P a Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz JASTROWIE (237)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA

DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz JASTROWIE (237)

Warszawa 2005 Autorzy: Wojciech Bobi ński *, Anna Pasieczna *, Aleksandra Dusza *, Izabela Bojakowska *, Hanna Tomassi-Morawiec *, Gra żyna Hrybowicz * Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska *

Redaktor regionalny: Jacek Ko źma *

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2005 Spis tre ści I. Wst ęp (W. Bobi ński) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (W. Bobi ński) ...... 4 III. Budowa geologiczna (W. Bobi ński) ...... 8 IV. Zło ża kopalin (W. Bobi ński) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (W. Bobi ński) ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (W. Bobi ński) ...... 14 VII. Warunki wodne (W. Bobi ński) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby (Anna Pasieczna, Aleksandra Dusza) ...... 20 2. Osady wodne (Izabela Bojakowska) ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz) ...... 26 X. Warunki podło ża budowlanego (W. Bobi ński) ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (W. Bobi ński) ...... 36 XII. Zabytki kultury (W. Bobi ński) ...... 39 XIII. Podsumowanie (W. Bobi ński) ...... 40 XIV. Literatura ...... 41

I. Wst ęp Arkusz Jastrowie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Dolnośląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w 2005 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Jastrowie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2000 w Zakładzie Geologii Stosowanej GEOSPEC – Katowice (Chybiorz i in., 2000). Niniej- sze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MGP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło ża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy opracowaniu niniejszych arkuszy, wykorzystano materiały z Centralnego Archi- wum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Archiwum Wy- działu Ochrony Środowiska Urz ędu Wojewódzkiego Oddział Zamiejscowy w Pile, Urz ędu Powiatowego w Złotowie, z Instytutu Upraw, Nawo żenia i Gleboznawstwa w Puławach, urz ę- dów gmin, Nadle śnictw Lasów Pa ństwowych oraz od użytkowników złó ż. Zebrane informacje zostały zweryfikowane i uzupełnione zwiadem terenowym. Dane dotycz ące złó ż surowców mineralnych zostały zestawione w postaci kart informacyjnych, opra- cowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Jastrowie wyznaczaj ą współrz ędne 16 o45’ i 17 o00’ długo ści geograficznej wschodniej i 53 o20’ oraz 53 o30’ szeroko ści geograficznej północnej.

4 Administracyjnie omawiany obszar le ży w cało ści w województwie wielkopolskim, w powiecie złotowskim. Cz ęść północno-zachodnia nale ży do gminy Okonek, cz ęść połu- dniowo-zachodnia do gminy Jastrowie, cz ęść wschodnia do gminy Złotów, a południowa do gminy Tarnówka. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Kondrackiego (1998) obszar arkusza wchodzi w skład prowincji Ni ż Środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierza Południowo- bałtyckie, makroregionu Pojezierze Południowopomorskie i obejmuje fragmenty mezoregio- nów: Pojezierza Szczecineckiego, Równiny Wałeckiej, Doliny Gwdy i Pojezierza Kraje ńskie- go (fig. 1). Północno-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza obejmuje Pojezierze Szczecineckie. Le ży ono w strefie wysoczyzny polodowcowej. Charakteryzuje si ę urozmaicon ą rze źbą młodogla- cjaln ą, z rozci ągaj ącymi si ę równole żnikowo wałami recesyjnych moren czołowych oraz z du żą ilo ści ą kotlin wytopiskowych i wzgórz kemowych. W miejscach zagł ębie ń wyst ępuj ą jeziora lub torfowiska. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza niewielki fragment obszaru zajmuje prawie płaska Równina Wałecka, utworzona przez sandr Piławy-Płytnicy. Jest ona przeci ęta gł ęboko wci ętą dolin ą Płytnicy. Dolina Gwdy przecina obszar arkusza z północy na południe. Jest to szeroka na 4 do 6 km dolina o płaskim dnie i stromych zboczach, z meandruj ącą rzek ą z trzema sztucznymi zbiornikami. Wschodni ą połow ę arkusza obejmuje Pojezierze Kraje ńskie. Krajobraz jest tu bardzo urozmaicony. Mo żna w nim wyró żni ć wzgórza moren akumulacyjnych i spi ętrzonych, kemy i ozy oraz rynny polodowcowe (Jeziora Zaleskiego) i kotliny wytopiskowe zaj ęte przez torfowiska. Najwy ższym wzniesieniem w obr ębie arkusza jest pagór moreny czołowej na północny zachód od Jastrowia o wysoko ści 168,4 m n.p.m., natomiast najni żej le ży taras zalewowy Gwdy – około 77,0 m n.p.m. Według regionalizacji Wosia (1999) obszar arkusza nale ży do klimatycznego regionu środkowopomorskiego, gdzie klimat jest umiarkowany, o wpływach oceanicznych i konty- nentalnych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,4 oC, w półroczu zimowym – 0,8 oC, a w półroczu letnim – 13,8 oC. Długo ść okresu wegetacyjnego waha si ę od 210 do 220 dni. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi 628 mm. Najwi ęcej opadów, o wielko ści 83 mm przypada na lipiec, a najwi ęcej dni z opadem wyst ępuje w grudniu, stycz-

5 niu i lipcu. Pokrywa śnie żna trwała utrzymuje si ę średnio od 9 grudnia do 25 marca. Wiatry wiej ą ze średni ą pr ędko ści ą 2,3 m/s, głównie z kierunków zachodniego i południowo-zachodniego.

Fig. 1. Poło żenie arkusza Jastrowie na tle jednostek fizycznogeograficznych, wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie: Makroregion Pojezierze Zachodniopomorskie: 314.45 – Pojezierze Drawskie; Makroregion Pojezierze Południowopomorskie: 314.64 – Pojezierze Wałeckie, 314.65 – Równina Wałec- ka, 314.66 – Pojezierze Szczecineckie, 314.68 – Dolina Gwdy, 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie.

Prawie połow ę powierzchni omawianego obszaru, przypadaj ącą głównie na rozległ ą dolin ę Gwdy, zajmuj ą lasy, wyst ępuj ące w centralnej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W ich obr ębie najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą siedliska borów sosnowych (około 85%), z domieszk ą borów mieszanych z udziałem: brzozy, buka, olszy, świerka i dębu. Pła- skie obszary wysoczyznowe, obejmuj ące około 50% powierzchni arkusza, zwłaszcza w cz ęś ci północno-zachodniej oraz wschodniej i południowo-wschodniej, zaj ęte s ą przez grunty rolne. Zdecydowanie dominuj ą tam grunty orne, na glebach bielicowych o stosunkowo niskiej bonitacji (IV i V klasa) oraz brunatnych i płowych, nale żą cych do wy ższych klas bonitacyjnych.

6 Wzdłu ż dolin rzecznych Gwdy, Młynówki, Samborki oraz mniejszych, bezimiennych poto- ków, w obni żeniach terenu mi ędzy Górzn ą a Radawnic ą i na północny zachód od Radawnicy oraz w rynnach jeziornych wyst ępuj ą gleby bagienne, zaj ęte przez ł ąki, a cz ęś ciowo przez lasy. Jedynym miastem na obszarze arkusza jest Jastrowie licz ące 8 900 mieszka ńców. Jest ono lokalnym o środkiem przemysłowym, gdzie znajduje si ę wiele zakładów. Do wa żniej- szych nale żą : Zakłady Rowerowe „Romet”, Przedsi ębiorstwo Produkcji Betonów „Jastrobet”, Kopalnia Surowców Mineralnych „Jastrowie”, Zakład Meblarski „Lingarus” Sp. z o.o., tartak „DREW-MAR”, Chłodnia P.H.U „NORIS II”, zakład produkuj ący okrywy do intensywnej uprawy pieczarek „KARTEL” S.C., baza paliw i wiele mniejszych przedsi ębiorstw produk- cyjnych i usługowych. Pełni ono funkcj ę usługow ą dla rolnictwa i okolicznych wsi (składy i hurtownie, szkoły, urz ąd pocztowy, przychodnia lekarska). Wschodnia cz ęść obszaru znajduje si ę w obr ębie wpływów miasta powiatowego Złotowa, le żą cego tu ż za granic ą arkusza. Wa żną dziedzin ą gospodarki na opisywanym obszarze jest le śnictwo b ędące zapleczem surowcowym tutejszych tartaków (w Radawnicy, Jastrowiu i Tarnówce). W Tarnówce znajduje si ę sprywatyzowana fabryka tektury wraz z własn ą elektrowni ą wodną. Kolejnym, wa żnym działem jest gospodarka rolna, m.in. w Borucinie działa nowoczesna pieczarkarnia „Oke- champ” SA, a w Radawnicy gorzelnia. Gospodarka rybacka prowadzona jest na jeziorach i sztucznych zbiornikach oraz wodach płyn ących. Na Gwdzie działają cztery elektrownie wodne: w Jastrowiu, Podgajach, Ptuszy i Tarnówce. Du żym problemem społecznym tych terenów jest wysokie bezrobocie zwi ązane z restrukturyzacj ą przemysłu i rolnictwa – rozwi ą- zaniem byłych PGR-ów. Wa żną dziedzin ą zagospodarowania obszaru jest turystyka. W Jastrowiu i okolicach miasta działaj ą obiekty turystyczne: hotel, schronisko młodzie żowe, o środek wczasowy, kempingi w mie ście i nad Jeziorem Środkowym. Urz ądzono k ąpieliska nad Jeziorem Du żym i nad Gwd ą. W ostatnich latach powstało kilkana ście gospodarstw agroturystycznych. Wyty- czono szlaki kajakowe na Gwdzie, Głomii (poni żej Jeziora Zaleskiego) oraz malownicze szlaki rowerowe i piesze, a tak że miejsca biwakowe. Warunki komunikacyjne omawianego obszaru s ą dobre. Przebiega tu linia kolejowa Po- zna ń – Piła – Kołobrzeg oraz drogi krajowe nr 11 z Poznania do Kołobrzegu i droga nr 22 z Gorzowa Wielkopolskiego do Gda ńska i droga wojewódzka Jastrowie – Wi ęcbork. Wszyst- kie miejscowo ści s ą poł ączone drogami o utwardzonej nawierzchni.

