Bractwa W Kościołach Franciszkańskich W Polsce W Okresie

ROCZNIKI TEOLOGICZNE Tom LXVIII, zeszyt 6 – 2021 DOI: https://doi.org/10.18290/rt21686-4

ADAM M ĄCZKA OFMConv

BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE W OKRESIE POTRYDENCKIM (XVI-XVIII WIEK)

FRATERNITIES IN THE FRANCISCAN CHURCHES IN POLAND IN THE POST-TRIDENT PERIOD (16 th -18 th CENTURIES)

Abstract. In the 16 th century, the trend of traditional religiosity was developing simultaneously with the top-down Tridentine reform. The dynamism of this trend of popular piety had its source in the late medieval process of deeper penetration of Christianity into the consciousness and life of the general public. This religious trend was expressed in fraternities, which became one of the forms of Catholic revival in Poland after the Council of Trent. The Council of Trent emphasized the fundamental organizational bond of the fraternities with the Church and specified their speci- ficity and subjected them to the direct jurisdiction of the Holy See and the local bishop. A characteristic feature of the fraternities was their universality and omnipotence; members were recruited from people of different classes and professions. The friars of St. Francis, in the post-Tridentine period, they expanded the area of their social and religious influence, consolidating three new, popular church fraternities at their churches. A ref- lection of this situation was the Franciscan church in Krakow, next to which in the 16 th /17 th century were founded three typical Franciscan fraternities: the Cord of St. Francis (1587), the Passion of Christ (1595), St. Anthony (1664). The fraternities took advantage of the spiritual direction of the Franciscan friars and enjoyed numerous privileges and indulgences that the friars were seeking. The activity of fraternities in Franciscan churches was a characteristic phenomenon of Catholic renewal after the Council of Trent. The Franciscans, along with other Mendicant or- ders, entered this trend in an impressive way, because thanks to their commitment and work, the integration of social groups on the religious, spiritual, cultural and charitable level contributed to the renewal of the Church and Polish society.

Keywords: archconfraternity; fraternity; Saint Francis of Assisi; Saint Anthony of Padua; Fran- ciscans; indulgences.

Dr ADAM MĄCZKA OFMConv – doktor teologii w zakresie historii Ko ścioła; Papieski Wydział Teologiczny Św. Bonawentury w Rzymie; adres do korespondencji: Via Del Serafico, 1; 00142 Roma; e-mail: [email protected]; ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6674-7807.

60 ADAM M ĄCZKA OFMConv

Bardzo szybki rozwój bractw ko ścielnych w Polsce, podobnie jak w całym Ko ściele katolickim, nast ąpił w okresie odnowy trydenckiej. We wspomnianym okresie bractwa stały si ę̨ wa żnym czynnikiem odnowy religijnej po reformacji. Przeciwdziałanie naporowi innowierców wymagało dokształcania religijnego wiernych, dlatego w tym celu stworzono bractwa katechetyczne. W XVII i XVIII wieku zakładano bractwa pogrzebowe i dobrej śmierci, jak równie ż liczne bractwa charytatywno-kultowe i ascetyczno-kultowe pod patronatem Matki Boskiej Bolesnej, Po średniczki i Wspomo życielki lub pod wezwaniem świ ę- tych patronów oraz bractwa pasyjne. Były one odpowiedzi ą̨ na konkretne bł ędy doktrynalne, a od XVI wieku odgrywały równie ż coraz wi ększ ą rol ę jako pomoc dla misjonarzy w chrystianizacji nowo odkrywanych cz ęś ci świata 1. Rozwój bractw w ko ńcu XVI oraz w XVII i XVIII w. dokonywał si ę̨ równie ż w ścisłym zwi ązku z rozwojem kultu maryjnego i kultów świ ętych, propago- wanych zwłaszcza przez zakony. Du żą rol ę odegrał tu szerz ący si ę̨ kult obra- zów oraz coraz liczniejsze pielgrzymki do miejsc słyn ących cudami 2. Na przełomie XVI i XVII w. przy wielu ko ściołach franciszka ńskich w Polsce powstało lub inicjowało swoj ą działalno ść jakie ś bractwo. W pewnym sensie stało si ę to now ą form ą pracy duszpasterskiej franciszkanów, gdy ż liczne bractwa ko ścielne wymagały opieki duchowej, co zreszt ą jasno okre ślało prawodawstwo ko ścielne i zasady funkcjonowania bractw ko ścielnych przy ko ściołach parafialnych i zakonnych. Zgodnie z prawem kościelnym erygowanie bractw ko ścielnych nale żało do Stolicy Apostolskiej 3 i biskupa miejsca 4. Władza ordynariusza na erygowanie bractw zakonnych była ograniczona ze wzgl ędu na specjalne przywileje, które papie że nadawali zakonom. Erygowanie bractw zakonnych zarezerwo- wane było dla wy ższych przeło żonych zakonnych, oczywi ście mogli to czy- ni ć jedynie przeło żeni, którym taki przywilej został udzielony przez Stolic ę Apostolsk ą. Wtedy tylko Generał danego zakonu mógł na mocy udzielonego przywileju erygowa ć arcybractwo lub bractwo we wszystkich ko ściołach, kaplicach publicznych i kaplicach półpublicznych. Do erygowania wymagana jednak była zgoda biskupa miejsca. W przypadku zakładania arcybractwa niezorganizowanego przy ko ściołach klasztornych nie było konieczne nowe

1 Krystyna Ku źmak, „Bractwo ko ścielne”, w Encyklopedia Katolicka , t. 2, red. Feliks Grygle- wicz, Romuald Łukaszyk, Zygmunt Sułowski (Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1985), 1013. 2 Stanisław Litak, „Bractwa religijne w Polsce przedrozbiorowej XIII-XVIII wiek. Rozwój i problematyka”, Przegl ąd Historyczny 88(1997),3-4: 499-523. 3 Codex iuris canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (25 Ianuarii 1983), w: Acta Apostolicae Sedis 75(1983-II), 65-68 (Can. 250. §2 i Can. 252). 4 Tam że, 204 (Can. 686). BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 61 pozwolenie biskupa, lecz wystarczało to, które zezwalało na zało żenie klasztoru. Jednak do erygowania bractwa posiadaj ącego własny zarz ąd, wymagana była zgoda ordynariusza na pi śmie 5. Bractwa lub arcybractwa powstawały przy ko ściołach klasztornych z inicjatywy przeło żonych zakonnych. Organizacja nowego bractwa miała na celu pobudzenie pobo żno ści wiernych i odbywała si ę zazwyczaj w podobny spo- sób. Gdy pojawiła si ę grupa pobo żnych niewiast lub m ęż czyzn, którzy mogli si ę podj ąć organizacji bractwa, na pocz ątku promotor (najcz ęś ciej przeło żony klasztoru) odpowiednio przygotowywał od strony formacyjnej kandydatów, przedstawiaj ąc im cele, obowi ązki i przywileje przynale żno ści do bractwa. Je żeli ch ętni wyra żali zgod ę, to zwracano si ę o stosowne pozwolenia do biskupa miejsca i generała zakonu. Nast ępnie ogłaszano nabór członków, którym przedstawiano zasady przyst ępowania do bractwa oraz formy działalno ści we wspólnocie. Sam fakt erygowania bractwa przy ko ściele odbywał si ę w sposób uroczysty najcz ęś ciej podczas Mszy św., z odczytaniem dekretu erekcyjnego, okoliczno ściowym kazaniem i Komuni ą św. Po ustanowieniu bractwa oraz odpowiednim przygotowaniu nowych członków, promotor przyjmował i wpi- sywał ich do specjalnej księgi brackiej. Przyjmowaniu nowych członków bractwa towarzyszyło wr ęczenie specjalnego stroju lub znaków przynale żno ści do bractwa. Cz ęsto przyjmowanie nowych członków odbywało si ę podczas nabo żeństwa przy brackim ołtarzu lub w specjalnej kaplicy przeznaczonej do nabo żeństw bractwa 6. Działalno ść bractw przy ko ściołach zakonnych była zwi ązana przede wszystkim z duchowo ści ą zakonu. Konstytucje zakonne zobowi ązywały przeło żonych do szczególnej troski zwi ązanej z opiek ą i rozwojem ruchu brackiego. Bractwa, powstałe przy ko ściołach zakonnych (np. franciszka ń- skich lub dominika ńskich), propagowały w danym miejscu religijno ść i duchowo ść charakterystyczn ą dla zakonu, kult świ ętych pochodz ących z tego zakonu oraz były pomoc ą w pracy duszpasterskiej zakonów. W praktyce ka żdy ówczesny zakon posiadał przywilej do erygowania bractwa typowego dla swojego zakonu, nie tylko w swoich ko ściołach, ale równie ż w ko ścio- łach innych zakonów oraz w ko ściołach diecezjalnych. Zapewniały to przepisy ko ścielne z pocz ątku XVII w. Wa żną w tym zakresie stała si ę̨ bulla papie ża Klemensa VIII Quaecumque z 7 grudnia 1604, która nawi ązuj ąc do poprzednich rozporz ądze ń papieskich, wprowadziła nowy porz ądek w ruch bracki, a przez to

5 Mirosław Kuczkowski, „Arcybractwo Paska św. Franciszka z Asy żu w Polsce na przestrzeni wieków”, Teologia i Człowiek 22(2013), 2: 52. 6 Tam że, 53. 62 ADAM M ĄCZKA OFMConv stała si ę podstaw ą rozwoju bractw w okresie nowo żytnym. Istotnym postula- tem bulli z 1604 r. było zezwolenie zakonom na erygowanie bractw typowo zakonnych przy ko ściołach parafialnych i przy ko ściołach innych zakonów. W Polsce konstytucj ę t ę wprowadził w życie biskup krakowski Marcin Szyszkowski na synodzie krakowskim w 1621 r. precyzuj ąc warunki, na jakich mo żna było zaprowadza ć bractwa po ko ściołach. Tak wi ęc bractwa zacz ęły powstawa ć na du żą skal ę, czasami kilka przy jednym ko ściele. Zakony zacz ęły odgrywa ć pierwszorzędn ą rol ę w ich rozwoju i prosperowaniu, poniewa ż oprócz opieki duchowej starały si ę o liczne przywileje, z których korzystali nie tylko członkowie bractw, ale równie ż wierni, którzy dzi ęki tym przywilejom licznie przybywali do ko ściołów zakonnych. Bractwa stały si ę̨ wi ęc, jak ju ż było powiedziane, du żym po żytkiem w działalno ści duszpasterskiej zakonów. Ich fundatorami i dobrodziejami byli: król, biskup, duchowie ń- stwo, szlachta i mieszczanie. Ka żde bractwo otrzymuj ąc odpowiednie odpusty, nadawane przez papie ży lub biskupów na mocy indultu papieskiego, jeszcze bardziej przyci ągało wiernych do przynale żno ści i działalno ści w bractwie. Dążono do upowszechnienia bractw w społecze ństwie oraz kontrolowano je przy okazji wizytacji klasztorów 7. W XVII i XVIII w. funkcjonowało w Polsce ok. 80 typów bractw. Naj- liczniejsza była grupa bractw dewocyjnych, któr ą̨ z kolei, przyjmuj ąc za kry- terium wezwania poszczególnych bractw, mo żna podzieli ć na pi ęć podgrup: 1) bractwa o wezwaniach odwołuj ących si ę do Boga Trójjedynego ( Świ ętej Trójcy, Opatrzno ści Bo żej, Bo żego Miłosierdzia, Imienia Bo żego); 2) bractwa o wezwaniach chrystologicznych (Bo żego Ciała, Compassionis, Grobu Jero- zolimskiego, Imienia Jezus, Jezusa Konaj ącego, L ęku Jezusa, M ęki Pa ńskiej, Miło śników Krzy ża, Pana Jezusa Nazare ńskiego, Dzieci ątka Jezus, Pi ęciu Ran Pana Jezusa, Przemienienia Pa ńskiego, Serca Jezusowego, Świ ętego Krzy ża, Ukrzy żowania Pana Jezusa); 3) bractwa o wezwaniach maryjnych (Matki Boskiej Królowej Polski, Matki Boskiej Jasnogórskiej, NMP Bolesnej, NMP Łaskawej, Imienia Marii, Literackie NMP, NMP, Ofiarowa- nia NMP, Niepokalanego Pocz ęcia NMP, Pocieszenia NMP, Porcjunkuli, Roratnie, Ró żańca Świ ętego, Siedmiu Bole ści NMP, Szkaplerza Świ ętego, Wniebowzi ęcia NMP, Wspomo żenia NMP, Zwiastowania NMP); 4) bractwa o wezwaniach anielskich (Aniołów Stró żów, Michała Archanioła) oraz 5) bractwa o wezwaniach poszczególnych świ ętych (Alojzego, Andrzeja, Anto- niego Padewskiego, Augustyna i Moniki, Barbary, Cecylii, Iwona, Izydora Oracza, Jakuba, Jana Nepomucena, Jerzego, Jozafata, Józefa, Judy Tadeusza,

7 Litak, „Bractwa religijne w Polsce”, 510-511. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 63

Marcina, Marii Magdaleny, Mikołaja, Paska św. Augustyna, Paska św. Fran- ciszka z Asy żu, Paska św. Tomasza z Akwinu, Rocha, Stanisława bpa, Tekli, Świ ętej Rodziny, Urszuli, Walentego, Wawrzy ńca). Do bractw charytatywnych mo żna zaliczy ć́ bractwa: kapła ńskie, miłosierdzia wraz z bankami pobo żnymi, niemieckie oraz bractwa ubogich. Do grupy „innych” zaliczono bractwa: bi- czowników, Braci NMP, dobrej śmierci, muzyków, rolników oraz bractwa strzeleckie nazywane kurkowymi 8. Popularno ść bractw sprawiła, że ze strony zakonów było du że zaintereso- wanie, aby uzyska ć papieski przywilej do erygowania bractwa typowego dla danego zakonu. Takie przywileje zakładania bractw posiadali dominikanie (typowym bractwem dla dominikanów było bractwo ró żańcowe, przez nich za- kładane), bernardyni (bractwo św. Anny), karmelici (bractwo Szkaplerza NMP). Franciszkanie natomiast zasłyn ęli w Polsce z zakładania przy swoich ko ścio- łach trzech bractw, na które mieli papieskie pozwolenie na ich erygowanie nie tylko przy ko ściołach franciszka ńskich, ale równie ż przy ko ściołach innych zakonów i ko ściołach parafialnych. Były to bractwa: Bractwo Paska św. Franciszka z Asy żu, Bractwo św. Antoniego Padewskiego oraz Bractwo Męki Pa ńskiej 9.

