TRADYCJA MAZOWSZA Powiat Kozienicki

TRADYCJA MAZOWSZA powiat kozienicki

Przewodnik subiektywny

Agencja Wydawnicza „Egros” Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki Warszawa 2010

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1 22012-06-12012-06-12 118:25:128:25:12 Autorzy: Danuta Delekta, Krzysztof Zaj¹c

T³umaczenie na jêzyk angielski: Marta W¹sowska

Redaktor serii: Marta Majka-Biskup (MCKiS)

Redakcja: Ma³gorzata i Krzysztof Gucman

Redakcja techniczna: Studio Komar

Zdjêcia: Krzysztof Gucman oraz z archiwum Wydzia³u Promocji i Kultury Starostwa Powiatowego w Kozienicach

Opracowanie graﬁ czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-89986-64-1

ISBN 978-83-60623-74-9

Wydawca Agencja Wydawnicza „Egros” ul. Skar¿yskiego 6 A 02-377 Warszawa tel. 22 823 48 78 fax 22 659 43 14 e-mail: [email protected] www.egros.pol.pl

Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mckis.waw.pl

Wspó³wydawca Starostwo Powiatowe w Kozienicach Wydzia³ Promocji i Kultury ul. J. Kochanowskiego 28 26-900 Kozienice www.kozienicepowiat.pl

2 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2 22012-06-12012-06-12 118:25:188:25:18 Spis treści

Wstêp ...... 5

Po³o¿enie geograﬁ czne ...... 7

Środowisko przyrodnicze ...... 10

Puszcza Kozienicka ...... 12 Bartnictwo i pszczelarstwo ...... 16

Puszcza Stromiecka (Stromecka)...... 19

Wis³a – ¿egluga i transport ...... 21

Dzieje historyczne ...... 25 Dzieje najdawniejsze ...... 25 Średniowiecze ...... 26 Wiek XVII ...... 28 Wiek XVIII ...... 30 Wiek XIX ...... 32 Wiek XX ...... 36

Dziedzictwo kulturowe regionu ...... 41 Twórcy ludowi ...... 41 Wartości niematerialne ...... 45 Folklor ...... 48

Przewodnik subiektywny po powiecie kozienickim ...... 53 Anielin Kêpa ...... 53 Boguszówka ...... 54 Brzeźnica ...... 55 Brzóza ...... 57 Chodków ...... 61 Garbatka-Letnisko ...... 62 G³owaczów ...... 64 Gniewoszów ...... 67 Grabów nad Pilic¹ ...... 70 Kozienice ...... 74 Lipa ...... 80 Magnuszew ...... 81 Mniszew ...... 84 Molendy ...... 88 Oleksów ...... 90 Opactwo ...... 92 Rozniszew ...... 95 Ryczywó³ ...... 98

Powiat kozienicki 3

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3 22012-06-12012-06-12 118:25:188:25:18 Sieciechów ...... 101 Studzianki Pancerne ...... 104 Świer¿e Górne ...... 106 Trzebieñ ...... 108 Wyborów...... 110 Wysokie Ko³o ...... 111 Zajezierze ...... 114 ¯ytkowice ...... 116

Oferta turystyczna i kulturalna ...... 117 Informacja Turystyczna ...... 117 Muzea i kolekcje muzealne ...... 118 Galerie i inne placówki kultury ...... 121 Trasy wycieczkowe ...... 124 Imprezy ...... 133 Gospodarstwa agroturystyczne ...... 137 K¹cik kulinarny ...... 138

Welcome to Kozienice County ...... 145

Illustrations ...... 147

Indeks geograﬁ czny...... 153

Deﬁ nicje ...... 157

Bibliograﬁ a ...... 159

4 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4 22012-06-12012-06-12 118:25:198:25:19 Wstęp

d 2004 r. Mazowieckie Centrum Kultu- wani Czytelniczy bez trudu rozszerz¹ swoj¹ O ry i Sztuki publikuje kolejne tomy z serii wiedzê w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, „Tradycja Mazowsza”. S¹ to monografi czne których tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w biblio- opracowania, w których prezentowane s¹ wa- grafi i. Ksi¹¿ka zawiera te¿ indeks geografi cz- lory historyczne i etnografi czne powiatów wo- ny, a na koñcu Defi nicje – określenia pojêæ jewództwa mazowieckiego. Cel jest ambit- dotycz¹cych dziedzictwa kulturowego; s³owa, ny, a przy tym trudny – nie tylko ze wzglêdu które wymagaj¹ zdefi niowania oznaczamy na liczbê tomów, jak¹ chcemy wydawaæ w ca- w tekście gwiazdk¹ (*). ³ym cyklu, ale przede wszystkim ze wzglêdu W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia na za³o¿enia merytoryczne. określeñ u¿ytych w tytule serii „Tradycja Ma- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, zowsza. Przewodnik subiektywny”. odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w woje- Mówi¹c o tradycji*, trzeba uwzglêdniæ wie- wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy le elementów – wzorce spo³eczne, obyczaje, te¿ publikowania w ramach serii „Tradycja kulturê duchow¹, charakterystyczne wytwo- Mazowsza” dodatkowych okazjonalnych lub ry kultury materialnej – wszystko, co ukszta³- tematycznych tomów, w których bêdziemy towane w przesz³ości, trwa do dziś. Kulty- nawi¹zywaæ do obchodzonych rocznic, przy- wowanie tradycji polega na przekazywaniu pominaæ sylwetki znanych i cenionych osób z pokolenia na pokolenie istotnych dla danej zwi¹zanych poprzez urodzenie lub dzia³al- zbiorowości wartości kulturowych. nośæ z Mazowszem, omawiaæ w sposób prze- Sam tytu³ serii „Tradycja Mazowsza” rów- krojowy lub systematyczny pewne zagadnie- nie¿ traktujemy umownie, trzeba bowiem nia charakterystyczne dla regionu. pamiêtaæ, ¿e granice administracyjne zwy- W publikacjach z serii „Tradycja Mazow- kle nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie sza” Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościow- ukszta³towanymi krainami Polski. W kolej- szych elementów dziedzictwa kulturowego, nych tomach serii prezentowane s¹ powiaty przypomnienie wydarzeñ historycznych, po³o¿one w województwie mazowieckim, uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów które obejmuje – poza Mazowszem – rów- danego obszaru. W ka¿dym tomie zamiesz- nie¿ ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia czamy „Przewodnik subiektywny” – prezen- oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary tacjê miejscowości wybranych przez autora, historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza a tak¿e czêśæ zatytu³owan¹ „Oferta kultu- granicami naszego województwa, np. ziemia ralna i turystyczna” – z propozycjami tras ³om¿yñska. wycieczkowych po powiecie, opisami potraw Podtytu³ serii „Przewodnik subiektyw- regionalnych itp. Równie¿ zagraniczni turyści ny” określa przyjêty przez nas indywidualny powinni byæ usatysfakcjonowani informa- sposób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac cjami w jêzyku angielskim: wyczerpuj¹cym dokumentacyjnych i wydawniczych przewi- streszczeniem z wiedz¹ niezbêdn¹ do pe³nej dywana jest na kilka lat, za³o¿yliśmy wiêc, prezentacji powiatu, ofert¹ kulturaln¹ i tury- ¿e ró¿ni autorzy wyeksponuj¹ inne elementy styczn¹, t³umaczeniem podpisów ilustracji. tradycji. Tê ró¿norodnośæ i subiektywizm opi- Zdajemy sobie sprawê, ¿e nie jesteśmy su w poszczególnych tomach serii traktujemy w stanie omówiæ wszystkich zagadnieñ histo- jako jej dodatkowy walor. rycznych, spo³ecznych i kulturowych, prze- Du¿ym atutem serii jest aktualnośæ danych sz³ości i wspó³czesności regionu oraz dziejów na temat „kondycji tradycji” w danym po- poszczególnych miejscowości. Zaintereso- wiecie. Cykl wydawniczy nie jest d³ugi, wiêc

Powiat kozienicki 5

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5 22012-06-12012-06-12 118:25:198:25:19 obserwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik ne dobra kultury*, nazewnictwo, tradycyjne poznaje ju¿ po kilku miesi¹cach. umiejêtności, gin¹ce zawody. Zadaniem auto- Zamiarem omawianej serii wydawniczej rów jest opisanie tych elementów dziedzictwa jest ukazywanie ró¿norodności i bogactwa kulturowego, które w sposób szczególnie wy- dziedzictwa kulturowego* województwa ma- raźny świadcz¹ o przesz³ości tych ziem i które zowieckiego. By to osi¹gn¹æ, trzeba zaprezen- maj¹ znaczenie dla dzisiejszej świadomości towaæ przesz³ośæ obecn¹ we wspó³czesności, historycznej spo³eczeñstwa. a wiêc przede wszystkim zabytki architektury, zdobnictwo ludowe, pewne niematerial- Wydawca

6 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6 22012-06-12012-06-12 118:25:198:25:19 Położenie geograﬁ czne

1 Mapka powiatu kozienickiego

owiat kozienicki le¿y w wid³ach rzek Pi- z pó³nocy na po³udnie, wzd³u¿ Wis³y, dro- Plicy, która jest naturaln¹ granic¹ z po- ga krajowa Warszawa–Sandomierz–Kraków wiatem grójeckim, i Wis³y, która jest pó³noc- a z zachodu na wschód droga krajowa Toma- no-wschodni¹ granic¹ powiatu, oddzielaj¹c¹ szów Mazowiecki–Bia³obrzegi–Kock. Du¿e go od powiatu garwoliñskiego (województwo znaczenie maj¹ tak¿e drogi wojewódzkie, mazowieckie) oraz ryckiego i pu³awskiego m.in.: nr 737 Radom–Kozienice, nr 738 S³o- (województwo lubelskie). Od po³udnia powiat wiki–Góra Pu³awska, nr 782 stacja kolejowa graniczy z powiatem zwoleñskim, a od zacho- B¹kowiec–B¹kowiec–Garbatka, nr 736 War- du z ziemskim radomskim i bia³obrzeskim. ka–Magnuszew. Przez teren powiatu bieg- Najwa¿niejsze szlaki komunikacyjne ponie linia kolejowa Radom–Dêblin–Pu³awy– wiatu zwi¹zane s¹ z jego nadwiślañskim po- Lublin, a w Zajezierzu w gminie Sieciechów ³o¿eniem. Przez miasto Kozienice, zlokalizo- znajduj¹ siê most drogowy i kolejowy na wane w centralnej czêści powiatu, przebiega Wiśle.

Powiat kozienicki 7

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7 22012-06-12012-06-12 118:25:198:25:19 Powierzchnia powiatu wynosi 917 km2, licz- Dolina Środkowej Wis³y ci¹gnie siê wzd³u¿ ba mieszkañców – 61 268. Administracyjnie ca³ego powiatu, jej szerokośæ wynosi 10–12 km. do powiatu kozienickiego nale¿y jedna gmina Rzeka p³ynie w pobli¿u lewego zbocza doliny, miejsko-wiejska Kozienice, 6 gmin wiejskich: która stanowi granicê denudacyjn¹ Równi- Garbatka-Letnisko, G³owaczów, Gniewoszów, ny Kozienickiej. Wis³a rozlewa siê tu szeroko Grabów nad Pilic¹, Magnuszew, Sieciechów. (miejscami nawet do 1 km), w korycie wystê- Powiat kozienicki zajmuje 12,57% po- puj¹ kêpy i mielizny. Towarzyszy jej szeroki wierzchni subregionu radomskiego i 2,58% zalewowy taras ³¹kowy, chroniony wa³ami województwa mazowieckiego i jest po³o¿ony przeciwpowodziowymi. Po lewej stronie rzeki w jego po³udniowo-wschodniej czêści. Ob- fragmentarycznie wystêpuje piaszczysty taras szar powiatu jest zró¿nicowany pod wzglê- wydmowy. dem ukszta³towania powierzchni terenu. Pod Pozosta³¹ czêśæ powiatu zajmuje Równina wzglêdem ﬁ zyczno-geograﬁ cznym wchodzi Kozienicka, na powierzchni której zalegaj¹ w sk³ad podprowincji Niziny Środkowopol- piaski wydmowe, z pozosta³ościami Puszczy skiej, makroregionu Niziny Środkowomazo- Kozienickiej. Przez środek równiny p³ynie wieckiej, dwóch mezoregionów: Doliny Środ- rzeka Radomka. Wyodrêbniæ mo¿na równie¿ kowej Wis³y i Równiny Kozienickiej. Dolinê Dolnej Pilicy.

2 3

4 5

2 Most na Pilicy stanowi północną granicę powiatu kozienickiego 3 Wisła w okolicach Kępeczek 4 Wierzbowa aleja w Woli Klasztornej 5 Malownicze łąki w Brzustowie

8 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8 22012-06-12012-06-12 118:25:228:25:22 6

7 8

6 Sławczyn – coraz trudniej znaleźć krytą strzechą chatę 7 Bąkowiec – wypas koni 8 Brzustów – kozy

W rzeźbie terenu objêtego granicami powia- liste powierzchnie denudowanych wysoczyzn tu kozienickiego dominuj¹ elementy zwi¹zane morenowych o wysokości do 130 m n.p.m. z dzia³aniem zlodowacenia środkowopolskie- Ponad nimi wznosz¹ siê niewysokie pagór- go. Obszar Nizin Środkowopolskich zwi¹zany ki o z³agodzonych stokach – pojedynczo lub ze zlodowaceniem środkowopolskim zajmuje w zespo³ach. S¹ to przewa¿nie fragmenty sil- przewa¿aj¹c¹ czêśæ powiatu i charakteryzuje nie ju¿ obecnie zniszczonych wzniesieñ mo- siê ³agodn¹ rzeźb¹. S¹ to obszary, w których ren czo³owych otoczone raczej p³ask¹ moren¹ krajobrazie dominuj¹ równinne lub lekko fa- denn¹ z formami glaciﬂ uwialnymi.