7 III. Budowa geologiczna

Charakterystyk ę geologiczn ą obszaru arkusza Jastrowie przedstawiono na podstawie o Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Szczecinek (Maksiak, Mróz, 1974 a, b) wraz z obja śnieniami do wy żej wymienionego arkusza (Maksiak i in., 1978). Obszar arkusza Jastrowie poło żony jest na północno-wschodnim skrzydle wału kujaw- sko-pomorskiego, zbudowanego w tej cz ęś ci z: piasków i piaskowców jury dolnej, mułow- ców, piaskowców i margli jury środkowej, mułowców, piaskowców, margli i wapieni jury górnej. Strop utworów mezozoicznych nawiercono na gł ęboko ści około 150-250 m poni żej współczesnej powierzchni terenu. Powy żej osadów mezozoicznych wyst ępuje eoce ńsko-oligoce ński kompleks utworów ilasto-mułkowych, o mi ąż szo ści 70-100 m, a powy żej mioce ński kompleks utworów mułko- wo-ilastych i piaszczystych, o zmiennej mi ąż szo ści od 40 do ponad 100 m, lokalnie z wkład- kami w ęgli brunatnych. W zachodniej cz ęś ci obszaru wyst ępuje formacja iłów pozna ńskich, górnomioce ńsko- plioce ńskich, o mi ąż szo ści od kilkunastu do ponad 60 metrów. Powierzchnia stropowa utwo- rów neoge ńskich jest lokalnie zaburzona glacitektonicznie. Na powierzchni omawianego obszaru odsłaniaj ą si ę jedynie osady czwartorz ędowe (fig. 2). Ich mi ąż szo ść wynosi od 60 do 90 metrów. S ą to z reguły poziomy glacjalne zlodowace ń plejstoce ńskich, oraz lokalnie – utwory aluwialne wypełniaj ące kopalne doliny rzeczne. Najstarsza kopalna forma dolinna, zlokalizowana w rejonie Podgaji i Jastrowia, wypełnio- na jest 20-30-metrow ą seri ą piaszczyst ą. Najstarszy kompleks glacjalny, zbudowany jest głównie z glin zwałowych i iłów (kier glacjalnych), o mi ąż szo ści od kilku do ponad 30 m. Powy żej wyst ępuje kolejny poziom glacjalny, oddzielony lokalnie od poprzedniego seri ą osadów zastoiskowych (mułkowo-piaszczystych) i wodnolodowcowych (piaszczysto-żwirowych). Na powierzchni środkowego poziomu glacjalnego ( środkowopolskiego), w strefie doliny Gwdy zalega piaszczysto-mułkowa seria mi ędzyglinowa, o mi ąż szo ści od 15 do 40 m. Pokrywa j ą kolejny poziom glin zwało- wych o mi ąż szo ści kilkunastu metrów, lokalnie rozci ęty kopalnymi dolinkami wypełnionymi seri ą piaszczysto-żwirow ą o mi ąż szo ści 15-20 metrów. Do najmłodszego kompleksu glacjalnego (zlodowacenia północnopolskie) nale ży nie- mal ci ągły poziom glin zwałowych, o mi ąż szo ści od kilkunastu do ponad 40 m. Gliny te buduj ą powierzchni ę wysoczyzny polodowcowej, poło żon ą w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (rejon Borucina) oraz w jego cz ęś ci zachodniej (Wysoczyzna Kraje ńska). Obszary wyso-

8 czyznowe lokalnie nadbudowane s ą cienkimi pokrywami utworów piaszczystych akumulacji lodowcowej. Wysoczyzn ę rozcinaj ą niewielkie dolinki i rynny polodowcowe wypełnione piaskami humusowymi i torfami.

Fig. 2. Poło żenie arkusza Jastrowie na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorz ęd: Holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, jeziornej oraz torfy; Plejsto- cen: zlodowacenie północnopolskie; 2 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji jeziornej, 4 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 5 – piaski i żwiry rzeczne i rzecznolo- dowcowe, 6 – piaski i żwiry kemów i ozów, 7 – głazy, żwiry, piaski gliny akumulacji czołowomorenowej, 8 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej, 9 – piaski, żwiry, głazy i gliny zwałowe w strefie akumulacji czołowomorenowej);, 10 – wi ększe jeziora

Bezpo średnio na północny zachód od Jastrowia rozci ąga si ę zró żnicowana wysoko- ściowo strefa recesyjnych moren czołowych. S ą to strome wzgórza żwirowo-piaszczyste, po- mi ędzy którymi wyst ępuj ą gł ębokie dolinki i kotlinki wytopiskowe. Centralna cz ęść obszaru arkusza rozci ęta jest dolin ą Gwdy, ograniczon ą stromymi kra- wędziami erozyjnymi o wysoko ści 20-25 m. Dolina wysłana jest 10-15-metrow ą seri ą piaszczysto-żwirowych osadów rzecznych i rzecznolodowcowych. W utwory sandrowe, wci ęte s ą te ż doliny dopływów Gwdy – Młynówki i Płytnicy, na gł ęboko ść kilkunastu metrów.

9 Utwory holoce ńskie wypełniaj ą doliny rzek oraz liczne zagł ębienia. Nale żą do nich piaski i żwiry rzeczne oraz torfy i namuły torfiaste. W zagł ębieniach wyst ępuj ą piaski, mułki, gytie lub kreda jeziorna oraz torfy.

IV. Zło ża kopalin

Na obszarze arkusza Jastrowie znajduje si ę siedem udokumentowanych złó ż kruszywa naturalnego nale żą cych do kopalin pospolitych: cztery zło ża piasków i żwirów oraz trzy zło ża piasków (tabela 1). Wszystkie zło ża s ą czwartorz ędowe. Parametry geologiczno-zło żowe i jako ściowe kopaliny zestawiono w tabeli 2. Zło że piasków „Podgaje” jest poło żone mi ędzy Jastrowiem a wsi ą Podgaje. Na powierzchni 36,6 ha udokumentowano w kategorii C 2 4 661 tys. t piasków (Kinas, 1992). Nad- kład stanowi gleba i piaski zapylone. Piasek nadaje si ę do zapraw budowlanych i produkcji betonu. Zło że piasków i żwirów „Jastrowie VII-VIII” le ży na zachód od Jastrowia. Jego powierzchnia wynosi 43,5 ha (Stefaniak, Solczak, 1980). Aktualne zasoby w kategorii C 1 i C 2 wynosz ą 1 819 tys. t. Nadkład stanowi gleba i glina. Kopalina nadaje si ę do produkcji żwirów i piasków oraz mieszanek żwirowo-piaskowych i piaskowo-żwirowych do budownictwa i drogownictwa. Zło że piasków i żwirów „Jastrowie”, udokumentowane po raz pierwszy w 1960 r. (Trawi ńska, Wagner, 1960), le ży w zachodniej cz ęś ci Jastrowia, obok zło ża „Jastrowie VII- VIII”. Jego powierzchnia w dwóch polach – południowym i północnym – wynosi 8,2 ha i 6,1 ha (J ędrzejewska, 1972), natomiast zasoby w kategorii C 1 i C 2 – 1 660 tys. t. Nadkład złoża stanowi gleba i gliny piaszczyste. Podobnie, jak w s ąsiednim zło żu kopalina nadaje si ę do produkcji żwirów i piasków oraz mieszanek żwirowo-piaskowych i piaskowo-żwirowych. W południowej cz ęś ci Jastrowia poło żone jest zło że piasków i żwirów „Jastrowie VI”.

Udokumentowane zasoby w kategorii C 1, na powierzchni 8,3 ha i tylko pod nadkładem gleby, wynosz ą 554 tys. t (Wojtkiewicz, 1967). Kopalina nadaje się do budownictwa jako pospółka. Niedaleko od poprzedniego poło żone jest zło że piasków i żwirów „Jastrowie II”, o powierzchni 10,4 ha. Posiada ono udokumentowane zasoby w kategorii B i C 1 w wysoko ści 1 412 tys. t (Raszkowski, 1965). Nadkładem s ą gleba i piaski. Piaski te stanowi ą kopalin ę współwyst ępuj ącą. Ich średnia mi ąż szo ść wynosi 3,5 m, punkt piaskowy – 90,4-99,2%, zawarto ść pyłów mineralnych – 0,2-3,4%. Kopalina główna jak i współwyst ępuj ąca nadaje si ę do budownictwa i drogownictwa – do produkcji betonu.

10 Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Wiek kom- Zasoby Numer Stan Przyczyny pleksu lito- geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie zło ża Rodzaj zagospoda- Klasyfikacja złó ż konfliktowo- Nazwa zło ża logiczno- bilansowe rozpoznania (tys. ton) kopaliny na kopaliny rowania ści surowcowe- (tys. ton) ż mapie zło a zło ża go wg stanu na rok 2003 (Przeniosło, 2004) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Podgaje p Q 4661 C2 N 0 Skb, Skd 4 A - 4 Jastrowie VII-VIII pż Q 1819 C1, C 2 G 75 Skb, Skd 4 A -

5 Jastrowie pż Q 1660 C1, C 2 Z 0 Skb, Skd 4 A -

6 Jastrowie VI pż Q 554 C1 N 0 Skb, Skd 4 B L

7 Jastrowie II pż Q 1412 B, C 1 N 0 Skb, Skd 4 A - 9 Górzna p Q 28 C1 Z 0 Skb, Skd 4 A - * 12 Tarnówka p Q 48 C1 Z 0 Skb, Skd 4 A -

Rubryka 3: p – piaski, p ż – piaski i żwiry; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: C 1* – zasoby zarejestrowane; Rubryka 7: zło że: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Skd – kruszyw drogowych; Rubryka 10: zło że: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące; Rubryka 11: zło że: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów.

Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó ż kruszywa naturalnego Numer zło ża na mapie i jego nazwa 1 Podgaje 4 Jastrowie VII-VIII 5 Jastrowie 6 Jastrowie VI 7 Jastrowie II 9 Górzna 12 Tarnówka Parametr Powierzchnia zło ża (ha) 36,6 43,5 8,2 8,3 10,4 0,4 0,9 Mi ąż szo ść zło ża (m) 7,4 10,44 15,5-16,2 4,12 5,0 3,95 3,5 Grubo ść nadkładu (m) 1,2 4,5 1,9-3,4 0,28 1,9-2,2 0,26 0,2 Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąż- 0,16 0,53 0,12-0,22 0,068 0,26-0,35 0,11 0,06 szo ści zło ża (N/Z) Zawarto ść frakcji do 2 mm (%) 84,1 55,9 51,0 48,2 58,6-59,9 95,5 99,1 Zawarto ść pyłów mineralnych (%) 2,0 1,3 2,49 0,61 0,9-1,2 2,4 2,2 Zawarto ść ziarn słabych (%) - 1,3 2,3 2,38 3,9-4,0 - - Nasi ąkliwo ść (%) - - - 1,22 0,8-1,0 - - Mrozoodporno ść (% ubytku masy) - - 2,6 nie badano - - - Zawarto ść zanieczyszcze ń obcych (%) - brak brak brak - - brak Zawarto ść zanieczyszcze ń organicz- barwa ja śniejsza od barwa ja śniejsza barwa ja śniejsza - - - - nych (%) wzorca od wzorca od wzorca Gęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsio- - - - 1,78 1,83-1,85 1,67 1,83 nym (Mg/m3) Zawarto ść zwi ązków siarki (%) 0,055 0,03 śl. - - - 0,12

We wsi Górzna znajduje si ę zło że piasków „Górzna”. Jego powierzchnia wynosi 0,4 ha

(Chuchro, 1996), a aktualne zasoby w kategorii C 1 – 28 tys. t. Nadkład stanowi wył ącznie gleba piaszczysta. Piasek nadaje si ę do budownictwa i drogownictwa. Zło że piasków „Tarnówka”, udokumentowane w formie karty rejestracyjnej (Siliwo ń- czuk, 1986), znajduje si ę na południe od wsi Tarnówka. Powierzchnia zło ża wynosi 0,9 ha, za ś aktualne zasoby – 48 tys. t. Nadkład stanowi gleba. Kopalina mo że by ć stosowana w budownictwie i drogownictwie. Z punktu widzenia ochrony środowiska zło że „Jastrowie VI” uznano za konfliktowe z powodu znajduj ących si ę w jego granicach lasów, natomiast pozostałe zło ża uznano za ma- łokonfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Jastrowie eksploatowane jest jedynie zło że „Jastrowie VII-VIII”. Koncesj ę na jego eksploatacj ę posiada spółka „Jastimpex” z Jastrowia. Dla zło ża wyznaczono dwa obszary i tereny górnicze „Jastrowie VII-VIII OG-I” o powierzchni 32,7 ha oraz „Jastrowie VII-VIII OG-II” o powierzchni 4,4 ha. Na terenie mi ędzy obszarami górni- czymi w zachodniej cz ęś ci wielkiego wyrobiska umiejscowiono komunalne składowisko od- padów. Nadkład jest składowany czasowo obok wyrobiska, a nast ępnie wykorzystywany do jego rekultywacji. Kopalina urabiana jest wielopoziomowo przy pomocy koparek i przesiewana w zakładzie przeróbczym dla uzyskania wielu asortymentów handlowych: żwi- rów, piasków oraz mieszanek. Stosowany system eksploatacji i przeróbki pozwala zagospoda- rowa ć cało ść wydobywanej kopaliny i zakład nie wytwarza odpadów. Produkowane kruszywa wykorzystywane s ą głównie w budownictwie drogowym i ogólnym. Cz ęść wyrobiska o powierzchni około 8 ha została cz ęś ciowo zrekultywowana, poprzez niwelacj ę terenu i pokrycie gleb ą. W przeszło ści eksploatowane było tak że pole południowe zło ża „Jastrowie”, udokumentowane po raz pierwszy w 1960 r. (Trawi ńska, Wagner, 1960). Obecnie wyrobisko stanowi teren wykorzystywany przez Przedsi ębiorstwo Produkcji Betonów „Jastrobet”. Obszar został zagospodarowany gospodarczo i cz ęś ciowo zniwelowany. Na niewielk ą skal ę eksploatowane było tak że zło że „Tarnówka”. Od wielu lat eksploatacja jest zaniechana, a w wyrobisku znajduje si ę zakład przeróbczy zło ża „Jastrowie VII-VIII”. Eksploatacja zło ża kruszywa naturalnego „Górzna” trwała w latach 1997-2002. Pozo- stało po niej niewielkie wyrobisko.

13 Wyst ępuj ące w przeszło ści i widniej ące w opracowaniach inwentaryzacyjnych gmin, liczne punkty eksploatacji kruszywa naturalnego, zwłaszcza w okolicach Jastrowia, s ą obecnie nieczynne. W wi ększo ści s ą one poro śni ęte samosiejkami, a w niektórych nielegalnie składowane s ą odpady komunalne. Na niewielk ą skal ę okresowo wykorzystywane jest jedynie niewielkie wyrobisko zlokalizowane nad brzegiem Jeziora K ącko (zachodnia cz ęść mapy).

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Jastrowie jest do ść dobrze rozpoznany pod wzgl ędem geologiczno- surowcowym. Dotychczasowe wyniki bada ń nie daj ą jednak podstaw dla wyznaczenia pro- gnoz wyst ępowania kopalin. Na mapie zaznaczono 27 obszarów perspektywicznych dla tor- fów oraz jeden dla piasków i żwirów. Kompleksowa waloryzacja torfowisk w Polsce do potencjalnej bazy surowcowej wyty- powała jedynie trzy obszary perspektywiczne torfów z rejonu Kamienia. Pozostałe zostały zdyskwalifikowane z powodów hydrologicznych, rolniczo-gospodarczych lub z powodu po- ło żenia na obszarach le śnych. (Ostrzy żek, Dembek, 1996). Jednak że, po analizie dokumentacji torfowych, z grupy 65 pól opisanych przez Hołdakowskiego (Hołdakowski, 1970 a, b, c, d, e) wytypowano 27 pól spełniaj ących minimalne kryteria bilansowo ści w zakresie mi ąż szo ści i zawarto ści popiołów. Zdecydowano si ę zamie ści ć je na mapie jako obszary perspektywiczne. Pozostałe pomini ęto ze wzgl ędu na zbyt mał ą mi ąż szo ść torfów, zbyt małe zasoby torfu, lub położenie na obrze żach misy jeziora wykorzystywanego w celach rekreacyjnych. W rejonie Jastrowia, w dolinie Młynówki, wyznaczono sze ść obszarów perspektywicznych o ł ącznych zasobach 1 064 tys. m3. S ą to torfowiska niskie, zawieraj ące torf drzewny, drzewno-mszysty, turzycowy lub mszysty, u żytkowane głównie jako ł ąki, cz ęś ciowo nieu żyt- ki (szuwary). Średnie mi ąż szo ści torfu wahaj ą si ę od 1,1 do 2,6 m, nadkład od 0,0 do 0,5 m, o zawarto ści popiołu od 11,5 do 48,8%, stopie ń rozkładu 35-50%. Torfom towarzyszy gytia w ilo ści około 184 tys. m3 (Hołdakowski, 1970 b). Na zachód od Radawnicy wytypowano cztery obszary perspektywiczne o ł ącznych zasobach 537 tys. m3. S ą to torfowiska niskie, u żytkowane jako ł ąki, cz ęś ciowo nieu żytki (szuwary). Średnie mi ąż szo ści torfu wahaj ą si ę od 1,1 do 2,1 m, nadkład od 0,0 do 0,2 m, o zawarto ści popiołu około 30%, stopie ń rozkładu 35-50%. Pod torfami zalega gytia w ilo ści około 992 tys. m3 (Hołdakowski, 1970 e). Mi ędzy Kamieniem a Górzn ą wytypowano siedem obszarów perspektywicznych o łącznych zasobach 2 698 tys. m3. S ą to torfowiska niskie, zawieraj ące torf turzycowy, trzci- nowo-turzycowy, drzewno-turzycowy, drzewno-mszysty oraz jedno wysokie z torfem sfa-

14 gnowym, u żytkowane jako ł ąki, cz ęś ciowo pastwiska, fragmentami zalesione. Średnie mi ąż- szo ści torfu wahaj ą si ę od 1,5 do 3,8 m, nadkładu od 0,0 do 0,2 m, o zawarto ści popiołu od 9 do 20%, stopniu rozkładu 25-50%. Gł ębiej wyst ępuje gytia w ilo ści około 1 887 tys. m3 (Hoł- dakowski, 1970a). W rejonie Osówki i Ptuszy jest siedem obszarów perspektywicznych torfów o łącznych zasobach 365 tys. m3. S ą to torfowiska niskie, zawieraj ące torf drzewny, poło żone w obszarach ł ąk, w niewielkim stopniu nieu żytków – zarośli. Średnia mi ąż szo ść torfu wynosi od 1,0 do 2,0 m, grubo ść nadkładu – od 0,0 do 0,15 m, zawarto ść popiołu od 10 do 24%, a stopie ń rozkładu 35-45%. Pod torfami zalega gytia w ilo ści około 650 tys. m3 (Hołdakow- ski, 1970 c). W rejonie Górznej, bior ąc pod uwagę obowi ązuj ące kryteria bilansowo ści, wytypowano osiem obszarów perspektywicznych o łącznych zasobach 3 095 tys. m3. S ą to torfowiska niskie, zawieraj ące torf turzycowy, turzycowo-mszysty, drzewno-turzycowy lub mszysty oraz jedno wysokie z torfem sfagnowym i wełniankowym u żytkowane jako ł ąki, cz ęś ciowo nie- użytki (szuwary). Średnia mi ąż szo ść torfu waha si ę od 1,6 do 3,8 m, nadkładu od 0,0 do 0,1 m, zawarto ść popiołu wynosi od 2 do 34%, a stopie ń rozkładu 20-45%. Torfom towarzyszy gytia w ilo ści około 2 151 tys. m3 (Hołdakowski, 1970 d). Obszar perspektywiczny dla piasków i żwirów wyznaczono na północ od zło ża „Ja- strowie”, gdzie w 1960 r. udokumentowano zasoby pozabilansowe w kategorii C 2 (Trawi ń- ska, Wagner, 1960), które w pó źniejszej dokumentacji zostały zdj ęte z bilansu (J ędrzejewska,

