uit”. Je bent dus eerst “liberaal” en vervolgens ga Het sociaal- gevoel voor publieke verantwoordelijkheid dat de liberale boodschap je dat “hier en nu, tijd en plaatsgebonden” invullen met een interpretatie liberalisme zich aan moest passen en zich beperkingen in het vrije ondernemer- van het vrijheidsbeginsel. De titel van het essay zou dus moeten zijn: wat stelde dat de schap moest opleggen ten behoeve van de welvaart van allen. Zowel is het sociaal-liberalisme van D66 anno 2018? staat de taak constitutionele als sociale hervormingen waren noodzakelijk. Men realiseerde zich al snel dat de "op leven en dood" concurrentie uiteinde- De oorsprong van het sociaal-liberalisme had om ook lijk alleen maar verliezers kende, zoals de Duitse industrieel Friedrich Brummer ‘reconstrueert’ de parlementaire geschiedenis vanuit een in “de onder- Harkort dat formuleerde. De Rijnlandse beweging baseerde zich op de 2018 ontworpen concept en noemt dat sociaal-liberaal. Op zich is daar kant” van de mensenrechtengedachte uit de Verlichting. In 1844 schreef Harkort: niets op tegen, maar dezelfde reconstructie kan ook worden gemaakt samenleving vanuit elk ander perspectief en dat relativeert de betekenis van de studie. te bevrijden uit ‘Hoewel ik een van de leiders van de industrie ben, veracht ik uit het diepst De vraag is dan ook of het besef bij Brummer dat liberalen telkens het de Industriële van mijn hart de waarde- en welvaartsschepping die gebaseerd is op de liberalisme opnieuw uitvinden zich niet tegen hem heeft gekeerd. opoffering van de menselijke waardigheid en de minachting van de werkende slavernij klasse. Het gebruik van de machine is om mensen te bevrijden van de beest- Het liberalisme majoreert de vrijheid, of dat nu ‘vrijheid van of vrijheid achtige dienstbaarheid, niet om een nog ergere dwang op te leggen.’ om’ is. Dat komt ook terug in het essay. Brummer gaat echter voorbij aan een paar kernvragen van de vrijheid: “hoe verhoudt mijn vrijheid zich tot Het oorspronkelijke sociaal-liberalisme verwierp zowel het egoïstische de vrijheid van alle anderen?”, een vraag die niet in het vocabulaire van individuele liberalisme als het socialistisch collectivisme. Duitse negen- het liberalisme voorkomt. Ook de vraag “hoe word ik een vrij mens die tiende eeuwse industriëlen en politici als Friedrich Harkort, Gustav von het juiste midden weet te vinden tussen onderworpenheid en ongeremd- Mevissen, Friedrich Karl Biedermann en anderen pleitten voor staatsin- heid?” blijft liggen. Ik kan mijn zelfbeschikking alleen maar uitoefenen, terventie om de leefbaarheid voor de arbeiders te garanderen en om be- Heb ik wel wanneer ik “meester over mijzelf” [autonoom] ben en vanuit daar kan ter onderwijs en scholing te faciliteren. Wij kennen dit als het continen- zelfbeheersing deelnemen aan de collectieve zelfbeschikking [soevereiniteit]. Ik laat tale sociaaleconomische c.q. Rijnlandmodel. Dit in tegenstelling tot het genoeg om mij niet door anderen de wet stellen, indien ik daar geen invloed op heb. Angelsaksische model, waarin iedere Staatsinterventie wordt afgewezen. mijzelf de wet Maar heb ik wel zelfbeheersing genoeg om mijzelf de wet te stellen en niet te vervallen in de verslaving aan geld, macht, seks, etc.? Ben ik echt Zoals de dichter Heinrich Heine opmerkte, gebeurt in Nederland alles te stellen en geëmancipeerd en autonoom? Waar liggen de grenzen van welke vrijheid? ongeveer 50 jaar later dan in de rest van Europa, dus duurde het tot eind niet te verval- jaren 90 dat er een ‘scheiding der geesten’ in het liberalisme optrad, len in de versla- Maar er ligt nog een fundamenteler discussie achter de vraag ‘wat is soci- als gevolg van wat wij ‘de sociale kwestie’ zijn gaan noemen in verband ving aan geld, aal-liberalisme?’ Dat het D66-congres in Gouda in 1998 in grote meerder- met de late industrialisatie in Nederland. Globaal komt die scheiding macht, seks heid voor het sociaal-liberalisme gestemd heeft is niet hetzelfde als dat er op neer dat de rechts-liberalen vasthielden aan staatsonthouding, ze daarvoor gekozen heeft. Dat is de bekende verwarring tussen kiezen laissez-faire, vrije markt en de overtuiging dat mensen zelf door een en stemmen: je kiest pas voor iets na een weloverwogen beraad op grond arbeidzaam en deugdzaam leven hun plaats in de maatschappij verwer- van een goed beargumenteerde voorbereiding en die was er niet. Het ven, versus de links-liberalen die er van overtuigd waren dat er staatsin- ging om de politieke herkenbaarheid en niet om de inhoud, zeiden de terventie noodzakelijk was om een sociaal beleid tot leven te kunnen initiatiefnemers. Dus politieke marketing. brengen en zelfs het ontwikkelen van een sociale staathuishoudkunde Het heeft er alle schijn van dat het in 1998 bedoelde etiket de gehele in- als wetenschap werd bepleit. houd is gaan vervangen, terwijl het sociaal-liberalisme wel degelijk een herkenbare inhoud heeft. Na de Tweede Wereldoorlog drong het besef door dat de extreme armoede, werkeloosheid en uitsluiting in de “liberale” jaren 30, waarin ook de De geschiedenis van het sociaal-liberalisme Vrijzinnig Democratische Bond regeringsverantwoordelijkheid had, niet In het midden van de 19e eeuw verzette het sociaal-liberalisme zich voor herhaling vatbaar was en werd het Rijnlandse model ingevoerd door tegen de liberale nadruk op de minimale staat en de sterke beperkingen de Rooms-Rode Coalitie: het aanvaarden van een collectieve verant- van de staatstaak. Het sociaal-liberalisme stelde dat de staat de taak had woordelijkheid voor ieders individuele welvaart en welzijn binnen een om ook "de onderkant" van de samenleving te bevrijden uit de Industri- democratische rechtsstaat. ële slavernij", een soort emancipatiebeweging voor [niet van] de arbeiders. De beweging had uiteraard iets paternalistisch. In verzet tegen Deze kernformulering van het oorspronkelijke sociaal-liberalisme het revolutionaire Marxisme, wierp het sociaal-liberalisme zich op als vergt echter een inrichting van een politiek bestel dat na de Tweede herijking van de klassieke liberale gedachten over vrijheid in relatie tot Wereldoorlog niet is mee geëvolueerd. Er was geen zich sociaal-libe- de industrialisatie. raal noemende politieke partij, hoewel de naoorlogse KVP geïnspireerd idee juli 2019 In reactie op het essay ‘Wat is sociaal-liberalisme?’ 72 Alexander Rinnooy Kan · Welke kloven kunnen sociaal-liberalen dichten? 73