Powiat kozienicki 9

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9 22012-06-12012-06-12 118:25:248:25:24 Środowisko przyrodnicze

11 12

9 Wisła w rejonie Kępeczek 10 Rozlane wody Pilicy 11 Rezerwat „Krępiec” – Brzeźniczka 12 Rezerwat „Zagożdżon” 10

rodowisko przyrodnicze powiatu, to prze- w sk³ad Mazowieckiego Zespo³u Parków Kra- Śde wszystkim Puszcza Kozienicka, która jobrazowych z siedzib¹ w Otwocku. ze wzglêdu na swe unikalne, bogate walory na- Drugim du¿ym i wa¿nym terenem objê- tury podlega ochronie. tym ochron¹ jest „Dolina Pilicy i Drzewiczki” Najwiêkszym obszarem chronionym jest o pow. 70 380 ha (dolina Drzewiczki stanowi Kozienicki Park Krajobrazowy (KPK) o powa¿ny naturalny korytarz ekologiczny o zna- wierzchni 26 233,9 ha, którego 7010 ha znaj- czeniu krajowym, ³¹cz¹cy obszary wêz³ów eko- duje siê w granicach powiatu kozienickiego. logicznych o znaczeniu miêdzynarodowym) W celu ochrony przed zniszczeniem oraz z du¿ymi walorami przyrodniczo-krajobrazo- stworzenia warunków dla rozwoju turystyki wymi, cenn¹ roślinności¹ ³¹kow¹ i fragmen- i wypoczynku wokó³ parku utworzono otulinê tami lasów oraz ró¿norodności¹ gatunkow¹ o powierzchni oko³o 36 010 ha. Na terenie par- roślin i zwierz¹t. ku ochron¹ objêto najcenniejsze i najbardziej Piêæ rezerwatów przyrody o ³¹cznej pow. naturalne ekosystemy leśne, czêsto z oko³o 477,71 ha na terenie powiatu to tak¿e obszary 200-letnimi drzewostanami (rezerwaty przy- chronione: rody). W KPK znajduje siê 108 u¿ytków eko- Rezerwat „Zago¿d¿on” – rezerwat leśny, logicznych, na które sk³adaj¹ siê leśne bagna, czêściowy, o pow. 65,67 ha, utworzony w 1962 r. oczka wodne i torfowiska. Ochron¹ pomniko- w celu ochrony naturalnych zbiorowisk leśnych w¹ objêto ³¹cznie 209 obiektów, na które sk³a- (mieszanych) typowych dla Puszczy Kozienic- da siê 597 drzew rosn¹cych pojedynczo, w ale- kiej, takich jak bory jod³owe, gr¹dy i bór mie- jach i w grupach (200–300-letnie dêby) oraz szany wilgotny. Na terenie rezerwatu rośnie d¹b pomniki przyrody nieo¿ywionej. Od 1 stycz- szypu³kowy – oko³o 350-letni pomnik przyrody nia 2010 r. KPK im. prof. R. Zarêby wchodzi zwany „Zygmunt August”;

10 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1010 22012-06-12012-06-12 118:25:258:25:25 Rezerwat „Krêpiec” – rezerwat krajobrazo- Uzupe³nieniem wielkoobszarowych form wy, czêściowy, o pow. 278,96 ha, utworzony ochrony przyrody s¹: u¿ytki ekologiczne o ³¹cz- w 1994 r. w celu zachowania w stanie mo¿- nej pow. 176,45 ha, przewa¿nie o charakterze liwie najmniej zmienionym urozmaiconego śródleśnych bagien lub ³¹k oraz 58 pomników krajobrazowo fragmentu Puszczy Kozienickiej przyrody ¿ywej. W systemie europejskiej sieci z du¿¹ liczb¹ starych drzewostanów o bogatym ekologicznej NATURA 2000 na terenie po- sk³adzie gatunkowym (200–300-letnie dêby, wiatu oraz w jego s¹siedztwie znajduj¹ siê ob- 100-letnie klony i 160-letnie sosny), z ciekaw¹ szary o wysokich wartościach przyrodniczych, roślinności¹ na zboczach potoków Brzeźnicz- Puszcza Kozienicka oraz Dolina Środkowej ka i Krêpiec; Wis³y. Rezerwat „Guśæ” – o pow. 87,09 ha, utwo- Naturalnym, jak¿e znacz¹cym bogactwem rzony w 2002 r. w celu zachowania krajobrazu powiatu kozienickiego s¹ lasy, zajmuj¹ce Puszczy Kozienickiej i ochrony borów sosno- pow. 27 360 ha. Lesistośæ powiatu wynosi ok. wych, borów mieszanych wilgotnych oraz od- 29,8% (przy średniej wojewódzkiej ok. 22% tworzenia ³êgów olszowo-jesionowych; i średniej krajowej 28,2%). Gminy o najwiêk- Rezerwat „Olszyny” – o pow. 27,50 ha, utwo- szej lesistości to: Kozienice, Garbatka-Letni- rzony w 1980 r. w celu zachowania fragmentu sko oraz Grabów nad Pilic¹, a o najmniejszej: Puszczy Stromieckiej z naturalnym, silnie pod- Sieciechów i Gniewoszów. mok³ym lasem ³êgowym, miejscami olsem; Pisz¹c o obecnym stanie środowiska przy- Rezerwat „Dêby Biesiadne im. Mariana rodniczego puszczy czy przebywaj¹c w jej prze- Pulkowskiego” – o pow. 17,20 ha, utworzo- piêknych zak¹tkach, nie sposób pomin¹æ ny w 2006 r. w celu zachowania naturalnych jej bogatej przesz³ości, która zawsze by³a czyn- gr¹dów typowych dla Puszczy Stromieckiej nikiem maj¹cym ogromne znaczenie dla roz- rejonu Studzianek. woju tego regionu.

13 14

15 16

13 Radomka w pobliżu rezerwatu „Dęby Biesiadne” 14 Rezerwat „Krępiec” 15 Bocian w okolicach Staszowa 16 Grzybów Stary – starorzecze Wisły

Powiat kozienicki 11

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1111 22012-06-12012-06-12 118:25:278:25:27 Puszcza Kozienicka

17 Mapa Puszczy Kozienickiej według Metzburga z XVII–XVIII w.

uszcza Kozienicka po³o¿ona jest na Rów- zlodowacenia środkowopolskiego. Licznie wy- Pninie Radomskiej, w Kotlinie Warszaw- stêpuj¹ tu tak¿e wydmy i torfowiska. skiej, po po³udniowej stronie Radomki. Przez W puszczy nie brakowa³o jeleni, ³osi, saren, środek puszczy p³ynie Zago¿d¿onka, druga dzików, niedźwiedzi i wilków. Z mniejszych wa¿na rzeka. Jej wody napêdza³y m³yny, tar- drapie¿ników wystêpowa³y lisy, borsuki, kuny, taki i hamernie zbudowane pod koniec XV tchórze, a nad rzekami wydry. Or³y, jastrzêbie, i w XVI w. W puszczy tej koñcz¹ siê zasiêgi soko³y, myszo³owy, sowy, g³uszce i cietrzewie m.in. jod³y, buka, jaworu, lokalnie wystêpuj¹ oraz kaczki i czaple stanowi³y uzupe³nienie modrzew polski i cis. Gatunkami dominuj¹- puszczañskiej fauny. cymi w Puszczy Kozienickiej s¹ sosna i dêby, Czasów jeszcze sprzed powstania pañstwa gatunkami domieszkowymi – jod³a, olsza, polskiego siêga³o pierwotne osadnictwo leś- brzoza i grab, a bardzo rzadko napotkaæ mo¿- ne Puszczy Radomskiej, o czym świadcz¹ na świerki, osiki, klony, jawory, lipê drobno- wykopaliska archeologiczne. Na tym terenie listn¹ czy jesion. Z utworów czwartorzêdo- spotka³o siê osadnictwo z Ma³opolski i Ma- wych powsta³y gleby, które pochodz¹ przede zowsza, jego najwiêksze nasilenie przypad³o wszystkim z moren dennych warszawskiego na okres wczesnofeudalny, kiedy to objê³o te-

12 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1212 22012-06-12012-06-12 118:25:298:25:29 reny wzd³u¿ dolin Pilicy i Radomki. Do naj- czê. W 1613 r. dawa³o ono 5986 z³p, 4 gr, starszych osad puszczañskich nale¿¹ m.in. 15 denarów dochodu. W jego sk³ad wchodzi³y: Sieciechów i Świer¿e Górne. Pod koniec XIV miasto Kozienice, wieś Kozienice zwana Star¹ i w XV w. powsta³o kilka kolejnych osad. Las Wsi¹, wsie Opatkowice, Mieronice, Bielany, zapewnia³ utrzymanie, g³ównymi zajêciami Świer¿e, Brzoza, Wola Brzoska, Jedlnia, Ko- jego mieszkañców by³y hodowla byd³a, ³owie- z³ów, Gzowice, Piotrowice. ctwo i bartnictwo, a tak¿e praca przy wyrêbie Do XVII w. obszary leśne na powiślu zosta- lasu i wywózce drewna na sp³aw Wis³¹. ³y niemal ca³kowicie wylesione i zamienione Po³o¿enie puszczy mniej wiêcej w po³owie na pola uprawne i ³¹ki. Tereny te by³y bardzo drogi miêdzy Krakowem i Wilnem, dwiema ów- urodzajne i dlatego zosta³y szybciej skolonizo- czesnymi stolicami Polski, mia³o wp³yw na roz- wane, dodatkowo by³y w³asności¹ zakonników wój ³owiectwa. Puszcza by³a miejscem pobytów – bardziej przedsiêbiorczych i lepiej gospoda- królów, mieli oni tutaj, a szczególnie W³adys³aw ruj¹cych ni¿ okoliczni w³aściciele prywatnych Jagie³³o, swoje ulubione tereny polowañ. wsi szlacheckich. Ch³opi w tych dobrach byli W XVI w. puszcza straci³a na znaczeniu jako mniej obci¹¿eni daninami i pañszczyzn¹ ni¿ ³owisko królewskie. G³ówna czêśæ Puszczy Ra- we wsiach prywatnych. Klasztor, d¹¿¹c do jak domskiej od najdawniejszych czasów nale¿a³a najwiêkszych dochodów, stara³ siê powiêkszaæ do dóbr królewskich. Od XIII w. obszar pó³noc- swój area³ ziemi uprawnej, ograniczaj¹c tereny no-wschodni puszczy by³ w³asności¹ opactwa leśne do najubo¿szych gruntów niezdatnych benedyktynów sieciechowskich, natomiast do uprawy rolnej. Wypadki wojenne w XVII w. do maj¹tków szlacheckich nale¿a³y jej obrze- spowodowa³y spustoszenie ca³ego starostwa ¿a. W 1554 r., jak wynika z przeprowadzonej kozienickiego. Grabie¿e i mordy czynione wówczas lustracji, puszcza zajmowa³a obszar przez grasuj¹ce tu wojska kozackie, szwedzkie o d³ugości 46 km i 24 km szerokości, a jej po- i Rakoczego wyrz¹dzi³y wiele szkód, a zarazy wierzchnia wynosi³a 50 000 do 60 000 ha. zwi¹zane z po¿og¹ wojenn¹ przyczyni³y siê W 1607 r. lasy te wesz³y w sk³ad królewskich do jego du¿ego wyludnienia. Starostwo kozie- dóbr sto³owych. W Kozienicach utworzono nickie bêd¹ce królewszczyzn¹ ponosi³o wiêk- ekonomiê królewsk¹, która obejmowa³a go- sze ciê¿ary utrzymania wojsk ni¿ dobra szla- spodarstwo rolne i leśne. Do Zamku Królew- checkie, co dodatkowo rujnowa³o ten region. skiego w Warszawie sp³awiano Wis³¹ drewno Po okresie zniszczeñ nastawa³ czas odbudowy, do celów budowlanych i na opa³. a lasy dostarcza³y wa¿nego materia³u – drew- Starostwo kozienickie obejmowa³o 120 ³a- na. W XVI i XVII w. istnia³o na terenie pusz- nów wiejskich – oko³o 2016 ha i wielk¹ puszczy kilka tartaków, które poruszane si³¹ wodn¹

18 Puszcza Kozienicka w okolicach rezerwatu „Zagożdżon” 19 Puszcza Kozienicka – dęby w Molen- dach 20 Przez Puszczę Kozienicką wiodą dobrze oznakowane szlaki piesze i ścieżki rowerowe 18 19

Powiat kozienicki 13

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1313 22012-06-12012-06-12 118:25:298:25:29 21 22

21 W całej Puszczy Kozienickiej łatwo można znaleźć poziomki i jagody 22 Spotkanie z motylem urozmaica wędrówkę po puszczy

prowadzone by³y razem z m³ynami. W puszczy które przynosi³a, by³y przeznaczone na u¿ytek rzemieślnicy wyrabiali z drewna ró¿ne sprzêty dworu królewskiego. Dobra te zosta³y podzie- lub wypalali je na wêgiel i smo³ê. Stosunkowo lone na ekonomie, klucze i dzier¿awy, które najwiêcej by³o smolarzy lub, jak ich nazywano, administrowa³y osoby wyznaczone przez króla. maziarzy, mniej wêglarzy, zajmuj¹cych siê wy- Na skutek przemarszu i stacjonowania wojsk palaniem smo³y, dziegciu, wêgli. najbardziej cierpia³a ludnośæ. Straty spowodo- Fakt, ¿e Puszcza Kozienicka nale¿a³a do wane by³y tak¿e klêskami ¿ywio³owymi – po- dóbr królewskich uchroni³ jej tereny przed ¿arami i powodziami oraz epidemiami, które nadmiernym u¿ytkowaniem i ca³kowitym wy- towarzyszy³y zawsze zamieszkom wojennym. rêbem. W po³owie XVIII w. nast¹pi³ ponow- Intensywny rozwój zak³adanych wsi w koñ- nie rozwój osadnictwa i obj¹³ równie¿ obszar cu XVIII w. spowodowa³ zmniejszenie obszaru lasów królewskich. Przyrost ludności i inten- lasu o ok. 5000–6000 ha. syﬁ kacja rolnictwa mia³y wp³yw na powsta- Intensyﬁ kacja osadnictwa, która nast¹pi³a wanie nowych folwarków i wsi. Nast¹pi³ roz- w koñcu XVIII w. i w XIX w. w lasach rz¹do- wój tartaków, ciesielstwa, bednarstwa. wych i okolicznych prywatnych, spowodowa³a Wiek XVIII, to okres wzmo¿onego zak³a- znaczne ograniczenie powierzchni puszczy. dania wsi i folwarków. W 1706 r. ekonomia Wydzielenie dóbr brzóskich, które sta³y siê kozienicka w ca³ości wesz³a do królewskich w³asności¹ prywatn¹, przyczyni³o siê do po- dóbr sto³owych, przez co wszystkie dochody, wstania kilku wsi, m.in.: Marianowa, Sewery- nowa, Stanis³awowa, Ursynowa i Cecylówki. Z Puszczy Sandomierskiej, znad Sanu, spro- wadzono osadników, tzw. Posaniaków. Powsta- ³y wtedy m.in. Augustów, Laski, Stanis³awice. W XIX w. zaczêto w puszczy wprowadzaæ uprawy, stosuj¹c zrêby czêściowe w drzewostanach nasiennych. Zrêbami zupe³nymi u¿ytko- wano drzewostany olszowe, gdy¿ olsza odna- wia³a siê z odrośli. Uprawy sztuczne zak³adano na ruchomych wydmach i na terenach po po¿a- 23 rach. Drewno sprzedawano kupcom drzewnym na eksport lub do magazynu rz¹dowego w War- 23 Kaczki w rezerwacie „Krępiec” szawie, jako drewno opa³owe. Znakami, które

14 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1414 22012-06-12012-06-12 118:25:318:25:31 24

24 W Puszczy Kozienickiej występują liczne rozlewiska. Kociołki

wybijano cechówkami, czyli m³otami leśny- wiele lat. W XIX w. by³y one źród³em surowca mi, oznaczano drewno pozyskane na zrêbach. opa³owego i budowlanego dla Warszawy i ca³e- W latach 1827–1837 zniesiono prawo ludności go regionu. W XIX w. na terenie puszczy dzia- do wypasu byd³a i zbioru opa³u. ³a³y smolarnie, popielarnie i pota¿arnie. W pie- Po ostatnim rozbiorze Polski tereny Pusz- cach smolarskich wypalano smo³ê i pêdzono czy Kozienickiej przypad³y Austrii i nale¿a³y terpentynê. Du¿y popyt na drewno lipowe, do dóbr pañstwowych. W czasie zaborów w la- a w³aściwie ³yko, mia³ zwi¹zek z tym, ¿e wy- sach dokonano wielu zniszczeñ, zmniejszy³a rabiano z niego pude³ka, g³ównie w G³owa- siê ich powierzchnia. Drewno z puszczañskich czowie, i sprzedawano je w Warszawie. Z ³yka lasów transportowane by³o Wis³¹ i Pilic¹ przez wyrabiano tak¿e obuwie.