1972). W zachodniej cz ęś ci równie ż udokumentowano zasoby pozabilansowe w kategorii C 2 (Stefaniak, Solczak, 1980). Na obszarze arkusza prowadzono szereg prac zwi ązanych z poszukiwaniem złó ż kruszywa naturalnego, iłów oraz kredy jeziornej, które zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. W Jastrowiu oraz w jego okolicach prowadzono prace poszukiwawcze w celu powi ęk- szenia istniej ących zasobów piasków i żwirów zło ża „Jastrowie”. Wyniki bada ń wskazywały na istnienie warstw piasków lub piasków i żwirów, ale o małej mi ąż szo ści i zasobach, st ąd uznano je za negatywne (Flisowska, 1967; Turczyn, 1981). Na południe od Tarnówki prowadzono poszukiwania piasków i żwirów, gdzie wykona- ne sondy stwierdziły obecno ść jedynie w ąskich wkładek piasków i żwirów oraz piasków drobnoziarnistych (Jonak, 1967). Obszar uznano za negatywny. Poszukiwania za zło żami kruszywa naturalnego (piasków i żwirów) prowadzono te ż na północny wschód od Podgajów, na zachód od Tarnówki oraz mi ędzy W ęgiercami a Bartosz- kowem (Turczyn, 1981). W wyniku przeprowadzonych sondowa ń stwierdzono brak pozio-

15 mów żwirowych lub ich mał ą mi ąż szo ść , a jedynie lokalnie wyst ępowanie piasków z mi ąż- szymi przewarstwieniami glin. Ponowne badania były prowadzone w rejonie zło ża „Podgaje”, na zachód od Tarnówki oraz na północ od Radawnicy, ale równie ż nie stwierdzono wyst ępo- wania piasków i żwirów o żą danych parametrach (Frankowska, Gawro ński, 1983). Pod koniec lat 50. próbowano wznowi ć działalno ść istniej ącej jeszcze, a nieczynnej od zako ńczenia wojny cegielni w Ptuszy. Z wykonanych wówczas 11 otworów wiertniczych, trzy były pozytywne. Jednak mała ilo ść kopaliny – szacowana na około 76 tys. m 3, du ża zawarto ść siarczanów i marglu oraz do ść gruby nadkład, przes ądziły o uznaniu tego obszaru za negatywny (Falkowska, 1959). W północnej partii arkusza Jastrowie, prowadzone były wiercenia zwiadowcze o gł ęboko ści 10 m, nastawione na poszukiwania złó ż iłów plioce ńskich. Ze wzgl ędu na brak kopaliny wynik bada ń okazał si ę negatywny (Niedzielski, Bajorek, 1969). Poszukiwania kredy jeziornej były prowadzone w wielu miejscach. Trzy obszary znajduj ą si ę wokół wsi Kamie ń, jeden na zachód od Nowin i jeden mi ędzy Tarnówk ą a Bartoszkowem. Uznano je za negatywne ze wzgl ędu na zbyt nisk ą zawarto ść CaCO 3 i niekorzystne warunki geologiczne – mał ą mi ąż szo ść przy zbyt grubym nadkładzie (Soko- łowska, 1972). W pó źniejszym okresie kontynuowano poszukiwania kredy jeziornej w trzech nowych obszarach na północ od Zalewu Jastrowskiego oraz na południowy zachód od Jastrowia, na granicy z arkuszem Szwecja. Pomimo odwiercenia 10 sond r ęcznych o ł ącznym metra żu 25,0 m w okolicy zalewu oraz 5 sond r ęcznych o ł ącznym metra żu 15,4 m, w rejonie Jastro- wia, nie stwierdzono wyst ępowania kredy jeziornej (Górna, Przysłup, 1982). Poszukiwania zło ża kredy jeziornej zako ńczone negatywnym wynikiem prowadzono tak że w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza w okolicach Borucina, na granicy z arkuszem Sulinowo i Okonek, (Siliwo ńczuk, 1992).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Jastrowie poło żony jest w obr ębie zlewni III rz ędu Noteci, prawostron- nego dopływu Warty. Główn ą rzek ą jest Gwda, płyn ąca z północy na południe. W ąska dolina rzeczna ulokowana jest w obr ębie szerokiej na 4-5 km pradoliny. Lekko meandruj ące koryto rzeki wcina si ę w powierzchni ę sandru na gł ęboko ść kilkunastu metrów. Na rzece powy żej Jastrowia zbudowano w latach trzydziestych dwie zapory elektrowni wodnych, spi ętrzaj ące

16 wod ę w zalewach: Jastrowskim (spi ętrzenie 6,5 m, powierzchnia zbiornika 150 ha) i Grud- nia ńskim (4,8/120 ha). Istnieje ponadto stopie ń wodny w Ptuszy (spi ętrzenie 6,2). Obecno ść stopni wodnych powoduje ograniczenie naturalnego spadku rzeki do niewielkich odcinków powy żej i poni żej zbiorników zaporowych. Prawobrze żnymi dopływami Gwdy s ą: Oska – Młynówka, przepływaj ąca przez Jastrowie oraz Płytnica, płyn ąca przez południowo- zachodni ą cz ęść arkusza. Wschodni ą cz ęść dorzecza drenuj ą cztery strugi (bez nazwy) od- wadniaj ące wysoczyzn ę polodowcow ą i Jezioro Zaleskie. Na obszarze arkusza istnieje 10 jezior zgromadzonych w trzech rejonach. Na południe od Borucina poło żone jest Jezioro Kocko (41,1 ha) i Jezioro Polne (13,4 ha). W dolinie Gwdy (na południe od Jastrowia) ulokowane s ą trzy jeziora: Środkowe (7,4 ha), Du że (31,8 ha) i Małe (9,4 ha). Na południowy zachód od Górzna poło żone jest rynnowe Jezioro Zaleskie (148,9 ha) oraz cztery jeziorka bez nazwy, wszystkie zlokalizowane w rynnie polodowcowej. Monitoring stanu czysto ści wód jest prowadzony na Gwdzie, Młynówce (Oska) i Płytnicy (Mikołajczak, 1997; Pułyk, 2001; Pułyk, Tybiszewska, 1999, 2004). Sytuacja na Gwdzie nieco si ę poprawia, gdy ż wyniki pomiarów prowadzonych w latach 1995-98 wykaza- ły na odcinku rzeki, mi ędzy L ędyczkiem i Kr ępskiem polepszaj ące si ę z wolna parametry jako ści – od wód pozaklasowych do III klasy czysto ści. Procesom samooczyszczania rzeki sprzyja jej wartki nurt i natlenianie wody na kaskadach pi ętrz ących. Młynówka w górnym biegu prowadzi wody III klasy czysto ści, natomiast u uj ścia do Gwdy – pozaklasowe; Płytni- ca (pomiary poza obszarem arkusza) – II klasy, co oznacza popraw ę w stosunku do lat ubie- głych. Prowadzono równie ż badania jako ści wód w Jeziorze Zaleskim. S ą one III klasy czysto ści, a źródłem zanieczyszcze ń jest gorzelnia w Pieczynku i osiedle mieszkaniowe w Zale- siu. Jezioro to odznacza si ę wysokim obci ąż eniem substancjami mineralnymi i organicznymi, a latem – du żą ilo ści ą fitoplanktonu (głównie sinic). Niewielka gł ęboko ść jeziora ( średnio 4,6 m), brak stratyfikacji wód oraz wysoki stosunek powierzchni dna do obj ęto ści wód pot ę- guj ą procesy degradacji (Kołodziej i in., 1998; Pułyk, 2001; Pułyk, Tybiszewska, 1999, 2004). W latach dziewi ęć dziesi ątych na terenie arkusza Jastrowie wybudowano trzy nowocze- sne oczyszczalnie ścieków (w Jastrowiu, Radawnicy i Tarnówce). Potrzeby w tym zakresie s ą jednak znacznie wi ększe, uwaga ta szczególnie dotyczy miejscowo ści poło żonych w zlewni Jeziora Zaleskiego.

17 2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza Jastrowie wyst ępuj ą trzy główne pi ętra wodono śne: czwartorz ę- dowe, czwartorz ędowo-neoge ńskie i paleoge ńskie (Krawiec, 2005 a, b). W pi ętrze czwartorz ędowym wyró żni ć mo żna dwa (lokalnie trzy) poziomy wodono śne. Poziom górny, o swobodnym zwierciadle wód gruntowych, wyst ępuje w piaszczysto- żwirowych osadach sandru Gwdy. Mi ędzymorenowe, środkowe poziomy wodono śne posiadaj ą rozprzestrzenienie lokalne i sytuuj ą si ę w strefach kopalnych dolin rzecznych pra-Gwdy i jej dopływów. W rejonie Jastrowia poziom podglinowy razem z poziomem mioce ńskim tworz ą wspólne pi ętro wodono śne. Wody pi ętra czwartorz ędowego s ą średniotwarde, sporadycznie twarde, bezbarwne, przewa żnie oboj ętne lub średnio zasadowe (pH najcz ęś ciej w granicach 7,0-7,8). Sucha pozo- stało ść wynosi średnio 270 mg/dm 3. Zawarto ści żelaza i manganu s ą cz ęsto powy żej normy. W granicach normy s ą zawarto ści amoniaku, azotanów i azotynów, siarczanów i chlorków. Na ogół wymagaj ą one jedynie prostego uzdatniania w celu pozbycia si ę nadmiaru żelaza i manganu, cz ęś ciowo poprawy barwy i stopnia m ętno ści. Południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza obejmuje dolny poziom wodono śny, wyst ępuj ący w osadach neoge ńskich (mioce ńskich), lokalnie czwartorz ędowych. Warstwa wodono śna posiada od kilkunastu do ponad 30 metrów mi ąż szo ści i poło żona jest na gł ęboko ści od 70 do 100 m p.p.t. Poziom ten został zaklasyfikowany jako główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) Szczecinek nr 126 (fig. 3), z szacunkowymi zasobami dyspozycyjnymi 0,65 l/s km 2 (Kleczkowski, 1990). Miejscami poziom mioce ński ł ączy si ę z czwartorz ędo- wym. Wody mioce ńskie s ą średniotwarde, sporadycznie twarde, bezbarwne. Zawarto ści żelaza i manganu s ą wy ższe od dopuszczalnej normy. Lokalnie wy ższe s ą te ż zawarto ści amoniaku, azotanów i azotynów. W granicach normy, cho ć nieco wy ższe ni ż w czwartorz ędzie, s ą zawarto ści siarczanów i chlorków. Wody te wymagaj ą jedynie prostego uzdatniania. Najni żej w profilu pionowym poło żony jest paleoge ński poziom wodono śny, zwi ązany z morskimi piaskami oligocenu, ł ącz ący si ę lokalnie z osadami piaszczystymi miocenu. Na obszarze arkusza jest on bardzo słabo poznany, a dopiero w rejonie Piły (poza arkuszem) stanowi podstawowe źródło u żytkowe wody. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści 100-150 m (50-70 m p.p.m.), a jego mi ąż szo ść wynosi 30-50 metrów. Poziom ten został zaklasyfikowany jako GZWP Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie nr 127, posiadaj ący szacunkowe zasoby dyspo-

18 zycyjne 0,56 l/s km 2 (Kleczkowski, 1990) i obejmuj ący południowo-wschodni fragment arkusza. Dla żadnego GZWP nie sporz ądzono szczegółowej dokumentacji.