door encyclieken als Rerum Novarum en Quadragesimo Anno dicht in de buurt van een sociaal-liberale partij komt. Het sociaal-liberale beleid was uiteindelijk “paternalistisch” geweest: er wordt gezorgd voor ieders welvaart en welzijn; voor ons, maar zonder ons. Dit beleid drong diep in Een veel het leven, samenleven en overleven van mensen binnen. Daardoor werd essentiëler “democratie” het kernthema van het politieke debat in de eerste helft van vraag is de jaren 60, met het politieke stelsel als inzet. Zoals D66-oprichter Hans Welke echter òf de van Mierlo dat later formuleerde: “Wanneer de overheid zich zo diep- gaand met de burger bemoeit, dient de burger zich ook met de overheid kiezers wel te bemoeien”. aan dat type kloven ‘herkenbare’ Slechte publiekstrekker aanduiding Het congres in Gouda beëindigde bij D66 de mogelijkheid als vierde stro- kunnen behoefte ming, naast confessionalisme, liberalisme en socialisme, door te gaan Bericht hebben dan wel zich te ontwikkelen. De uitspraak van het congres heeft herkenbaarheid en etikettering op de agenda gezet en aanzetten gegeven tot een uit de sociaal- denkproces, waar identiteit in belangrijke mate deel van uitmaakt. Je zou ook kunnen zeggen dat het grootste probleem van herkenbaarheid voor Eerste D66 niet bij de kiezers ligt, maar bij de door D66 naar voren geschoven Kamer liberalen vertegenwoordigers in raden, staten en parlementen, die telkens niet in staat blijken om de in principe heldere doelstelling van D66 uit te dragen Alexander Pieter Fokkink en om te zetten in concrete handelingen. D66 heeft een intern probleem Rinnooy dichten? doceerde Economie van identiteit en herkenbaarheid. Daar helpt een etiketje niet voor. Je in Rotterdam, Wijs- moet je niet anders noemen dan je bent. Een veel essentiëler vraag is Kan begeerte en Geschie- echter òf de kiezers wel aan dat type ‘herkenbare’ aanduiding behoefte denis in Twente, en hebben. Sociaal-liberalisme is geen publiekstrekker; de krampachtigheid functioneerde in het waarmee het wordt verkocht bewijst dat! 1 Bestuursrecht. Op 16 september 1966 sloot hij zich aan bij d’66. Van 1993 tot 1999 was hij secretaris van het Stichtingsbestuur Wetenschappelijk Bureau D66, en van 1995 tot 1998 redactie- Vrijheid, gelijkheid, broederschap. Het zijn drie grote opga- voorzitter van idee. ven, maar in de tweede schuilt het meeste venijn. Politieke spanningen ontstaan immers vooral door verschillen tussen mensen. Dat die er zijn Een aantal van zijn is onontkoombaar, en het alternatief is bovendien onaangenaam en bijdragen aan het onvoorstelbaar. Sommige verschillen tussen mensen zijn louter bronnen gedachtegoed van D66 van vreugde: bijvoorbeeld het bestaan van schaarse talenten. Iedereen is te vinden op zijn wordt beter van Bernard Haitink en Johan Cruyff. Maar de meeste ver- homepage: https:// schillen tussen mensen veroorzaken winnaars en verliezers. Verschillen fokkink0.home.xs4all. in lichaams- of koopkracht, verschillen in intelligentie, verschillen in nl/Publicaties.htm gezondheid, verschillen in inkomen, verschillen in vermogen: je kunt daarvan maar beter meer hebben dan minder. Maar als de verschillen beginnen op te vallen, dan is er al gauw steun voor de gedachte – vooral bij de verliezers – dat enige compensatie op zijn plaats zou zijn. Er is een onwenselijke kloof, een dreigende tweedeling. idee juli 2019 Bericht uit de Eerste Kamer 74 Alexander Rinnooy Kan · Welke kloven kunnen sociaal-liberalen dichten? 75

Politiek gaat over die kloven en over de democratische weging van hun zeggen. Juist deze nieuwe invalshoek biedt extra redenen om goede oude betekenis en belang. De sociaal-democraten sloten de kloof tussen ideeën in een nieuw jasje te hangen. Voorschoolse educatie bijvoorbeeld, arbeid en kapitaal, en de welvaartsstaat bekommert zich nog steeds in in samenhang met de kinderopvang, als uiterste poging om nadelige binnen- en buitenland om de kloof tussen arm en rijk. De derde grote taalachterstanden te voorkomen. Of een driejarige brede brugklas, om de opgave in dit rijtje biedt zich al geruime tijd aan: de kloof tussen hoog vroege selectie met zijn verwoestende doorwerking op de gelijkheid van De lang opgeleiden en laag opgeleiden. Of in plaats van hoog en laag liever: lang kansen nu eindelijk een halt toe te roepen. Of, tenminste even belangrijk, opgeleiden en kort. Dat helpt alvast een beetje. het veelgeprezen maar nog steeds onderbedeelde levenslange leren. Leer gaan, zo blijkt levenslang voor een verlaat diploma (maar dan graag georganiseerd met steeds meer, Deze kloof is zeker niet nieuw. Ouders die het beste voor hebben met volle inzet en betrokkenheid van het bekostigde hoger onderwijs) of voor hun kinderen, sturen ze sinds jaar en dag zo lang mogelijk naar een zo tussentijdse bij- of nascholing (maar dan graag gefinancierd vanuit het al er ook met goed mogelijke school. Overheden die het beste voor hebben met hun zo lang beloofde rugzakje, waaruit elke Nederlander de twintig jaar scho- bijna alle economieën doen daar graag aan mee, ieder op eigen wijze. Toch wordt ling kan bekostigen, die nu maar een zo beperkt aantal wordt gegund). andere wel- deze kloof steeds zichtbaarder en groter. De lang opgeleiden gaan, zo vaartsprijzen blijkt steeds meer, er ook met bijna alle andere welvaartsprijzen vandoor. Onderwijs is zo opnieuw de grote gelijkmaker, maar kan tenminste één vandoor En ze trekken de kloof tussen arm en rijk in veel landen weer breder dan achterstand op zijn best maar gedeeltelijk elimineren: de verschillen in hij lange tijd geweest is. Zo’n partij, die vermogen. Deze zijn anders dan de inkomensverschillen in Nederland zegt te willen wel degelijk substantieel, ook na correctie voor de hoge pensioenspaar- Ongelijkheid is weer terug als politiek thema, en acuter dan ooit. Meer vertrouwen op tegoeden. Tinbergen schreef het al in 1956: in de royale overdracht van dan wij lange tijd hebben beseft, zijn de vele vormen ervan nauw aan de eigen kracht gezinsvermogens naar een volgende generatie die er niets aan heeft elkaar gecorreleerd. Wie langer is opgeleid, is niet alleen rijker en bijgedragen, schuilt een bron van onredelijkheid waar D66 niet blind vermogender, maar leeft ook gezonder, gelukkiger en vooral langer. In van mensen, zal voor kan zijn. Het effect daarvan wordt steeds pijnlijker zichtbaar op de Nederland is het verschil in levensverwachting tussen de lang en de kort zich allereerst markt voor koopwoningen die zonder hulp van een rijke huizenbezitten- opgeleiden inmiddels opgelopen tot acht jaar. Dat doet schrikken en willen concen- de ouder voor een nieuwe generatie nauwelijks valt te betreden. Natuur- geeft te denken. treren op het in lijk, er moet flink gebouwd worden, en ook daar is een D66-minister mee stelling brengen bezig. Maar de principiële discussie over het successierecht is niet te Het is in die opeenstapeling van ongunstige neveneffecten dat door- van al die eigen vermijden, juist omdat een eigen belang van (een deel van) ons ledenbe- geschoten ongelijkheid zich manifesteert als een groot maatschappe- stand daarbij zo nadrukkelijk in beeld komt. Het valt kiezers die worden lijk kwaad. Dat is natuurlijk geen pleidooi voor de eliminatie van alle krachten bestookt door populistische stemmingmakers niet kwalijk te nemen dat inkomensverschillen; prestatieprikkels zijn nuttig en nodig. Het is wel zij dit soort thema’s zien als toetssteen van het gedachtengoed waar een een pleidooi om onze relatief vlakke Nederlandse inkomensverdeling te progressieve partij echt voor staat. koesteren en om de neveneffecten van de resterende verschillen scherp in de gaten te houden. Zo’n partij, die zegt te willen vertrouwen op de eigen kracht van mensen, zal zich allereerst willen concentreren op het in stelling brengen van al Bijsturen is echter helemaal niet eenvoudig. De grote gezondheidsonge- die eigen krachten. Dat vraagt om geld en om organisatie, en daarmee is lijkheid is een goed oefenvoorbeeld. Nederland heeft een toegankelijke veel te bereiken. Maar een flinke dosis regie blijft noodzakelijk, zelfs in en hoogwaardige ziektekostenverzekering; daar ligt het niet aan. Het zijn de ideale samenleving waarin alle kansen die alle menselijke talenten inkomensgecorreleerde verschillen in leefstijl – slecht wonen, slecht bieden voluit benut kunnen worden. Juist dan worden de talentver- eten, weinig bewegen, veel roken en veel drinken – die vanaf jonge schillen, die er zijn en er blijven, extra zichtbaar, en vervalt bovendien leeftijd de basis leggen voor het schokkende verschil in levensverwach- elk excuus voor een matige prestatie. Een meritocratie is vooral een ting. Bij de totstandkoming van het Nederlandse preventieakkoord bleek aangename omgeving voor alle hoogverdienstelijken, maar de overgrote weer eens hoe moeilijk het is daaraan op basis van hard bewijsmateriaal restcategorie heeft ook recht op politieke aandacht. Van alle ongelijkhe- wat te verbeteren. En waar dat wel kan, bijvoorbeeld door kinderen in den blijft die van hun inkomens de meest zichtbare, en daarom verdient achterstandswijken op school te helpen aan tenminste één gezonde war- een fiscale herbezinning in de strijd tegen de tweedeling hoge prioriteit. me maaltijd per dag, staan overbelaste leraren niet te springen om een En gelukkig, ook daar is een D66’er mee bezig. 1 nieuwe taak. Bovendien is de ouderlijke eindverantwoordelijkheid een heilige koe in de Nederlandse politiek. Alexander Rinnooy Kan is hoogleraar economie en bedrijfskunde aan de Maar als de opleidingsduur het vertrekpunt is voor de ongelijkheid, dan Universiteit van Amsterdam. Hij was onder meer voorzitter van de Sociaal- is onderwijsbeleid het vertrekpunt voor de bestrijding ervan. Een onder- Economische Raad, en tot 2019 lid van de Eerste Kamer namens D66. wijspartij met een eigen onderwijsminister laat zich dat geen twee keer idee juli 2019 Tweedeling 76 Rob Riemen & Arjo Klamer · Nederland heeft een elite nodig 77