Powiat kozienicki 15

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1515 22012-06-12012-06-12 118:25:358:25:35 Bartnictwo i pszczelarstwo

25 26

25 Ul kłodowy 26 Bartnik – rycina z Encyklopedii staropolskiej Zygmunta Glogera

Wa¿n¹ dziedzin¹ ówczesnej gospodarki siebie ule ustawiane w pasiekach. Bartnictwo na terenie Puszczy Kozienickiej by³o bartni- jest najstarsz¹ forma pszczelarstwa w Polsce. ctwo i pszczelarstwo. Podstawowe prace hodowlane polega³y na dzia- Tradycje bartnicze siêgaj¹ jeszcze czasów niu barci, pozyskiwaniu miodu i wosku, prze- wczesnofeudalnych. Na obszarze starostwa gl¹dzie wiosennym rojów pszczelich oraz chro- radomskiego, którego czêści¹ by³y tereny obec- nieniu ich przed mrozem. nego powiatu kozienickiego, w po³owie XVI w. Najtrudniejsz¹ prac¹ w bartnictwie by³o oko³o 15% ludności zajmowa³o siê bartni- zrobienie (wydzianie) barci, w których pszczo- ctwem. Bartnicy byli wieczystymi dzier¿awca- ³y mog³y za³o¿yæ swoje gniazdo. Pracê tê wyko- mi barci z obowi¹zkiem p³acenia daniny, tzw. nywano na wysokości od 2 do 20 m w ¿ywym, bartnego, któr¹ uiszczano najczêściej miodem. rosn¹cym, maj¹cym 100–300 lat drzewie, Bartnicy oprócz hodowli pszczó³, mieli wol- najlepiej dêbie, świerku lub lipie. Najwiêk- ny wstêp do lasów, wypasali byd³o, kosili ³¹ki, sze barcie mia³y wymiary 130 cm wysokości, mogli zbieraæ grzyby, orzechy i jagody. W swojej 10 cm szerokości, 35 cm g³êbokości. Rozmia- dzia³alności wykorzystywali roje pszczó³ osiad- ry te by³y zwykle mniejsze, zale¿a³y od śred- ³e w naturalnych dziuplach drzew – świegotach nicy drzewa. Najwa¿niejsz¹ czêści¹ by³a wy- – lub w barciach wydzianych przez bartnika. dr¹¿ona w drzewie przestrzeñ na gniazdo Pszczelarze zasiedlali rojami budowane przez pszczele zwana dzieni¹. Górn¹ jej czêśæ na-

16 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1616 22012-06-12012-06-12 118:25:368:25:36 zywano g³ow¹, środkow¹ – ocznikiem, doln¹ otrzymuj¹c sytê, z której produkowano miód – nogami lub dup¹, tyln¹ zaś plecami. Wej- pitny. Innym sposobem „wydobycia” miodu ście wycinano zazwyczaj od po³udniowej lub z komórek plastra by³o ubijanie w beczkach. po³udniowo-wschodniej strony, aby chroniæ Do XVI w. na obszarze Puszczy Kozienickiej ul przed dokuczliwymi zachodnimi wiatra- istnia³o kilka zwi¹zków bartniczych, którymi mi oraz sk³aniaæ pszczo³y do wcześniejszego zarz¹dzali starostowie bartni wspólnie z ³aw- wchodzenia na po¿ytek. Wejście zamykano nikami. Organizacja mia³a s¹d bartny, który desk¹ zwan¹ zatworem (lub inaczej d³u¿yc¹, rozstrzyga³ m.in. sprawy sprzeda¿y, zagarniê- p³acht¹, zatu³¹), w której robiono wyloty dla cia, zamiany barci oraz s¹dzi³ spory i wykro- pszczó³. W otwór wsadzano tzw. oczkas – za- czenia zwi¹zane z gospodark¹ leśn¹. ciosany w klin kawa³ek drewna. Oczkas siêga³ W XVI w. za baræ – oblinê uwa¿ano nie po- do przeciwleg³ej ściany barci, podtrzymywa³ jedyncz¹ k³odê, ale zbiorowisko wiêkszej licz- plastry miodu i wyznacza³ granicê, do której by sosen bartnych, które zwane by³y k¹tem mo¿na by³o je podcinaæ. Przed zatworem wie- bartnym. K¹ty obejmowa³y pewn¹ przestrzeñ szano dodatkowo deskê zwan¹ śniotem, która lasu, gdzie swoje barcie mia³ jeden bartnik, ociepla³a baræ zim¹. Do zrobienia barci u¿y- a ich granice wyznacza³y ście¿ki i strumyki. wano motyczki (w kszta³cie oskarda), pieszni Aby nie by³o nieporozumieñ pomiêdzy w³aści- i boczników (d³ut bartnych), skobliczki, sie- cielami, barcie znaczono specjalnymi, prosty- kiery zwanej bart¹ oraz świdra. Aby dostaæ mi znakami wycinanymi siekier¹. Zachowa³y siê do gniazda z miodem, korzystano z leziwa siê zapisy z XVII w., którymi znaczone by³y lub ostrwi. barcie, a ostatni znak pochodzi z 1833 r. Leziwo sk³ada³o siê z powrozu d³ugości Wiêkszy zbiór oblin, czyli barci, tworzy³ 30 m, plecionego z konopi i lipowego ³yka oraz na pocz¹tku XVI w. jednostkê administracyj- z drewnianej ³aweczki. S³u¿y³o ono do wspina- n¹ zwan¹ heremu/eremus, któr¹ po polsku nia siê na potrzebn¹ wysokośæ i utrzymania nazywano obelści¹. Tworzy³a ona odrêbne bartnika podczas wykonywanej przez niego stowarzyszenie bartników. Obelśæ kozienic- pracy. Ostrew robiono najczêściej ze świerka, ka w 1507 r. obejmowa³a m.in. 5 bartników któremu tak przycinano ga³êzie, aby tworzy³ w Kozienicach i 2 w Opatkowicach, i stano- rodzaj drabiny. wi³a odrêbn¹ jednostkê a¿ do XVIII w., kie- Podstawowym zajêciem bartnika by³o mio- dy to bartnicy zostali przy³¹czeni do Jedlni. dobranie. Pracê rozpoczynano od podkurze- W późniejszym czasie podzia³ na obelście nia roju zublem – podkurzaczem zrobionym zanika³ i ogranicza³ siê do siedzib administra- z wysuszonej huby przymocowanej do kija. cyjnych – ekonomii lub dzier¿aw, do których Nastêpnie pracuj¹cy na drzewie bartnik wy- z pewnego terenu sk³adano daniny bartne. cina³ plastry od do³u wzd³u¿ oczkasa. Wk³a- W ekonomii kozienickiej odbiera³a je admini- da³ je do klepkowego naczynia i spuszcza³ stracja dworu w Kozienicach. z drzewa. Wyciête plastry ocieka³y z miodu Stowarzyszenie bartne nazywa³o siebie „pra- na sitach, st¹d nazwa dobrego gatunku mio- wem obelnym”, gdy¿ dawniej bartników na- du „kapaniec”. Plastry zalewano potem wod¹, zywano obelnikami – od barci (obliny). Cz³on-

27 Herby bartne według Encyklopedii staropolskiej Zygmunta Glogera

Powiat kozienicki 17

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1717 22012-06-12012-06-12 118:25:378:25:37 28 29

28 Barć 29 Ul miś z pasieki Witolda Adamskiego

kiem prawa obelnego stawa³ siê ka¿dy bartnik, wa³a likwidacja barci. Bartnicy przenosili który posiada³ barcie w puszczy, po z³o¿eniu je do swoich zagród. przysiêgi na „świête prawo obelne”. Na pocz¹tku XX w. zaczêto wprowadzaæ ule Bartnicy na pocz¹tku XVI w. p³acili daninê ramowe, zastêpuj¹c nimi stare k³ody, a obok od swoich oblin. Poniewa¿ by³a jednakowa dawnych pasiek powstawa³y nowe. W powie- od ka¿dej barci i wynosi³a 1 pokowê – garniec cie kozienickim w 1938 r. w Stanis³awicach, miodu, wskazywa³oby to, ¿e w barciach znaj- by³y 4 pasieki wiêksze, licz¹ce po 12–50 rojów dowa³a siê określona liczba sosen bartnych. ka¿da i oko³o 10 mniejszych po 1–8 uli, razem Wiek XVII przyniós³ zmianê sposobu p³acenia we wsi by³o oko³o 150–180 uli, prawie wy³¹cz- danin, p³aciæ trzeba by³o 15 gr od ka¿dej sosny nie ramowych. Wiêksze pasieki znajdowa³y bartnej. Daniny bartne stanowi³y od 25–29% siê w s¹siedztwie lasu, a wiêc na obrze¿ach wsi dochodu starostwa radomskiego. W XVIII w. i u s³u¿by leśnej, ma³e – w środku wsi. nast¹pi³y ograniczenia w dzianiu barci na do- Obecnie w Stanis³awicach hodowlê pszczó³, wolnych drzewach – przeznaczano na nie gor- licz¹c¹ ³¹cznie oko³o 170 rodzin, prowadzi szej jakości sosny. Na prze³omie lat 30. i 40. 7 pszczelarzy. W³aścicielem jednej z wiêk- tego¿ wieku rz¹d Królestwa Polskiego d¹¿y³ szych pasiek jest Witold Adamski – prezes do usuniêcia bartników z puszczy, nastêpo- Ko³a Pszczelarzy w Kozienicach.

18 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1818 22012-06-12012-06-12 118:25:388:25:38 Puszcza Stromiecka (Stromecka)

30 32

30 Puszcza Stromiecka w okolicach Chodkowa 31 Paprocie 32 Leśny parking w okolicach Grabowa nad Pilicą

uszcza Stromiecka (Stromecka) le¿y malownicze znajduj¹ siê w okolicy Mnisze- Pna terenie Równiny Kozienickiej i Doli- wa. S¹ tu liczne kana³y i cieki. Rzeka na swym ny Środkowej Wis³y, w regionie Niziny Środ- środkowym odcinku nie zosta³a uregulowa- kowomazowieckiej. Okalaj¹ j¹ trzy doliny na, co sprawia, ¿e jej bieg ma prawie natural- rzeczne: dolina Wis³y, dolina Radomki i doliny charakter. Pe³no tu porośniêtych ³ozami na Pilicy. Wis³a p³ynie szerok¹, star¹ dolin¹, piaszczystych ³ach, daj¹cych schronienie wod- z rozbudowanym systemem tarasów zalewo- nemu ptactwu. Dolinê Radomki cechuje silna wych i akumulacyjnych. Stara krawêdź doliny asymetria zboczy, wynikaj¹ca zreszt¹ z tych jest wyraźnie widoczna w terenie na odcinku samych geologicznych uwarunkowañ, jednak od Studzianek Pancernych przez £êkawicê ró¿nice poziomów s¹ tu mniejsze, a ca³a rzeź- do Anielina. Ma ona postaæ stromej skarpy, ba terenu ³agodniejsza. Za ³¹kami, na prawym osi¹gaj¹cej pod £êkawic¹ kilkanaście metrów brzegu, rozci¹gaj¹ siê lasy Puszczy Kozienic- wysokości, u podnó¿a której znajduje siê silnie kiej, podczas gdy lewy brzeg jest zalesiony zabagniona dolina. W³aściwa krawêdź dzisiej- jedynie na odcinku od G³owaczowa do K³ody, szego tarasu zalewowego przebiega od K³ody czyli tam, gdzie wystêpuj¹ piaszczyste, naj- przez Magnuszew, Wilczkowice do Mniszewa. mniej urodzajne gleby. Na zachód od niej mo¿na spotykaæ liczne sta- Do niedawna by³y tu nieprzebyte bagna, rorzecza, z których najwiêksze i najbardziej gdzieniegdzie porośniête ³êgami. Fragmenty

Powiat kozienicki 19

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 1919 22012-06-12012-06-12 118:25:408:25:40 pierwotnej roślinności zachowa³y siê do dzi- wystêpuje bór bagienny, z charakterystycz- siaj pomiêdzy Trzebieniem a £êkawic¹, gdzie nymi roślinami zielnymi: bagnem, borówk¹ w 1980 r. w celu ich ochrony utworzono czêś- bagienn¹, modrzewnic¹, borówk¹ brusznic¹ ciowy rezerwat leśny „Olszyny”’, obejmuj¹cy i niekiedy ¿urawin¹. Fragmenty torfowisk wy- przepiêkny, stary las ³êgowy – las liściasty ol- sokich, z licznymi gatunkami mchów torfow- chowy, rosn¹cy na ¿yznym, podmok³ym sied- ców, ¿urawin¹, turzycami i rosiczk¹ okr¹g³o- lisku. Po zbudowaniu Kana³u Trzebieñskiego, listn¹, spotyka siê pod Anielinem i niedaleko biegn¹cego od Dêbowoli przez uroczysko „Ol- Bobrowników. Niegdyś musia³y one wystêpo- szyny”, Urszulin i Rozniszew do Pilicy, dolina waæ czêściej, o czym świadcz¹ pok³ady torfu, zamieniona zosta³a na ³¹ki oraz pastwiska. wydobywanego w wielu miejscach na opa³. Zniszczeniu uleg³y rozleg³e, niezmiernie cen- Na suchych, piaszczystych wydmach w bo- ne z przyrodniczego punktu widzenia frag- rach rosn¹ liczne porosty (zw³aszcza chrobot- menty gr¹dów. Po osuszeniu mo¿liwa sta³a ki), mchy, borówka brusznica i znajduj¹cy siê komunikacja w poprzek bagien. Dawn¹ siê pod ochron¹, spokrewniony z ni¹ gatunek drogê z Trzebienia do £êkawicy zamienio- – m¹cznica lekarska. Świat zwierz¹t reprezen- no na asfaltow¹ szosê (na XIX-wiecznych tuj¹: dziki, jelenie, sarny, lisy, a tak¿e przycho- mapach nie prowadzi w tym miejscu nawet dz¹ce z innych terenów ³osie. Spotkaæ mo¿na ście¿ka), liczne zaś polne drogi umo¿liwiaj¹ rzadkie i ciekawe gatunki ptaków, m.in.: czar- przemierzanie bagien ze wschodu na zachód. ne bociany, trzmielojady, jastrzêbie, krogulce, Najwa¿niejszymi gatunkami drzew wystêpu- a do niedawna nawet cietrzewie. W dolinach j¹cymi w Puszczy Stromieckiej s¹: sosny, dêby rzecznych ¿yje wiele gatunków ptaków zwi¹- i brzozy, a w miejscach wilgotnych tak¿e olcha zanych ze środowiskiem wodnym: remizy czarna oraz bêd¹cy gatunkiem gin¹cym jawor. oraz gnie¿d¿¹ce siê w g³êbokich norach, prze- W drzewostanach bardzo rzadko wystêpuje piêknie ubarwione zimorodki, mewy śmiesz- lipa drobnolistna. Jedynie w niewielkich za- ki, rybitwy bia³oczelne i rzeczne, a z brodźców: chowanych fragmentach ³êgów spotkaæ mo¿- czajki, rycyki, brodźce piskliwe, d¿d¿owniki. na jesiony, wi¹zy i olchê szar¹, olcha czarna Nieliczne stawy i starorzecza stanowi¹ dogod- zaś, pospolita w dolinach rzecznych, rzadko ne miejsca do gniazdowania perkozów, ³abê- tworzy drzewostany. Pomimo tych wszystkich dzi, kaczek i innych ptaków wodnych. Gady niekorzystnych przemian, lasy Puszczy Stro- reprezentuj¹: zaskroñce, ¿mije zygzakowate, mieckiej s¹ jeszcze dosyæ bogate. Przewa¿aj¹ gniewosze, padalce, jaszczurki – zwinka i ¿y- drzewostany w średnim wieku, dominuj¹ bory woródka. Wody Wis³y i Pilicy, a zw³aszcza sta- sosnowe i mieszane (z dêbem) z urozmaico- rorzecza w dolinie Wis³y, s¹ nadal siedliskiem nym gatunkowo runem, obﬁ tuj¹cym w ró¿ne wielu gatunków ryb: szczupaków, leszczy, san- gatunki je¿yn. W miejscach bezodp³ywowych daczy czy p³oci.