Fig. 3. Poło żenie arkusza Jastrowie na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 3 – granice wydzielonych GZWP w ośrodku porowym, 4 – zbiorniki wód powierzchniowych; Numer i nazwa, wiek utworów wodono śnych: 125 – Zbiornik Wałcz-Piła, czwartorz ęd (Q), 126 – Zbiornik Szczecinek, czwartorz ęd, trzeciorz ęd (Q, Tr), 127 – Subzbior- nik Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr), 133 – Zbiornik Młotkowo, czwartorz ęd (Q).

Na arkuszu Jastrowie istnieje ponad 120 udokumentowanych otworów studziennych, o zatwierdzonej wydajno ści od kilku do 90 m 3/h. W ka żdej miejscowo ści istnieje co najmniej jedno uj ęcie studzienne. Najwi ęcej otworów studziennych zlokalizowanych jest w Jastrowiu, jeden z nich jest punktem monitoringu krajowego. W uj ęciu tym w roku 1995 wody podziemne miały klas ę III, a w roku 1996 i 1999 klas ę Ib, co oznacza znaczn ą popraw ę jako ści. W Ciosa ńcu i Podgajach zlokalizowane s ą uj ęcia studzienne obj ęte monitoringiem regional- nym (Muter i in., 1997; Pułyk, Tybiszewska, 1999). Na mapie zaznaczono uj ęcia wód czwartorz ędowych w Borucinie, Podgajach, Pniewach, Jastrowiu-Wybudowaniach, Jastrowiu, Ra-

19 dawnicy, Ptuszy, Tarnówce i Pomiarkach oraz mioce ńskich w Górznej, Nowym Dworze, Osówce, Nowinach, Bartoszkowie i Pieczynku.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Jastrowie zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ęt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperatu- rze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar-

20 tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęż eń w ści w ci ętnych (me- (median) w glebach glebie lub ziemi (Rozporz ądzenie glebach dian) w glebach obszarów niezabudowa- Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- na arku- na arkuszu 237- nych Polski 4) śnia 2002 r.) szu 237- Jastrowie N=6522 Metale Jastrowie N=8 N=8 Frakcja ziarnowa <2 mm Grupa B Frakcja ziarnowa <1mm Grupa C 3) Mineralizacja – woda kró- 2) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) lewska Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 9-38 20 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-7 3,5 4 Zn Cynk 100 300 1000 11-70 25,5 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 1,5 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-8 3,5 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-4 2,5 3 Pb Ołów 50 100 600 7-30 10,5 12 <0,05- Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 0,10 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 237-Jastrowie 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego po- Cd Kadm 8 ziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro że- Co Kobalt 8 nia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 8 tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wy- ą Hg Rt ęć 8 ł czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieu żytki, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru a tak że grunty zabudowane i zurbanizowane z wył ącze- arkusza 237-Jastrowie do poszczególnych grup zaniem terenów przemysłowych, u żytków kopalnych oraz nieczyszcze ń (ilo ść próbek) terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

21 Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści wszystkich badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni ższe od warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne u żytkowanie. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Rozporz ądzenie Zaleskie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* (2002 r.) Arsen (As) 30 17 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 12 Nikiel (Ni) 75 42 6 7 Ołów (Pb) 200 91 11 24 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,066 Rubryka 2: * Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony Rubryka 3: ** zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994.

Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywa- nych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

22 W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów jeziornych pobierane s ą z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w pla- zmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu pró- bek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Zaleskiego. Osady tego jeziora charakteryzuj ą si ę zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych metali takich jak arsen, chrom, cynk, kadm, nikiel i rt ęć zbli żonymi do tła geochemicznego i nieznacznie podwy ższonymi zawarto ściami ołowiu, miedzi i rt ęci, s ą to jednak zawarto ści, przy których nie obserwuje si ę ujemnego oddziaływania na organizmy wodne. W osadach jeziora nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stęż eń szkodliwych składników według rozporz ądzenia MŚ z dnia 16 kwietnia 2002 r.. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

23 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 20 do około 40 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 15 do około 48 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej około 25 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Jastrowie buduj ą utwory o generalnie niskich warto ściach promieniowania gamma. Są to przede wszystkim plejstoce ńskie gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. W dolinach rzek wyst ępuj ą holoce ńskie piaski i żwiry rzeczne, a lokalnie torfy. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od około 0,25 do 6,0 kBq/m 2 wzdłu ż profilu zachodniego, a wzdłu ż profilu wschodniego - od około 0, 5 do około 3,5 kBq/m 2.

24 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 237W PROFIL ZACHODNI 237E PROFIL WSCHODNI

(na osi rz osi (na Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5929666

ę 5929694 dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5925701 5926741 m m 5921751 5923747

5917506 5919829

5913798 5914590 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 25

iotwórczymi na obszarze arkusza Jastrowie Jastrowie arkusza obszarze na iotwórczymi

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5931811 5928731 5929694

5925701 5926741 m 5922493 m 5923747 5919505 5919829 5916668 5913798 5914590 0 1 2 3 4 5 6 7 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 kBq/m 2 kBq/m 2

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. 01. 62. 628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo żliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró żnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu żb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo żliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej.

26 Na terenach, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów u żyteczno- ści publicznej, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złó ż). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie: − warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 5), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m, mi ąż szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąż szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni ziemi” i są przedsta-

27 wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier- ce ń, których profile geologiczne (tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni żej stropu pierw- szej warstwy wodonośnej poło żonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Jastrowie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krawiec, 2004). Stopień zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Jastrowie bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: − obszary zwartej zabudowy miasta Jastrowie (siedziby Urz ędu Miasta i Gminy) oraz miejscowo ści gminnej Tarnówka, − obszary specjalnej ochrony NATURA 2000 – siedlisk „Wrzosowiska Bornego Suli- nowa i Okonka” oraz ptaków „Puszcza nad Gwd ą”, − obszary le śne o powierzchni powy żej 100 hektarów, − łąki na glebach pochodzenia organicznego, − tereny źródliskowe, bagienne i podmokłe, − rezerwat przyrody, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Gwdy, Płytnicy, Młynówki, Oski, Czarnej i mniejszych cieków, − strefy do 250 m wokół jezior, − tereny o nachyleniu >10º w zboczach doliny Gwdy i niektórych jej dopływów,

28 − zbocze doliny Młynówki, mi ędzy Podgajami a Jastrowiem silnie rozci ęte dolinkami denudacyjnymi. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni ż 2,5 m p.p.t. Na analizowanym obszarze najlepsze własno ści izolacyjne maj ą czwartorz ędowe gliny zwałowe zlodowace ń północ- nopolskich z fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej, spełniaj ące kryteria zgodne z wymaganiami dla składowania odpadów oboj ętnych. S ą to gliny piaszczyste, barwy żółtobr ązowej i br ązowej z cz ęstymi przewarstwieniami piasków i mułków. Mi ąż szo ść glin tej fazy wynosi zwykle 10- 20 m (Cincio, Gizler, Chachaj, Nowak, Szałajdewicz, 2001). Obszary wyznaczone w cz ęś ci północno-zachodniej, na terenie gmin Jastrowie i Okonek, znajduj ą si ę na terenie falistej wysoczyzny morenowej le żą cej na wysoko ści 130- 145 m n.p.m. Obszary wyznaczone w cz ęś ci wschodniej i południowo-wschodniej na terenie gmin Złotów i Tarnówka równie ż znajduj ą si ę na falistej wysoczy źnie morenowej. Po- wierzchnia wysoczyznowa porozcinana jest rynnami lodowcowymi, z jeziorami i licznymi ciekami. Cz ęść centraln ą i zachodni ą zajmuje sandrowa dolina Gwdy, która wcina si ę w wysoczyzn ę morenow ą na gł ęboko ść około 30-50 m. Wyznaczone obszary maj ą du że powierzchnie i znajduj ą si ę przy drogach dojazdowych. Stwarza to korzystne warunki dla ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów. Na analizowanym obszarze ograniczenia warunkowe dla składowania odpadów stano- wiły: − zwarta zabudowa Jastrowia i Tarnówki, − udokumentowane zło ża kruszyw naturalnych, − obszar chronionego krajobrazu Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy, − strefa wysokiej ochrony wód głównego zbiornika wód podziemnych nr 126. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych W otworze odwierconym w Borucinie pod 9,0 m nadkładem piaszczysto-gliniastym nawiercono 7,0 m warstw ę iłów czwartorz ędowych. Po wykonaniu dodatkowych bada ń po- twierdzaj ących wyst ępowanie iłów i ich ewentualne rozprzestrzenienie oraz zbadaniu wła ści-