Het is om dit alles dat wat op 10 november Hoe lang gaat de elite dit volhouden? Sociaal-liberaal de beroemde schrijver Victor Hugo uit- debat spreekt in het Franse parlement nog steeds De zwakte van de huidige elite is haar zo angstaanjagend actueel is, omdat het genoegzaamheid, betweterigheid en Stelling alles verklaart waarom we heden ten dage onverschilligheid ten aanzien van het ‘ge- met elites te maken hebben, die de samen- wone volk’. Ik ken die hooghartige houding Nederland leving zo weinig aan kwaliteit te bieden onder wetenschappers en in mindere mate hebben. onder kunstenaars, en ontdekte het toen ik zelf even onderdeel van de bestuurlijke heeft een Op de agenda die dag staan de voorstellen elite was als wethouder. Medebestuurders van de Franse regering voor de bezuinigin- bleken vol argwaan als mensen in een elite nodig gen op het budget voor kunst en cultuur. buurt zich uitspraken tegen hun beleid. Dan is het woord aan Victor Hugo… Het leek soms alsof burgers vooral lastpos- ten zijn die bestuurlijke ambities dwarsbo- — Rob Riemen — Arjo Klamer ‘De voorgestelde bezuiniging op budget men. Zogenaamde inspraaksessies werden Een elite voor de democratie. van letteren, kunst en wetenschap is in De elite van nu, in het heden- eerder als zoethoudertjes ingezet dan om In een maatschappij zijn er altijd elites. In dubbel opzicht slecht. Vanuit financieel daagse Nederland, lijkt haar burgers te betrekken bij het beleid. De de hedendaagse westerse maatschappij opzicht is het onbeduidend, vanuit alle aanzien en positie te verliezen. gemeenteraad leek net een bubbel met de kennen we een financiële, politiek-be- andere opzichten is het schadelijk. Deze Wetenschappers, intellectuelen, juristen, samenleving als buitenstaander. stuurlijke, militaire, media en sport-elites, bezuinigingen doen in één klap het geheel bankiers en vooral bestuurders hebben het en er is de elite van de celebrities. Wat al van beschavende instellingen wankelen dat zwaar te verduren. Managers zijn bij voor- Dit kan niet zo doorgaan. De samenle- deze elites gemeenschappelijk hebben is als het ware de basis vormt van het Franse baat verdacht bij degenen die ze moeten ving broeit. Dat blijkt wel uit de politieke dat zij gekenmerkt worden door kwanti- gedachtegoed. En welk moment kiest men managen, wetenschap wordt nauwelijks onrust. Het Amerikaanse verschijnsel van teit: zij hebben de meeste macht, invloed, hiervoor: het moment waarop deze instellin- meer serieus genomen, juristen en accoun- Trump zou een voorbode kunnen zijn. Al geld, winnen de meeste prijzen, hebben de gen harder nodig zijn dan ooit, dat we ze nu tants verdienen belachelijk veel, althans degenen die zich buitengesloten voelen, meeste volgers op sociale media. Dit idee juist moeten uitbreiden en vergroten! Want dat lijkt de communis opinio, bankiers zich genegeerd wanen, verdreven zijn uit van elite is echter een omkering en ontken- wat is het effect, wat is het grote gevaar van zijn niet te vertrouwen en wat moeten we hun buurt, zelf een uitzichtloos bestaan ning van de oorspronkelijke betekenis van de huidige situatie: onwetendheid! Onwe- met kunstenaars die onbegrijpelijke kunst ervaren terwijl de elite uitstekend voor het begrip elite, namelijk: het beste! En het tendheid meer dan armoede! Overstelpende maken? zichzelf zorgt, zijn kwaad. Wie weet, gaan beste is geen uitdrukking van kwantiteit onwetendheid die aan alle kanten oprukt en we een opstand tegen de elite beleven. maar van kwaliteit. Elke maatschappij die ons belaagt. En juist op dit moment, bij dit Betekent dit alles dat een samenleving het uiting wil geven aan een beschavingsideaal gevaar, zou men al die instellingen willen beter zonder elite kan doen? Of hebben wij Zo’n opstand is vol risico’s. Denk maar kan niet zonder de elites die mensen dat aanvallen, verminken en omverwerpen, die een andere elite nodig? aan de opstand in 1789 in Frankrijk. Maar beste, die kwaliteit wil tonen, leren kennen tot doel hebben de onwetendheid te vervol- er kan ook iets goeds van komen, zo- opdat zij zich dat eigen kunnen maken. En gens, te bestrijden en te vernietigen … We De elite lijkt ondertussen niet van de als een herwaardering van ‘echt’ werk, dat is het domein van de cultuur, de wereld moeten de geest van de mens weer verhef- kritiek gediend. Toen Ewald Engelen de een bescheiden en dienstbaar bestuur, van de kunsten, dichters en denkers. De fen, we moeten die richten tot het schone, elite benoemde, stond ze op haar kop. Als wetenschappers en kunstenaars die weer ware democratie is dan ook gekenmerkt goede, ware, onbaatzuchtige en grootse. mensen in buurten, in koffiekamers en richting en betekenis geven aan het leven door het feit dat het mensen wil verheffen Alleen dan zal de mens vrede hebben met eettafels afgeven op de bestuurlijke elite, en de samenleving, en een directere vorm door ieder de mogelijkheid te geven zich zichzelf en de maatschappij. We hebben heten ze populisten. Wij wetenschap- van democratie met meer betrokkenheid het beste, de hoogste morele en geestelij- dus niet minder maar meer bibliotheken, pers zijn verongelijkt als we niet serieus en meer gezamenlijkheid. Een elite zoals ke waarden eigen te maken – dankzij het musea, theaters en boekhandels nodig … U worden genomen. Bankiers, juristen en we die nu hebben, heeft in zo’n samenle- bestaan van een culturele elite. Waar deze begaat een betreurenswaardige vergissing. accountants blijven rustig hun gang gaan, ving geen kans. elite niet bestaat en geen invloed heeft, U meende geld te besparen, maar u bespaart kunstenaars raken vertwijfeld door de on- daar zal een democratie verworden tot een op roem.’ verschilligheid van vooral politici en blijven Arjo Klamer is hoogleraar culturele massademocratie vol van ressentiment, hameren op de onmisbaarheid van hun economie aan de Erasmus Universiteit kitsch, weerzin tegen alles wat moeilijk en Rob Riemen is oprichter-directeur van werk. Ondertussen verdeelt de elite allerlei en voormalig wethouder in Hilversum geestelijk is (het vulgaire haar namelijk het het Nexus Instituut. baantjes onderling met vaak exorbitante voor de Socialistische Partij. elitaire), en zal een nieuw fascisme baren beloningen. als het bastaardkind van de democratie. idee juli 2019 Boeken 78 Interview Kemal Rijken · Hoe het rechts-nationalisme Europa veroverde 79

Hoe ontwikkelde het rechts-nationalisme zich in West-Europa? Kemal Rijken onderzocht het van binnenuit. Zijn advies: werk met ze samen, vertrouw op de kracht van democratie en correcties via de stembus in plaats van ze te verketteren en uit te sluiten.

