N0 205 juli 2019 Partij van de kosmopolieten of terug naar het midden? Strategische opties voor D66 De mythe van de klassenloze samenleving Nieuwe ongelijkheid vraagt om nieuwe politiek woord vooraf 3 essays Toch wringt er iets, aldus Paul Teule in zijn voor Zomeraanbieding artikel in deze idee. D66 is namelijk bij uit- €25 stek de partij voor hoogopgeleiden, en juist 3 sociaal-liberale visies deze groep gelooft dat het allemaal goed komt, dat de wereld voor hen open ligt, dat verandering kansen biedt en dat de poli- tieke instituties van hen zijn, of er in ieder geval voor hen werken. Dat vertrouwen is Tweedeling de afgelopen decennia sterk bij hen toege- nomen. Bij lager opgeleiden is dat vertrou- De afgelopen jaren is veel geschreven wen de afgelopen decennia juist vermin- over de verschillende tweedelingen die derd. Hierdoor versterkt D66- in zekere zin bestaan in de samenleving. De winnaars onbewust- de tweedeling. Misschien, zo en verliezers van globalisering, het platte- concludeert Paul Teule, zou D66 bij de vol- land versus de stad, hoogopgeleid tegen- gende verkiezingen pas van succes moeten over laagopgeleid, insiders en outsiders spreken als het aantal stemmen van lager op de arbeidsmarkt. Zonder gevaar zijn opgeleiden is toegenomen. Kansengelijkheid Robotisering Burgerschap: een deze tweedelingen niet. SCP-directeur is toe aan herkansing in goede banen sociaal-liberale visie Kim Putters schreef recentelijk het boek In deze idee onderzoeken we oplossings- Marthe Hesselmans Susanne Dallinga Daniël Boomsma ‘Veenbrand’ over de smeulende tweedeling richtingen voor bestaande tweedelingen in Nederland die zou kunnen uitslaan in vanuit een sociaal-liberaal perspectief. Kansengelijkheid staat Robotisering biedt nieuwe Burgerschap – dat wat een maatschappelijke brand. Welvarend Dat doen wij op verschillende werkvel- onder druk in een samen- kansen, maar deze kansen burgers bindt in een Nederland staat er ogenschijnlijk heel den, zoals cultuur, onderwijs, armoede en leving die snel verandert. komen niet automatisch samenleving – begint Een rechtvaardige verde- gelijkmatig terecht. bij het besef dat vrijheid aardig voor, maar lang niet iedereen geniet integratie. In hoeverre is een tweedeling ling van kansen verdient Dit noopt tot een politieke wederkerigheid behoeft: daarvan mee. De maatschappelijke onvre- vanuit een sociaal-liberaal perspectief pro- politieke prioriteit. Met keuze om robotisering voor hun ontplooiing, de groeit daarover. ‘De gele hesjes hangen blematisch? Adresseren sociaal-liberalen onderwijs dat motiveert, in goede banen te leiden. vrijheid en kansen zijn al klaar aan de kapstok’, aldus Kim Putters. momenteel de juiste problemen met effec- werk dat loont en zeker- burgers wederzijds tieve oplossingen? Of versterken bepaalde heden die vertrouwen afhankelijk. geven. Sociaal-liberale politici zijn zich van deze ‘heilige huisjes’ van sociaal-liberalen de tweedeling bewust. In één van zijn eerste tweedeling (onderwijs blijkt bijvoorbeeld interviews sprak D66 fractievoorzitter ook een ongelijkheidsmotor te zijn)? Rob Jetten van ‘de groeiende maatschap- pelijke tweedeling’ als het belangrijkste In de artikelen in deze idee klinkt soms Nu te verkrijgen in de webshop van de Van Mierlostichting onderwerp voor D66. In zijn Kerdijk lezing een kritisch geluid door over de sociaal- vmswebshop.nl hekelde Jetten de ‘muren’ tussen groepen liberale houding en inzet, en het gebrek mensen die afgelopen decennia zijn ge- aan aandacht voor hen die aan de andere bouwd. De partij pleit actief voor maatre- kant van de grens staan. Maatschappelijke gelen om de tweedeling tegen te gaan, met scheidslijnen zullen altijd aanwezig zijn, name op het gebied van onderwijs. maar we creëren in deze idee denkruimte welke scheidslijnen urgent zijn, ons aan het hart gaan en onze inzet vragen. Juist in de sociaal-liberale traditie draait het om het emanciperen van mensen, en om het toegankelijk maken van vrijheid, welvaart en inspraak. Dat is een uitdaging om in de praktijk te brengen. Daarvoor bieden de artikelen in deze idee een perspectief. Joost Röselaers hoofdredacteur idee [email protected] idee juli 2019 Inhoudsopgave 06 Sociaal-liberalen en tweedeling thema door Paul Teule 12 Nieuwe ongelijkheid vraagt om nieuwe Tweedeling politiek door Kees Vuyk 18 De mythe van de klassenloze samenleving door Daniël Boomsma 26 Sociaal-liberalen: kansengelijkheid is zoveel meer dan onderwijs door Marthe Hesselmans 78 32 Knuppel in het Hoenderhok Hoe het door Ad van Vugt rechts-nationalisme 35 Partij van de kosmopolieten Europa veroverde of terug naar het midden? interview Kemal Rijken door Ruud Koopmans Boeken interview door Gosse Vuijk 40 Het onbehagen in Europa door Romke van der Veen 45 Meer kansen in het onderwijs door Michelle van Dijk 50 Het mensbeeld van de overheid door Pam de Soete 12 18 26 56 Het midden heeft werk te doen! Nieuwe De mythe Kansen- door Jurgen van den Bergh ongelijkheid van de gelijkheid vraagt om klassenloze is zoveel 61 Verbinden met cultuur door Teun van den Maagdenberg nieuwe samenleving meer dan politiek door Daniël Boomsma onderwijs 65 Bewonersinitiatief en energiecoöperatie Een pleidooi door Marthe Hessselmans door Jurgen van der Heijden voor klein- schaligheid 69 Sociaal-liberalisme revisited In reactie op ‘Wat is sociaal-liberalisme?’ Pieter Fokkink door Kees Vuyk 84 ‘Zoek de vrijheid van 73 Welke kloven kunnen sociaal-liberalen het denken op, D66’ dichten? interview Bericht uit de Eerste Kamer Alexander Rinnooy Kan Medy van der Laan Sociaal-liberaal buiten de politiek 76 Nederland heeft een elite nodig door Piet van Mourik Sociaal-liberaal debat Rob Riemen en Arjo Klamer 78 Hoe het rechts-nationalisme Europa veroverde Boeken interview Kemal Rijken 06 Sociaal- 84 interview Medy van der Laan Sociaal-liberaal buiten de politiek Piet van Mourik liberalen en tweedeling @VMStichting 92 Tweedeling in het Westen dwingt door Paul Teule #deidee democraten tot strategischere samenwerking vanmierlostichting.nl Column Marietje Schaake idee juli 2019 Tweedeling 06 Paul Teule · Sociaal-liberalen en tweedeling 07 De tweedeling in onze samenleving, tussen hoog- en laagopgeleid, kosmopoliet en nationalist, haves and have-nots, staat volop in de belangstelling. Sociaal- liberalen maken zich hier van oudsher zorgen over. Een partij als D66 biedt ook het nodig denkwerk in de vorm van een complete waaier aan ideeën en beleidsvoorstellen om de sociale kloof te dichten, waarbij ook tegen een aantal heilige huisjes wordt aangeschopt. Maar toch moet D66 ook bij zichzelf te rade gaan om de tegenstellingen te bestrijden. Door Paul Teule Sociaal-liberalen en tweedeling De Nederlandse samenleving staat onder spanning. Overal tekenen zich breuklijnen af: tussen haves and have-nots, vast en flex, insiders en outsiders, jong en oud, tussen stad en krimpregio, ‘zwarte’ en ‘witte’ school, jaren dertigbuurt en achterstandswijk en, nog steeds, tus- sen man en vrouw. Het zijn breuklijnen die kriskras door de samenleving lopen, maar toch ook duidelijk twee groepen uit elkaar spelen: hoog- en lageropgeleiden. Verschil in opleiding lijkt met zoveel andere verschillen Verschil in samen te hangen. opleiding lijkt met zoveel Een goede basis voor elke discussie over tweedeling is het rapport Ge- andere ver- scheiden werelden? van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) uit 2014. Het schillen samen rapport ziet twee tegenover elkaar staande groepen, ‘universalisten’ en te hangen de ‘particularisten’. De universalisten zijn hoogopgeleide stedelingen met een breed sociaal netwerk. Ze zijn bereisd of hebben zelfs in het buitenland gewerkt en staan daardoor zelfverzekerd en met vertrouwen in de wereld, en positief tegenover open grenzen, de EU, mensenrechten, enzovoorts. Ze stemmen vaak op D66 en GroenLinks. De ‘particularisten’ zijn overwegend lager en middelbaar opgeleid, streven naar gezelligheid en geborgenheid. Ze wonen in een krimpgebied, Vinex-wijk of naoor- foto / herman wouters / herman foto logse arbeiderswijk, en zijn, naast hun familie, voor hun netwerk vooral idee juli 2019 Tweedeling 08 Paul Teule · Sociaal-liberalen en tweedeling 09 aangewezen op hun buurt. Ze voelen zich veelal onzeker over de veran- Als je het officiële, politieke standpunt van D66 deringen die op hen afkomen – EU, migratie, diversiteit, klimaat – en over tweedeling erop naslaat, lees je dat de partij wantrouwen de politiek. Ze zijn eerder geneigd om conflicten om zich zich ‘grote zorgen’ maakt over de tweedeling tus- heen te zien. Ze stemmen vaak PVV of SP. sen groepen ‘die meer en meer langs elkaar heen leven, zonder elkaar te ontmoeten of zich reken- Hoewel de meeste Nederlanders zich (gelukkig nog) ergens tussen deze schap van elkaar geven’ en die ‘van generatie op twee uitersten bevinden, bevat elke groep toch zo’n 20 procent van de generatie wordt doorgegeven’ en ‘een duurzame bevolking en lijkt het erop dat ze vooral bivakkeren op hun eigen breuk- en harmonieuze samenleving ondermijnt’. En vlak. Vooral de hogeropgeleiden trekken zich terug in hun eigen gelede- dat terwijl ‘in een rechtvaardige samenleving’ ren; trouwen vooral met elkaar (een kwart van de academici woont zelfs iemands ‘afkomst’ nooit zijn of haar ‘toekomst’ samen met een partner van dezelfde studie), wonen in dezelfde buurten, mag bepalen. In het verkiezingsprogramma van lezen dezelfde kranten en kijken dezelfde tv-programma’s. En sturen 2017 lees ik: ‘D66 wil muren afbreken in onze hun kinderen naar dezelfde scholen. hokjesmaatschappij.