29 wo ści izolacyjnych miejsce to mo że okaza ć si ę korzystne dla posadowienia składowisk odpa- dów komunalnych. W świetle rozpoznania budowy geologicznej obszarów, w których stwierdzono du żą mi ąż szo ść glin zwałowych (>40 m) lub obecno ść iłów bezpo średnio pod glinami (otwór 5 w Kamieniu – pod 55 metrow ą warstw ą gliny udokumentowano 20 m iłów neoge ńskich oraz otwór 9 w Nowym Dworze – pod 76 metrow ą warstw ą gliny wyst ępuj ą iły o mi ąż szo ści około 60 m) mog ą stanowi ć odpowiednie rejony do ewentualnej lokalizacji składowisk odpa- dów komunalnych, po wykonaniu szczegółowego rozpoznania geologiczno-in żynierskiego i określeniu rzeczywistych warto ści współczynnika filtracji. Na zachód od Jastrowia, w pobli żu bazy paliw (Naftobaza PN) znajduje si ę wysypisko odpadów komunalnych dla miasta i gminy Jastrowie. Jest to cz ęść dawnego wyrobiska zło ża „Jastrowie VII–VIII”. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najlepsze warunki geologiczne wyst ępuj ą w cz ęś ci wschodniej (w okolicach Kamienia, Franciszkowa, Nowin, Barciszkowa), gdzie gliny zlodowace ń północnopolskich zalegaj ą bezpo średnio na glinach zlodowace ń środkowopolskich lub iłach neoge ńskich tworz ąc dobry pakiet izolacyjny o mi ąż szo ści dochodz ącej od 40 do około 90 m, a w miejscowo ści Nowy Dwór a ż do 140 m. W obr ębie tej warstwy izolacyjnej wyst ępuj ą przewarstwienia i soczewki utworów piaszczysto-żwirowych o niedu żych grubo ściach (do 2 m), nie s ą one jednak za- wodnione. Znaczna cz ęść analizowanego terenu znajduje si ę w zasi ęgu dwóch głównych zbiorni- ków wód podziemnych: trzeciorz ędowego subzbiornika Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie nr 127 (cz ęść południowo-wschodnia) i czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy Zbiornik Szczecinek nr 126 (cz ęść północno-zachodnia). Główny u żytkowy poziom wodono śny znajduje si ę w mi ędzymorenowych poziomach czwartorz ędu, najcz ęś ciej na gł ęboko ści 30-50 m. Wody podziemne pi ętra trzeciorz ędowego o znaczeniu u żytkowym wyst ępuj ą w osadach miocenu na wschód od doliny Gwdy. Wskazane obszary o najkorzystniejszej sytuacji geologicznej znajduj ą si ę w strefie o bardzo niskim stopniu zagro żenia wód mioce ńskiego poziomu u żytkowego. Pozostałe obszary predysponowane do lokalizacji składowisk zostały wyznaczone w rejonach o niskim i bardzo niskim stopniu zagro żenia u żytkowych poziomów czwartorz ędowych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W obr ębie obszarów predysponowanych do ewentualnej lokalizacji składowisk odpa- dów wyznaczonych na terenie gminy Jastrowie znajdują si ę trzy udokumentowane zło ża kru-

30 szyw naturalnych: „Jastrowie”, „Jastrowie II”, „Jastrowie VII–VIII”. Eksploatacji zło ża „Ja- strowie” zaniechano, zło że „Jastrowie II” było eksploatowane w przeszło ści, obecnie wyrobisko stanowi teren Przedsi ębiorstwa Produkcji Betonów „Jastrobet”. Kopaliny piaszczysto-żwirowe udokumentowane w tych zło żach wyst ępuj ą w formie gniazd w obr ębie glin zwałowych moreny czołowej. Nadkład grubo ści 1,5-7,2 m stanowi ą gleba i gliny zwałowe, piaszczyste z przerostami piaszczystymi. W sp ągu serii zło żowej wyst ępuj ą gliny piaszczyste i piaski drobno- i średnioziarniste. S ą to zło ża suche. W wyrobiskach poeksploatacyjnych zło ża „Jastrowie” i w wyrobisku, które pozostanie po całkowitym zako ńczeniu eksploatacji zło ża „Jastrowie VII-VIII”, po wykonaniu odpowiednich bada ń geologiczno-in żynierskich i zabezpieczeniu podło ża i ścian bocznych mo że zaistnie ć mo żliwo ść składowania odpadów. Koło Nowych Podgajów, Łopienka i Zalesia znajduj ą si ę wyrobiska po lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych, cz ęsto słu żą ce jako nielegalne wysypiska odpadów komunalnych. Miejsca te, po wykonaniu odpowiednich bada ń geologiczno-in żynierskich i odpowiednim zabezpieczeniu podło ża i ścian bocznych mog ą by ć równie ż rozpatrywane pod k ątem składo- wania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

31 Na obszarze obj ętym arkuszem Jastrowie wytypowano obszary predysponowane pod ewentualne składowanie odpadów oboj ętnych. Własno ści izolacyjne spełniaj ące przyj ęte kryteria maj ą czwartorz ędowe gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich, fazy pozna ńsko- dobrzy ńskiej. Ich mi ąż szo ść wynosi zwykle 10-20 m. Wyznaczone obszary, predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów znajduj ą si ę na terenie gmin Jastrowie i Okonek w cz ęś ci północno-zachodniej oraz w cz ęś ci wschodniej i południowo-wschodniej na terenie gmin Złotów i Tarnówka. Rejon Borucina, gdzie pod 9,0 m nadkładem zalega 7,0 m warstwa iłów, po wykonaniu dodatkowych bada ń ustalaj ących zaleganie i wła ściwo ści izolacyjne wyst ępuj ących iłów mo że okaza ć si ę przydatny dla skła- dowania odpadów komunalnych. Po wykonaniu dodatkowych bada ń geologicznych mo że zaistnie ć mo żliwo ść zlokali- zowania składowiska odpadów komunalnych w okolicach miejscowo ści Kamie ń i Nowy Dwór, gdzie warstwa izolacyjna zło żona z glin zwałowych i iłów neoge ńskich osi ąga bardzo du żą mi ąższo ść 80-140 m. Omawiany teren jest dobrze rozpoznany wiertniczo. Przy wyznaczaniu obszarów wykorzystano profile 19 otworów. Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w rejonie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów Gł ęboko ść do zwiercia- dła wody podziemnej Profil geologiczny Nr otworu Mi ąższo ść wyst ępuj ącego pod war- Archiwum na mapie warstwy stw ą izolacyjn ą [m p.p.t.] i nr otworu dokumen- izolacyjnej strop tacyjnej Litologia [m] zwierciadło zwierciadło warstwy i wiek warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta 2,5 glina zwałowa 5,0 glina, otoczaki 8,0 glina 10,0 glina, żwir 24,0 glina zwałowa 45,5 29,0 BH 46,0 piasek średnioziarnisty, ił 1 2370039 49,5 glina zwałowa 70,0 ił 86,0 piasek drobnoziarnisty 91,0 glina zwałowa 101,0 piasek średnioziarnisty 101,0 103,0 piasek z otoczakami ró żno- ziarnisty, żwir gliniasty 109,5 otoczaki Q

32 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 39,6 0,5 glina zawałowa 35,5 BH 2 36,0 piasek drobnoziarnisty 39,6 2370051 39,0 piasek średnioziarnisty 49,0 glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,2 glina piaszczysta 1,8 BH 2,0 piasek drobnoziarnisty 3 2370091 4,0 glina piaszczysta 14,0 piasek drobnoziarnisty 14,0 9,9 20,0 piasek drobnoziarnisty Q 0,0 gleba 0,3 glina zwałowa Q 19,0 BH 55,0 69,7 4 ił Ng 2370079 70,0 piasek ró żnoziarnisty, żwir 70,0 71,0 glina zwałowa, otoczaki 77,5 ił 0,0 gleba 0,2 glina zwałowa 18,3 BH 5 39,0 otoczaki 38,8 39,0 2370071 41,0 piasek drobnoziarnisty 48,0 muły Q 0,0 gleba 0,2 glina zwałowa, otoczaki 9,6 9,8 glina zwałowa, otoczaki BH 6 38,0 glina ; piasek 44,8 2370067 45,0 otoczaki 45,0 piasek z otoczakami ró żno- 51,0 ziarnisty; żwir Q 0,0 gleba 0,5 glina 26,5 27,0 otoczaki 22,0 29,5 glina zwałowa 38,0 muły 53,0 glina zwałowa BH 7 62,0 muły 2370106 80,0 ił Q 85,0 pył Ng 88,0 węgiel brunatny 95,0 węgiel brunatny, pył 98,0 piasek drobnoziarnisty 98,0 114,0 piasek drobnoziarnisty 0,0 gleba 0,9 glina zwałowa BH 3,5 piasek gliniasty 8 2370076 4,0 glina, otoczaki Q 20,0 80,0 ił pstry Ng 139,1 140,0 piasek drobnoziarnisty 140,0 0,0 gleba BH 0,3 glina zwałowa 53,7 54,0 14,5 9 2370056 54,0 piasek drobnoziarnisty 60,0 ił Q 0,0 gleba 0,2 glina, otoczaki 18,1 8,0 BH 10 18,3 żwir, otoczaki 18,3 2370027 19,1 glina zwałowa 30,0 glina zwałowa Q

33 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,6 glina piaszczysta 17,9 18,5 otoczaki, piasek 13,2 19,8 glina zwałowa BH 11 21,5 otoczaki, piasek gliniasty 2370052 22,4 glina zwałowa, otoczaki 28,7 żwir 28,7 32,0 piasek średnioziarnisty 33,9 glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,3 glina, piasek BH 7,0 glina zwałowa, otoczaki 18,7 12 2370090 19,0 piasek gliniasty, żwir 24,0 żwir, otoczaki 26,0 piasek ró żnoziarnisty Q 0,0 gleba 0,5 glina zwałowa 40,5 25,0 41,0 muły BH 13 42,0 piasek drobnoziarnisty, pył 42,0 2370018 43,5 glina, piasek 45,0 piasek drobnoziarnisty 54,0 glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,4 glina zwałowa, otoczaki 34,6 5,2 BH 14 35,0 muły 35,0 2370048 36,0 piasek średnioziarnisty 40,0 muły Q 0,0 glina piaszczysta 1,8 margle, piasek 1,8 BH 13,5 margle, ił 9,0 15 2370115 20,8 piasek drobnoziarnisty, glina 20,8 23,8 piasek ró żnoziarnisty Q 30,0 margle Ng 0,0 gleba 0,4 glina zwałowa 14,6 15,0 żwir 15,6 glina zwałowa Q 24,9 BH 16 55,0 ił pstry Ng 74,4 2370110 90,0 piasek drobnoziarnisty 93,0 muły 95,0 piasek drobnoziarnisty 95,0 100,5 muły 0,0 gleba 0,3 glina zwałowa 5,1 BH 17 5,4 piasek pylasty 5,4 3,0 2370028 5,8 glina zwałowa, otoczaki 33,5 piasek gruboziarnisty Q 0,0 glina piaszczysta 2,5 2,5 piasek gliniasty BH 18 3,0 margle 2370113 6,8 margle, ił 7,0 13,8 piasek gruboziarnisty Q 13,8

Obja śnienia: BH-Bank HYDRO Q –czwartorz ęd, Ng – neogen

34 Suche, rozległe wyrobiska poeksploatacyjne zło ża „Jastrowie” i zło ża „Jastrowie VII- VIII”, po zako ńczeniu eksploatacji mog ą by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów po wykonaniu sztucznej bariery ochronnej dna i ścian obiektu.