33 Jeszcze jeden piękny motyl 34 Pozostałość starorzecza Radomki 35 Bliskość Radomki sprzyja bujnej roślinności

33 34 35

20 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2020 22012-06-12012-06-12 118:25:428:25:42 Wisła – żegluga i transport

36 37

38 39

36 Most kolejowy na Wiśle w Zajezierzu 37 Przeprawa promowa w Świerżach Górnych 38 Wisła w okolicach Świerży Górnych 39 Okolice Staszowa

is³a jest granic¹ wschodni¹ powiatu poprzecznymi odnogami. Na Wiśle mo¿na te¿ Wkozienickiego, jej dorzecze stanowi¹ spotkaæ wiele mniejszych wysp pokrytych pia- Pilica i Radomka oraz pozosta³e rzeki i stru- skiem lub porośniêtych roślinności¹. Wzd³u¿ mienie. Rzeka co pewien czas zmienia³a swo- brzegów rzeki biegn¹ wa³y przeciwpowodzio- je koryto, powstaj¹ce odnogi powszechnie we, które chroni¹ powiśle przed wylewami. nazywano „³achami”. Najwiêksze z odnóg, Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e mieszkañcy to: £acha Sieciechowska p³yn¹ca starym ko- nadwiślañskich terenów pos³ugiwali siê lokal- rytem ko³o Mozolic, Staszowa i Samwodzia, nymi określeniami dna Wis³y i jej wód oraz ³¹cz¹ca siê z Wis³¹ pod Ostrowem; £acha Kê- warunków i zjawisk meteorologicznych. picka op³ywaj¹ca Sieciechów, Opactwo, Posio- Dno Wis³y jest piaszczyste, piasek na dnie ³ek i Kêpice oraz £acha Świer¿owska p³yn¹ca i mieliznach, zwanych odsypami, bywa pokryty miêdzy Holendrami Piotrkowskimi, Now¹ warstw¹ b³ota naniesionego z pól uprawnych. Wsi¹ i Holendrami Kuźmiñskimi, która od- Ostre mielizny nazywane s¹ przykos¹, za ni¹ za- dala siê swymi zakolami od g³ównego nurtu czyna siê zwykle g³êbia, czyli ryma. Czêsto p³y- Wis³y i tworzy trzy du¿e wyspy, zamieszka³e cizna urywa siê nagle i schodzi do rzeki prawie przez ludnośæ wsi Antonówka Świer¿owska pionowo, zdarza siê, ¿e na kilka metrów w g³¹b. oraz Kraski Górne i Dolne, oddzielone od siebie Wystêpuj¹ce w niektórych miejscach dno ¿wi-

Powiat kozienicki 21

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2121 22012-06-12012-06-12 118:25:448:25:44 rowe, tzw. grzebmy, a miejscami tzw. szur, czyli skiem, która niesie piasek, kamienie, drzewa, naniesiona i stale podmywana, luźna warstwa wszystko co zdo³a porwaæ. Woda spokojna ma piasku, stanowi¹ g³êbokie, niebezpieczne grzê- równie¿ lokalne określenia: posiewk¹ nazy- zawisko mog¹ce zaszurowaæ – zatopiæ cz³owie- wano drobne fa³dy na spokojnej wodzie wystê- ka i krowê. Zwa³y wiêkszych kamieni znajdu- puj¹ce na p³yciźnie w odró¿nieniu od g³adkiej j¹cych siê na dnie nazywane s¹ raf¹. Zmursza³e wody na nurcie. Przemia³y to woda tworz¹ca pnie drzew le¿¹ce na dnie to zgni³ki, pr¹dy zaś p³ycizny, osadzaj¹ca na dnie niesiony piasek to pnie zdrowe. Mieszkañcy Staszowa mówili uk³adaj¹cy siê w ró¿ny sposób i na ró¿nych „uderzy³em wios³em w pr¹da”. g³êbokościach, od kilkunastu centymetrów Wartówk¹ lub wartem nazywano g³ówny do metra i wiêcej. nurt rzeki. U¿ywany w Staszowie zwrot „p³y- Z zimow¹ obserwacj¹ wód wi¹¿¹ siê tak¿e nie na wartówkê” znaczy, ¿e p³ynie g³ównym liczne miejscowe określenia. Śryz to pocz¹t- nurtem lub w jego kierunku. Rym¹ określa kowa faza zamarzania, woda s³abo zamar- siê g³êbok¹ wodê, gdzie wios³o nie siêga dna, zniêta to p³yñ (p³oñ). Wed³ug mieszkañców a boczkami – miejsca p³ytkie przy brzegach. miejsce, w którym wystêpuje zacieplona woda Od ilości opadów w po³udniowej czêści Pol- to miejsce z cieplejszym dnem, przewa¿nie ski zale¿y stan i wygl¹d wody w Wiśle. Gdy gliniastym i wychodz¹cym tamtêdy ciep³ym opady wystêpuj¹ u źróde³ Wis³y p³ynie woda powietrzem. Lód przybiera najszybciej na wo- raczej czysta – nazywana krakówk¹. Sanówk¹ dzie stoj¹cej – g³uchej, a na nurcie najwolniej. natomiast nazywa siê wodê jasno¿ó³t¹, mêt- Woda g³ucha, do³owa zamarza od wierzchu, n¹, i³owat¹ i gliniast¹, p³yn¹c¹ po opadach a nurt Wis³y od do³u. Po dnie rzeki idzie śnie- na po³udniowym wschodzie. Czarna, bagien- ¿yca, która lepi siê do wszystkiego i stopniowo na, o zapachu b³ota nios¹ca zielsko i trawy, podchodzi do góry. P³yn¹c ³ódk¹, trzeba wte- a tak¿e robaczki i larwy to wieprzówka – woda dy uwa¿aæ, aby nie wsadziæ wios³a za g³êbo- p³yn¹ca z rzeki Wieprz. Woda zapadniêta, ko w śnie¿ycê, bo mo¿e ono zostaæ wyrwane to niski poziom wody, a woda stoj¹ca w zato- z r¹k. Gdy śnie¿yca podniós³szy siê stanie pod kach i pod krzakami po cofniêciu siê rzeki na- powierzchni¹, to od razu tworzy siê gruba war- zywana jest doln¹ wod¹ lub wod¹ do³ow¹. Pod- stwa lodu. Przy temperaturze 15−20°C poni- nosz¹cy siê w wyniku d³ugotrwa³ych opadów ¿ej zera Wis³a staje. Rybacy uwa¿aj¹, ¿e gdy lub wiosennych odwil¿y poziom wody określa zamarzaj¹ k¹ty, czyli woda w zatoczkach i przy siê jako wodê przyborow¹. Kulminacyjna fala brzegu, ryby uciekaj¹ na nurt, a gdy wystêpuje wody przyborowej – to wysoka woda. Podczas odwil¿, czyli zelga, to ryby wciskaj¹ siê pod lód powodzi wystêpuje woda zwana rumowi- blisko brzegów i widaæ je wtedy wyraźnie.

40 Starorzecze Wisły w Mniszewie 41 Wały przeciwpowodziowe w Kępie Skóreckiej 42 Jeden z charakterystycznych dla powiśla kanałów

40 41 42

22 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2222 22012-06-12012-06-12 118:25:488:25:48 43 Krajobraz powiśla 44 Przydrożny krzyż z 1872 r. w Holendrach Kozienickich

43 44

Podczas odwil¿y lód psuje siê najpierw na szlaku wodnym, ochranianie wa³ów przed na nurcie, później na g³uchej wodzie, Wis³a ³a- zniszczeniem, zwalczanie k³usownictwa mie siê, gdy ruszaj¹ lody. Miejscowi rozró¿niaj¹ na terenach wodnych nale¿a³o do obowi¹zków wtedy sp³ywaj¹c¹ z nurtu wodê lodow¹, p³yn¹- stra¿nika wodnego zwanego wytycznym. c¹ z kr¹ – kierówkê, podmywaj¹c¹ wyspy i po- Wytyczanie nurtu by³o konieczne ze wzglê- g³êbiaj¹c¹ odnogi, oraz wodê zatorow¹. Podczas du na ¿eglugê, a przede wszystkim na statki spiêtrzenia lodu napotykaj¹cego przeszkodê, pasa¿erskie, kursuj¹ce na trasie Tarnobrzeg– pod wp³ywem naporu wody mo¿e powstaæ wa³ Sandomierz–Warszawa dniem, a zdarza³o siê, z lodu o wysokości nawet kilku metrów. Tak ¿e i noc¹. Po Wiśle czêsto p³ywa³y tak¿e tra- zatrzymana woda p³ynie bokami, przelewa siê twy oraz ró¿nego rodzaju statki transportowe poza wa³y ochronne i w bardzo krótkim czasie z wios³ami lub ¿aglami, co mia³o znaczenie podtapia najbli¿sze tereny. Taka, jak j¹ nazywa- przy p³ywaniu pod pr¹d. Sp³aw drewna Wis³¹ j¹, zimowa woda nie szkodzi polom uprawnym, do Gdañska by³ g³ównym rodzajem transpor- czêsto nanosi i osadza ¿yzn¹ madê. W wyniku tu tego surowca. Spuszczanie kloców na wodê, tych wylewów w dolinie Wis³y wystêpuj¹ uro- zbijanie ich w tafl e i ³¹czenie w tratwy by³o dzajne gleby, a dziêki nim miejscowa ludnośæ źród³em dochodów miejscowej ludności. jest zamo¿na. Na powiślu w okolicach Sta- Czêśæ zajmowa³a siê sp³awem do tartaków szowa znane by³o powiedzenie – „gdyby rzeka w nadbrze¿nych miastach, inni odbywali nie topi³a, toby panna we z³ocie chodzi³a”. wyprawy a¿ do Gdañska. Byli to przewa¿nie Zim¹ w okresie d³ugo utrzymuj¹cych siê sil- retmani prowadz¹cy tratwy na tych trasach nych mrozów zamarzniêta Wis³a stwarza³a do- i maj¹cy w³asne zespo³y fl isaków. Miêdzy bre warunki do przechodzenia lub przeje¿d¿a- Pu³awami a Gdañskiem p³ywa³y tzw. szkuty nia saniami lub wozem. Latem przechodzenie o mocnych burtach z dêbowych bali. Przewo- Wis³y w bród mo¿liwe by³o tylko przy niskim ¿ono nimi towary i ludzi (czêsto fl isaków, któ- stanie wody. By³o to jednak ryzykowne, ponie- rzy po sp³awie wracali z Gdañska). wa¿ miejsca uznane za p³ytkie, niespodziewa- Handel prowadzony na wiêksze odleg³o- nie okazywa³y siê g³êbi¹; w okolicach Staszowa ści, g³ównie ziemiop³odami, obs³ugiwa³y tzw. mawiano, ¿e „woda nie śpi, robi swoje”. galery – du¿e statki o d³ugości 15–20 m, sze- Codzienne sprawdzanie nurtu rzeki, odszu- rokości 12–16 m, wysokości 0,8 m. Bardziej kiwanie i oznaczanie istniej¹cych przeszkód rozpowszechnionymi statkami by³y tzw. baty,

Powiat kozienicki 23

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2323 22012-06-12012-06-12 118:25:498:25:49 które mia³y przód – stolec i ty³ – rufê – nieco ryb, a tak¿e do prac przy wycinaniu wikliny, uniesione i ostro zakoñczone. Oprócz piasku umacnianiu brzegów. Do ³owienia ryb u¿y- i ¿wiru transportowano nimi do miast drew- wano sprzêtu wykonanego w gospodarstwie no, owce, produkty rolne. z wikliny lub nici konopnych lub kupowanego Promy utrzymywa³y komunikacjê miê- w mieście. Po 1930 r., kiedy to Wis³a sta³a siê dzy brzegami Wis³y oraz miêdzy brzegiem w³asności¹ pañstwow¹, zaczê³a maleæ liczba a zamieszka³ymi wyspami. Oprócz promów ³odzi rybackich, poniewa¿ wprowadzono za- obs³uguj¹cych wyspy utrzymywano promy kaz ³owienia ryb. w Świer¿ach Górnych, Wargocinie-Wróblach Przed II wojn¹ światow¹ kursowa³ codzien- i Kuźmach. By³y one przystosowane do przenie po Wiśle statek pasa¿ersko-towarowy, wo¿enia wozów konnych – du¿y prom móg³ na trasie Warszawa–Pu³awy, a przy wysokim zabraæ dwie furmanki z koñmi i 50 osób. poziomie wody p³yn¹³ dalej w górê rzeki. W okresie miêdzywojennym najwiêkszy ruch Najbli¿ej Kozienic we wsi Kuźmy znaj- na promach odbywa³ siê w dniach jarmar- dowa³a siê przystañ – drewniany budynek ków w Kozienicach. W lokalnym transporcie na dwóch pontonach, w którym w razie z³ej wodnym i komunikacji miêdzybrze¿nej oraz pogody mo¿na by³o czekaæ na statek. Bilety, rybo³ówstwie du¿e znaczenie w XIX w. mia- które kosztowa³y 2 z³, kupowa³o siê na statku. ³y czó³na, a później ³ódki. Na prze³omie XIX By³a to najtañsza podró¿ do Warszawy, przy i XX w. upowszechni³y siê ³odzie, które mo¿na wysokim stanie wody trwa³a 10–12 godzin. by³o: kupiæ w Pu³awach, zamówiæ u majstrów Przy niskim stanie wody na Wiśle tworzy³y siê w Świer¿ach Górnych lub u miejscowych cie- trudne do ominiêcia mielizny, dlatego za stat- śli i stolarzy. £odzie kupowane w Pu³awach kiem ci¹gniêta by³a p³askodenna, du¿a ³ódź mia³y oko³o 7,5 m d³ugości i 1,5 m szerokości, i gdy nie uda³o siê przep³yn¹æ przez mieliznê, sp³awiano je rzek¹ do wsi, w których miesz- to na rozkaz kapitana na pok³adzie zostawa³y kali nabywcy. By³y to tzw. pychówki, do prze- tylko kobiety i dzieci, a pozostali pasa¿erowie wozów o burtach wy¿szych lub do po³owu ryb przesiadali siê do tej ³odzi. Statek pozbawiony z ni¿szymi burtami, co u³atwia³o zarzucanie ciê¿aru unosi³ siê i przep³ywa³ przez mieliznê du¿ych sieci. Do wyposa¿enia ³odzi nale¿a- – w takich warunkach rejs do Warszawy trwa³ ³y wios³a wykonane z drewna dêbowego lub dobê lub d³u¿ej. Pasa¿erami statku byli naj- jesionowego i szuﬂ e z drewna topolowego czêściej ¿ydowscy handlarze z bardzo du¿ymi do wylewania wody, tzw. wyliwki. baga¿ami, a tak¿e handlarki wioz¹ce na sprze- Sposoby wios³owania by³y ró¿ne: na niezbyt da¿ w stolicy skupowane wcześniej po wsiach g³êbokiej wodzie, p³yn¹c z pr¹dem i pod pr¹d, mas³o, sery, jajka oraz drób. Statkiem p³ynêli wios³owano najczêściej na pych: wios³uj¹cy te¿ tacy pasa¿erowie, którzy na podró¿ mogli ustawia³ siê bokiem do kierunku, w którym przeznaczyæ du¿o czasu lub nie staæ ich by³o p³yn¹³, i wios³em odpycha³ siê od dna; na g³ê- na bilet kolejowy lub autobusowy. bokiej wodzie wios³owano na rymano: stoj¹c Na statku by³y kajuty dla pasa¿erów i za³o- w rozkroku, przodem do kierunku ruchu ³odzi, gi. Przy dobrej pogodzie wiêkszośæ pasa¿erów silnie zagarniaj¹c wios³em wodê do ty³u, przy przebywa³a na pok³adzie, a podczas niepogody wysokich falach lub porywistych wiatrach sto- wszyscy schodzili do kajut, gdzie bywa³o t³ocz- sowano tak¿e ten sposób wios³owania, ale klê- no. Podczas rejsu w dzieñ mo¿na by³o podzi- cz¹c z przodu ³odzi. Wios³owanie na dulki, przy wiaæ piêkno Wis³y, zarośla, wysokie piaszczy- u¿yciu dwóch krótszych wiose³, tzw. po³ówek, ste brzegi oraz mnóstwo ptactwa wodnego. które by³y osadzone w uchwytach przy burtach Siedmiokilometrow¹ odleg³ośæ miêdzy przy- w tych okolicach nale¿a³o do rzadkości. stani¹ we wsi Kuźmy a Kozienicami bez baga¿u Na ³odziach pychówkach przewo¿ono m.in. mo¿na by³o pokonaæ pieszo. Podró¿uj¹c z ciê¿- siano, krowy, konie, a tak¿e p³ywano w celach kim baga¿em, trzeba by³o korzystaæ z us³ug za- handlowych do innych miejscowości. £o- wodowego furmana, który mia³ odpowiednio dzie s³u¿y³y przede wszystkim do ³owienia wyposa¿ony wóz do przewozu ludzi i baga¿u.