1. BRACTWO PASKA ŚW. FRANCISZKA

Bractwo Paska św. Franciszka ( Confraternitas Chordigerorum ) zostało ustanowione w dniu 19 listopada 1585 r., w randze arcybractwa, przez papie ża Sykstusa V, bull ą Ex supernae dispositionis, przy bazylice grobu św. Franciszka w Asy żu. Nazwa bractwa pochodziła od chordum , czyli od paska po świ ęco- nego na cze ść św. Franciszka, który członkowie byli zobowi ązani nosi ć. Arcybractwo było ści śle zwi ązane z gał ęzi ą franciszkanów konwentualnych (OFMConv). Generał zakonu franciszka ńskiego otrzymał od Stolicy Apo- stolskiej prawo erygowania Bractwa Paska św. Franciszka w poszczególnych krajach oraz agregowania ich do Arcybractwa w Asy żu. Ten sam papie ż bullą Divinae caritatis z 29 sierpnia 1587 r. udzielił Arcybractwu nowych odpustów i upowa żnił Ministra Generalnego Obserwantów do erygowania bractw św. Paska w ko ściołach własnego Zakonu, w miejscach, gdzie nie było Konwentualnych. Podobne uprawnienia papie ż Grzegorz XV nadał w dniu 27 czerwca 1622 r.

8 Tam że, 517. 9 Kamil Kantak, Franciszkanie polscy, t. 2 (Kraków: Prowincja Polska OO. Franciszkanów, 1938), 288. 64 ADAM M ĄCZKA OFMConv

Ministrowi generalnemu Trzeciego Zakonu Regularnego, a papie ż Pius X, poprzez reskrypt Świ ętej Kongregacji Odpustów z 14 grudnia 1904 r., Ministrowi Gene- ralnemu Kapucynów. Papie ż Paweł V bull ą Cum certas z 2 marca 1607 r. oraz bull ą Nuper Archiconfraternitati z 11 marca 1607 r. odwołał wszystkie duchowe łaski przyznane dotychczas Arcybractwu, wzbogacaj ąc je o nowe i szersze odpusty. Oba te akty zostały potwierdzone przez papie ża Klemensa X przez brewe Dudum felicis z 13 lipca 1673 r. Papie ż Benedykt XIII w swojej kon- stytucji Sacrosancti apostolatus z 30 wrze śnia 1724 r. nadał Ministrowi generalnemu Konwentualnych upowa żnienie do erygowania bractw św. Paska w ko ściołach nienale żą cych do jego własnego Zakonu, w miejscach, gdzie nie było franciszkanów innych gał ęzi. Nowe przywileje i odpusty zostały nadane Arcybractwu dwoma dekretami Świ ętej Kongregacji Odpustów z 22 marca 1879 roku i 26 maja 1883 roku 10 . Bractwo bardzo szybko rozpowszechniło si ę po ko ściołach franciszka ń- skich w całej Europie. W Polsce pierwsze bractwo Paska św. Franciszka zało żył w 1586 r. prowincjał Jerzy Benigny De Doinois Bellunensis 11 przy ko ściele franciszkanów w Krakowie. Zostało agregowane w tym samym roku do arcybractwa asyskiego na podstawie bulli papie ża Sykstusa V z 1586 r., na mocy której generał franciszkanów konwentualnych mógł zakłada ć przy wszystkich ko ściołach franciszka ńskich bractwo Paska św. Franciszka. Bulla dawała prawo do agregowania czcicieli św. Franciszka, zorganizowanych w stowarzyszenie, do arcybractwa w Asy żu nadaj ąc im w ten sposób pełne prawa i przywileje nale żne członkom asyskiego arcybractwa. Ju ż w 1597 roku przetłumaczono i wydrukowano przywileje i odpusty brackie. W 1603 roku nuncjusz papieski Klaudiusz Rangoni (1598–1607) zezwolił na organizowanie procesji z Naj świ ętszym Sakramentem przy wszystkich ko ściołach, gdzie za- ło żone było arcybractwo. Bractwo ze swoimi przywilejami było bardzo popularne oraz popierane przez biskupów i królów. Nale żeli do niego m.in.: abp lwowski J. Solikowski, król Zygmunt III Waza i jego syn Władysław 12 . Szybko rozpowszechniło si ę po całym kraju, nowe wspólnoty powstały w: Lwowie,

10 Pietro Chiminelli, L’umile capestro. La corda francescana (Padova, Edizioni il Messaggero di Sant’Antonio, 1957), 82. 11 Prowincjał w latach 1583-86, zob. Alojzy Karwacki, Materiały do historii polskiej i ruskiej prowincji oo. Franciszkanów , t. 7, Archiwum Franciszkanów w Krakowie (dalej AFK), sygn. E-I-7, 305-8; Kantak, Franciszkanie polscy, 188. 12 Krystyna Ku źmak, „ Św. Franciszek z Asy żu – Bractwa”, w Encyklopedia Katolicka, t. 5, red. Ludomir Bie ńkowski, Piotr Hemperek, Stanisław Kami ński, Jerzy Misiurek, Krystyna Stawecka, Antoni St ępie ń, Adam Szafra ński, Jan Szlaga, Anzelm Weiss (Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1989), 433-434; Kantak, Franciszkanie polscy, 289-291. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 65

Gnie źnie (1587) 13 , Radziejowie, Kaliszu (1603) 14 , Grabowie (1632) 15 , Pyzdrach (1610) 16 , Warce 17 , Kro śnie (1603), Lublinie (1622) 18 , Nieszawie (1626) 19 , Bełchatowie, Smardzewicach (1642) 20 , Warszawie (1650), 21 Kalwarii Pac- ławskiej 22 , Starym S ączu (1693) 23 , St ęż ycy oraz przy innych klasztorach franciszka ńskich. Członkowie bractwa Paska św. Franciszka zobowi ązani byli nosi ć biały sznur, symbolizuj ący zjednoczenie si ę z Jezusem podczas Jego m ęki. Sznur równie ż symbolizował cnoty, którymi członkowie powinni kierowa ć si ę w swoim życiu, a mianowicie czysto ść i wstrzemi ęź liwo ść . Chocia ż cz ęsto na śmiewano si ę z noszonego paska przez braci, to jednak zalecano, aby go nosi ć w dzie ń i w nocy, jak podaje Liricius w swoim podr ęczniku z 1625 r.: „rzecz przystoy- nieysz nosi ć go z zwierzchu [...], sypia ć albo blisko łó żka powiesza ć dla obrony przeciwko pokusom ”24 . Nawet po śmierci brata, podczas modlitw za niego, pasek kładziono do trumny. Statuty arcybractwa zobowi ązywały członków do modlitw brackich, wspólnych nabo żeństw i innych praktyk ascetycznych. Zach ęcano członków do cz ęstej spowiedzi i Komunii św. W ka żdą trzeci ą niedziel ę miesi ąca bractwo brało udział we Mszy św. śpiewanej o św. Franciszku, w nabo żeństwie ku jego czci, w procesji z Naj świ ętszym Sakramentem, któ- ra najcz ęś ciej odbywała si ę rano. Po południu bracia zbierali si ę w ko ściele

13 Gnie źnie ńskie bractwo Paska św. Franciszka nale żało do najstarszych w Polsce, zało żone zostało 19 maja 1587 i potwierdzone przez generała zakonu Ewangelist ę Pelleo. Bonawentura Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae O.M.S.F.C. A.D. 1764, Archiwum Franciszkanów w Warszawie (dalej AFW), sygn. VIII/5, 534. 14 Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 461. 15 Tam że, 417. 16 Tam że, 464. 17 Tam że, 13. 18 Tam że, 29. 19 Tam że, 617; Jakub Piasecki, Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęż y franciszkanów (konwentualnemi zwanych): z dawnej prowincyi Polskiej Ś. Franciszka Seraficznego po utworzeniu w r. 1815 Królestwa Polskiego pozostałych / przez Jakóba Piaseckiego, (Warszawa: Drukarnia J. Glücksberga, 1845), 104. 20 Tam że, 148. 21 Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 668; Piasecki, Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęż y franciszkanów, 214. 22 Symeon Barcik, Kalwaria Pacławska (Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1985), 137. 23 Stanisław Lelito, Historia klasztoru Franciszkanów w Starym S ączu (1280-1815), (Kra- ków: Biblioteka Franciszkanów [mps], 2009), 100-102. 24 Hipolit Liricius, Bractwo chordy abo paska zakonnego s. Franciszka po wszytkiey Koronie Polskiey v Braciey Mnieyszych Franciszka s. moc ą stolice apostolskiey postanowione [...]; z Spo- rz ądzeniem nabo żeństwa ktore zwykło bywa ć na mszach y processyach brackich, z niektoremi modlitwami (Kraków: W drukarniey Waleryana Pi ątkowskiego: [nakł. Bractwa św. Franciszka], 1646); cyt. za: Kantak, Franciszkanie polscy, 290. 66 ADAM M ĄCZKA OFMConv na nauk ę oraz na nieszpory, dzi ęki którym mogli uzyska ć odpust zupełny. Podczas nabo żeństw i procesji śpiewano pie śni oraz odmawiano modlitwy ku czci św. Franciszka, np. Pie śń o sło ńcu lub Hymn św. Bonawentury 25 . Jeden raz w roku organizowano nabo żeństwo żałobne za zmarłych członków bractwa, w którym brali udział wszyscy bracia. Podobnie wszyscy członkowie uczestniczyli w pogrzebie zmarłego brata. Podstawowym celem bractwa była działalno ść apostolska, charytatywna oraz społeczna. Zasadami życiowymi braci było przebaczenie nieprzyjaciołom oraz uczynki miłosierdzia. W szczególny sposób opiekowano si ę ubogimi, chorymi oraz tymi bra ćmi, którzy potrzebowali pomocy. Wybierano nawet specjalnych infirmarzy, którzy mieli odwiedza ć chorych w ich domach: „a jeśli by (brat) tak ubogi był, żeby si ę po żywi ć nie mógł, powinni powiedzieć o. gwardianowi y przyorowi a w niebytno ści jego consyliarzom, oni za ś stara ć si ę maj ą, jako by naylepiey zapomocy ratowa ć go mogli z skrzynki brackiej ”26 . Bractwo było bardzo dobrze zorganizowane strukturalnie. Co roku, w drugi dzie ń Zielonych Świ ąt, bractwo zbierało si ę na wybór zarz ądu, w skład któ- rego wchodzili: przeor, 2 kustoszów, 2 podskarbich, 2 sekretarzy, 4 infirmarzy, 2 pacyfikarzy. Równie ż kobiety, nale żą ce do bractwa, wybierały sobie „jednę matk ę y dwie conserwatryczki” oraz kobiety na inne urz ędy 27 . Bractwo dyspo- nowało swoimi funduszami, które pochodziły prawdopodobnie ze składek do tzw. skrzynki brackiej. Funduszami tymi wspomagano potrzebuj ących, szczególnie konfratrów. Promotorem bractwa mógł by ć tylko kapłan. W klasztorach franciszkanów funkcj ę t ę przewa żnie pełnił przeło żony wspólnoty zakonnej lub wyznaczony przez niego inny kapłan zakonny. W parafiach niezakon- nych promotorem bractwa mógł by ć kapłan mianowany przez wy ższego przeło żonego zakonnego, za uprzedni ą zgod ą biskupa miejsca. Generał miał prawo w wa żnym przypadku, w porozumieniu z biskupem diecezjalnym, do odwołania promotora arcybractwa z jego funkcji. Promotor po obj ęciu funkcji w bractwie miał prawo do wpisywania kandydatów do ksi ęgi członkowskiej, przekazywania dyplomów bractwa, błogosławie ństwa paska i wr ęczania go nowym członkom. W powy ższych czynno ściach promotor nie mógł by ć za- st ępowany przez innych kapłanów lub delegatów. Do niego nale żało kierowanie bractwem, dbanie o przestrzeganie karno ści, troska o rozwój i wzrost