Interview door Gosse Vuijk

‘Een biografie van de rechts-nationalistische beweging in West-Europa’. Zo beschrijft Kemal Rijken in de inleiding zijn nieuwste boek ‘Eigen Volk’, waarin hij de inside story van deze opkomende beweging op papier heeft gezet. Hij reisde Europa door en sprak met kopstuk- ken van de beweging maar ook met wetenschappers, commentatoren en politici van de gevestigde partijen. Met idee sprak hij over zijn bevin- dingen, inclusief lessen die sociaal-liberalen hieruit zouden kunnen Eigen Volk trekken. Auteur: Kemal Rijken Uitgever: Ambo|Anthos ISBN: 9789026339479 Om bij het begin te beginnen, waarom heb je dit boek geschreven? Er mei 2019, 368 pagina’s is al veel geschreven over de partijen die je beschrijft en het rechts-nationalisme, welk gat wilde je vullen met dit boek? ‘Wetenschappelijk is er veel geschreven over het rechts-nationalisme maar dat is niet altijd even toegankelijk voor een groot publiek, zelfs niet voor hoogopgeleide mensen. Journalistiek gezien is er ook veel gedaan, maar dat is vaak ver- oordelend en in één richting. Er zijn vooral heel veel meningen over deze stroming. Daarom heb ik besloten er echt in te duiken om de beweging te leren kennen. Mijn doel was om een neutraal boek te schrijven waardoor ‘Mijn doel was de lezers meer inzicht kunnen krijgen in wat de rechts-nationalisten om een neutraal drijft. Mijn insteek was om een toegankelijk boek te schrijven dat niet boek te schrij- oordeelt, zodat de lezers zelf kunnen oordelen.’ ven waardoor de lezers meer Je brengt in je boek de beweging in negen landen in kaart. Hoe ben je interview inzicht kunnen daarbij te werk gegaan? ‘Ik ben begonnen met het benaderen van Wil Kemal Rijken krijgen in wat Schuurman, de weduwe van Janmaat, en met het bellen van Filip Dewin- de rechts-natio- ter. Door hen de insteek van het boek uit te leggen en duidelijk te maken nalisten drijft’ dat ik wil beschrijven en niet veroordelen, kwamen de eerste interviews tot stand. Ik denk dat dit veel te maken had met de open manier waarop Hoe het ik ze benaderde, want journalisten brengen hun eigen mening mee als ze deze mensen benaderen. Vervolgens kon ik verder bouwen. Mijn inhoudelijke gesprekken met Filip Dewinter, waarbij ik hem twee keer uitge- rechts- breid heb geïnterviewd, zorgden er bijvoorbeeld voor dat ik eenvoudig bij Vlaams Belang-kopstuk Gerolf Annemans binnenkwam. Veel rechts-nationalisten voelden vertrouwen omdat ik ze net als iedere andere bron nationalisme neutraal heb behandeld. Dat was essentieel voor deze mensen. Omdat hen te vaak door journalisten een poets werd gebakken zijn ze waakzaam Europa geworden en daardoor is het wantrouwen groot.’ Dit schetst hoe gevoelig deze politieke beweging in de samenleving ligt. veroverde Neutraal zijn lijkt me daardoor een uitdaging. Tijdens het lezen van je boek viel het me op dat je taalgebruik soms lijkt op het discours van het foto / Jelmer de H aas foto idee juli 2019 Boeken 80 Interview Kemal Rijken · Hoe het rechts-nationalisme Europa veroverde 81

rechts-nationalisme. Bijvoorbeeld als je schrijft dat de Europese Grond- opportunisme, maar ook politiek entrepreneurschap. De rechts-natio- wet van Europa ‘een superstaat’ zou maken. Hoe ben je met taal omge- nalisten willen namelijk kiezers bij de gevestigde partijen weglokken. gaan in dit boek? ‘Ik ben zo neutraal mogelijk te werk gegaan en heb dit In hun verzet tegen de gevestigde macht maakt het eigenlijk niet zoveel soort termen mede daarom functioneel gebruikt. Het was mijn doel om uit om welke partij het gaat. Het draait er meestal om wie er aan de zaken helder en leesbaar op te schrijven. Dan heeft het geen zin om in macht is, wie er wellicht fouten heeft gemaakt vanuit het bestuur en hoe verholen taal te schrijven. Anders geef je mensen het gevoel dat je een dat makkelijk is te framen.’ politiek correct stuk hebt geschreven. Ik heb dus mijn best gedaan om het verhaal zo neutraal mogelijk weer te geven, maar er zullen vast een Dat klinkt alsof het populistische partijen zijn, waarom gebruik je die paar zinnen zijn waar je discussie over kunt hebben. Ik ben daarin niet benaming niet? ‘Populisme is een containerbegrip. Iedereen kan popu- gestuurd door de partijen die ik onderzocht heb. Bijvoorbeeld als het gaat ‘Populisme is listisch zijn. Als Merkel zegt: ‘als de euro valt, valt Europa’ dan is dat ook om het woord ‘superstaat’, dat gebruikt de SP ook en is dus niet eens per een container- een vorm van populisme. Het is dus meer een stijl, een middel dan een se voorbehouden aan de partijen waar ik in dit boek over schrijf.’ begrip. Iedereen stroming, en het is zeker niet exclusief voorbehouden aan de partijen kan populis- die ik heb onderzocht. Macron hanteert ook regelmatig populistische Je beschrijft in je inleiding dat je een biografie van een beweging hebt tisch zijn’ middelen en er zijn ook linkse partijen die populistisch communiceren. willen schrijven. In hoeverre kunnen we echter spreken van een geheel? Ik gebruik de term rechts-nationalistisch omdat dit de meest accurate Is dit één beweging in West-Europa? ‘Het wordt steeds meer één be- duiding is. De partijen beschrijven zichzelf vaak als rechts. En ze zijn weging. In de jaren tachtig en negentig werd er beperkt samengewerkt nationalistisch in de zin dat ze opkomen van het behoud van de soeve- ‘De laatste en dat was niet erg professioneel. De ego’s van Jean-Marie Le Pen en reiniteit van het nationale volk waar zij voor staan. Dan kom je dus uit bij jaren zie je dat toenmalig FPÖ-leider Jörg Haider zaten elkaar in de weg. Zij hebben toen het rechts-nationalisme.’ de beweging veel brokken gemaakt, maar de laatste jaren zie je dat de beweging steeds steeds eendui- eenduidiger wordt. Dat komt onder andere door professionalisering, een Dit impliceert dat de beweging meer wordt gebonden door filosofische diger wordt’ woord dat D66 ook goed kent. Professionalisering betekent in deze dat principes dan door een concrete beleidsagenda die de partijen delen. In rechts-nationalistische partijen aan politieke marketing doen, werken hoeverre worden deze partijen gedreven door een beleidsagenda en in met perswoordvoerders en varen op het advies van media-adviseurs. hoeverre gaat het om het principe? ‘Het is een interessante vraag of de Professionalisering betekent in dit geval ook dat de politici hebben ge- rechts-nationalisten kunnen doen wat ze hebben beloofd als ze eenmaal leerd van de fouten van de vorige generaties. Ze weten dat als ze ruziënd aan de macht zijn. De VVD belooft lagere belastingen en levert die vol- over straat gaan, het electoraal afgelopen kan zijn.’ gens Forum voor Democratie vervolgens niet. Thierry Baudet belooft een vlak-tax en dus is het interessant om te zien of ze dat leveren.’ ‘Zo hebben de rechts-nationalisten in het Europees parlement de af- ‘Ik vind mede daarom dat het mogelijk moet zijn om rechts-nationalisti- gelopen jaren een modus operandi kunnen vinden in de groep Europa sche partijen op te nemen in regeringscoalities. Dan moeten ze besturen van Naties en Vrijheid, ook wel ENF. Onder leiding van secretaris Philip en kunnen de kiezers zelf bepalen of zij tevreden zijn met wat er geleverd Claeys is dat een geoliede machine geworden. Ze hebben enige mate van wordt. Dat is democratie. Het is goed voor het democratisch bestel als fractiediscipline ontwikkeld en naar buiten toe sluiten ze meer de rijen, een uitdager eens deelneemt aan de macht. Het is vooral goed voor de maar toch hebben de verschillende partijen hun eigen identiteit weten kiezer omdat die dan kan zien of de partij waarop hij heeft gestemd kan te behouden. Die formule werkt. Momenteel lijken de rechts-nationalis- leveren op de punten waarvan hij hoopt dat er iets waar gemaakt gaat ten tot een monsterverbond te komen in hun initiatief om tot één grote worden. Dan heb je als politieke tegenstanders, zoals D66, ook iets om euro-kritische groep te komen tijdens deze termijn van het Europees mee naar de kiezers te gaan. Als ze niet leveren wat ze hebben beloofd, parlement. Neem daarbij de groepen van Nigel Farage en de conservatie- kun je dat als opponent kritisch benoemen en als ze wel leveren wat ze ven, en je hebt bijna een derde aan eurosceptische Europarlementariërs.’ hebben voorgeschoteld, dan is samenwerking misschien toch niet zo problematisch.’ De partijen werken dus beter samen, maar ze komen allemaal voort uit verschillende nationale politieke systemen, waarbij het establishment En die kans krijgen de partijen niet? ‘De tendens die je nu in Nederland niet altijd dezelfde stroming is. Forum voor Democratie zet zich sterk ziet is problematisch. Baudet geeft een speech waarin de term boreaal af tegen de VVD, in Duitsland zet AfD zich meer af tegen Merkel en in Europa voor komt. Vervolgens wordt hij bestempeld als fout en zeggen Italië zet de Lega zich meer af tegen de sociaaldemocraten. Leidt dit anderen niet meer met hem te willen samenwerken. Door niet samen tot inhoudelijke verschillen? ‘De partijen zetten zich inderdaad af tegen te werken los je echter het probleem niet zomaar op. Dit is nog niet het de gevestigde macht in hun thuisland. In Nederland is dat nu de VVD. moment om samen te werken in coalities met een partij als FvD, maar in Maar de PvdA en D66 zijn traditioneel gezien ook een sterk doelwit van de toekomst zou dit toch een optie kunnen zijn. Dit wil niet zeggen dat ik rechts-nationalisten. Al vanaf Fortuyn is het falen van de PvdA deel van het met die partij eens ben, maar wel dat in een democratie alle rege- het mantra van de beweging in Nederland. Dat is niet alleen politiek ringscombinaties voor de meerderheid mogelijk moeten kunnen zijn.’ idee juli 2019 Boeken 82 Interview Kemal Rijken · Hoe het rechts-nationalisme Europa veroverde 83