X. Warunki podło ża budowlanego

Na obszarze arkusza Jastrowie ocen ę warunków geologiczno-in żynierskich podło ża przedstawiono z pomini ęciem obszarów: złó ż kopalin, rezerwatów przyrody, lasów, zieleni urz ądzonej, u żytków rolnych na glebach klas I-IV a, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz zwartej zabudowy miejskiej Jastrowia. Korzystne warunki geologiczno-in żynierskie wyst ępuj ą na gruntach spoistych – pół- zwartych i twardoplastycznych glinach, niespoistych – średniozag ęszczonych piaskach, lokalnie żwirach, gdzie gł ęboko ść do zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t., a nachylenie stoków nie przekracza 12%. Małoskonsolidowane grunty spoiste – półzwarte i twardoplastyczne gliny zlodowace ń północnopolskich wyst ępuj ą w północno-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, na wy żej poło żonych i płaskich powierzchniach wysoczyznowych. Na północny za- chód i północ od Jastrowia oraz w rejonie Bielawy, Górznej, Osówki, Zalesia i Tarnówki wyst ępuj ą grunty piaszczyste, niespoiste: średnio zag ęszczone i zag ęszczone. Niekorzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na obszarach, gdzie zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści do 2 m p.p.t., to znaczy głównie w dolinach rzecznych oraz bezodpływowych kotlinkach bezładnie rozrzuconych na wysoczy źnie polodowcowej. Obni żenia te wypełnione s ą zazwyczaj słabono śnymi gruntami –torfami i namułami torfia- stymi oraz lu źnymi piaskami. Lokalnie niekorzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na stromych zboczach niektórych wzniesie ń o du żym nachyleniu stoków (powy żej 12%), np. w rejonie Jastrowia oraz strome skarpy doliny Gwdy. Wzdłu ż kraw ędzi skarp doliny Gwdy oraz wokół brzegów Jeziora Zaleskiego znajduj ą si ę obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-in żynierskich, zwi ązane z potencjalny- mi, nierozpoznanymi dotychczas zagro żeniami geodynamicznymi (osuwiska, spełzywanie). Na północny zachód od Jastrowia, w strefie moren czołowych mo żna si ę spodziewa ć zaburze ń glacitektonicznych. W takich sytuacjach przed przyst ąpieniem do budowy nale ży wykonywa ć dokumentacje geologiczno-in żynierskie.

35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Jastrowie gleby chronione zajmuj ą niezbyt du że powierzchnie w północno-zachodniej i południowo-wschodniej jego cz ęś ci. Ponadto w ąskie pasy gleb pochodzenia organicznego ci ągn ą si ę wzdłu ż dolin rzecznych. Szerok ą dolin ę Gwdy, o przebiegu północny wschód – południowy zachód oraz wznie- sienia morenowe w zachodniej cz ęś ci arkusza Jastrowie zajmuj ą obszary le śne, które ł ącznie zajmuj ą około 50% powierzchni obszaru arkusza. W wi ększo ści s ą to bory sosnowe świe że (z nieznaczn ą domieszk ą brzozy, d ębu i buka), lokalnie lasy ł ęgowe. We wschodniej cz ęś ci arkusza (gmina Złotów) wyst ępuj ą niewielkie obszary lasów bukowo-sosnowych. Obszary le śne wzdłu ż doliny Gwdy obejmuje obszar chronionego krajobrazu Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy, utworzony w 1998 r. na powierzchni 93 910 ha. Jego celem jest zachowanie na stosunkowo du żych obszarach rozległej doliny rzecznej walorów przyrodni- czo-krajobrazowych dla potrzeb społecznych, a zwłaszcza turystyki i wypoczynku. W jego granicach chronione s ą niezwykłe na Pomorzu krajobrazy rozległych lasów suboceanicznego boru sosnowego Równiny Wałeckiej, z unikalnymi zespołami ro ślinno ści bagiennej. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa rezerwaty przyrody dziewi ęć pomników przyrody oraz cztery u żytki ekologiczne (tabela 7). Na północny wschód od Jastrowia, w dolinie Młynówki, znajduje si ę rezerwat torfowiskowy (florystyczno-bagienny) „Kozie Brody” utworzony w 1965 roku. Obejmuje torfowisko niskie o charakterze źródliskowym, na którym wyst ępuje relikt lodowcowy – brzoza niska. Stanowisko jest silnie opanowane przez brzoz ę omszon ą, wierzby krzewiaste i buczyn ę po- spolit ą. Stwierdzono tu wyst ępowanie kilku gatunków storczyków. Na wschód od Górznej poło żony jest utworzony w 1998 roku rezerwat krajobrazowy „Uroczysko Jary”. Obejmuje on fragment krajobrazu Pojezierza Kraje ńskiego charakteryzuj ą- cy si ę wyj ątkow ą zmienno ścią siedlisk i zbiorowisk ro ślinnych – ro ślin le śnych, zaro ślowych, łąkowych i torfowiskowych, poło żonych w rynnie polodowcowej i na dnie jarów. Na obszarze trzech jezior wyst ępuj ą zbiorowiska szuwarów nadwodnych i ro ślinno ść podwodno- nadwodna. Flora składa si ę z 193 gatunków ro ślin naczyniowych i 48 gatunków mszaków. Najwi ększe skupisko pomników przyrody (aleje i grupy drzew: grabów, buków i d ę- bów) znajduje si ę na terenie prywatnej posiadło ści w miejscowo ści Ptusza (gmina Tarnówka), w dawnym parku podworskim.

36 Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u żytków ekologicznych Nr obiek Forma Gmina Rok Rodzaj obiekt tu na Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Jastrowie T – „Kozie Brody” 1 R 1965 Jastrowie złotowski (0,72) Jastrowie K – „Uroczysko Jary” 2 R 1998 Górzna złotowski (86,0) Jastrowie 3 P 1998 Pż – d ąb bezszypułkowy Górzna złotowski Jastrowie 4 P 1994 Pż – lipa drobnolistna Górzna złotowski Tarnówka 5 P 1996 Pż – buk zwyczajny (5 szt.) * Ptusza złotowski Tarnówka 6 P 1997 Pż – wi ąz polny (3 szt.) * Ptusza złotowski Tarnówka 7 P 1997 Pż – grab pospolity (17 szt.) * Ptusza złotowski Tarnówka P – d ąb szypułkowy (5 szt.), 8 P 1997 ż Ptusza złotowski grab pospolity (3 szt.) * Tarnówka 9 P 1997 Pż – d ąb szypułkowy (8 szt.) * Ptusza złotowski Tarnówka 10 P 1997 Pż – buk zwyczajny (5 szt.) * Ptusza złotowski Tarnówka 11 P b.d. Pż – jawor Tarnówka złotowski Nadl. Jastrowie, Jastrowie 12 U 1994 zadrzewienia (2,93) obr ęb Jastrowie, złotowski oddz 11b Nadl. Jastrowie, Jastrowie 13 U 1999 zadrzewienia – teren bagnisty (0,96) obr ęb Jastrowie, złotowski oddz 140l Nadl. Jastrowie, Jastrowie Dolina Samborki – ł ąki nadrzeczne 14 U obr ęb Jastrowie, 1994 oddz. 189Ah y, złotowski (21,50) ** 214d, 215b, c, g Nadl. Jastrowie, Jastrowie Dolina Płytnicy – ł ąki nadrzeczne 15 U obr ęb Jastrowie, 1994 oddz. 267p, s, t, x, złotowski (10,21) ** 268a, h, i, j Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u żytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy, K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: P ż – żywej, * – na mapie zaznaczone jednym symbolem ze wzgl ędu na mały obszar wyst ępowania, ** – cz ęść u żytku ekologicznego znajduje si ę na obszarze s ąsiedniego arkusza

Pozostałe parki podworskie zlokalizowane s ą w miejscowo ściach: Radawnica, Nowy Dwór i Bartoszkowo. Użytki ekologiczne s ą na ogół niewielkie, za wyj ątkiem dwóch, które cz ęś ciowo znajduj ą si ę na obszarze s ąsiedniego arkusza Szwecja.

37 Są to zakrzewienia i zadrzewienia śródpolne oraz ł ąki nadrzeczne, cz ęsto podmokłe, które jednocze śnie stanowi ą ostoje zwierzyny, ptaków oraz cenne urozmaicenie krajobrazu. Na obszarze arkusza Jastrowie wyst ępuj ą obszary ochrony Natura 2000 proponowane przez organizacje pozarz ądowe: zwi ązany z dyrektyw ą siedliskow ą „Wrzosowiska Bornego- Sulinowa i Okonka” oraz zwi ązany z dyrektyw ą ptasi ą „Puszcza nad Gwd ą”. Pierwszy z tych obszarów wchodzi na obszar s ąsiednich arkuszy: Okonek (199), Nadarzyce (235) i Szwecja (236), a drugi arkuszy: Nadarzyce (235), Szwecja (236), Stara Łubianka (274), Krajenka (275) i Śmiłowo (314). Wzdłu ż doliny Gwdy, z południowego-zachodu na północny-wschód, biegnie korytarz ekologiczny Gwdy o znaczeniu krajowym (fig. 5).

Fig. 5 Poło żenie arkusza Jastrowie na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – krajowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 5K – Gwdy; 2 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 5m – Pojezierza Szczecineckiego, 13m – Pradoliny Noteci; 3 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 15k – Piławy; 4 – wi ększe jeziora.