25 Tak podaje w swoim podr ęczniku Liricius, Bractwo chordy ; cyt. za: Kantak, Franciszkanie polscy, 291: „Hymnu św. Bonawentury: Ozdoba cnot, wodz mnieyszych rot; Franciszek ju ż wie- kuiste; Ma pałace za swe prace; Przez ci ę, Zbawicielu Chryste”. 26 Liricius, Bractwo chordy ; cyt. za: Kantak, Franciszkanie polscy, 290. 27 Tam że, 290, 291. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 67 duchowy, a tak że głoszenie konferencji oraz zwoływanie zebra ń i prowadzenie nabo żeństw brackich 28 . Bractwo Paska św. Franciszka cieszyło si ę popularno ści ą w śród wiernych. Z dokumentów archiwalnych z XVII i XVIII w. oraz z analiz przeprowadzonych przez historyków 29 wynika, że w ci ągu wieków arcybractwo zostało obda- rzone przez Stolic ę Apostolsk ą licznymi odpustami i łaskami 30 . Warunki konieczne do uzyskania odpustów i łask przedstawiały si ę nast ępuj ąco: 1) wpisanie si ę do arcybractwa i noszenie paska; 2) spowied ź i Komunia św.; 3) przy nawiedzeniu ko ścioła odmówienie 6 Ojcze nasz , 6 Zdrowa ś Maryjo i 6 Chwała Ojcu . W przypadku osób, które korzystały ze spowiedzi 2 razy w ci ągu miesi ąca lub przyst ępowały codziennie do Komunii św., nie musiały dodatkowo si ę spowiada ć, aby uzyska ć odpust. Inne osoby mogły odprawi ć spowied ź 6 dni przed terminem odpustu, a komuni ę przyj ąć w wigili ę, wyznaczony dzie ń lub oktaw ę uroczysto ści odpustu. Wyszczególniono odpusty zupełne i cz ąstkowe. Odpusty zupełne mo żna było uzyska ć w nast ępuj ących okoliczno ściach 31 : 1) w dniu wst ąpienia do arcybractwa i przyj ęcia paska; 2) ka żdego roku w uroczyste świ ęta brackie, przez nawiedzenie ko ścioła lub kaplicy, w których zało żone było arcybractwo i modlitwy w intencji papie ża; 3) w godzin ę śmierci za pobo żne wymówienie Imienia Jezus po spowiedzi i Komunii św. lub po wzbu- dzeniu żalu doskonałego; 4) za uczestniczenie w comiesi ęcznych procesjach brackich, po spowiedzi i przyj ęciu Komunii św.; 5) przy nawiedzeniu ko ścioła brackiego od południa 1 sierpnia do północy 2 sierpnia. Oprócz powy ższych odpustów członkowie arcybractwa mogli uzyska ć odpusty cz ąstkowe za wy- pełnienie nast ępuj ących praktyk: 1) uczestniczenie w miesi ęcznych procesjach brackich, bez spowiedzi i Komunii św. – 3 lata i 3 kwadragen; 2) uczestniczenie w oficjum o Matce Bo żej, a tak że w ka żdym innym oficjum – 100 dni; 3) za towarzyszenie kapłanowi z Naj świ ętszym Sakramentem podczas drogi do chorego – 5 lat i 5 kwadragen; 4) po spowiedzi i Komunii św. za nawiedzenie ko ścioła braci mniejszych franciszkanów i odmówieniu modlitwy w intencji papie ża, w nast ępuj ące uroczysto ści: św. Franciszka, św. Antoniego, św. Klary,

28 „Arcybractwo Paska św. Franciszka”, Wiadomo ści Tercjarskie 28(1936): 116; „Arcybractwo Paska św. Franciszka”, Pochodnia Seraficka 3(1936): 91. 29 Kuczkowski, „Arcybractwo Paska św. Franciszka”, 43-60. 30 „Arcybractwo Paska św. Franciszka”, 91. W ci ągu wieków papie że szczodrze obdarzali Arcybractwo Paska Św. Franciszka łaskami i odpustami: Sykstus V, Paweł V, Klemens X i Leon XIII. Odpusty te zebrane s ą w brewe Klemensa X Dudum felicis z r. 1673. Zatwierdziła je św. Kongre- gacja Odpustów i uznała za autentyczne 1 czerwca 1866. 31 „Arcybractwo Paska św. Franciszka”, 91-92; Kuczkowski, „Arcybractwo Paska św. Fran- ciszka” , 56-57. 68 ADAM M ĄCZKA OFMConv

Stygmatów św. Franciszka, św. Dydaka, św. Piotra z Alkantry, św. M ęczen- ników Zakonu, św. El żbiety W ęgierskiej – 7 lat i 7 kwadragen 32 ; 5) za udział w pogrzebach, pomoc biednym, wspomaganie zwa śnionych – 100 dni. Inne przywileje: 1) w uroczysto ści św. Franciszka z Asy żu, św. Klary, św. Antoniego z Padwy, Stygmatów św. Franciszka zyskuj ą specjalne uczestnictwo w łaskach i błogosławie ństwach udzielonych zakonowi franciszka ńskiemu za dobre uczynki oraz zasługi jego członków; 2) w uroczysto ść Niepokalanego Pocz ę- cia N.M.P członkowie otrzymuj ą specjalne błogosławie ństwo papieskie 33 . Najbardziej aktywne było bractwo krakowskie. Od samego pocz ątku zy- skało wielu zacnych członków z rodzin szlacheckich i mieszcza ńskich, ale równie ż jego promotorami byli franciszkanie z krakowskiego konwentu. Jed- nym z nich na pocz ątku istnienia bractwa był Liricjusz vel Liricius Hipolit. W 1602 roku przebywał w konwencie krakowskim, gdzie został lektorem w studium zakonnym w Krakowie i wkrótce potem promotorem Bractwa Paska św. Franciszka. Jego działalno ść pisarska zwi ązana była z t ą posług ą. Pierwszym jego dziełem była ksi ąż eczka pisana wierszem pt. Wzory cnót albo przedziwny żywot anielskiego i błogosławionego św. Franciszka (Kraków 1594 i 1608). Ze wzgl ędu na popularno ść doczekała si ę dwóch wyda ń (cho ć pierwsze wydanie niektórzy historycy przypisuj ą komu innemu) 34 . Od 1606 r. Liricjusz wydawał dziełko ascetyczne pt. Bractwo Chordy albo Paska zakonnego św. Franciszka (Pozna ń 1606 – pierwsze wydanie). Ksi ąż eczka słu żyła jako lektura duchowa i modlitewnik dla członków bractwa. Była to bardzo popularna i poczytna pozycja ksi ąż kowa, skoro doczekała si ę kilkunastu wyda ń po polsku i po ła- cinie. Ksi ąż eczka oprócz dedykacji zawierała krótk ą histori ę powstania bractwa, okoliczno ści sprowadzenia bractwa do Polski, wymieniała wszystkie nadane odpusty i przywileje dla braci przez papie ży Pawła V i Sykstusa V. Zawierała ceremoni ę przyj ęcia do bractwa, wymieniała obowi ązki i zadania bractwa, nakre ślała porz ądek nabo żeństw brackich oraz wyliczała jakie odpusty mogli zyska ć bracia. Wa żną cz ęś ci ą ksi ąż ki były teksty modlitw i medytacji, m.in. „koronka Zbawiciela Chrystusa; koronka Maryi; rozmyślania na 15 pacierzy;

32 Quadragena (łac.), kwadragena surowy post czterdziestodniowy, praktykowany w pierwot- nym chrze ścija ństwie. Do pokuty publicznej doł ączano post, np. siedem lat i siedem kwadragen, znaczy pokutuj ąc 7 lat i poszcz ąc 7 kwadragen. „Odpustu 7 lat i tyle ż kwadragen” oznaczało 7 razy po 40 dni, czyli odpust 280 dni. 33 „Arcybractwo Paska św. Franciszka”, 91-92. 34 Liricjusz vel Liricius Hipolit (ur. ok. 1572, zm. po 1625), franciszkanin, pisarz, tłumacz, autor dzieł ascetycznych, kustosz, pochodził ze Starego Sącza. Zob. Kantak, Franciszkanie polscy, 250. (K. Kantak twierdzi, że dzieło było tłumaczeniem nieznanego autora i przypisuje go bernardynowi, st ąd pierwsza edycja z 1594 – jego zdaniem – została wydana przez bernardynów). BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 69 modlitwy za braci oraz litania”. Ostatnie wydanie tej popularnej wówczas pozycji miało miejsce w 1631 r. Na zako ńczenie swojej działalno ści pisar- skiej Lirycjusz wydał zbiór nabo żeństw dla bractwa Paska św. Franciszka, pt. Fasciculus triplex confraternitatis chordigerorum S. Francisci ex piis ac devotis exercitiis in gratiam confratrum eiusdem sodalitii (Kraków 1617) 35 . Na pocz ątku XVII w. przy wielu świ ątyniach franciszka ńskich w Polsce po- wstały bractwa Paska św. Franciszka. Na przykładzie bractwa Paska św. Franciszka przy ko ściele franciszkanów w Kro śnie mo żna zobaczy ć, jak bractwo funk- cjonowało w ówczesnych realiach. W Kro śnie oficjalnie bractwo rozpocz ęło swoją działalno ść 30 wrze śnia 1603 r. W akcie erekcyjnym Minister Gene- ralny Braci Mniejszych Konwentualnych o. Josephus Pisculius 36 powołuj ąc si ę na bull ę papie ża Sykstusa V z 1586 r., na mocy której generał konwentualnych mógł zakłada ć przy wszystkich ko ściołach bractwo Paska św. Franciszka, agregował czcicieli św. Franciszka do Arcybractwa w Asy żu nadaj ąc im w ten sposób pełne prawa i przywileje nale żne członkom arcybractwa 37 . Generał, przebywaj ąc w Krakowie pozwolił na działalno ść bractwa Paska św. Franciszka jeszcze przy kliku innych klasztorach franciszka ńskich w Polsce, gdy ż dokumenty erekcyjne są datowane na wrzesie ń 1603 r., a miejscem datowania jest Kraków 38 . Oprócz Krosna, takie pozwolenia otrzymały bractwa: Kalisz 39 , Pyzdry 40 . Wizytuj ący klasztor prowincjał Jan Romartovii w 1609 r. potwierdza istnienie bractwa w Kro śnie, gdy ż wymienia dwie chor ągwie z wizerunkiem św. Franciszka i innych świ ętych franciszka ńskich 41 . Wzmiank ę o działalno ści bractwa przy

35 Karol Estreicher, Bibliografia polska , t. XXI (Kraków: Wyd. Stanisław Estreicher, 1913), 328-329; Kantak, Franciszkanie polscy, 250-251; Edward Ozorowski, „Lirucjusz Hipolit ”, w Słow- nik Polskich Pisarzy Franciszka ńskich , red. Hieronim Wyczawski (Warszawa: Archiwum Prowincji OO. Bernardynów, 1981), 279-280; Giovanni Franchini, Bibliosofia e memorie letterarie di scrittori Francescani conventuali (Modena: Per gli eredi solani stampatori duch. 1693), 378. 36 Fr. Josephus Pisculius z Melfi (Apulia – Włochy) piastował urz ąd Ministra Generalnego w latach 1602-1607. Przebywał w Polsce w 1603 r. na kapitule prowincjalnej, z tej okazji erygo- wał kilka bractw przy franciszka ńskich ko ściołach. 37 Akt erekcyjny Arcybractwa Paska św. Franciszka . Archiwum Franciszkanów w Kro śnie (dalej AFKr), sygn. A 2 pap. 1586. Akt posiada piecz ęć owaln ą generała, wyci śni ętą w laku z napisem w otoku: „Sigilium Ministri Generalis totius Ordinis Fratrum Minorum”; został wystawiony w Kra- kowie, dnia 30 wrze śnia 1603 r., obok daty widnieje podpis generała. Bractwo Paska św. Franciszka w Kro śnie zostało zatwierdzone przez biskupa przemyskiego Macieja Pstroko ńskiego, urz ędował w latach 1601-1609 (st ąd na dokumencie jest jego „admissio” i piecz ęć ). 38 Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 459. 39 Fr. Josephus Pisculius z Melfi (Apulia – Włochy piastował urz ąd Ministra Generalnego w latach 1602-1607. 40 Piasecki, Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęż y franciszkanów , 86-87. 41 Inventarium rerum et bonorum omnium Ecclesiarum de Conventum totius Provinciae Regni Po- loniae et M. D. Lithuaniae sub felici administratione A.R.P. Joannis Romartovii Artium et S.T.D. 70 ADAM M ĄCZKA OFMConv ko ściele franciszkanów w Kro śnie spotykamy w aktach wizytacyjnych prowin- cjała Adama Goskiego z 1612 roku 42 . Kro śnie ńscy franciszkanie w celu zach ęce- nia wiernych, aby jak najliczniej wpisywali si ę w szeregi bractwa i uczestniczyli w praktykach pobo żnych konfraterni, postarali si ę o szczególne przywileje i odpusty dla członków bractwa. W 1628 r., w świ ęto św. Franciszka z Asy żu, o. Felix Franceschinus de Cassia 43 , Minister Generalny OFMConv, zatwierdził braciom i siostrom konfraterni Paska św. Franciszka w Kro śnie, przy ko ściele Nawiedzenia NMP, odpusty nadane przez papie ża Sykstusa V arcybractwu. Członkowie arcybractwa mogli uzyska ć nast ępuj ące odpusty: odpust zupełny w dzie ń wst ąpienia do arcybractwa; odpust za udział w procesjach, odpra- wianych co miesi ąc przez bractwo; odpust toties, quoties et in articulo mortis, czyli wiele razy i w godzinie śmierci, za wymówienie Imienia Jezus; 100 dni odpustu za towarzyszenie kapłanowi id ącemu z wiatykiem do chorego; odpust za odprowadzenie zmarłego do grobu. Mogli korzysta ć ponadto z wszystkich odpustów nadanych zakonowi św. Franciszka 44 . Bractwo najprawdopodobniej miało swój ołtarz w ko ściele ku czci św. Franciszka, przy którym odprawiano nabo żeństwa. Potwierdzeniem tego mo że by ć krótka wzmianka z ksi ęgi wy- datków, w której dnia 3 pa ździernika 1680 r. odnotowana jest kwota 10 zł prze- kazana złotnikowi, jako zapłata za zrobienie korony do obrazu św. Franciszka 45 . Wielki rozgłos musiało mie ć bractwo w XVIII w., poniewa ż w archiwaliach spotykamy spisy członów arcybractwa Paska św. Franciszka, zapewne tych, którzy ju ż nale żeli do bractwa, jak i nowo przyj ętych. Spisy pochodz ą z lat: 1744, 1745, 1746, 1747, 1748 oraz 1749 46 . Dalsze losy arcybractwa Paska św. Franciszka przy ko ściele franciszkanów w Kro śnie nie s ą znane. Wydaje si ę jednak, że bractwo działało nadal a ż do okresu józefinizmu, wtedy wszystkie bractwa zostały rozwiązane. W okresie od pocz ątku XVII w. do połowy XVIII w. stan liczebny bractw Paska św. Franciszka, działaj ących przy ko ściołach Braci Mniejszych Kon- wentualnych, wynosił ł ącznie 33 stowarzyszenia. W prowincji polskiej istniały