24 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2424 22012-06-12012-06-12 118:25:508:25:50 Dzieje historyczne Dzieje najdawniejsze

45 47 48

45 Przydrożna kapliczka w Molendach 46 Oleksów 47 Kości szczęki i zęby zwierząt – fragment ekspozycji Izby Historyczno-Regionalnej w Sieciechowie 48 Pochodząca z dymarek ruda żelaza – fragment ekspozycji Izby Historyczno-Regionalnej w Sieciechowie

bszar obecnego powiatu kozienickiego i odpady produkcyjne z krzemienia czekola- Onale¿y do najmniej zbadanych terenów dowego, świechowskiego i ba³tyckiego. Krze- po³udniowego Mazowsza. Dotychczasowe mieñ by³ podstawowym surowcem do wyrobu prace dostarczy³y materia³ów, które ogólnie narzêdzi i broni. W Rozniszewie, Oleksowie, określaj¹ charakter i rodzaj osadnictwa na tym Kêpie Niemojewskiej, Anielinie Kêpie od- terenie. Najstarsze ślady osadnictwa znalezio- kryto narzêdzia krzemienne z epoki mezoli- ne m.in. w Anielinie Starym, Kêpie Niemo- tu (7900–4500 p.n.e.) świadcz¹ce o istnieniu jewskiej, Molendach, Wilczkowicach Gór- obozowisk plemion zbieracko-³owieckich. nych pochodz¹ ze schy³kowego paleolitu (ok. Wyraźna ekspansja osadnicza na tym terenie 12 000–7900 p.n.e.). S¹ to wyroby, pó³wyroby nast¹pi³a w okresie wczesnego średniowiecza.

Powiat kozienicki 25

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2525 22012-06-12012-06-12 118:25:508:25:50 Średniowiecze

50 49

49 Cherubin Gniewosz w bitwie pod Suczawą w 1497 r. – obraz Juliusza Kossaka 50 Replika fragmentu mostu łyżwowego odtworzona z okazji 600-lecia bitwy pod Grunwaldem – Kozienice 51 Palatyn Sieciech – fresk, zespół klasztorny w Opactwie 52 Bolesław Chrobry – fresk, zespół klasztorny w Opactwie 51 52

ereny wchodz¹ce w sk³ad dzisiejszego po- nale¿a³y do niego tereny obecnego powiatu Twiatu kozienickiego nale¿a³y do dawnej kozienickiego. dzielnicy sandomierskiej. W 1138 r. Boles³aw Czêśæ województwa sandomierskiego, le- Krzywousty dokona³ podzia³u pañstwa pol- ¿¹c¹ na lewym brzegu Wis³y, w 1397 r. po- skiego. Dzielnicê tê otrzyma³ wówczas jego dzielono na trzy powiaty: sandomierski, syn Henryk, zwany Sandomierskim. Po jego radomski i chêciñski. Dawne ziemie sando- śmierci odziedziczy³ j¹ jego m³odszy brat Ka- mierskie wraz z lubelsk¹ stanowi³y jedn¹ ca- zimierz Sprawiedliwy, w latach późniejszych ³ośæ a¿ do 1471 r. Wówczas w wyniku reformy tak¿e ksi¹¿ê krakowski. Dzielnica sando- administracyjnej, jak pisa³ Oskar Kolberg: mierska i krakowska stanowi³y jedn¹ ca³ośæ po tych ziem rozdziale utworzono osobno od 1166 r. do po³owy XIII w. O Kozienicach województwo sandomierskie, oblane rze- jako osadzie ³owieckiej pierwsze wzmianki kami: Wis³¹ od wschodu, Pilic¹ od pó³nocy, pochodz¹ z pocz¹tku XIII w. W 1206 r. zapi- a od zachodu Nid¹. Wszak¿e czêśæ tego wo- sano w aktach królewskich nadanie Kozienic jewództwa rozci¹ga³a siê na prawym brzegu klasztorowi norbertanek w P³ocku. Wis³y a¿ po góry. A nadto wchodzi³a w sk³ad Król W³adys³aw £okietek zjednoczy³ pañ- jego i ziemia Stê¿ycka, która wespó³ z powia- stwo polskie i dawne ksiêstwa zaczêto na- tem radomskim nosi³a do 1564 roku nazwê zywaæ ziemiami. W nastêpnym stuleciu ziemi Sieciechowskiej. Dzieli³o siê to woje- województwami nazywano te, w których wództwo na 7 powiatów: Sandomierski, Ra- utrzyma³ siê urz¹d wojewody. Ca³¹ wschod- domski, Opoczyñski, Chêciñski, Wiślicki oraz ni¹ czêśæ Ma³opolski po obu stronach Wis³y na prawym brzegu Wis³y: Pilzneñski i Stê¿y- obejmowa³o województwo sandomierskie, cki. W Puszczy Radomskiej osada Kozienice

26 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2626 22012-06-12012-06-12 118:25:538:25:53 53

53 Pełnowymiarowa grupa ﬁ guralna przedstawiająca króla Władysława Jagiełłę i kozienickich rzemieślników, upamiętniająca budowę mostu łyżwowego

jak i inne osady ³owieckie, by³a ulubionym nistracji puszczy do Kozienic zaczêto u¿ywaæ miejscem polowañ polskich królów. dla określenia centralnej czêści Puszczy Ra- Kozienice nale¿a³y do dóbr sto³owych, które domskiej nazwy Puszcza Kozienicka. W 1607 r. stanowi³y starostwa niegrodowe. Po utworzeniu w³¹czono j¹ do dóbr sto³owych, a z nich utwo- Starostwa Kozienickiego i przeniesieniu admi- rzono w Kozienicach ekonomiê królewsk¹.

Powiat kozienicki 27

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2727 22012-06-12012-06-12 118:25:548:25:54 Wiek XVII

54 55

54 Popiersie Stefana Czarnieckiego przed budynkiem I Liceum Ogólnokształcącego w Kozienicach 55 Kolumna z Wyborowa – ślad po jednej z potyczek stoczonych przed bitwą pod Warką

ruga po³owa tego wieku przynios³a gaj¹c Szwedów, prawie doszczêtnie zniszczy³ Dogromne straty dla miejscowej ludno- 6 kwietnia pod Kozienicami oddzia³ genera³a ści najpierw spowodowane epidemi¹ chole- Tronskilda. Z ośmiu chor¹gwi ma³o kto prze- ry w 1652 r., w wyniku której zmala³a liczba ¿y³, oprócz tych co zginêli w walce, wielu utonê- mieszkañców, nast¹pi³ upadek handlu, rze- ³o w miejscowym jeziorze. Po tym zwyciêskim mios³a i rolnictwa. Nie zdo³ano jeszcze na- boju noc¹ kontynuowano pościg za g³ównymi prawiæ wszystkich szkód, gdy latem 1655 r. si³ami nieprzyjaciela w lasach Puszczy Stro- rozpoczê³a siê wojna ze szwedzkim najeźdź- mieckiej, omijaj¹c Ryczywó³, Magnuszew, c¹, która przynios³a dotkliwe straty, wojska Wolê Magnuszewsk¹, Cychrowsk¹ Wolê, Cy- szwedzkie dokona³y wielu rabunków i ogrom- chry i Wymys³ów. Pierwsze polskie oddzia³y nych zniszczeñ. dotar³y nad Pilicê 7 kwietnia rano. Mieszkañ- Puszcza Kozienicka wiosn¹ 1656 r. sta³a siê cy Grabowa pomogli zlokalizowaæ bród, który terenem walk ze Szwedami. Wojska koronne umo¿liwi³ dyskretne przekroczenie rzeki. Aby i litewskie w wid³ach Wis³y i Sanu oblega³y zmyliæ czujnośæ szwedzkich posterunków, króla Karola Gustawa i jego wojsko. Z War- przyst¹piono do naprawy mostu zniszczonego szawy z odsiecz¹ dla niego spieszy³ margrabia wcześniej przez Szwedów, w tym czasie woj- Fryderyk Badeñski. Stefan Czarniecki, ści- sko pod dowództwem Stefana Czarnieckiego

28 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2828 22012-06-12012-06-12 118:25:548:25:54 56

56 Tablica z kościoła pw. Trójcy Przenajświętszej w Grabowie nad Pilicą

przekracza³o Pilicê wp³aw. Czarniecki z kom- pani¹ dragonów obszed³ Warkê i od ty³u zaatakowa³ posterunki szwedzkie, pilnuj¹ce mostu, po czym przeprowadzi³ po naprawionym ju¿ moście pozosta³e pu³ki jazdy, które stanowi³y jego g³ówne si³y. Wówczas Polacy uzyskali zdecydowan¹ przewagê i atakiem frontalnym rozbili obronne pozycje Szwedów. W bitwie zginê³a lub dosta³a siê do niewoli ponad po- ³owa ¿o³nierzy szwedzkich. Bitwa ta wprawdzie nie zakoñczy³a wojny, ale by³a pierwszym w niej znacz¹cym zwyciêstwem. W 1667 r. Jerzy Rakoczy, ksi¹¿ê siedmiogrodzki i sprzy- mierzeniec Szwedów, wkroczy³ do Polski i pozostawi³ tak¿e wiele ruin i zgliszcz. Znisz- czeniu uleg³y Kozienice, a w ca³ym powiecie radomskim, do którego nale¿a³y wówczas te- 57 reny obecnego powiatu kozienickiego, zginê³o

57 Jerzy Rakoczy oko³o 50% mieszkañców a ponad po³owa ziemi le¿a³a od³ogiem.

Powiat kozienicki 29

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 2929 22012-06-12012-06-12 118:25:558:25:55 Wiek XVIII

58 59

58 Tadeusz Kościuszko i książę Józef Poniatowski – telegram patriotyczny 59 Kosynierzy – telegram patriotyczny 60 Wojciech Bartosz Głowa- cki, patron Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Brzózie 61 Przed wejściem do Muzeum Regionalnego stoi popiersie Stanisława Augusta Poniatowskiego

60 61

iek XVIII zacz¹³ siê wojn¹ pó³nocn¹, Rzeczpospolit¹ do ruiny doprowadza³y nie- Wmiêdzy Dani¹, Saksoni¹, Polsk¹, Rosj¹ ustannie toczone na obszarze ca³ego kraju a Szwedami, która w latach 1700–1721 przy- walki i potyczki, po³¹czone z represjami i re- nios³a naszemu krajowi wiele zniszczeñ. Nie- kwizycjami. W wyniku tych dzia³añ postêpo- przemyślana polityka króla Augusta II spo- wa³o szybkie ubo¿enie ludności, tak¿e tej wodowa³a najazd wojsk szwedzkich, które zamieszka³ej na obszarze nale¿¹cym obecnie w krótkim czasie opanowa³y ca³y kraj. Szwe- do powiatu kozienickiego. dzi spowodowali detronizacjê króla Augusta II Starostwo kozienickie od 1706 r. przesz³o i doprowadzili do elekcji Stanis³awa Leszczyñ- w ca³ości do tzw. dóbr sto³owych. Na utrzymanie skiego, wojewody poznañskiego, w wyniku dworu królewskiego w Warszawie przekazywa- czego rozpoczê³a siê wojna domowa. Dawni ne by³y dochody z gruntów rolnych, folwarków wrogowie byli teraz sprzymierzeñcami króla i wsi ekonomii kozienickiej oraz eksploatacji Stanis³awa Leszczyñskiego i walczyli ze zwo- lasów. Dobra sto³owe wyodrêbnione z królew- lennikami Augusta Saskiego. Czêśæ szlachty szczyzn nazywano ekonomiami. Ekonomiê ko- popiera³a Leszczyñskiego i Szwedów, jednak zienick¹, do której nale¿a³y tereny by³ego staro- wiêkszośæ pozosta³a wierna Augustowi II stwa, dzier¿awili przewa¿nie dworzanie i wy¿si i rozpoczê³a walkê z najeźdźc¹. rang¹ wojskowi z otoczenia króla.