Is ‘leveren’ echt wat kiezers van deze partijen verwachten? Verwachten Pechtold heeft D66 succesvol gebruik gemaakt van de tegenstelling met ze echt dat zij hun problemen zullen oplossen? Bijvoorbeeld in Amerika de PVV. Daardoor groeide D66, maar ook de PVV. Nu lijkt D66 weer dezelf- zien we dat er ook veel mensen zijn die het niets kan schelen of Trump de strategie te kiezen door Rob Jetten als tegenhanger van Thierry Baudet levert, het gaat ze er meer om dat hij hen het gevoel geeft dat ze er toe neer te zetten. Ik weet niet of deze strategie nu ook weer succesvol zal doen. Als hij over de ‘forgotten people’ praat, geeft hij hen waardig- zijn. De kiezers en de andere partijen zijn veranderd. Het succes van toen heid. Is dat niet waar mensen naar opzoek zijn? ‘Dat klopt, er zal altijd hing samen met het feit dat alles wat Wilders deed in de media in ‘goud een groep kiezers zijn die daar voor valt. Echter, ook die kiezers zijn niet voor journalisten’ veranderde en Pechtold zowat de enige politicus was dom. Zij weten heel goed wat stemmen betekent. Voor een reportage in die inhoudelijk sterk stond tegenover hem. Momenteel is de situatie De Groene Amsterdammer heb ik mensen in Amerika gesproken die toch veranderd. Andere progressieve partijen zoals de ChristenUnie of Groen- echt zeggen dat als Trump over vier jaar zijn beloftes niet nagekomen Links zijn sterker geworden in hun positionering tegenover Forum. Zelfs is, ze hem de volgende keer zullen wegstemmen. Dát is democratie. Er Rutte van de VVD probeert een tweestrijd met Baudet aan te gaan, dat kunnen correcties via de stembus plaatsvinden.’ hebben we tijdens de Europese campagne wel gezien. Kiezers die niet ‘Een slimmere voor Baudet zijn, hebben dus meer keuze.’ Heb je voorbeelden die dichter bij huis zijn? ‘Het Vlaams Belang is een strategie voor goed voorbeeld. Door het cordon sanitaire kon het Vlaams Belang niet D66 zou volgens ‘Een slimmere strategie voor D66 zou volgens mij zijn om Forum op ter- meedoen in het bestuur en dus ook geen vuile handen maken. Daar- mij zijn om Fo- mijn te incorporeren in het systeem. Laat ze maar eens vuile handen ma- naast ontstond binnen de partij ruzie. Mensen raakten ook teleurge- rum op termijn ken. Een andere strategie zou kunnen zijn om duidelijker een antwoord steld omdat het Vlaams Belang na vele verkiezingsoverwinningen niet te incorporeren of alternatief te formuleren op de noden van de mensen die nu op Baudet mocht meeregeren. Toen kwam de N-VA op de proppen en die partij was in het systeem’ stemmen. D66 kiest er bijvoorbeeld voor om vooral aandacht te geven aan een reëel alternatief omdat ze wél mocht meebesturen. Veel Vlaams onderwerpen als klimaat en LHBTI-rechten. Deze thema’s zijn belangrijk, Belang-kiezers zijn toen overgelopen naar de N-VA. Bij de Belgische maar spreken middenstemmers die naar Forum lopen niet aan.’ verkiezingen van 26 mei zag je dat een deel van deze kiezers teruggingen, onder meer omdat de nieuwe voorman Tom van Grieken een andere Is het voor een partij als D66, die diametraal tegenover Forum staat, niet boodschap had dan Filip Dewinter. Ik bespeur nu ook een kentering in enorm moeilijk om Forum binnen het systeem te brengen, om een coa- ‘Er is een deel België rond het cordon sanitaire. Zo mocht Van Grieken bij de koning op litie met ze te smeden? ‘Het ligt niet voor de hand, maar het kan wel. In van de kiezers bezoek komen tijdens de eerste federale formatieronde.’ Den Haag heeft D66 met onder andere Saskia Bruines een brede coalitie dat onzeker is, gevormd met Groep De Mos, een rechts-nationalistische partij van Haag- dat bang is voor Een reactie op jouw pleidooi om deze partijen deel te maken van het se snit. Daar doen ook de VVD en GroenLinks aan mee. Op gemeentelijk de toekomst, bestuur zou kunnen zijn dat het legitimiteit geeft aan sentimenten in de niveau zijn er andere uitdagingen, maar het feit dat het al ruim een jaar dat momenteel samenleving die we niet zouden moeten voeden. Hoe kijk jij daar tegen goed loopt laat zien dat een dergelijke samenwerking niet per definitie geen vertrou- aan? ‘Er is een deel van de kiezers dat onzeker is, dat bang is voor de onmogelijk is. Wellicht als Forum in de toekomst meer is ingebed in de wen meer heeft toekomst, dat momenteel geen vertrouwen meer heeft in de bestaande landelijke democratie zou zelfs D66 ook een coalitie met Forum kunnen in de bestaande politieke partijen. Deze kiezers zoeken de rechts-nationalistische partij- vormen.’ politieke par- en op omdat ze het gevoel hebben dat hun noden door de anderen niet tijen’ worden gezien, gehoord, laat staan beantwoord. Door de rechts-natio- Kemal Rijken ‘De democratie is sterk genoeg is om het rechts-nationalisme op te van- nalisten buiten te sluiten wordt het probleem van deze onzekere kiezers is schrijver, politico- gen. De partijen die ik heb onderzocht vertolken bestaande noden uit de niet opgelost.’ loog en historicus. samenleving. In een sterke, goed lopende democratie als de onze zouden ‘Er wordt vaak gezegd dat deze partijen een gevaar zijn en dat ze de de- Hij publiceert onder die partijen volledig moeten meedoen in het democratisch bestel. Als we mocratie omver willen werpen. Ik kan je vertellen uit mijn onderzoek dat andere in De Groene dat niet doen, dan doen we ons grootste goud tekort.’ 1 dit niet altijd het geval is. Kiezers zijn niet dom en we zouden dus meer Amsterdammer en vertrouwen moeten hebben in de democratie. Dit zou ook juist D66 moe- NRC Handelsblad. ten aanspreken. De democratie is het grootste goud van onze burgers in Van zijn hand versche- West-Europa. Dat mogen we niet tekort doen omdat er ‘lastige partijen’ nen de boeken Van opkomen. Deze beweging moeten we volgens mij opvangen binnen de der Laan, De Wester- democratie, serieus nemen als politieke stroming, want de democratie moskee en Eigen Volk. heeft al laten zien dat ze het aan kan.’ Kemal Rijken werd Als je deze inzichten toepast op D66, hoe zou D66 volgens jou dan om geïnterviewd moeten gaan met het rechts-nationalisme in Nederland? ‘Laat ik begin- door Gosse Vuijk nen bij hoe D66 nu en in het verleden er mee om is gegaan. In de tijd van (redactielid van idee). idee juli 2018 Sociaal-liberaal buiten de politiek 84 Piet van Mourik in gesprek met Medy van der Laan · Zoek de vrijheid van het denken op, D66 85