Ordinis Minorum … Provincialis 1598 vel 1609 , AFK, [b. sygn.]; Alojzy Karwacki, Inwentarze i streszczenie uporz ądkowanego Archiwum Konwentu OO. Franciszkanów w Krośnie , AFKr., [b. sygn.], 137. 42 Methodus duplicis visitationis spiritualis et temporalis totius Provinciae Poloniae cura et vigilantia A.R.P. Adami Goski. 20 Iunii 1612 - 20 lunii 1615, AFK, [b. sygn.]; Karwacki, Inwentarze, 139. 43 Fr. Felix Franceschinus był generałem w latach 1625-1635. 44 Odpusty dla Bractwa św. Paska, AFKr, sygn. A 4 pap. 1628. Dokument został wystawiony w Rzymie 4 pa ździernika 1628 r. Akt jest drukowany z podpisem i piecz ęci ą generała. 45 Registra acceptarum et expensarum 1679-1685, AFKr., [b. sygn.]. 46 Fasc. J 1744, 1745; AFKr., [b. sygn.]. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 71

23 bractwa w nast ępuj ących miejscowo ściach 47 : Bełchatowie, Chełmnie, Ch ę- cinach, Gnie źnie, Grabowie, Inowrocławiu, Kaliszu, Krakowie, Lelowie, Ła- giewnikach, Nieszawie, Nowym Korczynie, Obornikach, Piotrkowie, Poznaniu, Pyzdrach, Radomsku, Radziejowie, Smardzewicach, Starym Sączu, Śremie, Warce i Warszawie. W prowincji ruskiej istniało 10 bractw przy nast ępuj ących klasztorach: w Gródku Jagiello ńskim, Haliczu ( św. Stanisław), Kamie ńcu Podol- skim, Kalwarii Pacławskiej, Kro śnie, Krzemie ńcu, Lwowie, Przemy ślu, Sanoku i Szczebrzeszynie. W prowincji litewskiej istniały 4 bractwa: w Drohiczynie, Wilnie, Oszmianie, Kownie 48 .

2. ARCYBRACTWO M ĘKI PA ŃSKIEJ

Inn ą, pr ęż nie działaj ącą wspólnot ą przy wielu ko ściołach franciszkanów w XVII i XVIII w. w Polsce było arcybractwo M ęki Pa ńskiej zało żone w Kra- kowie. Krakowskie arcybractwo M ęki Pa ńskiej zostało zało żone przez kanonika kapituły krakowskiej, a pó źniejszego biskupa Marcina Szyszkowskiego, 9 czerwca 1595 r. przy ko ściele franciszkanów 49 . Dzi ęki poparciu i przywilejom papie ży Klemensa VIII i Pawła V, krakowskie bractwo M ęki Pa ńskiej zostało pod- niesione do rangi arcybractwa i otrzymało prawo do afiliowania wszystkich bractw o tej samej nazwie 50 , st ąd biskup Marcin Szyszkowski 51 , jako zało ży- ciel, miał prawo erygowa ć i agregowa ć nowo powstające bractwa M ęki Pa ń- skiej przy innych ko ściołach franciszka ńskich. W 1625 r. ten sam Szyszkowski, ju ż jako biskup krakowski, wzniósł przylegającą do ko ścioła franciszkanów kaplic ę Męki Pa ńskiej, przy której do dzisiaj istnieje i działa bractwo M ęki Pa ńskiej 52 .

47 Damian Synowiec, „Franciszkanie Polscy 1772–1970”, w Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1772–1970 , t. 2, red. Joachim Bar (Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1978), 92; Bonawentura Makowski, Brevis Descriptio Conventuum Provinciae Poloniae Ordinis Minorum Conventualium S.P. Francisci , 1762, AFK, [b. sygn.], 173. 48 Synowiec, „Franciszkanie Polscy 1772–1970”, 92-93; Makowski, Brevis Descriptio, s. 173; Kuczkowski, „Arcybractwo Paska św. Franciszka”, 58. 49 Acta Archiconfraternitatis Compassionis Jesu Christi et Beatissimae Virginis Mariae pochodz ą z omawianego okresu. R ękopis obejmuje lata 1611–1688; znajduje si ę w AFK, sygn. A-VI-8. 50 Zob. Antoni Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej w Krakowie (1595-1795)”, Prawo Kano- niczne 26(1983), 1-2: 83-201. 51 Marcin II Szyszkowski herbu Ostoja (ur. 1554 w Ił ży, zm. 30 IV 1630 w Krakowie) – ksi ążę siewierski, biskup łucki, płocki, a pó źniej krakowski. Zob. Krzysztof Rafał Prokop, Poczet biskupów krakowskich (Kraków: Wyd. Św. Stanisława BM Archidiecezji Krakowskiej, 1999), 157-160. 52 Piotr Pruszcz, Kleynoty stołecznego miástá Krakowa, albo koscioły, y co w nich iest widzenia godnego y znácznego, przez Piotra Hiacyntha Prvszcza, krotko opisane, Powtornie zá ś z pilno ść ią 72 ADAM M ĄCZKA OFMConv

W odniesieniu do postaci biskupa Szyszkowskiego i jego relacji z franciszkanami i bractwem M ęki Pa ńskiej zachodzi bardzo istotny zwi ązek. Dotyczy on powodów fundacji w 1595 r. przez ówczesnego kanonika kapituły katedralnej Marcina Szyszkowskiego bractwa M ęki Pa ńskiej wła śnie przy krakowskim ko ściele franciszkanów. Bractwo kierowało si ę własnymi ustawami, napisanymi w 1607 r. przez bpa Szyszkowskiego 53 . Statuty brackie zostały ogłoszone drukiem pt. Bractwo Compassionis albo Męki Pana Jezusowej i B. P. Mariej w Krakowie u św. Franciszka zało żone (Kraków 1607). Biskup Marcin Szysz- kowski wydał ponownie w j ęzyku łaci ńskim ustawy brackie na synodzie krakowskim w 1621 roku pt. Descriptio officiorum Archiconfraternitatis Com- passionis Christi, razem z postanowieniami synodu krakowskiego ogłoszo- nymi drukiem w Rejormationes generales ad clerum et populum dioecesis Cracoviensis pertinentes (Kraków 1621)54 . Bractwo miało własne dochody, które pochodziły ze składek członków i za- pisów dobrodziejów na rzecz konfraterni. Jego organizacja była podobna do organizacji innych bractw powstaj ących w tym okresie, jednak jedna rzecz go wyró żniała. Zwi ązek bractwa z franciszkanami polegał na tym, że spo śród zakonników wybierano prefekta, czyli opiekuna bractwa, przy czym wybór osoby zale żał od bractwa, a nie od klasztoru. Prefekt otrzymywał zapłat ę za swoje obowi ązki. Do jego obowi ązków nale żało: głosi ć kazania; odprawia ć nabo żeństwa; słucha ć spowiedzi braci; na pro śbę braci chodzi ć do wi ęzienia z Komuni ą św. dla wi ęź niów. St ąd prefektom stawiano wysokie wymagania intelektualne i zabiegano, aby byli dobrze przygotowani teologicznie. Dlatego niektórzy historycy twierdz ą, że głównym powodem ufundowania tzw. Colle- gium Szyszkovianum 55 (studium filozoficzno-teologiczne ze szkoł ą przygotowaw- cz ą dla chłopców) w klasztorze franciszkanów przez biskupa Szyszkowskiego

przey źrzáne, y do druku z additámentem nowych Ko ść iołow y Relikwii S. podane, z pozwoleniem Zwierzchno ść i Duchowney (Kraków: W Drukarni Akademickiey, 1745), 22. 53 Kantak, Franciszkanie polscy, 292. 54 Rejormationes generales ad clerum et populum dioecesis Cracoviensis pertinentes (Cracoviae: in Officina Andrea Petricovij 1621), 82-147. 55 Kolegium krakowskie franciszkanów otrzymało nazw ę Szyszkovianum od krakowskiego biskupa Marcina Szyszkowskiego, który ufundował i utrzymywał kolegium, a przez to przyczynił si ę w znaczny sposób do jego rozwoju. Uroczyste otwarcie działalno ści kolegium miało miejsce 7 maja 1622 r. i zostało zało żone dekretem generała zakonu franciszkanów z dwoma lektorami przewodnimi i bakałarzem, którzy mieli by ć mianowani tylko przez generała zakonu. Studenci byli zobowi ązani przez trzy lata studiowa ć świ ętą teologi ę w programie z filozofi ą lub metafizyk ą w uj ęciu skotystycznym. Ko- legium rozwin ęło si ę bardzo, gdy otrzymało rang ę jednej z o śmiu najwy ższych instytucji naukowych w całym zakonie franciszka ńskim potwierdzon ą dekretem generała oraz przez Konstytucje Urba ńskie w 1628 r. Karwacki, Materiały do historii, t. 3, 379; Kantak, Franciszkanie polscy, 301. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 73 była ch ęć zabezpieczenia odpowiednio przygotowanych teologicznie francisz- kanów do prowadzenia bractwa. Do ko ńca jednak nie mo żna si ę z t ą tez ą zgodzi ć. Owszem Szyszkowski, funduj ąc kolegium, postawił franciszkanom warunek, że ka żdorazowy regens kolegium b ędzie jednocze śnie prefektem arcybractwa. Pocz ątkowo ten warunek był wypełniany zgodnie z życzeniem fundatora, np. wiemy, że Adrian Bratkowicz 56 , po zako ńczeniu posługi jako prowincjał, w 1629 r. został prefektem Bractwa M ęki Pa ńskiej i równocze śnie piastował urz ąd re- gensa. Dzi ęki tej posłudze zasłu żony franciszkanin Bratkowicz wydał drukiem kazania wygłoszone do Bractwa M ęki Pa ńskiej pt. Rozmowa duchowna y nabozne uwazanie o siedmi słowa Pana Jezusowych na Krzy żu wyrzeczonych. Gwoli Arcybractwu M ęki Panskiey od s. p. J. M. X. Mar. Szyszkowskiego, Bisk. Krak. u Oycow Franciszkanow zało żonemu: do druku podana przez W. O. Adriana Bratkowica Pis. S. Dok. Regenta Krak. Braci mnieyszych, Kon- ventuałow Franciszka S. nazwanych Zakonnika, Praefekta Arcybractwa M ęki Panskiey. w Krak. w Druk. Fr. Cezarego, 1633 (Kraków 1633) 57 . Biskup Szyszkowski w akcie fundacyjnym ponadto nało żył studentom obowi ązek głoszenia kaza ń w kaplicy bractwa 58 . Nabo żeństwa bractwa skupiały liczn ą rzesz ę wiernych i dawały szerokie pole do działalno ści kaznodziejskiej i duszpasterskiej franciszkanów. Odby- wały się one nie tylko w pi ątki, ale tak że w inne dni w okresie Wielkiego Postu. Szczególnym dniem dla bractwa był ka żdy pi ątek w Wielkim Po ście. W tych dniach gromadzono si ę na uroczystej Mszy św. o M ęce Pa ńskiej, w kaplicy pod tym samym wezwaniem. Nabo żeństwo pasyjne rozpoczynało si ę nieszporami, rozwa żano wówczas Chrystusowe cierpienia i współcierpienia Jego Matki. Potem śpiewano litani ę, podczas której bracia w czarnych kapach le- żeli krzy żem na posadzce. Dwóch z nich niskim głosem powtarzało co jaki ś czas słowa po łacinie: „Memento homo mori”, zaraz potem te same słowa po polsku: „Pami ętaj człowiecze na śmier ć”. W czasie nabo żeństwa kaznodzieja wygłaszał kazanie o m ęce Chrystusa. Po nabo żeństwie nast ępowała procesja z Naj świ ętszym Sakramentem, podczas której śpiewano „Stabat mater”. Bracia szli w tzw. procesji jerozolimskiej parami, w czarnych kapach z kapturami na głowie oraz z symbolicznymi narz ędziami m ęki Jezusa Chrystusa, słuchaj ąc