38 XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Jastrowie jest do ść ubogi w stanowiska archeologiczne i zabytki kultury z powodu du żej ilo ści lasów, zwłaszcza w jego centralnej cz ęś ci, i niezbyt du żej g ęsto ści za- ludnienia, zarówno obecnie, jak i w przeszło ści. W kilku miejscach, przede wszystkim na obszarach bezle śnych, znaleziono zabytki archeologiczne z ró żnych okresów, pocz ąwszy od kultury łu życko-pomorskiej do czasów pó źno średniowiecznych. Na mapie zaznaczono tylko te stanowiska, które figuruj ą w rejestrze zabytków chronionych. S ą to: grodzisko wy żynne, wczesno średniowieczne, poło żone przy linii kolejowej, 2 km na północ od Jastrowia, bardzo zniszczone, wczesno średniowieczne grodzisko w Górznie oraz niedawno odkryte grodzisko nad Jeziorem Zaleskim. Jedyne miasteczko na obszarze arkusza – Jastrowie ma zachowany układ architekto- niczny dawnej wsi – owalnicy, z rynkiem b ędącym rozszerzeniem ulicy. Przy rynku stoi stary ratusz, tzw. „Kamienny Dwór” przy ul. Wojska Polskiego 11, a obok niego dom szachulcowy, z połowy XVIII wieku. Po drugiej stronie ulicy znajduje si ę barokowy ko ściół, a przy drodze do Sypniewa – cmentarz żydowski. Poza Jastrowiem znajduje si ę 8 ko ściołów, z których najciekawsze, to: ko ściół filialny p.w. św. Małgorzaty w Kamieniu, szachulcowy, z 1803 roku, ko ściół filialny p.w. Naj św. Serca Jezusa w Piecewie, szachulcowo-drewniany z 1800 roku, z rze źbionym ołtarzem głów- nym o charakterze ludowym, drewniana wie ża pochodzi prawdopodobnie z około 1664 r., szachulcowy ko ściół poewangelicki z 1773 r., obecnie parafialny p.w. Nawiedzenia NMP w Tarnówce, z barokow ą wie żą , ołtarzem i ambon ą oraz kaplica p.w. św. Rodziny w Osówce, szachulcowa z 1789, wie ża nakryta jest barokowym hełmem. W miejscowo ściach Jastrowie, Piecewo, Osówka i Tarnówka znajdują si ę nieczynne cmentarze ewangelicko-augsburskie, na ogół z bardzo źle zachowanymi nagrobkami z XIX- XX wieku. Wśród zabytków architektury świeckiej na uwag ę zasługuj ą: dwór murowany w Borucinie z 1889 roku oraz neoklasycystyczny pałac z XIX wieku w Radawnicy, gdzie obecnie mie ści si ę Uniwersytet Ludowy. Ponadto na mapie zaznaczono miejsca pami ęci narodowej upami ętniaj ące walki w 1945 r. S ą to pomniki w Podgajach, Jastrowiu, nad Gwd ą przy drodze ze Złotowa do Ja- strowia oraz Tarnówce. W Podgajach mie ści si ę Izba Pami ęci po świ ęcona jednej z najci ęż- szych bitew stoczonych w tzw. „pasie przesłaniania” Wału Pomorskiego.

39 XIII. Podsumowanie

Cały obszar arkusza Jastrowie le ży w powiecie Złotów w województwie wielkopolskim. Pod wzgl ędem geograficznym nale ży do Pojezierza Szczecineckiego i Równiny Wałec- kiej oraz, oddzielonego dolin ą Gwdy, Pojezierza Kraje ńskiego. Powierzchnia terenu jest bardzo urozmaicona. Wysoczyzny zbudowane s ą z glin polodowcowych z licznymi zagł ębienia- mi wytopiskowymi, wypełnionymi osadami jeziornymi i bagienno-torfowymi. Dominuj ącym elementem morfologii terenu jest gł ęboko wci ęta dolina Gwdy, wysłana osadami piaszczysto- żwirowymi. Na obszarze arkusza znajduje si ę siedem udokumentowanych złó ż kruszywa naturalnego – cztery zło ża piasków i żwirów oraz trzy zło ża piasków. Aktualnie eksploatowane jest jedno – zło że „Jastrowie VII-VIII”. Poza licznymi wyst ąpieniami torfów istniej ą niewielkie szanse na udokumentowanie nowych złó ż, o czym świadcz ą negatywne wyniki wielu prac geologiczno-poszukiwawczych. Prawie połow ę powierzchni omawianego obszaru zajmuj ą lasy. Du że obszary zajmuj ą grunty orne na glebach o stosunkowo niskiej bonitacji (IV i V klasa). Obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa wyst ępuj ą w pobli żu istniej ących miejscowo ści. Liczne rzeki i jeziora maj ą niestety wody III klasy czysto ści lub pozaklasowe. Na opisywanym terenie nie wyst ępuj ą braki w zaopatrzeniu w wod ę. Jastrowie jest jedynym miastem, które skupia powa żną cz ęść przemysłu, handlu i usług. Wschodnia cz ęść obszaru znajduje si ę w obr ębie wpływów miasta powiatowego Złotowa, le żą cego tu ż za granic ą arkusza. Ze wzgl ędu na mał ą ilo ść miejscowo ści, obszar ten jest niezbyt zasobny w zabytki kultury materialnej, natomiast bogaty w cenne obiekty przyrodnicze. Centraln ą cz ęść obejmuje obszar chronionego krajobrazu Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy. Istniej ą tu dwa rezerwaty przyrody „Kozie Brody” i „Uroczysko Jary”, dziewi ęć pomników przyrody o żywionej oraz cztery u żytki ekologiczne. Ze wzgl ędu na warunki naturalne omawiany obszar ma wysokie walory dla rozwoju re- kreacji i turystyki. Jest to teren bardzo urozmaicony i malowniczy. Przebiegaj ą t ędy lokalne szlaki kajakowe, rowerowe i piesze.

40 XIV. Literatura

CHUCHRO S., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 (z rozpoznaniem ja-

ko ści kopaliny w kat. C 1) zło ża kruszywa naturalnego – piaskowego „Górzna”. Cen- tralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CHYBIORZ R., HELIASZ Z., LEWANDOWSKI J., ROSA M., 2000 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Jastrowie. Centralne Archiwum Geolo- giczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CINCIO A., GIZLER H., CHACHAJ J., NOWAK J., SZAŁAJDEWICZ J, 2001 – Projekt prac geologicznych dla opracowania szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusze: Szwecja, Jastrowie, Złotów.

FALKOWSKA M., 1959 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych przeprowadzonych w rejonie kopalni Cegielni Ptusza w Tarnówce. Centralne Archiwum Geo- logiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

FLISOWSKA E., 1967 – Orzeczenie z bada ń geologiczno-zwiadowczych wykonanych w rejonie Jastrowia w 1966 r. w ramach prac bud żetowych. Centralne Archiwum Geolo- giczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

FRANKOWSKA M., GAWRO ŃSKI J., 1983 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło żami kruszywa naturalnego w województwie pilskim. Arch. PG „Proxima” we Wrocła- wiu.

GÓRNA B., PRZYSŁUP S., 1982 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego w poszukiwaniu złó ż kredy jeziornej w rejonie Wałcza. Arch. PG „Proxima” we Wrocławiu.

HOŁDAKOWSKI M., 1970a – Dokumentacja torfowisk „Górzna” (badania wst ępne). Arch. In- stytutu Melioracji i U żytków Zielonych Falenty, Raszyn.

HOŁDAKOWSKI M., 1970b – Dokumentacja torfowisk „Jastrowie” (badania wst ępne). Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych Falenty, Raszyn.

HOŁDAKOWSKI M., 1970c – Dokumentacja torfowisk „Osówka” (badania wst ępne). Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych Falenty, Raszyn.

HOŁDAKOWSKI M., 1970d – Dokumentacja torfowisk „Pieczyn” (badania wst ępne). Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych Falenty, Raszyn.

HOŁDAKOWSKI M., 1970e – Dokumentacja torfowisk „Radawnica” (badania wst ępne). Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych Falenty, Raszyn. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 : 50 000 – 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

41 JĘDRZEJEWSKA W., 1972 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B „Jastrowie”. Centralne Archiwum Geolo- giczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JONAK Z., 1967 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych wykonanych w rejonie Koszalina w 1967 r. w ramach prac bud żetowych. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KINAS R., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło ża kruszywa naturalnego „Podgaje”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Wydaw- nictwo IHiGI, AGH, Kraków.

KOŁODZIEJ L, MIKOŁAJCZAK M., SZEREMIETIEW M., 1998 – Stan czysto ści jezior w woje- wództwie pilskim na podstawie bada ń monitoringowych w latach 1992-1997. Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Pile. Biblioteka Monitoringu Środowi- ska, Piła.

KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

KRAWIEC A., 2005a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Jastrowie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KRAWIEC A., 2005b – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Jastrowie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guide- lines.

MAKSIAK S., MRÓZ W., 1974a – Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Szczecinek, wyd. A – Mapa utworów powierzchniowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

MAKSIAK S., MRÓZ W., 1974b – Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Szczecinek, wyd. B – Mapa bez utworów czwartorz ędowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

MAKSIAK S., MRÓZ W., NOSEK M., 1978 – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Szczecinek. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

42 MIKOŁAJCZAK M., 1997 – Raport o stanie środowiska w województwie pilskim w latach 1995-1996. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Pile.

MUTER K,. RODZOCH A., TREICHEL W., SAMORAJ R., 1997 – Projekt monitoringu regionalne- go jako ści zwykłych wód podziemnych na obszarze woj. pilskiego. Arch. Wielko- polskiego Urz ędu Wojewódzkiego Oddział Zamiejscowy w Pile.

NIEDZIELSKI A., BAJOREK J., 1969 – Orzeczenie geologiczne z bada ń przeprowadzonych w rejonie Szczecinek – Człuchów w celu udokumentowania złó ż surowców ilastych do produkcji ceramiki budowlanej. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Pol- sce. Instytut Melioracji i Upraw zielonych. Falenty.

PRZENIOSŁO S., 2004 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2003. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PUŁYK M. (red.), 2001 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2000. Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Pozna ń.

PUŁYK M., TYBISZEWSKA E. (red.), 1999 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w latach 1997-1998. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Bi- blioteka Monitoringu Środowiska. Pozna ń.

PUŁYK M., TYBISZEWSKA E. (red.), 2004 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Pozna ń.

RASZKOWSKI M., 1965 – Dokumentacja geologiczna w kat. B+C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Jastrowie II”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359.

RÜHLE R. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. IG Warszawa.

SILIWO ŃCZUK Z., 1986 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego piasków „Tarnów- ka”. Arch. Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego Oddział Zamiejscowy w Pile.

43 SILIWO ŃCZUK Z., 1992 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych wyst ąpie ń złó ż kredy jeziornej w rejonie Borucina gm. Okonek. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SOKOŁOWSKA H., 1972 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych wykonanych za kred ą jeziorn ą w rejonie powiatu Złotów, woj. Koszali ńskie. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STEFANIAK K., SOLCZAK E., 1980 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego w

kategorii C 2+C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kategorii B „Jastrowie VII- VIII”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TRAWI ŃSKA M., WAGNER J., 1960 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa mineralnego „Jastrowie”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TURCZYN A., 1981 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó ż kruszywa naturalnego w województwie Pilskim. Arch. PG „Proxima” we Wrocławiu.

WOJTKIEWICZ J., 1967 – Uproszczona dokumentacja geologiczna „Jastrowie VI”. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.