Medy van der Laan ontvangt me op een aimabele manier in haar piepkleine kantoorkamertje bij Energie-Nederland, waar ze de scepter zwaait. Het overige personeel heeft volop ruimte in de kantoortuin. Binnen een paar minuten wordt Sociaal-liberaal ben je niet alleen duidelijk dat ik te maken heb met een snelle den- in de politiek. ker en een vlotte prater. Ons gesprek is to the point, Ook daarbuiten hanteer je bepaalde waarbij Medy in sneltreinvaart kluwen ontwart, normen en waarden. problemen verkleint en soms niet schroomt om Voor idee spreekt Piet van Mourik krachtige uitspraken te doen. sociaal-liberalen die tegenwoordig Door Piet van Mourik buiten de politiek actief zijn, op zoek naar hoe het sociaal-liberale kompas ook daar van toepassing is.

Wie is Medy van der Laan? ‘Ik ben getrouwd, moeder van twee studerende kinderen en vanaf mijn 24e jaar lid van D66. Van 2003 tot 2006 ben ik als staatssecretaris politiek actief geweest en tegenwoordig werk ik als voorzitter van Energie-Nederland. Dat is in beginsel voor drie dagen in de week. Daarnaast heb ik nevenfuncties als toezichthouder en onafhan- Sociaal– kelijk voorzitter. Dat laatste is mijn specialiteit: het voorzitterschap bij Zoek complexe situaties, waarbij verschillende belangen aan een tafel zitten.’ liberaal buiten de Waar zit je drive? ‘Er bestaan verschillende drives. Zoals de drive ‘wat wil de vrijheid je bereiken’ en ‘wat wil ik betekenen’. De laatste is meestal de belang- politiek rijkste drive. En natuurlijk is er de drive ‘wat zou je graag willen dat er gebeurt’. Bij mij zit vooral mijn drive om betekenisvol te zijn bij zaken Medy van die de maatschappij beter maken.’ der Laan van het Waar haal je de meeste inspiratie vandaan? ‘Hoe complexer iets is, hoe denken op, leuker ik het vind. Ik combineer processen en inhoud. Als de inhoud goed is, maar het loopt toch vast, zit er meestal iets mis in het proces. En als het proces op orde is en het loopt niet goed, dan zit er meestal iets mis op de inhoud. De uitdaging is om het proces zo slim mogelijk in te D66 richten met zo goed mogelijk resultaat op de inhoud.’

Hoe kwam je erachter dat daar je kracht ligt? ‘Ik floreerde als programma- manager vanaf het begin het beste. Zo ontdekte ik dat ik effectiever ben in programma-management rollen dan in lijnmanagement. Als het cyclisch wordt denk ik ‘moet ik nu alweer hetzelfde doen’. Verandering en vernieuwing en liefst net iets ingewikkelder dan gemiddeld inspireert me.’ idee juli 2019 Sociaal-liberaal buiten de politiek 86 Piet van Mourik in gesprek met Medy van der Laan · Zoek de vrijheid van het denken op, D66 87

Hoe pas je dat bij Energie-Nederland toe? ‘Het energie dossier is er een Hoe spoort deze oplossing met je sociaal-liberale maatschappijbeeld? met fantastische uitdagingen. Als er iets complex is dan is het wel de ‘Ik denk dat moet worden voorkomen dat het top-down voelt. Het indi- energiesector. Tegelijkertijd nog complexer is de energietransitie. Dat vidualisme is de laatste jaren eerder toe- dan afgenomen. Het moeten kan alleen door het programmatisch aan te vliegen. De oplossing voor voldoen aan een afspraak door de gemeente met een collectief in een ‘Als er iets verduurzaming van de wereld eist een samenhangende, complexaanpak wijk waar je geen echte inspraak in hebt, zal niet worden geaccepteerd, complex is dan van zaken met gedurfde economische een maatschappelijke moed om hoe goed je het ook uitlegt. En daarbij gaat het niet alleen om geld, maar is het wel de het uiteindelijk tot succes te maken.’ simpelweg om het gevoel van dwang, daarvan gaan mensen in de contra- energiesector’ mine.’ ‘In de kleine dertig jaar dat ik werk, heb ik een vorm van vooruitkijken ontwikkeld. Zo voorvoel ik vaak wat over twee of over drie jaar een hot Met welke dilemma’s moeten we hierbij rekening houden? ‘De vrije keu- issue in de samenleving is. Niet dat ik dat bedenk out of te blue. Er zijn ze van mensen inperken gaat tegen mijn liberale hart in. Mijn liberale een paar indirecte signalen nodig, die ik haal uit kranten, tijdschriften, hart zegt dat je maximaal moet gaan voor elke vrije keuze van elke con- technologische ontwikkelingen of gesprekken. Het nadeel is dat mensen sument en burger in de samenleving. Dus wat die ook kiest en in welke mij in dat stadium daarin weerspreken, omdat het nog geen massa heeft ‘Mijn liberale vorm ook waar die in wil leven. Mijn sociale hart zegt dat er veel mensen gekregen.’ hart zegt dat je zijn die er last van krijgen en de transitie niet kunnen meemaken om maximaal moet financiële dan wel mentale redenen. Dus moet je ervoor zorgen dat die Welke item wordt dan actueel over drie jaar? ‘Binnen het thema verduur- gaan voor elke mensen of geholpen worden of zo min mogelijk lastig gevallen worden zaming, waar ik vol in zit, schat ik in dat de maatschappelijke weerstand vrije keuze van in de opgaven die we met ons allen hebben.’ dan op een hoogtepunt is, het huidige zal daarmee vergeleken hooguit elke consument een rimpeling zijn. Tegelijkertijd denk ik ook dat over drie jaar die door- en burger in de Hoe kunnen we deze ideeën bij jou herkennen? ‘Mensen merken dat ik braaktechnologieën er zijn die juist de energietransitie zullen vereen- samenleving’ niet dol ben op top-down oplossingen. Marktwerking brengt meer keu- voudigen en alsnog betaalbaar zullen maken.’ zevrijheid bij het individu dan een collectieve plicht en voorziening. Het past bij mij om die markt goed te laten werken en tegelijkertijd begrip te Blijkt die weerstand niet al uit de gele hesjes-beweging? ‘Ik ben bang hebben voor de minder bedeelden in de samenleving. Als de telecomwe- dat het in de gebouwde omgeving nog vele malen erger gaat worden reld een collectieve sector was gebleven dan belden we nog steeds met en de politieke dynamiek exponentieel toe gaat nemen, vooral door de een vaste telefoon, waarbij je mag kiezen uit twee kleuren. De telecom- financiële gevolgen. We hebben de lijn in het klimaatakkoord dat in 2021 wereld heeft een enorme ontwikkeling doorgemaakt, nadat het gelibera- de gemeenten bepalen welke wijken er van het gas afgaan. Daar ben ik liseerd is. Zonder dat was er nog geen smartphone geweest.’ minder optimistisch over dan de meeste anderen. Volgens mij wordt de maatschappelijke weerstand in heftigheid onderschat. Daarom moeten Middengroepen die de dupe zijn van de crisis, vragen zich af of ze wel we anders naar de oplossingen kijken door in te zetten op technologie- voor hun ouders kunnen blijven zorgen, of het diploma van hun kinderen ën, waarbij de mensen niet eens merken dat de energietransitie zich wat waard blijft, of ze hun pensioen zullen behouden en of de buurt veilig voltrekt.’ blijft. Is het sociaal-liberalisme in staat daar een antwoord op te geven? ‘D66 richt zich op het progressieve deel van de samenleving. En het pro- Hoe pak je dat aan? ‘We kijken nu nog teveel vanuit de huidige techno- gressieve deel bevindt zich – hoe vervelend ook om te zeggen – voor een logie en kijken daarmee dertig jaar vooruit. Ik denk meer in de uitspraak flink deel in het hogere opgeleide deel van de samenleving. Het vraagstuk lang geleden in de VS: “Over tien jaar staan we op de maan.” Intussen van de politieke elite is dat je het denkt te snappen, maar niet echt kan hebben we dertig jaar om te zorgen dat er CO2 vrij gas door de leidingen doorvoelen, hooguit een beetje begrijpen. Nadeel van progressieve denk- stroomt die onze huizen gaat verwarmen. Dat kan ook ons doel zijn. Van wijze is dat het moeilijk is in te leven in iemand die conservatief denkt.’ daaruit op zoek gaan naar technologisch en economisch haalbare oplossingen, in plaats van via het middel naar het doel redeneren, dat nu nog De tegenstelling tussen de grandi (de aanzienlijken) en de popolo (het vooral gebeurt.’ gewone volk) die Machiavelli beschrijft, bestond al in het oude Rome en de Italiaanse stadstaten. De aanzienlijken wilden het gewone volk Wat vraagt als eerste aandacht? ‘Volledig inzetten op all electric in overheersen, maar deze wensten niet onderdrukt te worden. Speelt dat nieuwbouw natuurlijk, en dat gebeurt gelukkig al. Bij bestaande bouw is volgens jou ook hier als oorzaak van de huidige groeiende kloof? dit lastiger. Daar zal het noodzakelijk zijn om de termijn van dertig jaar ‘Mijn stelling is dat de kloof juist wordt veroorzaakt door de breedte van volledig te benutten. De grote CO2 reductie zal in eerste instantie uit het de welvaart. Een steeds kleinere groep profiteert steeds minder mee. laaghangende fruit van de andere sectoren, zoals energie, industrie en Maar doordat ze steeds kleiner wordt, voelt deze groep steeds nadruk- mobiliteit komen. Voor gebouwde omgeving in die 30 jaar die oplossin- kelijker de kloof met de vele mensen die het kennelijk wel is gelukt. De gen gaan aanbieden waarbij mensen er zo min mogelijk last van hebben.’ bekende proef met de aap, waarbij in het begin iedere aap hetzelfde tros- idee juli 2019 Sociaal-liberaal buiten de politiek 88 Piet van Mourik in gesprek met Medy van der Laan · Zoek de vrijheid van het denken op, D66 89