56 Adrian Bratkowicz z Ił ży nale żał do najbardziej zasłu żonych i najwybitniejszych teologów franciszka ńskich pocz ątku XVII w. Przez wiele lat wykładał w studium zakonnym w Krakowie filozofi ę i teologi ę. Owocem tej pracy było kilka rozpraw teologicznych. Julian Bartosiewicz, „Ksi ęga protokołów franciszka ńskich prowincji ruskiej 1625-1650”, Studia Historyczne i Literac- kie 3(1881):115; Kantak, Franciszkanie polscy, 252-254. 57 Est, XIII, 322. 58 Kantak, Franciszkanie polscy, 294. 74 ADAM M ĄCZKA OFMConv pasji granej przez orkiestr ę lub organist ę. Na znak umartwienia i jednoczenia si ę z cierpieniami Chrystusa bracia szli boso 59 . W ci ągu roku bractwo M ęki Pa ńskiej obchodziło trzy uroczysto ści odpustowe. Były to uroczysto ści Znalezienia Krzy ża św. (3 maja), Podwy ższenie Krzy ża św. (14 wrze śnia) i świ ęto Stygmatów św. Franciszka z Asy żu (17 wrze śnia). Wszystkie uroczysto ści odpustowe były obchodzone w ozdobionej kaplicy Męki Pa ńskiej z podwójnymi nieszporami w przeddzie ń i w sam ą uroczysto ść , z procesjami jerozolimskimi, egzortami i kazaniami. Główna Msza św. zwana sum ą była z wystawianiem Naj świ ętszego Sakramentu, podobnie nieszpory. Uroczysto ści często u świetniała orkiestra 60 . Na uwag ę zasługuje równie ż działalno ść społeczno-religijna bractwa wśród wi ęź niów. Bracia opiekowali si ę wi ęź niami, co kwartał ich odwiedzali, zanosili im jałmu żnę, zaopatrywali w bielizn ę, nosili obiad, spłacali długi. Sprawowali równie ż opiek ę duchow ą nad nimi zach ęcaj ąc ich do poprawy życia i do skruchy. Gdy wi ęź niowie pragn ęli si ę wyspowiada ć i przyjąć Ko- muni ę św. o pomoc proszono franciszkanów, którzy szczególnie w Wielkim Tygodniu zwykli byli t ę praktyk ę odbywa ć. Nie wiadomo, czy wszystkie bractwa agregowane do arcybractwa krakowskiego, miały równie ż przywilej uwalniania wi ęź niów podczas Wielkiego Tygodnia. Arcybractwo krakowskie chlubiło si ę z tego przywileju, nadanego przez króla Władysława IV 61 . Bractwo kierowało si ę własnymi ustawami, napisanymi w 1607 r. przez bpa Szyszkowskiego. Jego organizacja była podobna do organizacji innych bractw powstaj ących w tym okresie. Bractwo miało własne dochody, które pochodziły ze składek członków i zapisów dobrodziejów na rzecz konfraterni 62 . Zwi ązek bractwa z franciszkanami polegał na tym, że spo śród zakonników wybierano prefekta, czyli opiekuna bractwa, przy czym wybór osoby zale żał od bractwa, a nie od klasztoru. Prefekt otrzymywał zapłat ę za swoje obowi ązki. Do jego obowi ązków nale żało: głosi ć kazania; odprawia ć nabo żeństwa; słu- cha ć spowiedzi braci; na pro śbę braci chodzi ć do wi ęzienia z Komuni ą św. dla wi ęź niów 63 . Bractwo zdobywało coraz to nowych członków, w śród których nie brakowało patrycjatu miejskiego, inteligencji, a tak że szlachty. Najbardziej popularn ą form ą działalno ści kultowej bractwa M ęki Pa ńskiej stały si ę procesje. Na żadnych innych nabo żeństwach nie wyst ępowali tak

59 Karwacki, Materiały, t. 7, 319; Kantak, Franciszkanie polscy, 291-294. 60 Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej”, 148. 61 Karwacki. Materiały, t 7, 319; Kantak, Franciszkanie polscy, 293; Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej”, 113. 62 Fasc. L 1785 VII, AFKr., [b. sygn.]. 63 Kantak, Franciszkanie polscy, 292. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 75 licznie bracia jak na procesjach. W Krakowie bractwo M ęki Pa ńskiej miało zwyczaj urz ądzania procesji do siedmiu ko ściołów Krakowa w Wielki Pi ątek, w celu odwiedzania tzw. grobów Pa ńskich. Procesje wielkopi ątkowe, poł ą- czone z nawiedzaniem grobów, stały si ę misteriami przedstawiaj ącymi drog ę Chrystusa z żołnierzami. Pó źniej procesja do siedmiu ko ściołów w Wielki Pi ątek przekształciła si ę w przedstawienie Drogi Krzy żowej 64 . W poniedziałek wielkanocny bractwo urz ądzało procesj ę na Zwierzyniec do klasztoru nor- bertanek zwan ą procesj ą emausow ą65 . Równie ż krakowskie bractwo M ęki Pa ńskiej wytworzyło pobo żny zwyczaj urz ądzania corocznie procesji do nast ępuj ących ko ściołów krakowskich: „na Piasek”, czyli do ko ścioła karmeli- tów, do ko ścioła Panny Maryi w Rynku i do ko ścioła dominikanów do grobu św. Jacka. Bractwo zawsze licznie i ch ętnie brało udział w procesji na Bo że Ciało. W Krakowie procesja Bo żego Ciała gromadziła liczne bractwa, w tym 4 bractwa działaj ące przy ko ściele franciszkanów: św. Jana Chrzciciela, M ęki Pa ńskiej, Paska św. Franciszka i św. Antoniego. Bractwa wzajemnie na siebie oddziaływały i ze sob ą rywalizowały. Przy- kładowo w rywalizacji mi ędzy bractwami krakowskimi dochodziło do sporów o pierwsze ństwo w publicznych wyst ąpieniach na procesjach i na pogrzebach. W 1622 roku po raz pierwszy wyst ąpiło publicznie bractwo św. Anny i na procesji Bo żego Ciała „przeniosło przodkowanie w procesjej”. Bractwo M ęki Pa ńskiej nie chciało ust ąpi ć bractwu św. Anny, dopiero duchowni przywrócili porz ądek. Bractwo św. Anny postarało si ę o dekret oficjała krakowskiego gwa- rantuj ący mu miejsce mi ędzy bractwem włoskim św. Jana Chrzciciela a bractwem Męki Pa ńskiej 66 . Dynamiczny rozwój bractw M ęki Pa ńskiej wyst ąpił za życia fundatora, biskupa Szyszkowskiego. Przegl ąd chronologiczny powstawania bractw M ęki Pa ńskiej w ró żnych miejscowo ściach Polski i na Śląsku pozwala ustali ć, że okresem wielkiego rozwoju była pierwsza połowa XVII wieku. W tym czasie w niektórych latach nawet kilka bractw M ęki Pa ńskiej powstawało w Polsce. W 1608 roku, dnia 12 maja, zostało zało żone bractwo M ęki Pa ńskiej we Lwowie 67 , a 6 grudnia tego roku w Nowym S ączu (1608) 68 . W 1626 roku powstało sze ść bractw M ęki Pa ńskiej: 11 marca w Lublinie (1626) 69 , 17 lipca w Pyzdrach

64 Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej”, 151-152. 65 Tam że, 152-153. 66 Tam że, 185-186. 67 Tam że, 176. 68 Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 232-233, 257. 69 Tam że, 30. 76 ADAM M ĄCZKA OFMConv

(1626) 70 i w Śremie (1626) 71 , w pa ździerniku w Piotrkowie (1626) 72 , a tak że w Radziejowie, gdzie jest znana tylko data roczna (1624) 73 . W innych klasztorach bractwo powstało w podobnym okresie: Gniezno (1596) 74 , Grabów (1600) 75 , Kalisz (1614) 76 , Opole (przed 1615) 77 , Warka (1635) 78 , Nieszawa, Radomsko (1616) 79 , gdzie na dokumencie erekcyjnym bractwa M ęki Pa ńskiej w Radomsku jest podpisany superintendent arcybractwa Jakub Ostrowski ka- nonik krakowski. Akt erekcyjny, w wi ększo ści wypadków, wystawiał sam zało życiel biskup Marcin Szyszkowski. Na mocy bulli Pawła V to samo prawo posiadało arcybractwo M ęki Pa ńskiej w Krakowie. Na zebraniu brackim wysta- wiano dokument erekcyjny 80 . Najwi ększe zag ęszczenie bractw M ęki Pa ńskiej wyst ąpiło w etnicznie rdzennej Polsce. Ilustruj ą̨ to bractwa zało żone przy klasztorach franciszka ń- skich. W prowincji polskiej było 17 bractw M ęki Pa ńskiej, natomiast na kre- sach wschodnich, w prowincji ruskiej, powstało 7 i w prowincji litewskiej 3. Bractwa powstawały w miastach i miasteczkach. Główną̨ rol ą w organizowaniu bractw po Soborze Trydenckim odegrali mieszczanie. Mieszka ńcy miast wy- kazali wiele inicjatywy i brali czynny udział w działalno ści kultowo-społecznej bractw M ęki Pa ńskiej. Na wschodnich terenach pa ństwa polskiego element mieszcza ński poza wielkimi miastami był słabszy i to cz ęsto niekatolicki. Z tego wzgl ędu bractwa nie mogły rozwin ąć szerszej działalno ści kultowo-społecznej. Przykładem tego mo że by ć Drohiczyn, gdzie bractwo M ęki Pa ńskiej około 1615 roku 81 nie mogło zdoby ć si ę̨ na wspólne nabo żeństwa z powodu małej liczby braci . Były sytuacje, że wprost o zało żenie bądź agregacj ę starali si ę̨ świeccy mieszczanie. Dnia 22 listopada 1612 roku w Kro śnie biskup Marcin Szyszkowski dokonał agregacji tamtejszego bractwa M ęki Pa ńskiej do arcybractwa w Krakowie

70 Tam że, 464, 473; Piasecki, Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęż y franciszkanów , 87. 71 Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 483. 72 Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej”, 177. 73 Piasecki, Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęż y franciszkanów , 64. 74 Gnie źnie ńskie bractwo M ęki Pa ńskiej nale żało do najstarszych w Polsce – zało żone 1596. Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 534. 75 Tam że, 416-417. 76 Tam że, 461; Piasecki, Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęż y franciszkanów , 29. 77 Po okresie protestantyzmu polscy franciszkanie wrócili w 1606 roku do Opola. Prowincjał polski Adam Goski, wizytuj ący klasztor w Opolu przed 1615 rokiem, przeznaczył dla bractwa M ęki Pa ńskiej sprofanowan ą przez protestantów (kaplic ę ksi ążą t opolskich). Kantak, Franciszkanie polscy , 160; Kar- wacki, Materiały , t. 13, 11. 78 Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 13. 79 Piasecki, Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęży franciszkanów , 113. 80 Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej”, 177. 81 Karwacki, Materiały, t. 5, 84; Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej”, 177-178. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 77 na pro śbę̨ rodzonych braci Jana i Jakuba Łopackich i innych znakomitych mieszczan kro śnie ńskich. Arcybractwo w Kro śnie zostało zało żone w 1612 r. na wzór krakowskiego i do niego te ż agregowane 82 . Działaj ąc w Kro śnie, bractwo odegrało niemał ą rol ę w szerzeniu kultu M ęki Pa ńskiej. Ju ż w 1618 r. konfraternia mogła si ę poszczyci ć własn ą kaplic ą, któr ą wybudowano wzdłu ż prawej nawy ko ścioła. Zadziwia fakt, że kaplica M ęki Pa ńskiej, bo takie we- zwanie otrzymała, została wybudowana w bardzo krótkim czasie. Z ksi ąg ra- chunkowych klasztoru wynika, że budow ę rozpocz ęto w lecie 1617 r., a zako ń- czono na pocz ątku 1618 r. 83 Równie ż z tych ksi ąg wynika, że w kaplicy od razu wybudowano ołtarz i namalowano specjalny obraz do tego ołtarza 84 . Nie powinno nas jednak dziwi ć tempo budowy i tak szybkie jej zako ńczenie, gdy we źmiemy pod uwag ę popularno ść bractwa, dzi ęki której klasztor szybko znalazł wielu dobrodziejów, oferuj ących swoj ą pomoc materialn ą przy budowie 85 . Potwier- dzają to zapisy ofiar na kaplic ę w ksi ędze dochodów klasztoru 86 . Niew ątpliwie na pochwał ę zasługuj ą tutaj franciszkanie, którzy w duchu potrzeb ówczesnego Ko ścioła potrafili odpowiada ć na nowe, cz ęsto bardzo trudne duszpasterskie wyzwania. Dzi ęki bractwu M ęki Pa ńskiej w ko ściołach franciszka ńskich zostało wprowadzone nabo żeństwo Drogi Krzy żowej. W Kro śnie nowe nabo żeństwo zostało zapocz ątkowane w świ ęto Podwy ższenia Krzy ża, 14 wrze śnia 1744 r., przez bernardyna z Dukli Eleazara Kalinowskiego. Na terenach Polski, w tym okresie jedynie bernardyni i reformaci mieli przywilej