30 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3030 22012-06-12012-06-12 118:25:568:25:56 62

62 Sztucer kozienicki wykonany w kozienickiej fabryce broni palnej. Do dzisiaj zachował się jeden egzemplarz przechowywany w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

W latach 1708–1711 epidemia d¿umy spo- to oddzia³ rosyjski wyruszywszy przeciw Koś- wodowa³a spadek liczby mieszkañców. ciuszce obrabowa³ fabrykantów, rusznikarzy Na ³owy do kozienickich lasów czêsto przy- i zniszczy³ rusznikarniê, a 1500 sztuk niedo- bywa³ August III, który w 1745 r. potwierdzi³ koñczonej broni zatopi³ w Wiśle. nadania poprzedników. W 1769 r. Stanis³aw W 1792 r. podczas wojny polsko-rosyjskiej, August Poniatowski nada³ miastu prawa orga- miêdzy Kozienicami a Sieciechowem zakoñ- nizowania 12 jarmarków. W 1764 roku w Ko- czy³ siê odwrót wojsk polskich znad Bugu. De- zienicach powsta³ g³ówny sk³ad soli. W 1761 r. kretem królewskim zatrzymane zosta³y wojska ¯ydzi od króla Augusta III, a w 1767 od króla ks. Józefa Poniatowskiego w Kozienicach, a Ta- Stanis³awa Augusta Poniatowskiego otrzyma- deusza Kościuszki w Sieciechowie. Obaj byli li prawo propinacji (wy³¹czne prawo w³aści- w drodze do Warszawy, gotowi do walki z targo- ciela dóbr ziemskich do produkcji trunków). wiczanami. Jednak po otrzymaniu wiadomości W 1782 r. ogromny po¿ar zniszczy³ odbudo- o przyst¹pieniu króla do konfederacji targowi- wane z trudem miasto. Król, który czêsto prze- ckiej, ks. Józef Poniatowski w obozie pod Kozie- bywa³ na ziemi kozienickiej, widzia³ i zna³ nicami z³o¿y³ dowództwo i wraz z Tadeuszem trudn¹ sytuacjê miejscowej ludności. Po tym Kościuszk¹ poda³ siê do dymisji. Ksi¹¿ê otrzy- po¿arze zwolni³ mieszczan od ciê¿arów, a tak- ma³ od swoich ¿o³nierzy medal z napisem „Mi- ¿e zachêca³ ich do budowania domów muro- les Imperatori” – ¯o³nierze Wodzowi. wanych, aby zapobiec skutkom ewentualnych Rok 1794 to rok, w którym wojska nieprzy- po¿arów. Odbudowa miasta trwa³a kilka lat, jaciela i w³asne grabi³y byd³o z ca³ej ekonomii mieszkañcom wydawano ceg³y, dachówki kozienickiej. Po przegranej przez Polaków bi- i wapno. Kolejne straty przynios³a miejscowej twie pod Maciejowicami Tadeusz Kościuszko ludności wojna z 1792 r., niektóre wsie zosta³y traﬁ ³ do niewoli, a po klêsce powstania resztê ograbione z ¿ywności i paszy. ziem polskich podzielono miêdzy Rosjê, Prusy Za panowania Stanis³awa Augusta Ponia- i Austriê. W 1795 r. Austria i Rosja podpisa³y towskiego w Kozienicach zbudowano hamer- traktat rozbiorowy. Ziemie miêdzy Pilic¹, Wi- niê – walcowniê miedzi i fabrykê broni palnej. s³¹ a Bugiem przypad³y Austrii, w tym obsza- Przed Sejmem Czteroletnim fabryka kozie- rze znalaz³o siê wiêc województwo sandomier- nicka zaopatrywa³a w broñ polskie wojsko. skie, którego czêści¹ by³a ziemia kozienicka, Fabryka by³a czynna do maja 1794 r., kiedy wchodz¹c w sk³ad tzw. Galicji Zachodniej.

Powiat kozienicki 31

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3131 22012-06-12012-06-12 118:26:008:26:00 Wiek XIX

63 Marian Langiewicz 64 Pomnik powstańców styczniowych w Lipie 65 Tablica pamiątkowa w kościele w Brzózie 63 64

iek XIX by³ niezwykle bogaty w wa¿- W 1837 r. województwa przemianowano Wne wydarzenia historyczne. W 1807 r. na gubernie. W 1842 r. miasta powiatowe sta- utworzono Ksiêstwo Warszawskie, które po- ³y siê okrêgowymi, obwody zaś – powiatami. dzielono na 6 departamentów. Stan ten trwa³ Kozienice zosta³y zatem miastem okrêgowym do 1809 r. kiedy w wyniku zwyciêstwa wojsk w powiecie radomskim, w guberni radom- Napoleona Bonapartego nad Cesarstwem Au- skiej, powsta³ej w 1844 r. w wyniku po³¹czenia striackim i traktatu z Schönbrunn w³¹czono guberni sandomierskiej z guberni¹ kieleck¹. do Ksiêstwa Warszawskiego czêśæ ziem zaboru Te z dawnych ekonomii królewskich, które austriackiego. W 1810 r. utworzono tu 4 de- nie zosta³y przez carski dwór rozdane, sta³y siê partamenty – krakowski, lubelski, siedlecki maj¹tkami rz¹dowymi. i radomski, w którym znalaz³y siê powiaty: Wzrost niezadowolenia z rz¹dów cara Miko- kielecki, konecki, kozienicki, opatowski, opo- ³aja I i Wielkiego Ksiêcia Konstantego w Króle- czyñski, radomski, solecki, staszowski i szyd- stwie Polskim oraz fala ruchów rewolucyjnych ³owiecki. Kozienice, jako siedziba powiatu, i narodowych w Europie sta³y siê przyczyn¹ znalaz³y siê w nowo utworzonym departa- wybuchu powstania listopadowego, które mencie radomskim. trwa³o od 29 listopada 1830 do października W 1812 r., w wyniku nieudanej kampa- 1831 r. Zaczêto organizowaæ manifestacje, lud nii napoleoñskiej na Rosjê, Ksiêstwo War- warszawski wystêpowa³ przeciwko wojsku car- szawskie znalaz³o siê pod okupacj¹ Rosji skiemu. Powstanie zbrojne rozpoczê³o siê wie- do 1815 r. Na Kongresie Wiedeñskim nast¹pi³ czorem 29 listopada 1830 r. napaści¹ na Bel- kolejny podzia³ nale¿¹cych do Ksiêstwa War- weder, a jego celem by³ zamach na Wielkiego szawskiego terenów miêdzy Rosjê, Austriê Ksiêcia Konstantego. Inne oddzia³y zaatako- i Prusy. W wyniku osi¹gniêtego kompromisu wa³y koszary, w których znajdowali siê rosyj- z najwiêkszej czêści Ksiêstwa Warszawskiego scy ¿o³nierze. Grupa sprzysiê¿onych oﬁ cerów utworzono Królestwo Polskie zale¿ne od cara i podchor¹¿ych dzia³a³a bez szerszego zaple- rosyjskiego. Kozienice znalaz³y siê w tzw. Kró- cza, jednak dziêki wsparciu ludu warszaw- lestwie Kongresowym. skiego uda³o siê opanowaæ Warszawê. Wielki Kozienice pozosta³y siedzib¹ powiatu, lecz Ksi¹¿e Konstanty zbieg³, a jego wojsko opuś- ju¿ nie w departamencie, a w obwodzie ra- ci³o stolicê. Konsekwencj¹ wybuchu powsta- domskim województwa sandomierskiego. nia listopadowego i detronizacji cara Miko³aja

32 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3232 22012-06-12012-06-12 118:26:008:26:00 I by³a wojna polsko-rosyjska, która rozpoczê³a aby uprzedziæ brankê na prowincji, wyznaczo- siê na pocz¹tku lutego 1831 r. Na teren Króle- n¹ na niedzielê. Do wszystkich organizacji stwa Polskiego wkroczy³a armia carska licz¹ca na terenie Królestwa zosta³y wys³ane rozka- oko³o 115 000 ¿o³nierzy dowodzona przez Iwa- zy uderzenia na rosyjskie garnizony w nocy na Dybicza, naprzeciwko niej stanê³a niespe³- z 22 na 23 stycznia, a wraz z rozkazami wys³a- na 54-tysiêczna armia polska. Celem Rosjan no wszêdzie manifesty, które wzywa³y naród by³o zdobycie Warszawy i szybkie zakoñczenie do walki oraz obwieszcza³y nadanie ch³opom wojny. Polacy postanowili broniæ siê na przed- na w³asnośæ ziemi dworskiej, ludności zaś bez- polu stolicy i stoczyli tam kilka bitew (m.in. rolnej, która stanie w szeregach narodowych Olszynka Grochowska, Wawer, Dêbe Wiel- – nadzia³y trzymorgowe z dóbr pañstwowych. kie). 14 lutego 1831 r. oddzia³y dowodzone Rz¹d og³asza³ równie¿ ca³kowite zniesienie przez genera³a Józefa Dwernickiego pokona- ró¿nic stanowych i wszelkich przywilejów. ³y wojska wroga pod Stoczkiem. Zwyciêstwo Zadania militarne, które sta³y przed powstañ- to mia³o znaczenie tylko moralne, poniewa¿ cami, przerasta³y ich mo¿liwości. Przeciwko nie zatrzyma³o ofensywy rosyjskiej. Powsta- blisko 100-tysiêcznej armii rosyjskiej znaj- nie trwa³o do października 1831 r. duj¹cej siê w Królestwie stanê³o w pierwszej Od pocz¹tku wojny polsko-rosyjskiej na tere- chwili niespe³na 6000 ludzi, których uzbroje- nie powiatu kozienickiego mia³o miejsce wienie stanowi³o 600 strzelb myśliwskich, kosy, le mniejszych i wiêkszych utarczek i potyczek dr¹gi, piki. W 33 miejscach, rozrzuconych wojska polskiego z wojskami rosyjskimi. Ro- po ca³ym Królestwie, powstañcy zaatakowali sjanie zniszczyli m.in. magazyny wojskowe jednak w tê styczniow¹ noc garnizony rosyj- w Kozienicach. Korpus gen. Dwernickiego li- skie. Kilka z nich znajdowa³o siê na ziemiach cz¹cy 8500 ¿o³nierzy, wracaj¹c po zwyciêskiej radomskich. bitwie pod Stoczkiem, pokona³ 14 lutego woj- Po upadku dyktatury Langiewicza, w kwiet- ska rosyjskie pod dowództwem gen. Cypriana niu 1863 r. postanowiono mianowaæ na- Kreutza w bitwie pod Now¹ Wsi¹ ko³o Ryczy- czelnikiem si³ zbrojnych województwa san- wo³u. W sierpniu 1831 r. dosz³o do potyczki domierskiego Dionizego Czachowskiego, wojsk rosyjskich i polskich pod Gniewoszo- którego zgrupowanie liczy³o oko³o 1400 ludzi. wem, w której zginê³o lub zosta³o rannych Od pierwszego dnia powstania odnosi³ on oko³o 300 ¿o³nierzy polskich, a ponad 500 do- sukcesy w potyczkach z wojskami rosyjski- sta³o siê do niewoli. mi. Od swych ¿o³nierzy wymaga³ bezwzglêd- Schy³ek lat 50. XIX stulecia przyniós³ w za- nego pos³uszeñstwa i odwagi, stoczy³ 6 bitew, borze rosyjskim ogromny wzrost aktywności w 5 odniós³ zwyciêstwo. spo³ecznej, a od pocz¹tku 1861 r. zaostrzy³ W celu uniemo¿liwienia powstañcom two- siê konﬂ ikt z caratem. Pod koniec 1862 r. zda- rzenia zasadzek i usprawnienia w poruszaniu wano sobie sprawê z nieuchronności wybu- siê wojsk, a tak¿e u³atwienia naczelnikom wo- chu powstania. W po³owie grudnia Komitet jennym pacyﬁ kacji terenów leśnych i znisz- Centralny Narodowy zaplanowa³ podzielenie czenia trzymaj¹cych siê w nich ostatnich Polski na 5 okrêgów wojennych, w ka¿dym oddzia³ów powstañczych, w³adze rosyjskie w³adzê mieli sprawowaæ niezale¿ni od siebie wyda³y rozporz¹dzenie o wycinaniu przesiek wodzowie. Na lewym brzegu Wis³y (w rejo- wzd³u¿ traktów o znaczeniu strategicznym. nie tym znajdowa³ siê m.in. Radom i tereny Na obszarze guberni radomskiej rozporz¹dze- obecnie nale¿¹ce do powiatu kozienickiego) nie to najmocniej godzi³o w Puszczê Kozieni- dowództwo otrzyma³ Marian Langiewicz. ck¹. Powstañcy na pocz¹tku lutego uprowadzili W nocy z 15 na 16 stycznia 1863 r. wojsko i po- z Kozienic Wasyla Lipkowskiego (zdymisjono- licja niespodziewanie dokona³y poboru w War- wanego ¿o³nierza wojsk carskich), Franciszka szawie, odprowadzaj¹c ponad 1500 m³odych Rybaka (w³ościanina ze wsi K³oda gm. Mag- mê¿czyzn do Cytadeli. Komitet ustali³ termin nuszew), Katarzynê Cieślik (ch³opkê ze wsi wybuchu powstania na czwartek 22 stycznia, Kocio³ki gm. Kozienice) i Magdalenê Maciej-

Powiat kozienicki 33

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3333 22012-06-12012-06-12 118:26:018:26:01 66 67

66 Mogiła powstańców styczniowych na cmentarzu w Głowaczowie 67 Kwatera Antoniego Słończyńskiego powstańca styczniowego na cmentarzu w Oleksowie

szczyk (ch³opkê z gminy Brzóza). Wszyscy ataku wojsk rosyjskich, zmusi³a Kononowicza zostali skazani na śmieræ i powieszeni w lesie do wycofania siê i rozpuszczenia oddzia³u. nale¿¹cym do maj¹tku Brzóza. W rosyjskim Klêskê na terenie Puszczy Kozienickiej po- wykazie osób straconych przez powstañców niós³ tak¿e Pawe³ G¹sowski. Mia³ pod ko- przy tych czterech nazwiskach dopisano: „za mend¹ oddzia³ bêd¹cy resztk¹ tak zwanych wiernośæ rz¹dowi zostali powieszeni w lesie „Dzieci warszawskich” Ludwika ¯ychliñskie- maj¹tku Brzóza” – byli to cz³onkowie carskiej go – 120 ¿o³nierzy piechoty i oko³o 100 jazdy. siatki szpiegowskiej. Prawdopodobnie doko- Powstañcy byli śmiertelnie znu¿eni i zde- na³ tego niewielki oddzia³ powstañczy pod do- moralizowani ci¹g³¹ ucieczk¹ i ponoszonymi wództwem Micha³a Piwnickiego, który dzia³a³ pora¿kami, tote¿ kiedy poinformowano ich, w tej okolicy. Po jego śmierci jedynym dowód- ¿e s¹ ścigani przez doborowy oddzia³ kozaków c¹ oddzia³ów powstañczych w Puszczy Kozie- pod komend¹ Zankisowa, postanowili ucie- nickiej pozosta³ Michalski, który powiêkszy³ kaæ do Puszczy Kozienickiej i po po³¹czeniu swój oddzia³, przyjmuj¹c czêśæ rozbitków Piw- z oddzia³em pod dowództwem Michalskiego nickiego. W czerwcu 1863 r. w Kêpie Rozni- daæ odpór nieprzyjacielowi. G¹sowski przyby³ szewskiej (obecnie Anielin Kêpa) za³o¿y³ obóz w okolice Ryczywo³u i przeprawi³ siê na drug¹ p³k W³adys³aw Kononowicz, ścigany przez stronê Wis³y. Liczy³, ¿e manewrem tym zdo³a licz¹cy 3000 ¿o³nierzy korpus wojsk gen. Ni- zmyliæ dowódcê rosyjskiego oddzia³u, ale ten ko³aja Iwanowicza Mellera-Zakomelskiego. nie zrezygnowa³ z tropienia powstañców. Od- Miejsce by³o otoczone przez rozleg³e trzêsawi- dzia³ G¹sowskiego zmêczony, g³odny i znie- ska i dodatkowo oszañcowane, mia³o zapew- chêcony wróci³ do puszczy, po ominiêciu G³o- niæ bezpieczne przetrwanie 600 powstañcom. waczowa zatrzyma³ siê na nocleg we wsi Lipa. Groźba ca³kowitego otoczenia, po odparciu I tu dotar³ tak¿e oddzia³ Zankisowa. 15 lutego