je druiven krijgt. Dan blijven alle apen gelukkig. Op het moment dat een doelstelling te halen. Dan ervaar je de voordelen van de welvaart die de aap naast de druiven ook een tros bananen krijgt, gaat het fout, en zijn de Europese Unie brengt niet echt.’ apen zonder bananen boos en ongelukkig.’ Wat betekenen deze tegenstellingen voor D66? ‘Als partij moeten we Wat wil je met deze metafoor concreet zeggen? ‘Vijftig jaar geleden was weer de vrijheid van denken durven opzoeken. Sommigen noemen dat 90% van de mensen even arm en gold dit voor het grootste deel van een sociaal vrijzinnig, anderen vrijzinnig liberaal. We moeten vooral vrij stad of wijken. Door de toegenomen welvaart is een veel grotere groep in denken. Ik ben een echte D66’er, die de vrijheid zoekt en het sociale hart goede doen geraakt. De achterblijvers, die dat niet hebben kunnen bijbe- vorm geeft door de mensen de hulp te geven om die vrijheid in te vullen. nen of meemaken, zien een steeds grotere groep de welvaart krijgen – de Niet die sociale structuur door mensen te pamperen maar door te helpen tros bananen in de metafoor.’ en boven alles serieus te nemen.’ ‘Als partij Welke maatschappelijke ontwikkelingen maken het overbruggen van moeten we Hoe verhoudt dit zich tot vrijheid van meningsuiting? ‘Beleefdheid, cor- verschillen moeilijk? ‘Op dat punt heb ik veel moeite met het schoolsys- weer de vrij- rectheid en respect voor je medemens moeten voorop staan in alle om- teem dat lijnrecht ingaat tegen mijn sociaal-liberale hart. Op hun tweede heid van den- standigheden. Vrijheid van meningsuiting is geen vrijbrief om anderen wordt al getest en op hun zesde weten kinderen al of ze wel of niet mee ken durven onnodig te beledigen door bijvoorbeeld op de man te spelen. Zo vind ik kunnen komen. Daar wordt de basis gelegd voor een geïnternaliseerde opzoeken’ het niet kunnen dat in de politiek straattaal wordt gebruikt. De grens van rangorde. We geven daarmee kinderen al heel jong het idee dat ze ergens de een wordt bepaald door de grens van de ander. Dat vind ik ten diepste in een hokje zitten waar ze niet meer uit komen.’ vrijzinnig liberalisme.’

Bij sociaal-liberalen ligt de sleutel tot succes toch in het onderwijs? Eleonore Roosevelt stelde dat woorden alleen kunnen raken als je dat zelf ‘Dat er een maatschappelijke sfeer is ontstaan dat een kind pas er toe toestaat. Mogen mensen niet zelf uitmaken wat ze wel of niet zeggen? lijkt te doen als hij naar het hbo gaat, vind ik een heel trieste situatie. We ‘Ik denk dat dit tot grote hoogte klopt, maar nog steeds is dat nooit een hebben een samenleving gecreëerd waarin het ene hoger wordt geacht vrijbrief voor de ander om maar los te gaan. Ik vind gewoon dat je je net- dan het andere. Een eeuw geleden was onderwijs voor de elite. Deze heb- jes en fatsoenlijk naar je medemens hebt te gedragen.’ ‘Dat er een ben een cognitieve leerstijl en dat is nog steeds dominant. Zo kweken we maatschappe- mensen die in het cognitieve model passen. Juist door al zo heel vroeg Wat betekent het voor de vrijheid van meningsuiting dat Facebook haar lijke sfeer is kinderen in hokjes te plaatsen, door te testen, selecteren we door ons eigen gedragscodes opstelt en zo buiten elke democratische toetsing ontstaan dat schoolsysteem mensen uit en veroorzaken we vanzelf een maatschappe- uitingen censureert? ‘Ik denk dat Facebook dat wel moet doen. In de ene een kind pas er lijke kloof. Ook wordt onvoldoende in het basis- en voortgezet onderwijs cultuur kan een woord kwetsend zijn en in een andere vleiend. Zo is toe lijkt te doen ingezet op verschillende leerstijlen, die wetenschappelijk bewezen er jonge hond hier een compliment en in andere cultuur een scheldwoord. als hij naar het simpelweg zijn.’ Het lastige voor Facebook is dat ze een mondiale organisatie zijn. Ik heb hbo gaat, vind er geen moeite mee dat Facebook een gedragscode opstelt, zolang ze per ik een heel Ligt daar de kern van het probleem? ‘De kern zit in het gezien en gewaar- land maar checkt hoe het ligt.’ trieste situatie’ deerd worden, en door zo vroeg al te ‘oordelen’ voelen de kinderen, die ruim of net onder het gemiddelde scoren, zich niet gewaardeerd, en dat Wat voor leider is Medy van der Laan? ‘Ik ben een verbindend leider met is triest.’ Medy van der Laan een beeld van waar het heen moet. Ik heb altijd een stip op de horizon was staatssecretaris en ben altijd ergens inhoudelijk naar op weg. Daarbij heb ik een aantal Is er een parallel te trekken met de groeiende weerstand tegen Europa? van Cultuur en Media basiswaarden die onverwoestbaar en onaantastbaar zijn. En ook, ieders ‘Hier geldt ook dat mensen zich niet gezien voelen. Europa is niet alleen van 2003 tot 2006. belang mag er zijn. Mensen voelen dat je met mij geen spelletjes moet maar leuk. Als je de grote belangen en het grote verband ziet dan accep- Van 2015 tot 2019 was spelen, want daar zie ik het nut niet van in en leidt niet tot goede samen- teer je de nadelen ervan, de voor- en tegenargumenten. Niet iedereen ze voorzitter van de werking. Doordat ik me bewust ben dat er een dunne lijn is tussen het kan dat overzien. Het gaat uiteindelijk over weerstand tegen macht die Referendumcommis- slim inrichten van een proces en manipuleren, blijf ik aan de proceskant vanaf grote afstand op je wordt uitgeoefend, waarmee je geen verbin- sie. Sinds 2015 is zij altijd volstrekt transparant. Alles wat ik doe moet ik aan iedereen kun- ding hebt en niet kan beïnvloeden. Sommige mensen kunnen zich niet voorzitter van Ener- nen vertellen. Het is mijn integriteit om mijn volstrekte onafhankelijk- positief opstellen naar Europa, omdat ze dat niet in hun dagelijks leven gie-Nederland. heid voorop te zetten.’ ervaren, of niet herkennen als zodanig. Daar hoort bij dat we voor grote groepen een arbeidsmarkt hebben, waarbij je elke twee jaar op zoek moet Medy van der Laan Wat wil je nog meegeven? ‘Aan D66 wil ik zeggen: laten we volop vrij naar een nieuwe baan, omdat werkgevers geen verplichting aangaan. Te- werd geïnterviewd willen denken.’ 1 gelijk lezen of horen ze over mensen met een prachtbaan die daarbij een door Piet van Mourik dijk van een salaris incasseren of bonussen krijgen uitgedeeld zonder de (redactielid van idee). idee juli 2019 colofon