82 Dokument fundacji Arcybractwa M ęki Pa ńskiej , AFKr, sygn. A 3 pap. 1626. Kopia po świad- czona przez biskupów przemyskich: Achacego Grochowskiego i Antoniego Wacława Beta ńskiego, co do zgodno ści z oryginałem. 83 Registra acceptarum et expensarum 1616-1621 , AFKr. [b. sygn.]. Zapisy dotycz ące budowy kaplicy: 26 sierpnia 1617 r.: za piwo mularczykom, kiedy kaplic ę sklepili – 2 gr. ; 12 luty 1618 r.: ze skrzynki, która w kaplicy Compassionis viszy – 3 floreny i 15 gr. W kwietniu 1618 r. komisarz generalny Antoni Cervini stwierdził, że kaplica M ęki Pa ńskiej była uko ńczona i urz ą- dzona ( Visitatio localis et personalis Conventuus per P. M. Antonium Cervinum Vicarium et comissarium generalem Provinciae O.M.C. incepta AD 1618 die ultima aprilis , AFK, [b. sygn.]). W 1721 r. członkowie bractwa i dobrodzieje ofiarowali 150 zł na remont swojej kaplicy ( Registra acceptarum et expensarum 1703-1722 , AKFr., [b. sygn.]. 84 Registra acceptarum et expensarum 1616-1621. Dnia 23 listopada 1617 r.: na płótno na obraz Compassionis – 10 gr.: za farby na ten że obraz – 16 gr.: za ramy do malowania tego ż obrazu – 4 gr. ; 11 pa ździernika 1617 r.: od zrobienia ołtarza w kaplicy murarzowi… lub 18 grudnia 1617 r.: za farb ę któr ą si ę ołtarz zmalował – 10 gr. 85 Registra acceptarum et expensarum 1703-1722, AFKr. [b. sygn.]. W 1721 r. w lipcu bractwo otrzymało ofiar ę 50 zł od dobrodzieja Pana Dombrowskiego. 86 Registra acceptarum et expensarum 1616-1621. Z pomoc ą materialn ą przy budowie kaplicy pospieszyli sami członkowie bractwa ofiaruj ąc na ten cel w sumie 47 florenów (zapisy z 7 lipca, 14 lipca i 9 pa ździernika 1617 r.). 78 ADAM M ĄCZKA OFMConv inicjowania nabo żeństwa 87 . W krótkim czasie stało si ę słynne w śród wiernych, tłumnie przychodz ących w ka żdy pi ątek, aby duchowo prze żywa ć mękę Jezusa. Chlubna działalno ść bractwa M ęki Pa ńskiej przy ko ściele franciszkanów w Kro śnie została przerwana wraz ze zmianami politycznymi pod koniec XVIII w. Bractwo podzieliło losy innych bractw, tzn. zostało skasowane z nakazu zaborcy austriackiego. W 1785 r. w kwietniu klasztor przesłał do cyrkułu w Dukli spis maj ątku bractwa M ęki Pa ńskiej 88 . Spis ten podaje krótką histori ę bractwa i ostatnie obowi ązki: śpiew ró żańca w ka żdy pi ątek w kaplicy M ęki Pa ńskiej, kwartaln ą Msz ę św. żałobn ą za zmarłych członków bractwa i raz do roku od- prawiane nabo żeństwo przebłagalne oraz trzy Msze św. w ci ągu roku czytane. Bractwo przestało istnie ć, a dokumenty zabrano do cyrkułu w Dukli 89 . W Polsce w całym okresie od ko ńca XVI w. do XVIII w. przy ko ściołach franciszka ńskich powstało i działało 27 bractw M ęki Pa ńskiej. W prowincji polskiej istniało 17 kongregacji prowadzonych przez franciszkanów: w Chełmnie, Grabowie, Gnie źnie, Kaliszu, Krakowie, Lelowie, Lublinie, Nieszawie, Nowym Korczynie, Nowym S ączu, Piotrkowie, Pyzdrach, Radomsku, Radziejowie, St ęż ycy, Śremie, Warce. W prowincji ruskiej istniało 7 kongregacji: w Gródku Jagiello ńskim, Kro śnie, Krzemie ńcu, Lwowie, Sanoku, Przemy ślu, Zamo ściu, natomiast w prowincji litewskiej istniały tylko 3 kongregacje: w Drohiczynie, Kownie i Wilnie 90 . Biskup Marcin Szyszkowski na synodzie krakowskim za- lecił zakładanie bractw M ęki Pa ńskiej w swojej diecezji, szczególnie przy ko ściołach kolegiackich, parafialnych i zakonnych, które miały wi ęcej kleru i ludu . Powstały bractwa M ęki Pa ńskiej przy ko ściołach parafialnych: w 1625 roku w Chotowie, Bodzentynie, Bełzie 91 .

87 Liber Beneficiorum Conventus Crosnensis, in quo continentur privilegia, census ac fundationes illus factus, sub regimine guardianatus P.P Fratris Leonardi Crac., Provicialatus vero A. R. P. Alberti Ghiza S. T. D. Anno D. 1628. Die XII. M. Dec. , AFKr., [b. sygn.], [strona przed kartą tytułow ą]; Karwacki, Inwentarze , 85 (Nabo żeństwo Drogi Krzy żowej zostało ustanowione w 1692 r. przez papie ża Innocentego XII, który nadał franciszkanom prawo wprowadzania tego nabo żeństwa w ko ściołach). 88 Prawdopodobnie ostatniej fazie działalno ści bractwo M ęki Pa ńskiej zostało poł ączone z bractwem Ró żańcowym. Wskazuje na to spis dochodów obydwu bractw, gdzie podany jest jeden promotor, jeden zarz ąd, te same dochody oraz wspólne praktyki modlitewne. (Fasc. L 1785 VII, AFKr., [b. sygn.]. 89 Fasc. L 1785 VII, AFKr. [b.sygn.]; Karwacki, Inwentarze, 94-95. 90 Synowiec, „Franciszkanie Polscy 1772–1970”, 91-93. 91 Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej”, 175. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 79

3. BRACTWO ŚW. ANTONIEGO PADEWSKIEGO

W drugiej połowie XVII w. przy ko ściołach franciszka ńskich w Polsce rozwinął si ę kult św. Antoniego Padewskiego. Prawdopodobnie miało to zwi ązek z objawieniami świ ętego w Łagiewnikach k/Łodzi, gdzie w pó źniej- szym okresie franciszkanie rozpowszechnili kult buduj ąc ko ściół z klasztorem i tworz ąc sanktuarium św. Antoniego z Padwy znane w całym Królestwie Polskim. Chocia ż wszystkie gał ęzie franciszka ńskie szerzyły kult świ ętego z Lizbony, to jednak dzi ęki sanktuarium w Łagiewnikach, wła śnie franciszkanie konwentualni stali si ę głównymi propagatorami kultu w całej ówczesnej Polsce. Po sporze z bernardynami w Poznaniu w 1667 r. franciszkanie konwentualni uzyskali pierwsze ństwo do propagowania kultu i do bractwa św. Antoniego, które zacz ęło si ę rozpowszechnia ć92 . Działalno ść bractwa w Polsce zapewne nawi ązywała do działalno ści Arcybractwa św. Antoniego przy bazylice Świ ętego w Padwie, gdzie znajduje si ę grób świ ętego. Pocz ątki tamtego bractwa si ęgaj ą XIII wieku. Tradycja przyjmuje, że bractwo powstało kilka lat po śmierci i kanonizacji św. Antoniego, które miały miejsce odpowiednio w 1231 i 1232 r., ale pierwszy dokument świadcz ący o jego obecno ści pochodzi z 1298 roku 93 . Pierwszy statut, który mówił o obowi ązkach braci, pochodzi z 1334 r. Na ich czele stał opiekun, tzw. stra żnik, któremu pomagali czte- rej tzw. gastaldi, po jednym na ka żdej z czterech dzielnic miasta. Bractwo, które powstało pod patronatem Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych, miało charakter stowarzyszenia zło żonego z osób świeckich obojga płci i du- chownych zaanga żowanych w formacj ę religijn ą swoich członków, praktykowanie ewangelicznej miło ści i szerzenie pobo żno ści antonia ńskiej. Statut zabraniał przyjmowania żołnierzy, lichwiarzy, pijaków, blu źnierców, cudzo- ło żników, morderców, hazardzistów i oszustów, poniewa ż członkowie mu- sieli prowadzi ć nieskazitelne życie. W śród nakazów dla sióstr i braci był obowi ązek wspólnotowego uczestniczenia we Mszy świ ętej celowo odpra- wianej w ka żdą pierwsz ą niedziel ę miesi ąca. Na koniec świ ętego obrz ędu wszystkim rozdawano tzw. focaccia (o czym świadczy pierwszy z fresków, który mo żna znale źć przy wej ściu do historycznej siedziby arcybractwa przy bazylice w Padwie, gdzie stra żnik rozdaje chleb pod drzwiami ko ścioła). Tradycja ta w nast ępnych stuleciach stała si ę tzw. Chlebem Św. Antoniego i jest do dzisiaj kontynuowana. Na zako ńczenie Mszy św. bractwa w pierwsz ą niedzielę

92 Kantak, Franciszkanie polscy, 295-296. 93 Pierwszy dokument potwierdzaj ący istnienie „fratalee Sancti Antonij” si ęga 1298 roku (Archiwum Pa ństwowe w Padwie, sygn. B. 74, 124). 80 ADAM M ĄCZKA OFMConv miesi ąca, błogosławiony jest i rozdawany pielgrzymom Chleb św. Antoniego , a zebrane w ten sposób dobrowolne ofiary s ą wykorzystywane w dziełach charytatywnych. Współbracia anga żowali si ę tak że w pomoc ubogim, z miło ści ą odwiedzaj ąc i pomagaj ąc chorym, brali udział w pogrzebach oraz w modli- twach za członków i dobroczy ńców bractwa. Głównym świ ętem bractwa była tzw. Festa della Nogara (świ ęto drzewa orzechowego), obchodzone w nie- dzielę po świ ęcie św. Antoniego. Z tej okazji członkowie bractwa udawali si ę w procesji z katedry w Padwie do bazyliki św. Antoniego, aby ofiarowa ć świecę Świ ętemu. Przez lata działalno ści bractwa jego członkowie rozwin ęli dwie wa żne formy pobo żno ści: praktyk ę tzw. trediciny (modlitwy trzynastu dni – wtor- ków) oraz wtorki po świ ęcone św. Antoniemu 94 . Chronologicznie najstarszym bractwem św. Antoniego w Polsce wydaje si ę by ć wspólnota zało żona w Krakowie przez słynnego kaznodziej ę królew- skiego i prowincjała franciszkanów w Polsce w latach 1663-1666 Waleriana Gutowskiego 95 , który ju ż 8 stycznia 1664 r. uzyskał brewe od papie ża Alek- sandra VII pozwalaj ące na zało żenie bractwa w najstarszym ko ściele fran- ciszkanów w Polsce. W Krakowie, gdzie wcze śniej bractwo M ęki Pa ńskiej cieszyło si ę wielkim uznaniem, po naje ździe szwedzkim niezwykle popularny stał si ę kult św. Antoniego. W 1664 roku czcicieli tego Świ ętego zorganizował w odr ębne bractwo kaznodzieja Walerian Gutowski. Nabo żeństwa na cz ęść „Cudotwórcy” odbywały si ę z tłumnym udziałem ludu 96 . Oficjalnie bractwo św. Antoniego swoj ą działalno ść rozpocz ęło 1 sierpnia 1664, wkrótce zostało ono agregowane do arcybractwa św. Antoniego z Padwy przy rzymskiej bazylice XII Apostołów. Historyk franciszka ński Bonawentura Makowski ( żyjący

94 Antonio Sartori, L'Arciconfraternita del Santo (Padova: Tip. della Provincia Patavina di S. Antonio dei Frati Minori Conventuali, 1955). 95 Gutowski Walerian Wojciech (ur. 1629, zm. 1693) pisarz, wybitny teolog i kaznodzieja, gwardian krakowski, wizytator, prowincjał polski. Studiował w Rzymie, gdzie uzyskał doktorat z nauk wyzwolonych i Pisma Świętego. W 1658 r. był regensem studium w Krakowie, w latach 1663–1666 był prowincjałem polskiej prowincji franciszkanów, nast ępnie piastował urz ąd gwardiana krakowskiego. Wygłosił kazanie na sejmie koronacyjnym króla Michała Wi śniowieckiego w 1669 r. (Wielki Franciszek świ ęty w Maluczko ści swojej na kazaniu przy obecności Michała monarchy polskiego, [Kraków 1669]). Zarz ądzał prowincj ą polsk ą jako jej komisarz do 1671 r., potem sprawował obowi ązki gwardiana i na zmian ę kustosza w Krakowie. Zmarł 22 IX 1693 roku i został pogrzebany w ko ściele franciszka ńskim w Krakowie. Estr XVII 477-478; Edward Ozorowski, „Gutowski Walerian Wojciech”, w Słownik Polskich Pisarzy Franciszka ńskich , red. Hieronim Wyczawski (Warszawa: Archiwum Prowincji OO. Bernardynów, 1981), 168-169; Kantak, Franciszka- nie polscy, 304-308; Ryszard Wróbel, „Dorobek kaznodziejski franciszkanów (Braci Mniejszych Kon- wentualnych) w Polsce w XVII i XVIII w.”, w Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku (Gniezno: Muzeum Pocz ątków Pa ństwa Polskiego, 2006), 55-56. 96 Liber Confraternitatis S. Antoni , AFK, sygn. A IV 5, 2. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 81 pod koniec XVIII w.) w swoim dziele wspomina pod rokiem 1664 wy żej wymie- nione brewe: „Anno 1664 obtentum est Breve Aplicum Alexandri PP. VII datum Romae die 8 Januarii pro erigenda Confraternitate S. Antonii Paduani in Ecclesia Nostra Cracoviensis, admissa per Loci Ordinarium die 11 Junii A. 1665. Cujus transumptum authenticum pictura exornatum habetur in Archivio Conventus” 97 . Bractwo było „bardzo po żą dane w całym mie ście” i cieszyło si ę du żą fre- kwencj ą wiernych. Miało charakter kultowo-ascetyczny i prowadziło żywotną działalno ść charytatywn ą. Uroczysto ści ą patronaln ą konfraterni było świ ęto św. Antoniego, do której członkowie konfraterni przygotowywali si ę poprzez nowenn ę poł ączon ą z postem 98 . Członkowie krakowskiej konfraterni byli zobowi ązani do odmawiania własnych modlitw ka żdego dnia oraz do comiesi ęcznej Komunii św. Z tego okresu zachowało si ę oficjum bractwa św. Antoniego z Kra- kowa z 1673 r.: „Officium albo godzinki bractwa św. Antoniego z Padwy. Kraków 1673” 99 . Jedn ą z istotnych form działalno ści krakowskiego bractwa św. Antoniego była organizacja procesji i udział w nich. Cz ęsto nabo żeństwa i procesje urz ą- dzano razem z innymi bractwami. W 1684 roku w Krakowie w uroczysto ść św. Wojciecha, obchodzon ą przez bractwo św. Antoniego, członkowie bractwa Męki Pa ńskiej brali udział razem z bractwem św. Antoniego w procesji i nabo żeństwach, a tak że przy wspólnym stole przed ołtarzem św. Antoniego wystawili ksi ęgi do zapisywania nowych członków obydwu bractw. Znowu w dwa lata pó źniej w 1686 r. bractwo św. Antoniego ust ąpiło arcybractwu Męki Pa ńskiej ze swej uroczysto ści św. Macieja z racji przypadaj ącego nabo żeństwa pasyjnego w niedziel ę zapustn ą100 . Do obowi ązków bractwa krakowskiego nale żała nowenna ku czci św. Anto- niego z postem i spowiedzi ą, o czym informuje ksi ęga bractwa, a tak że upo- wszechnianie kultu Świ ętego z Padwy. Dzi ęki bractwom, które w tym okresie zacz ęły licznie powstawa ć przy franciszka ńskich klasztorach w Polsce, na Rusi i Litwie rozpowszechniono słynn ą antyfon ę “Si quaeris” oraz inne pie śni ku czci św. Antoniego, które zostały ju ż wcze śniej upowszechnione przez