34 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3434 22012-06-12012-06-12 118:26:018:26:01 68

68 Pomnik powstańców styczniowych w Anielinie Kępie

1864 r. stoczono najkrwawsz¹ bitwê tego po- i Pilica stanowi³y naturalne granice. Ludnośæ wstania w Puszczy Kozienickiej. Piechota G¹- powiatu w 1870 r. wynosi³a 79 796 osób, sowskiego odpar³a ogniem nacieraj¹cych koza- ale w 1880 r. by³o ju¿ 90 406 mieszkañców. ków, lecz nie zapewni³a strategicznej przewagi. W powiecie by³o 1 miasto, 8 osad miejskich, G¹sowski uciek³ wraz z kawalerzystami. Tym- 450 wsi i kolonii, a szkó³ pocz¹tkowych 18. czasem na wieś i pozostawion¹ w niej piechotê Administracyjnie powiat by³ podzielony uderzyli rosyjscy strzelcy i dragoni, niszcz¹c na 20 gmin: Bobrowniki, Brzeźnica, Brzóza, bagnetami wszystko na swej drodze. W chao- Gniewoszów-Granica, Grabów nad Wis³¹, tycznej i zaciêtej walce na bagnety i kolby bitwa Grabów nad Pilic¹, Góra Pu³awska, Jedlnia, przerodzi³a siê w rzeź. Oddzia³ zosta³ zniszczo- Kozienice, Mariampol, Oblasy, Policzna, ny, oko³o 40 poleg³ych, 87 rannych i 14 jeñców Rozniszew, Sarnów, Sieciechów, Suskowola, – to ostateczny bilans bitwy pod Lip¹. Świer¿e Górne, Tczów, Trzebieñ i Zwoleñ. Wojna partyzancka nie przynosi³a sukcesów, Taka liczba gmin utrzyma³a siê do 1905 r. wojska carskie by³y bardzo liczne, a mieszkañ- W latach 80. XIX w. w Kozienicach stacjono- ców tych terenów, którzy sprzyjali powstañ- wa³ 25. Smoleñski Pu³k Piechoty. com, nêkano coraz to silniejszymi represjami. W koñcu XIX i na pocz¹tku XX w. wiêk- Carat zniós³ nazwê Królestwo Polskie i zwiêk- szośæ mieszkañców powiatu mieszka³a na wsi szy³ liczbê guberni. i utrzymywa³a siê z rolnictwa. Kozienice sta- W 1867 r. utworzono guberniê kieleck¹, nowi³y ośrodek produkcji rzemieślniczej i wy- a w radomskiej pozosta³y powiaty: radomski, miany handlowej. Powsta³y tu m.in. zak³ad i³¿ecki, konecki, kozienicki, opatowski i opo- kowalsko-ś³usarsko-giserski, cegielnia, sto- czyñski. Rozpoczêto rusyﬁ kacjê, wprowadza- larnie, warsztaty kowalskie, 4 garbarnie oraz j¹c do szkó³ jêzyk rosyjski i rosyjskie podrêcz- smolarnia. niki. W urzêdach pañstwowych dominowali W koñcu XIX w. dzia³a³y: browar kozienicki, Rosjanie. rzeźnia miejska, m³yn o napêdzie parowym Z dawnego powiatu radomskiego wyodrêb- i wodnym. Istnia³ tak¿e handel i rzemios³o, niono powiat kozienicki, który s¹siadowa³ które pracowa³y na rzecz zaspokojenia potrzeb z powiatem i³¿eckim i radomskim, a Wis³a mieszkañców miasta i okolicznych wsi.

Powiat kozienicki 35

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3535 22012-06-12012-06-12 118:26:028:26:02 Wiek XX

69 Krzyż upamiętniający bitwę pod Anielinem – okolice Brzustowa 70 Obraz Jerzego Kossaka Bitwa pod Laskami 71 Kozienice po I wojnie światowej 69

1905 r. na wieśæ o wybuchu rewolucji W koñcu po obustronnych perswazjach po- W w Rosji, tak¿e w Królestwie dosz³o do de- licja ust¹pi³a i pochód, śpiewaj¹c narodowe monstracji i strajków. ¯¹dano m.in. autono- pieśni polskie i wznosz¹c okrzyki „Niech ¿yje mii politycznej, wolności s³owa, stowarzyszeñ, Polska”, przeszed³ ju¿ bez przeszkód do Brzeź- przywrócenia jêzyka polskiego w szko³ach, nicy. Tam odby³ siê wiec polityczny, na którym ośmiogodzinnego dnia pracy. W listopadzie poinformowano zebranych o sytuacji politycz- 1905 r. uczniowie szkó³ pocz¹tkowych w Ko- nej w carskiej Rosji, perspektywach obalenia zienicach przeprowadzili jednodniowy strajk caratu i utworzenia niepodleg³ego pañstwa szkolny, który sta³ siê elementem walki o pol- polskiego. W manifestacji brali udzia³ ucznio- sk¹ szko³ê. 6 listopada pochód mieszkañców wie starszych klas i nauczyciele szkó³ pocz¹t- Kozienic przeszed³ do Brzeźnicy, gdzie odbywa³ kowych w Kozienicach. W rewolucyjnych ru- siê odpust. Pochód mia³ charakter pielgrzym- chach w latach 1905–1907 nauczyciele szkó³ ki p¹tników, niesiono przed nim krzy¿ i koś- pocz¹tkowych w³¹czyli siê w nurt ruchów wol- cieln¹ chor¹giew, a obok czerwony sztandar nościowych i walkê o polsk¹ szko³ê. Polskiej Partii Socjalistycznej. Na skraju mia- W Kozienicach na pocz¹tku XX w. pojawi³y sta maszeruj¹cych zatrzyma³a policja rosyjska, siê liczne inicjatywy, których celem by³o za³o- która bezskutecznie wzywa³a ich do rozejścia ¿enie organizacji spo³eczno-gospodarczych, siê. Czêśæ demonstrantów przedostawszy siê maj¹cych dzia³aæ tak¿e w kulturze i oświacie. na drug¹ stronê rzeki innymi przejściami ocze- W 1900 r. grupa ponad 50 mieszkañców mia- kiwa³a na rozwój wydarzeñ. sta zwróci³a siê do w³adz z prośb¹ o wyra¿enie

36 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3636 22012-06-12012-06-12 118:26:038:26:03 72 73

74 75

72 Pierwszowojenny cmentarz w Bąkowcu 73 Tabliczka na cmentarzu I wojennym na tzw. „cholernej górce” w Stanisławicach 74 Mogiła zbiorowa 54 obywateli polskich mieszkańców wsi Cecylówka Głowaczowska, spalonych żywcem przez hitlerowców w dniu 13 września 1939 r. 75 Tablica w Puszczy Stromieckiej upamiętniająca pomordowanych w 1943 r. w Czerwonce mieszkańców gminy Grabów nad Pilicą

zgody na powo³anie Kozienickiego Towarzy- ne po³o¿enie sprzyja³o pobytowi nieprzebranej stwa Oszczêdnościowo-Po¿yczkowego. masy wojsk. W 1903 r. dzia³a³a tak¿e przy Biurze Powiatu Liczne pozosta³ości po dzia³aniach wojen- Kozienickiego Kasa Oszczêdnościowo-Po¿ycz- nych w 1914 r. w ramach operacji warszaw- kowa. Polaków z Kozienic i okolicznych wsi sko-dêbliñskiej świadcz¹ o zaciek³ości walk. skupia³a Spó³dzielnia Spo¿ywców „Oszczêd- W czasie walk o Dêblin w październiku 1914 r. nośæ” za³o¿ona w 1912 r., w której prowadzo- ca³y powiat pozostawa³ w zasiêgu dzia³añ ar- no przez kilka lat skup i sprzeda¿ ¿ywności. mii niemieckiej, austro-wêgierskiej i rosyj- Wspó³pracowa³o z ni¹ Kó³ko Rolnicze, za³o¿o- skiej. Pañstwa centralne d¹¿y³y do prze³ama- ne w tym samym roku. Pocz¹tek XX w. to tak- nia oporu rosyjskiego na środkowej Wiśle ¿e czas, kiedy na terenie Kozienic rozpoczê³o umocnionej twierdz¹ dêbliñsk¹, co umo¿liwi- dzia³alnośæ ko³o PPS. ³oby zdobywanie nowych terenów na wscho- Niektórzy XX w. nazywaj¹ wiekiem prze- dzie. Po blisko 20 dniach morderczych walk mys³u i techniki, atomu, niektórzy natomiast twierdza pozosta³a niezdobyta, wojska pañstw wiekiem wojen. W ka¿dej z tych dwóch tez centralnych czasowo wycofa³y siê. Z szacun- jest wiele prawdy, jedna z nich niesie opty- kowych danych wynika, ¿e po obu walcz¹- mizm, wiarê w mo¿liwości cz³owieka i jego cych stronach by³a pora¿aj¹ca liczba blisko wielkośæ, druga zaś ukazuje jego niszczyciel- 100 000 poleg³ych ¿o³nierzy! Delegat Central- skie zapêdy, nieposkromion¹ chêæ domina- nej Komisji Obywatelskiej Stanis³aw Miku- cji – nie tyle nad otoczeniem, co nad innym ³owski-Pomorski lustruj¹cy straty po bitwie cz³owiekiem. Dwie, niespotykane w dziejach w jednym z ustêpów sprawozdania zapisa³: świata wojny, konﬂ ikty, które w ci¹gu 30 lat Straszny obraz przedstawiaj¹ osady: Gniewo- dwa razy zmienia³y porz¹dek globalny odcis- szów i Granica w 2/4 spalone; w ca³ej osadzie, nê³y straszne piêtno równie¿ na terenach po- maj¹cej 4.000 mieszkañców, w jednem jedy- wiatu kozienickiego, którego charakterystycz- nem oknie b³yszczy świat³o, reszta – jak wy-

Powiat kozienicki 37

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3737 22012-06-12012-06-12 118:26:038:26:03 mar³a. Zgliszcza niegdyś ludnych osad jeszcze akcjê, podczas której zdobyto prawie 2 mln ko- dymi¹. Osady te uleg³y tak silnym po¿arom, ron austriackich, które pos³u¿y³y na rozwój or- ¿e na rynkach ani jeden dom nie ocala³ – ganizacyjny zacz¹tków wojska polskiego. wszystko zrównane z ziemi¹. Woko³o szarzej¹ Wreszcie nasta³ czas, który Polacy wykorzy- zgorzeliska, a stercz¹ce zewsz¹d nieprzewalo- stali, wydzieraj¹c wolnośæ by³ym zaborcom. ne jeszcze kominy robi¹ wra¿enie wielkiego Bezpośredni świadek wydarzeñ, zacny oby- cmentarzyska olbrzymów. O ogromie tragedii watel Kozienic Pawe³ Klimczuk po latach rela- świadcz¹ licznie rozsiane po powiecie cmenta- cjonowa³ listopadowe wydarzenia tymi s³owy: rze wojenne, od Wysokiego Ko³a po Trzebieñ. 8 listopada, nad wieczorem, wpad³ do Kozie- Nie sposób pomin¹æ udzia³u polskich oddzia- nic jakiś niesamowity kometa, który k³êbi¹c ³ów pod wodz¹ Józefa Pi³sudskiego w walkach siê pośród ludności, na lewo i prawo, zgarnia³ o twierdzê. Legiony Polskie przesz³y tu swój warkoczami swoich promieni wszystkich chrzest bojowy, stoczy³y krwawe walki pod mieszkañców, ¿e wylegli na ulice grupami Anielinem i Laskami 22–26 października. i mimo, ¿e mistrza ceremonii nie by³o, z³¹- Fakt ten upamiêtnia okaza³e Mauzoleum Le- czyli siê razem i p³yn¹æ zaczêli ró¿nobarwn¹ gionistów w ¯ytkowicach. wstêg¹ rzeki przez g³ówne ulice. By³o w tym W po³owie 1915 r. wojska rosyjskie opuści³y t³umie jakieś ¿ywio³owe parcie naprzód, pier- ziemie Królestwa Polskiego, powiat kozienicki si prê¿y³y siê same a¿ buchn¹³ ponad t³um znalaz³ siê na terenie austriackiej strefy okupa- krzyk, od pokoleñ nie s³yszalny w Kozieni- cyjnej. Nowa administracja szybko przyst¹pi³a cach: „Niech ¿yje Polska…”. A potem pieśñ do eksploatacji terenów bogatych w drewno. jedna, druga, trzecia, na przemian rewolucyj- W samym sercu Puszczy Kozienickiej Austria- na to sielankowa z powtarzaj¹cym siê w nie- cy stworzyli ca³¹ infrastrukturê pod wycinkê skoñczonośæ Mazurkiem D¹browskiego. i wywóz cennego surowca. W ten sposób w Gar- O niepodleg³ośæ i granice Polacy musieli batce powsta³ tartak i kolejka leśna. walczyæ jeszcze przez 3 kolejne lata. M³odemu W Kozienicach w październiku 1915 r. pañstwu najbardziej zagra¿a³a bolszewicka umieszczono Komendê Grupy Legionów Pol- Rosja. O liniê Wis³y, tereny bezpośrednio s¹- skich pod dowództwem p³k. Zygmunta Zie- siaduj¹ce z powiatem kozienickim, opar³ siê liñskiego, ich siedziba mieści³a siê w pa³acu front i g³ówna pozycja obronna. Wielu miesz- kozienickim. Z tego okresu pozosta³y piêkne kañców zg³osi³o siê na ochotnika do obrony rysunki Wiktora Ignacego Gutowskiego, sze- ojczyzny. W sierpniu 1920 r., w czasie naj- regowca III brygady Legionów, zebrane i wy- wiêkszego wysi³ku zbrojnego, w Zajezierzu drukowane we Lwowie w 1916 r. Przedstawiaj¹ przebywa³ Marsza³ek Józef Pi³sudski, co upa- cykle Pu³kownik, Ofi cerowie, ¯o³nierze oraz miêtnia pomnik z g³azem, na którym mia³ Pejza¿e z Kozienic, w których znajdujemy wi- odpoczywaæ „Ziuk”. Nied³ugo po tym Wojsko zerunki konkretnych postaci – ofi cerów oraz Polskie prze³ama³o sowieckie natarcie i tym szeregowców, a tak¿e widoki z miasta ukazu- samym oddali³o niebezpieczeñstwo. j¹ce wojenne pozosta³ości. W odrodzonym pañstwie polskim powiat Powiat kozienicki wszed³ w sk³ad generalne- kozienicki znalaz³ siê w województwie kiego gubernatorstwa lubelskiego. leckim. Sk³ada³ siê z 21 gmin, 19 wiejskich Szansê, jaka powsta³a w czasie konfl iktu i 2 miejskich. W po³owie lat 30. zamieszkiwa³o pañstw zaborczych, próbowano wykorzystaæ go prawie 150 tysiêcy osób. Peryferyjne po³o- dla dobra pañstwa polskiego. Zaczê³y licznie po- ¿enie w stosunku do siedziby województwa wstawaæ lokalne komendy Polskiej Organizacji powodowa³o wiele niedogodności i zaniedbañ Wojskowej. W powiecie kozienickim powsta³y inwestycyjnych. Taka lokalizacja budzi³a za- komendy okrêgu POW: w Magnuszewie i Kozie- niepokojenie wśród mieszkañców, które opisa³ nicach. Pod koniec wojny, 12 października 1918 r. in¿. Jan Szmid w publikacji „Powiat Kozienicki” na terenie powiatu pod B¹kowcem Polska Orga- wydanej w 1936 r.: Pod wzglêdem organizacyj- nizacja Wojskowa przeprowadzi³a du¿¹ i udan¹ nym teren naszego powiatu mo¿emy uwa-