Teun van den Maagdenberg is student Bestuurs- en Organisatiewetenschap en liep stage bij de Mr. Hans van Mierlo Stichting. redactie N0 205 Joost Röselaers jaargang 40, nummer 2 Rob Riemen is oprichter-directeur van (hoofdredacteur) juli 2019 Auteurs het Nexus Instituut. Milan Assies Duane van Diest idee verschijnt 4× per jaar Aan dit nummer Kemal Rijken is schrijver, politicoloog Laura van Dijk ISSN 0927-2518 Angélique van Drunen en historicus. Hij publiceert onder andere werkten mee Piet van Mourik in De Groene Amsterdammer en NRC Gosse Vuyk uitgave en administratie Jurjen van den Bergh is oprichter en Handelsblad. Mr. Hans van Mierlo Stichting directeur van DeGoedeZaak. redactieraad Lange Houtstraat 11 Alexander Rinnooy Kan is hoogleraar Mark van Ostaijen 2511 cv Den Haag (voorzitter) telefoon 070 356 60 66 Daniël Boomsma is wetenschappelijk economie en bedrijfskunde aan de Peter van den Besselaar medewerker bij de Mr. Hans van Mierlo Universiteit van Amsterdam. Ellen Bijsterbosch [email protected] Stichting. Han Entzinger mrhansvanmierlostichting.nl Marietje Schaake was van 2009–2019 Sabine Verschoor Michelle van Dijk is teamleider boven- namens D66 lid van het Europees Parle- Ad van Vugt abonnementen bouw vwo op het Libanon Lyceum. ment. aan dit nummer idee verschijnt 4x per jaar Daarnaast schrijft ze verhalen, columns werkten mee Jaarabonnement €36,— en opiniestukken. Pam de Soete is bestuurslid van het Jurjen van den Bergh Studenten-abonnement €21 ,— Fonds Bijzondere Noden Amsterdam Daniël Boomsma Tablet-abonnement €21,— Pieter Fokkink was van 1993 tot 1999 en van MUG magazine. Michelle van Dijk Voor reguliere abonnees is het Pieter Fokkink tablet-abonnement gratis secretaris van het Stichtingsbestuur Jurgen van der Heijden Wetenschappelijk Bureau D66, en van Paul Teule is docent politieke economie Marthe Hesselmans Het abonnement gaat per 1995 tot 1998 redactievoorzitter van idee. aan de Universiteit van Amsterdam en Arjo Klamer direct in. Er geldt een opzeg- auteur van het boek Vrijheid voor gevor- Ruud Koopmans termijn van 1 maand. Jurgen van der Heijden werkt als derden (2016). Medy van der Laan Losse nummers op aanvraag. Teun van den Maagdenberg adviseur duurzame economie voor Rob Riemen AT Osborne. Romke van der Veen is hoogleraar Kemal Rijken lezersbijdrage Sociologie van arbeid en organisatie aan Alexander Rinnooy Kan Lezersbijdragen zijn welkom. Marthe Hesselmans werkt als senior de Erasmus Universiteit Rotterdam en Marietje Schaake Inlichtingen over voorwaarden onderzoeker bij de Mr. Hans van Mierlo kroonlid van de Sociaal Economische Pam de Soete en redactiebeleid kunt u Paul Teule opvragen bij de redactie. Stichting, wetenschappelijk bureau van Raad. Romke van der Veen [email protected] D66. Ad van Vugt Ad van Vugt is duurzaam ondernemer. Kees Vuyk Arjo Klamer is hoogleraar culturele Hij werkte mee aan de essays over de economie aan de Erasmus Universiteit richtingwijzers en was bestuurslid van fotografie Herman Wouters en voormalig wethouder in Hilversum de Mr. Hans van Mierlo Stichting. voor de Socialistische Partij. ontwerp Kees Vuyk is filosoof en psycholoog en Wilmar Grossouw Ruud Koopmans is hoogleraar aan WZB auteur van ‘Oude en nieuwe ongelijk- de ontwerpvloot Berlin Social Science Center & Humboldt heid, Over het failliet van het verheffing- druk Universiteit Berlijn. sideaal’. Drukkerij van Deventer

Medy van der Laan was staatssecretaris van Cultuur en Media van 2003 tot 2006. Sinds 2015 is zij voorzitter van Energie- © 2019 ISSN 0927-2518 Nederland. idee juli 2019 Idee verwelkomt twee nieuwe columnisten, Marietje Schaake en Jasper Zuure. Om en om zullen zij een column schrijven.

Zo kan een jeugd strategie gericht op de honderden miljoenen mensen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten duidelijker maken dat de EU niet alleen inzet op het tegenhouden van migranten door samenwerking met dictaturen. In Sudan, Tweedeling in het Westen waar de bevolking met een gemiddelde dwingt democraten tot leeftijd van 19 jaar de jeugd is, zien we al strategischere samenwerking het barsten van de strategie die dictators als bondgenoten ziet, ten koste van de Het Amerikaanse dak waaronder we in mensen die hij onderdrukt. Het helpen cre- Europa lang konden schuilen, is lek. Sinds ëren van een toekomst met banen, onder- President Trump vanuit het Witte Huis de wijs en mensenrechten voor de jongeren in ene na de andere koerswijziging inzet, en landen aan onze grenzen is minder cynisch kiest voor zero-sum politiek, is de geza- en leidt tot duurzamere resultaten. menlijke positie van democratische krachten dramatisch verzwakt. Intussen doemen Maar soft-power alleen zal niet genoeg zijn nieuwe conflicten op over technologische nu Europa een sterkere en machtigere we- standaarden of eerlijke handel. De uithol- reldspeler moet worden. Diplomatie heeft ling van onze Westerse bondgenootschap, alleen echt gewicht op het moment dat de ook door de voortslepende Brexit nacht- EU ook met de vuist op tafel kan slaan. Juist merrie, komt op het meest ongunstige mo- het gebrek aan stevige defensiesamenwer- ment. Juist nu zet China haar wereldwijde king maakt dat we momenteel door harde ambities stevig aan, zonder respect voor de machtsspelers kunnen worden genegeerd. rechtstaat of democratische principes. Het is nu zaak om een stevigere democratische fundering te bouwen, door strategi- Tel daarbij op de interne ondermijning van scher samen te werken aan betere defensie, liberale democratie of zelfs het bepleiten de banden met democratische bondgeno- van ‘illiberale’ alternatieven en het wordt ten te verstevigen en door jonge mensen te duidelijk dat er dringend een nieuwe aan- laten zien dat de EU staat voor waarden. Als pak nodig is. Europa moet bijvoorbeeld de er al iets goed is aan de zorgwekkende ze- strategische samenwerking met democrati- ro-sum politiek waarmee President Trump sche bondgenoten verdiepen en verbreden. het Westen splijt, dan is het dat Europa Door de banden met democratische landen gedwongen wordt om snel strategischer zoals Japan en India aan te halen, kunnen te gaan opereren en een geopolitiekere we samen de internationale organisaties wereldspeler te worden. die de kwaliteit van leven van miljarden mensen versterken, bestendigen. De ver- ankering van principes die open samenle- Marietje Schaake vingen, open markten maar ook het open was van 2009–2019 namens D66 lid van het Europees internet mogelijk maken, heeft vanuit Parlement waar zij werkte op het gebied van buitenlandse zaken, handel en technologie. Europa een wereldwijde aanpak nodig. De nieuwe partners kunnen democratische regeringen zijn, maar ook organisaties, bedrijven en burgers, die niet mee willen op het autoritaire pad van hun regeringen.

N0205­­­­ Juli 2019

N0205 Juli 2019