97 Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 159. 98 Liber Confraternitatis S. Antoni , AFK, 1-2; Andrzej Bru ździ ński, „Bractwa religijne w siedemnastowiecznym Krakowie”, w Historia świadectwem czasów. Ksi ędzu profesorowi Markowi Tomaszowi Zahajkiewiczowi, red. Włodzimierz Bielak, Stanisław Tylus (Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2006), 103-147. 99 Estr. XXIII, 279. 100 Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej”, 184. 82 ADAM M ĄCZKA OFMConv bractwo Paska św. Franciszka 101 . Zapewne z tego okresu pochodzi pie śń : „Witaj Antoni, mieysca Łagiewskiego, Cudo, patronie królestwa polskiego”, która rozpowszechniła si ę po całym Królestwie dzi ęki franciszkanom łagiew- nickim, gdzie zało żone sanktuarium w szybkim czasie rozwinęło si ę i szerzyło kult św. Antoniego. Owocem tego kultu były liczne nowe konwenty franciszka ńskie pod wezwaniem św. Antoniego w Polsce (Pozna ń – po 1639, Łagiewniki – po 1678), na Rusi (Lwów – 1645), na Litwie (Mi ńsk – 1676, Prozoroki – 1677, Nowogródek – 1714). Nie brakowało licznych kaza ń na cze ść św. Antoniego, które publikowali znani kaznodzieje franciszka ńscy (Walerian Gutowski, Ludwik Miastkowski 102 , Ludwik Chybi ński 103 , Ludwik Zaykiewicz (Zajkiewicz) 104 ) oraz materiałów franciszka ńskich, które słu żyły bractwom podczas nabo- żeństw (modlitewniki, oficja, nowenny) 105 . Interesujące w tej tematyce mo że by ć dzieło wydane po 1664 r. w drukarni akademickiej w Zamo ściu, by ć mo że opracowane przez franciszkanina na potrzeby bractwa św. Antoniego działa- jącego przy jakim ś ko ściele franciszkanów lub generalnie na potrzeby całej ruskiej prowincji franciszkanów. Dzieło nosi tytuł: „Lilia Z Cnot Swi ętych Zgromádzeniá Bráctwá Antoniego S. Zebrana A W Utrápieniu Wiernym Chrystu- sowym ná Po ćiech ę Podana”. Z Dokładem świe żo przydánym według Regestru Połozonego. Z Pozwoleniem Stárszych. w Zamosciu. w Drukárni Akádemic- kiey. B. r. (po 1664) 106 . Jednoznacznie mo żna przyj ąć , że inspiracj ą do zakładania bractw przy ko ściołach franciszka ńskich w Polsce był rosn ący kult św. Antoniego Pa- dewskiego. Ch ęć pozyskania prawa do zakładania bractw przy ko ściołach

101 Antyfona Si Quearis rozpowszechniana była przez modlitewniki arcybractwa Paska św. Fran- ciszka, zob. Liricius, Bractwo Chordy, cyt. za: Kantak, Franciszkanie polscy, 290. 102 W 1695 r. opublikował swoje kazanie Miastkowski Ludwik (zm. 1707), franciszkanin z prowincji litewskiej wygłoszone ku czci św. Antoniego Padewskiego w ko ściele klasztornym w Stawis- kach na uroczysto ść odpustow ą tego świ ętego w dniu 13 czerwca 1695 r., pt. Wrzechmocno ść Boska ręką św. Antoniego Padewskiego cudowne po świecie dzieła wystawiaj ąca z dawna wsławiona Teraz znowu w nowofundowanym ko ściele stawiskim Oyców Franciszkanów […] przy uroczystosci tego ż Świ ętego Thaumaturga ogłoszona [...], (b.m.w. 1695), zob. Estr XXII 330; Joachim Bar, „Miast- kowski Ludwik” , w Słownik Polskich Pisarzy Franciszka ńskich , 313. 103 Chybi ński Ludwik (ur. 1701, zm. 1748), nale żał do licznej grupy XVIII-wiecznych histo- ryków franciszka ńskich, ogłosił drukiem: Hymny pobo żne o św. Antonim (Warszawa 1734), Estr XIV 237, Kantak, Franciszkanie polscy , 413; W. Murawiec, „Chybi ński Ludwik” , w Słownik Polskich Pisarzy Franciszka ńskich , 87. 104 Zaykiewicz (Zajkiewicz) Ludwik (zm. 1757), hagiograf, prowincjał ruski. Nale żał do ruskiej prowincji franciszkanów, której patronem był św. Antoni Padewski, by ć mo że dlatego napi- sał i opublikował jego żywot. Estr XXXIV 91, 461; Kantak, Franciszkanie polscy, 389-390, 400; Joachim Bar, „Zaykiewicz Ludwik” , w Słownik Polskich Pisarzy Franciszka ńskich , 548. 105 Kantak, Franciszkanie polscy, 295. 106 Estr XXIV, 3-4. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 83 doprowadziła do zatargu pomi ędzy franciszkanami a bernardynami, który został rozstrzygni ęty w Poznaniu w 1667 r. Minoryci otrzymali wtedy prawo do bractwa św. Antoniego i do zakładania wspólnot przy ko ściołach zakonnych i diecezjalnych 107 . Bractwa, które w tym czasie powstały w Polsce: Kraków (1664), Warszawa (1664), Radziejów 108 , Pyzdry (1666) 109 , Kalisz (1664), 110 Gniezno (1673) 111 , Grabów, Stary S ącz 112 , St ęż yca, Nieszawa, Smardzewice. Głównym przejawem działalno ści bractwa było szerzenie kultu św. Anto- niego, praktykowanie nabo żeństwa do św. Antoniego, własne u świ ęcanie, modlitwa w intencji wszystkich potrzebuj ących pomocy, chorych i cierpi ą- cych, a tak że prowadzenie działalno ści charytatywnej. Do zada ń zwi ązanych z działalno ścią Bractwa nale żało równie ż: składanie Trójcy Przenaj świ ętszej dzi ękczynienia za św. Antoniego z Padwy, za jego heroiczne cnoty i przywileje, za jego przedziwn ą pot ęgę wstawiennictwa przed Bogiem, za chwał ę, do jakiej jest on wynoszony tak w niebie, jak i na ziemi; wypraszanie u Wielkiego Cudotwórcy jego opieki i wstawiennictwa przed Bogiem w ró żnorodnych potrzebach duszy i ciała dla siebie i wszystkich, wł ączanie si ę członków Bractwa w modlitwy wspólnotowe, za braci i siostry z zakonu franciszka ń- skiego; anga żowanie si ę w prac ę o charakterze charytatywnym, na śladuj ąc dzieło samego Świ ętego dzielenia si ę chlebem i innymi dobrami z ubogimi i potrzebuj ącymi, a tak że dzielenia si ę skarbem cnót ewangelicznych: wiary, nadziei i miło ści, poprzez ró żne formy ewangelizacji 113 . W Warszawie, w której franciszkanie osiedlili si ę w 1645 roku, nie po- wstało bractwo M ęki Pa ńskiej, tylko dwa bardzo popularne bractwa ku czci św. Franciszka (1650 rok) i św. Antoniego (1664 rok) 114 . Warszawskie bractwo św. Antoniego stało si ę jednym z najbardziej pr ęż nie działaj ących bractw w Polsce. Zało żone przy warszawskim ko ściele franciszkanów ze słyn ącym łaskami cudownym obrazem św. Antoniego, namalowanym przez Mateusza Bertowicza w 1664 roku, miało zajmowa ć si ę propagowaniem kultu Świ ętego z Padwy. Bractwo to – zgodnie z dekretem papie ża Aleksandra VII – zostało

107 Kamil Kantak, Bernardyni polscy , t. 2 (Lwów: Prowincja Polska OO. Bernardynów, 1933), 258. 108 Piasecki, Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęż y franciszkanów , 64. 109 Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 464; Piasecki, Opisanie ko ściołów i klaszto- rów ksi ęż y franciszkanów , 87. 110 Tam że, 30. 111 Makowski, Thesaurus Provinciae Poloniae , 534. 112 Lelito, Historia klasztoru, 99-100. 113 Statut Bractwa Świ ętego Antoniego z Padwy przy ko ściele Stygmatów św. Franciszka, Sanktuarium św. Antoniego i klasztorze Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych w Warszawie , Warszawa 2010 (http://www.warszawa.franciszkanie-warszawa.pl/duszpasterstwo/wspolnoty/bractwo-sw-antoniego/) 114 Zwiercan, „Bractwo M ęki Pa ńskiej”, 179. 84 ADAM M ĄCZKA OFMConv zało żone w dniu 18 stycznia 1664 roku. Dekret papie ża Aleksandra VII z roku 1664, nadaj ący odpusty Bractwu św. Antoniego w ko ściele Ojców Franciszka- nów w Warszawie, brzmi nast ępuj ąco: „Papie ż Aleksander VII na wieczn ą rzeczy pami ątk ę. Otó ż przyj ęli śmy do wiadomo ści, że w ko ściele klasztornym Braci Mniejszych Konwentualnych Zakonu św. Ojca Franciszka z Asy żu, znajdującego si ę w mie ście Warszawa, istnieje pobo żne i czcigodne Bractwo św. Antoniego z Padwy, kanonicznie zało żone i zatwierdzone, do którego nale żą wierni męż czy źni i kobiety bez ogranicze ń co do pochodzenia, czy dziedziczonego stanu, które powszechnie prowadzi bardzo liczne dzieła kultu i miłosierdzia. My, Papie ż, dla powi ększenia tego dobra i jego codziennego wzrostu, moc ą i powag ą miłosiernego i wszechmocnego Boga oraz władz ą świ ętych Piotra i Pawła Apostołów, wszystkim wst ępuj ącym obojga płci do tego Bractwa, w dniu przyj ęcia, je śli tylko przyst ąpi ą do Sakramentu Pojed- nania i Przyjm ą Komuni ę św., udzielam odpustu zupełnego. A tak że w godzinę śmierci, je śli oczywi ście przyst ąpi ą do Sakramentów św. Je żeli czasem nie mogliby tego uczyni ć, przynajmniej skruszeni w duchu niech wzywaj ą imienia Jezusa i w my śli Go przywołuj ą. Chcemy tak że, aby wszystkie inne odpusty, nadane braciom i siostrom tego Bractwa, czy to wieczyste, czy czasowe, trwały nadal. Je żeli wi ęc wspomniane Bractwo byłoby przył ączone do jakiej ś archikonfraterni, albo w przyszło ści odł ączone, albo z jakiej ś przyczyny dołą- czone, albo przekształcone, albo jakim ś pismem skasowane, to tym samym nadane odpusty zostaj ą skasowane. Dano u Matki Bo żej Wi ększej pod Piecz ęci ą Rybaka, dnia 18 stycznia 1664 roku, pontyfikatu naszego roku dziewi ątego” 115 . Papie ż Aleksander VII przez brewe nadał konfraterni warszawskiej cztery odpusty: w dzie ń wst ąpienia do bractwa, w dzie ń nowego roku, we wtorek po Wielkanocy i w dzie ń Wniebowst ąpienia Pa ńskiego, w dzie ń Wszystkich Świ ętych, które obchodziło si ę z wystawieniem Naj świ ętszego Sakramentu przed ołtarzem św. Antoniego. W 1739 bractwo otrzymało specjalny przywilej od papie ża odprawiania wotywy o św. Antonim w ka żdy wtorek oprócz Adwentu i Wielkiego Postu zako ńczonej wystawieniem Naj świ ętszego Sakramentu w puszce, za ś w dziewi ęć wtorków nowenny przed uroczysto ści ą św. Antoniego wy- stawienia dokonywano w monstrancji, a Msza św. była sprawowana z kazaniem i procesj ą. Uroczysto ść św. Antoniego była obchodzona bardzo wystawnie 116 . Bractwo św. Antoniego z Padwy było wspólnot ą modlitewno-apostolsk ą, której zadaniem była troska o zbawienie wszystkich ludzi oraz życie zgodne z nauczaniem św. Antoniego z Padwy. Motywacj ą do modlitwy dla członków

115 Piasecki, Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęż y franciszkanów , 214. 116 Tam że, 214. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 85 bractwa było upraszanie św. Antoniego – Cudotwórcy Bo żego wstawiennictwa przed Bogiem w potrzebach całego świata. Szczególnym akcentem aktywno ści bractwa była pomoc duchowa i materialna dla ubogich, zagubionych, samot- nych, chorych, bezradnych, skrzywdzonych, potrzebujących wsparcia i po- szukuj ących drogi do Boga 117 . Do bractwa mógł wst ąpi ć ka żdy, kto pragn ął słu żyć Bogu i drugiemu człowiekowi poprzez modlitw ę, post, jałmu żnę i inne dobre uczynki na wzór św. Antoniego oraz zobowi ązał si ę wypełnia ć wszystkie obowi ązki przypisane bractwu. Uroczyste przyj ęcie do bractwa odbywało si ę podczas Mszy Świ ę- tej sprawowanej w kaplicy lub przy ołtarzu św. Antoniego. Obowi ązki zwi ązane z przyj ęciem i przynale żno ści ą do Bractwa były nast ępuj ące: przyst ąpienie do spowiedzi i przyj ęcie Komunii Św. w dniu przyj ęcia do Bractwa, w uroczysto ść św. Antoniego (13 czerwca), w Nowy Rok, w pierwszy wtorek po Wielkanocy, w uroczysto ść Wszystkich Świ ętych; celebrowanie wtorków jako dni po świ ęconych oddawaniu czci św. Antoniemu poprzez uczestnictwo we Mszy św. i nabo żeństwie antonia ńskim, odmawianie modlitw (3 Ojcze nasz, 3 Zdrowa ś Maryjo, 3 Chwała Ojcu, 1 Wierz ę w Boga) i responsorium „Si quaeris”, uczestnictwo w nowennie ku czci św. Antoniego, spełnianie dzieł miłosierdzia chrze ścija ńskiego. Przywileje, zwi ązane z przyj ęciem do bractwa, były nast ępuj ące: odpust zupełny w dniu przyj ęcia do bractwa, w uroczysto ść Św. Antoniego z Padwy (13 czerwca), w godzin ę śmierci lub odpust cz ąst- kowy pod zwykłymi warunkami wymieniony w brewe papie ża Aleksandra VII. Fundusze bractwa pochodziły z dobrowolnych składek bractwa oraz darowizn, ofiar i zapisów dobrodziejów i były przeznaczane na o żywianie kultu św. Antoniego poprzez ró żne formy promocji i ewangelizacji, na pomoc dla potrzebuj ących i najubo ższych w ramach działalno ści charytatywnej, na koszty spotka ń formacyjnych oraz na bie żą ce wydatki bractwa. W prowincjach franciszkanów polskich do czasu rozbiorów Polski istniały łącznie 24 bractwa św. Antoniego. W prowincji polskiej było 21 bractw św. Antoniego: w Nieszawie, Radziejowie, Bełchatowie, Poznaniu, Kaliszu, Krakowie, Pyzdrach, Śremie, Piotrkowie, Obornikach, Gnie źnie, Grabowie, Lelowie, Chełmnie, Inowrocławiu, Warszawie, Smardzewicach, St ęż ycy, Warce, Łagiewnikach, Starym S ączu; w prowincji ruskiej, która była pod wezwaniem św. Antoniego, istniała do rozbiorów tylko jedna kongregacja

117 Statut Bractwa Świ ętego Antoniego z Padwy przy ko ściele Stygmatów św. Franciszka, Sanktu- arium św. Antoniego i klasztorze Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych w Warszawie , Warszawa 2010 (http://www.warszawa.franciszkanie-warszawa.pl/duszpasterstwo/wspolnoty/bractwo-sw-antoniego/). 86 ADAM M ĄCZKA OFMConv w Gródku Jagiello ńskim; w prowincji litewskiej istniały tylko dwie kongregacje: w Grodnie i Oszmianie 118 . Rozbiory Polski przyniosły trudny czas dla bractwa św. Antoniego, wtedy sko ńczył si ę najbardziej dynamiczny rozwój konfraterni. Nast ępne lata po I rozbiorze były okresem zamierania bractwa. W 3 prowincjach na terenie Polski wszystkie kongregacje św. Antoniego zostały skasowane w wyniku represji zaborców. Jedynie bractwo w Łagiewnikach zostało przywrócone w 1842 r. i do- trwało a ż do okresu mi ędzywojennego. W pó źniejszym okresie reaktywowano bractwo w Krakowie (1881) oraz w Sanoku (1902), ale ju ż jako stowarzyszenie 119 .

BIBLIOGRAFIA

Archiwum Franciszkanów w Krakowie (AFK)

Acta Archiconfraternitatis Compassionis Jesu Christi et Beatissimae Virginis Mariae, sygn. A-VI-8. Inventarium rerum et bonorum omnium Ecclesiarum de Conventum totius Provinciae Regni Poloniae et M. D. Lithuaniae sub felici administratione A.R.P. Joannis Romartovii Artium et S.T.D. Ordinis Minorum … Provincialis 1598 vel 1609 , [b. sygn.] Karwacki, Alojzy. Materiały do historii polskiej i ruskiej prowincji oo. Franciszkanów , sygn. E-I-7. Liber Confraternitatis S. Antoni , sygn. A-IV-5. Makowski, Bonawentura. Brevis Descriptio Conventuum Provinciae Poloniae Ordinis Minorum Conventualium S.P. Francisci , 1762, [b. sygn.]. Methodus duplicis visitationis spiritualis et temporalis totius Provinciae Poloniae cura et vigilantia A.R.P. Adami Goski. 20 Iunii 1612 - 20 lunii 1615, [b. sygn.]. Visitatio localis et personalis Conventuus per P. M. Antonium Cervinum Vicarium et comissarium generalem Provinciae O.M.C. incepta AD 1618 die ultima aprilis , [b. sygn.].

Archiwum Franciszkanów w Kro śnie (AFKr)

Akt erekcyjny Arcybractwa Paska św. Franciszka , sygn. A 2 pap. 1586. Dokument fundacji Arcybractwa M ęki Pa ńskiej , sygn. A 3 pap. 1626. Fasc. J 1744, 1745, [b. sygn.]. Fasc. L 1785 VII, [b. sygn.]. Liber Beneficiorum Conventus Crosnensis, in quo continentur privilegia, census ac fundationes illus factus, sub regimine guardianatus P.P Fratris Leonardi Crac., Provicialatus vero A. R. P. Alberti Ghiza S. T. D. Anno D. 1628. Die XII. M. Dec., [b. sygn.]. Karwacki, Alojzy. Inwentarze i streszczenie uporz ądkowanego Archiwum Konwentu OO. Fran- ciszkanów w Kro śnie , [b. sygn.].

118 Synowiec, „Franciszkanie Polscy 1772–1970”, 92-94. 119 Tam że, 94-95. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 87

Odpusty dla Bractwa św. Paska, sygn. A 4 pap. 1628. Registra acceptarum et expensarum 1616-1621 , [b. sygn.]. Registra acceptarum et expensarum 1679-1685 , [b. sygn.]. Registra acceptarum et expensarum 1703-1722 , [b. sygn.].

Archiwum Franciszkanów w Warszawie (AFW)

Makowski, Bonawentura. Thesaurus Provinciae Poloniae O.M.S.F.C. A.D. 1764 , sygn. VIII/5.

Opracowania

„Arcybractwo Paska św. Franciszka”. Wiadomo ści Tercjarskie 28(1936). „Arcybractwo Paska św. Franciszka”. Pochodnia Seraficka 3(1936). Barcik, Józef Symeon. Kalwaria Pacławska. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1985. Bartosiewicz, Julian. „Ksi ęga protokołów franciszka ńskich prowincji ruskiej 1625-1650”. Studia Historyczne i Literackie 3(1881): 113-135. Bru ździ ński, Andrzej. „Bractwa religijne w siedemnastowiecznym Krakowie”. W Historia świa- dectwem czasów. Ksi ędzu profesorowi Markowi Tomaszowi Zahajkiewiczowi, red. W. Bielak, S. Tylus. 103-147. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2006. Chiminelli, Pietro. L’umile capestro. La corda francescana. Padova: Edizioni il Messaggero di Sant’Antonio, 1957. Codex iuris canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (25 Ianuarii 1983). W Acta Apostolicae Sedis 75(1983-II). Encyklopedia Katolicka , t. 2, red. Feliks Gryglewicz, Romuald Łukaszyk, Zygmunt Sułowski Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1985. Encyklopedia Katolicka , t. 5, red. Ludomir Bie ńkowski, Piotr Hemperek, Stanisław Kami ński, Jerzy Misiurek, Krystyna Stawecka, Antoni St ępie ń, Adam Szafra ński, Jan Szlaga, Anzelm Weiss. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1989. Estreicher, Karol. Bibliografia polska , t. XXI. Kraków: Wyd. Stanisław Estreicher, 1913. Franchini, Giovanni. Bibliosofia e memorie letterarie di scrittori Francescani conventuali . Modena: Per gli eredi solani stampatori duch, 1693. Kantak, Kamil. Franciszkanie polscy, t. 2. Kraków: Prowincja Polska OO. Franciszkanów, 1938. Kuczkowski, Mirosław. „Arcybractwo Paska św. Franciszka z Asy żu w Polsce na przestrzeni wieków”. Teologia i Człowiek 22(2013), 2: 43-60. Lelito, Stanisław. Historia klasztoru Franciszkanów w Starym S ączu (1280-1815). Kraków: Bi- blioteka Franciszkanów (mps), 2009. Litak, Stanisław. „Bractwa religijne w Polsce przedrozbiorowej XIII-XVIII wiek. Rozwój i problematyka”. Przegl ąd Historyczny 88(1997), 3-4: 499-523. Piasecki, Jakub. Opisanie ko ściołów i klasztorów ksi ęż y franciszkanów (konwentualnemi zwanych): z dawnej prowincyi Polskiej Ś. Franciszka Seraficznego po utworzeniu w r. 1815 Królestwa Polskiego pozostałych / przez Jakóba Piaseckiego. Warszawa: Drukarnia J. Glücksberga, 1845. Liricius, Hipolit. Bractwo chordy abo paska zakonnego s. Franciszka po wszytkiey Koronie Polskiey v Braciey Mnieyszych Franciszka s. moc ą stolice apostolskiey postanowione [...]; z Sporz ądzeniem 88 ADAM M ĄCZKA OFMConv

nabo żeństwa ktore zwykło bywa ć na mszach y processyach brackich, z niektoremi modlitwami . Kraków: W drukarniey Waleryana Pi ątkowskiego: [nakł. Bractwa św. Franciszka], 1646. Prokop, Krzysztof Rafał. Poczet biskupów krakowskich. Kraków: Wyd. Św. Stanisława BM Ar- chidiecezji Krakowskiej, 1999. Pruszcz, Piotr. Kleynoty stołecznego miástá Krakowa, albo koscioły, y co w nich iest widzenia godnego y znácznego, przez Piotra Hiacyntha Prvszcza, krotko opisane, Powtornie zá ś z pilno ść ią przey źrzáne, y do druku z additámentem nowych Ko ść iołow y Relikwii S. podane, z pozwoleniem Zwierzchno ść i Duchowney . Kraków: W Drukarni Akademickiey, 1745. Rejormationes generales ad clerum et populum dioecesis Cracoviensis pertinentes. Cracoviae: in Officina Andrea Petricovij 1621. Sartori, Antonio. L’Arciconfraternita del Santo . Padova: Tip. della Provincia Patavina di S. Antonio dei Frati Minori Conventuali, 1955. Słownik Polskich Pisarzy Franciszka ńskich , red. Hieronim Wyczawski. Warszawa: Archiwum Prowincji OO. Bernardynów, 1981. Statut Bractwa Świ ętego Antoniego z Padwy przy ko ściele Stygmatów św. Franciszka, Sanktuarium św. Antoniego i klasztorze Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych w Warszawie , Warszawa 2010. Dost ęp: 19.01.2021, http://www.warszawa.franciszkanie-warszawa.pl/duszpasterstwo/wspol noty/bractwo-sw-antoniego/. Synowiec, Damian. „Franciszkanie Polscy 1772–1970”. W Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1772–1970 , t. 2, red. Joachim Bar, 4-136. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1978. Wróbel, Ryszard. „Dorobek kaznodziejski franciszkanów (Braci Mniejszych Konwentualnych) w Polsce w XVII i XVIII w.”. W Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku , 53-70. Gniezno: Muzeum Pocz ątków Pa ństwa Polskiego, 2006. Zwiercan, Antoni. „Bractwo M ęki Pa ńskiej w Krakowie (1595-1795)”. Prawo Kanoniczne 26(1983), 1-2: 83-201. Zaremska, Hanna. Bractwa w średniowiecznym Krakowie. Studium form społecznych życia religijnego. Wrocław: Ossolineum, 1977.

BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE W OKRESIE POTRYDENCKIM (XVI-XVIII WIEK)

Streszczenie

W XVI wieku równocze śnie z odgórn ą reform ą trydenck ą rozwijał si ę nurt religijno ści trady- cyjnej. Dynamizm tego nurtu religijno ści ludowej miał swoje źródło w pó źno średniowiecznym procesie gł ębszego przenikania chrze ścija ństwa do świadomo ści i życia ogółu społecze ństwa. Wyrazem tego nurtu religijnego były bractwa, które stały si ę jedn ą z form odrodzenia katolickiego w Polsce po Soborze Trydenckim. Sobór Trydencki podkre ślił zasadnicz ą wi ęź organizacyjn ą bractw z Ko ściołem i wyszczególnił ich specyfik ę oraz poddał je bezpo średniej jurysdykcji Stolicy Apostolskiej i biskupa ordynariusza miejsca. Cech ą charakterystyczn ą bractw była ich uniwersal- no ść i wszechstanowo ść ; rekrutacja członków dokonywała si ę z ludzi ró żnych stanów i zawodów 120 .

120 Hanna Zaremska, Bractwa w średniowiecznym Krakowie. Studium form społecznych życia religijnego (Wrocław: Ossolineum, 1977), 43-45. BRACTWA W KO ŚCIOŁACH FRANCISZKA ŃSKICH W POLSCE 89

Zakonnicy św. Franciszka w okresie potrydenckim poszerzyli teren swojego oddziaływania społeczno-religijnego, konsoliduj ąc przy swoich świ ątyniach trzy nowe, popularne, bractwa ko- ścielne. Odzwierciedleniem tej sytuacji była świ ątynia franciszka ńska w Krakowie, przy której powstały w XVI/XVII wieku trzy typowe dla franciszkanów bractwa: Paska św. Franciszka (1587 r.), Męki Pa ńskiej (1595 r.), Św. Antoniego (1664 r.). Bractwa były obj ęte kierownictwem duchowym zakonników franciszka ńskich, korzystały z licznych przywilejów i odpustów, o które starali si ę zakonnicy. Działalno ść bractw przy ko ściołach franciszka ńskich była charakterystycznym zja- wiskiem katolickiej odnowy po Soborze Trydenckim. Franciszkanie, obok innych zakonów men- dykanckich, wpisali si ę w ten nurt w sposób imponuj ący, bowiem dzi ęki ich zaanga żowaniu i pracy integracja grup społecznych na poziomie religijnym, duchowym, kulturowym i charytatywnym przyczyniła si ę do odnowy Ko ścioła i społecze ństwa polskiego.

Słowa kluczowe: arcybractwo; bractwo; św. Franciszek z Asy żu; św. Antoni z Padwy; franciszkanie; odpusty.