38 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3838 22012-06-12012-06-12 118:26:068:26:06 ¿aæ za swego rodzaju dziwol¹g. Mieszkaniec 9–12 września 1939 r. W ich trakcie wojska powiatu kozienickiego maj¹cy do za³atwie- niemieckie dokonywa³y mordów na ludności nia sprawy w urzêdach wy¿szych instancyj cywilnej, o czym świadczy m.in., nieludzki z konieczności musi poznaæ du¿¹ po³aæ Polski. czyn z 13 września 1939 r. spalenia w stodole W sprawach kościelnych zostanie odes³any 55 mieszkañców Cecylówki G³owaczowskiej. do Sandomierza, w kwestjach wojskowych Okupanci z marszu przyst¹pili do podpo- skieruj¹ go do Warszawy, kuratorjum okrêgu rz¹dkowania sobie podbitych terenów, roz- szkolnego ka¿¹ mu szukaæ w Krakowie, w spra- poczê³y siê prześladowania ludności polskiej wach pocztowych bêdzie musia³ odwiedziæ i ¿ydowskiej. W miejscowościach, w których Lublin, s¹d okrêgowy wezwie go do Radomia, przez wieki rozwija³a siê kultura i by³a spo- a do województwa odbêdzie podró¿ do Kielc. ³ecznośæ ¿ydowska, utworzono mniejsze lub Takie rozrzucenie urzêdów jest rzecz¹ b. po¿y- wiêksze getta, czêsto spêdzaj¹c ludzi na bez- teczn¹ z punktu widzenia krajoznawstwa i tu- ludne pole bez środków do egzystencji. ¯ydzi rystyki, stoi jednak w wyraźnej sprzeczności przebywaj¹cy w mniejszych gettach powiatu z kieszeni¹ wiêkszości obywateli. kozienickiego, jak Magnuszew (1200 osób), Mimo to, dziêki staraniom mieszkañców Mariampol (1500), Mniszew (350), Trzebieñ i przedstawicieli powiatu, uda³o siê podźwign¹æ (3500), G³owaczów (600), Ryczywó³ (160), zrujnowan¹ gospodarkê. Rozwija³y siê wszyst- Sieciechów (300) i inne, w sierpniu i wrześniu kie dziedziny ¿ycia, szczególny boom nast¹pi³ 1942 r. zostali przetransportowani do getta w Garbatce, której walory lecznicze odkryto w Kozienicach. We wrześniu 1942 r. Niem- na pocz¹tku wieku. Dogodne po³o¿enie przy cy przyst¹pili do ostatecznego rozwi¹zania kolei Dêbliñsko-D¹browskiej umo¿liwia³o kwestii ¿ydowskiej, likwidowali getta w tym ³atwy dojazd. Ośrodek sta³ siê modnym miej- najwiêksze w Kozienicach. Znalaz³o siê tam scem wypoczynku i kuracji, zje¿d¿ali tu przed- oko³o 13 000 osób, które zosta³y wywiezione stawiciele bur¿uazji, urzêdnicy pañstwowi i ar- do obozu zag³ady w Treblince. Wszelkie mate- tyści, wykupywali oni dzia³ki i budowali pe³ne rialne ślady po ¯ydach zosta³y zatarte i znisz- uroku wille wypoczynkowe. Okolice Puszczy czone. W Kozienicach Niemcy spalili ³ó¿ko Kozienickiej w okresie letnim odwiedzane by³y cadyka Magida z Kozienic, traktowane jako przez prawie 10 000 letników i kuracjuszy. relikwia. Z najwiêksz¹ zawziêtości¹ okupanci Na rozwój ca³ego regionu znaczny wp³yw dewastowali ¿ydowskie nekropolie. Wiêkszośæ mia³o ulokowanie na pocz¹tku lat 20. XX w. zrównali z ziemi¹, liczne macewy – p³yty na- w Pionkach Pañstwowej Wytwórni Prochów grobne – pos³u¿y³y do utwardzania dróg. Skut- i Materia³ów Krusz¹cych. Miejsce pracy znala- kiem hitlerowskiej polityki wobec ¯ydów by³o z³o tam kilka tysiêcy mieszkañców regionu. to, ¿e w czerwcu 1945 r., czyli ju¿ kilka mie- II wojna światowa zniszczy³a wszystko to, siêcy po wyzwoleniu, w Kozienicach przeby- co z pieczo³owitości¹, mozo³em i dum¹ bu- wa³o jedynie 147 osób tej narodowości. Przed dowa³y poprzednie pokolenia. Zaciek³e walki wojn¹ w samych tylko Kozienicach mieszka³o podczas wojny obronnej toczy³y siê w pó³noc- ich oko³o 5000. nej czêści powiatu od Pilicy a¿ po Świer¿e Gór- Niemiecki terror odcisn¹³ widoczne piêt- ne, gdzie znajdowa³a siê przeprawa mostowa no na wielu wsiach i miasteczkach powiatu na Wiśle, tzw. przedmoście maciejowickie. kozienickiego. Pacyﬁ kacje poszczególnych Na tym terenie walczy³o pó³nocne zgrupowa- warstw spo³ecznych i ca³ych wsi odbywa³y siê nie Odwodowej Armii „Prusy” z 13., 19. i 29. ze szczególnym natê¿eniem w miejscach, któ- Dywizj¹ Piechoty oraz Wileñsk¹ Brygad¹ Ka- rych spo³ecznośæ wyró¿nia³a siê niez³omn¹ walerii, przez Puszczê Stromieck¹ i Kozienick¹ postaw¹. Chyba najwiêksz¹ zbiorow¹ oﬁ arê przedziera³ siê bardzo bitny 31. pu³k Strzel- ponieśli mieszkañcy miejscowości Garbatka- ców Kaniowskich (10. DP) z Armii „£ódź”. Letnisko, którzy w lipcu 1942 r. zostali wy- Walki w regionie trwa³y prawie przez 3 tygo- wleczeni z domostw i wywiezieni do obozów dnie, z najwiêkszym natê¿eniem w dniach koncentracyjnych. Ocenia siê, ¿e liczba aresz-

Powiat kozienicki 39

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 3939 22012-06-12012-06-12 118:26:068:26:06 76 77

76 Pamiątkowy kamień w Brzustowie 77 Nagrobek na cmentarzu w Grabowie nad Pilicą

towanych podczas pacyfi kacji mog³a dojśæ zowa³ siê front wojenny wzd³u¿ środkowej Wi- do 800 osób. Podobne ekscesy, lecz na mniej- s³y. Na przyczó³ku warecko-magnuszewskim sz¹ skalê, pojawia³y siê w innych miejscowoś- o ka¿dy skrawek ziemi toczy³y siê za¿arte wal- ciach, np. w Kêpicach. ki, a sztandarowym przyk³adem poświêcenia Do walki, przetrwania i zwyciêstwa nad wro- ¿o³nierzy by³a bitwa pod Studziankami. Po³o- giem garn¹³ siê ca³y naród. Polacy stworzyli ¿one wzd³u¿ Wis³y tereny zosta³y doszczêtnie tajne struktury pañstwowe w postaci Polskie- zniszczone. Po wojnie roztacza³ siê tu znany go Pañstwa Podziemnego. W ramach konspi- z walk pozycyjnych z czasów I wojny świato- racji utworzono administracjê, sadownictwo wej „krajobraz ksiê¿ycowy” – teren ten przed- i armiê podziemn¹. Dzieci i m³odzie¿ uczêsz- stawia³ krainê ruin i zgliszcz. Wsie zniknê³y cza³y na tajne komplety na poziomie szko³y z powierzchni ziemi, pola zryte by³y rowami powszechnej i średniej; w Trzebieniu chemiê, strzeleckimi i bunkrami, naje¿one zasiekami fi zykê i matematykê wyk³ada³ Jerzy Wasowski, z drutu kolczastego. znany po wojnie jako jeden z twórców i wyko- Walecznośæ ¿o³nierzy, poleg³ych bohaterów nawców Kabaretu Starszych Panów. Aktywnie oraz ofi ary cywilne upamiêtniaj¹ liczne podzia³a³a armia podziemna w postaci oddzia³ów mniki i tablice rozproszone po ca³ym powiecie. Armii Krajowej, Batalionów Ch³opskich oraz Kilkunastu mieszkañców znalaz³o siê w trans- nielicznej Gwardii Ludowej. Poszczególne od- portach wywiezionych do Katynia. Szacuje siê, dzia³y partyzanckie spe³nia³y g³ównie funkcje ¿e w czasie wojny liczba mieszkañców powia- ochronne – broni³y ludnośæ wiejsk¹ przed nad- tu pomniejszy³a siê o oko³o 75 000 osób. gorliwości¹ okupacyjnych urzêdników, dawa- Budowa w latach 60. Elektrowni „Kozieni- ³y w oddzia³ach leśnych schronienie ludziom ce” w Świer¿ach Górnych spowodowa³a daleko „spalonym”, wreszcie, podobnie jak ca³y naród, id¹ce przemiany spo³eczne i gospodarcze. Pracê przygotowywa³y siê do udzia³u w zbrojnym otrzyma³o kilka tysiêcy mieszkañców okolicz- powstaniu przeciwko wrogowi. Na polach pod nych terenów. Do Kozienic przyjechali specjali- Molendami 7 kwietnia 1944 r. rozegra³a siê jed- ści z ca³ego kraju. Region otrzyma³ szansê roz- na z najwiêkszych w okrêgu radomskim bitew woju, która zosta³a doskonale wykorzystana. partyzanckich z Niemcami. Powsta³y nowe osiedla mieszkaniowe Osiedle W 2. po³owie 1944 r. z powiatu kozienickie- Energetyki, Skarpa, Piaski, ¿³obek, przedszko- go ruszy³y oddzia³y bojowe na koncentracjê la, sklepy i placówki us³ugowe, nast¹pi³ rozwój w Górach Świêtokrzyskich. W tym czasie oświaty – wybudowano nowe obiekty dla szkó³ trwa³y ju¿ zaciek³e walki o zdobycie przyczó³- podstawowych i Zespo³u Szkó³ Zawodowych, ka warecko-magnuszewskiego. W sierpniu do nowych budynków przenios³y siê przychod- i wrześniu 1944 r. na kilka miesiêcy ustabili- nie w Kozienicach i szpital.

40 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4040 22012-06-12012-06-12 118:26:078:26:07 Dziedzictwo kulturowe regionu Twórcy ludowi

powiecie kozienickim, a szczególnie w Grabowie nad Pilic¹. Zanim siê tutaj zna- W w Kozienicach, bardzo prê¿nie dzia³a laz³ przez ponad 20 lat zwi¹zany by³ z parafi ¹ środowisko artystyczne. W ró¿nych stowa- pw. Królowej Jadwigi w Radomiu. Urodzi³ siê rzyszeniach skupieni s¹ poeci, malarze, rzeź- w 1941 r. w Ka³kowie. Sztuk¹ interesowa³ siê biarze, grafi cy, a tak¿e osoby zajmuj¹ce siê od dzieciñstwa i opowiada: pierwsz¹ wystawê koronkarstwem czy tkactwem, a nawet wikli- zorganizowa³em w III klasie szko³y podsta- niarstwem. Na kartach naszego przewodnika wowej. Podczas dwutygodniowych ferii zimo- przedstawiamy niektórych z nich. wych namalowa³em oko³o 30 pejza¿y, który- mi oblepi³em ca³e ściany w domu, później te¿ Ksiądz Stanisław Drąg ca³y czas malowa³em. Moje wszystkie zeszy- z Grabowa nad Pilicą ty by³y ilustrowane tematycznie. Szczególnie te od jêzyka polskiego. Malowa³em portrety Ksi¹dz kanonik Stanis³aw Dr¹g – bar- pisarzy polskich, ozdobne litery i kwiatowe dzo utalentowany i wszechstronny artysta wzory. Nie zapomnê te¿, bo to ma zwi¹zek jest proboszczem parafi i pw. Świêtej Trójcy z Grabowem – omawialiśmy kiedyś bitwê pod

78 80

78 Ikonostas księdza Drąga 79 Ksiądz Stanisław Drąg przy pracy 80 Jedna z ikon księdza Drąga na wystawie w Muzeum Regionalnym w Kozienicach

Powiat kozienicki 41

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4141 22012-06-12012-06-12 118:26:088:26:08 Wark¹. Wtedy na dwóch stronach w zeszycie nych wystaw, wielokrotnie bra³ te¿ udzia³ powsta³a scena panoramy bitwy Czarnieckie- w wystawach zbiorowych. Jednym z wiel- go ze Szwedami. Zawsze fascynowa³a go przy- kich marzeñ ksiêdza Stanis³awa Dr¹ga jest, roda i to w³aśnie ona by³a i nadal jest jednym aby doba mia³a dwie doby – wtedy mia³by z g³ównych motywów jego prac. Ksi¹dz Stani- na wszystko czas. Jednak mimo rozlicznych s³aw kontynuowa³ naukê w LO im. J. Kocha- zajêæ i bardzo napiêtego dnia pracy codzien- nowskiego w Radomiu, a po jego ukoñczeniu nie potrafi znaleźæ kilka minut na pisanie wst¹pi³ do Wy¿szego Seminarium Duchowne- ikon. Swojemu ulubionemu zajêciu poświê- go w Sandomierzu. Przez ca³y ten czas zwi¹za- ca przede wszystkim wieczory, poniewa¿, jak ny by³ ze sztuk¹, w seminarium wielokrotnie mówi, ikona jest moj¹ wieczorn¹ modlitw¹. bra³ udzia³ w plenerach malarskich i urz¹dza³ To moja radośæ, wieczorami siadam do mod- wystawy swoich prac – g³ównie pejza¿y oraz litwy moich desek. Od kilku lat swoj¹ pasj¹ obrazów przedstawiaj¹cych architekturê. stara siê zaraziæ inne osoby. Za³o¿y³ ju¿ trzy Równocześnie ze studiami na kierunku teo- szko³y pisania ikon. Pierwsza z nich powsta- logia w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim ³a w 2006 r. w Grabowie nad Pilic¹, kolejna uczêszcza³ na wyk³ady z historii sztuki oraz w 2007 r. w Warce i trzecia w 2008 r. w Semi- zajêcia z rysunku. Zdobywa³ równie¿ wiedzê narium Duchownym w Radomiu. Wśród jego z dziedziny konserwacji zabytków. uczniów znajduj¹ siê zarówno wychowanko- Na drugim roku studiów po raz pierwszy by³ wie najm³odszych klas szko³y podstawowej, w cerkwi prawos³awnej i jak mówi: zafascy- jak i osoby starsze, a tak¿e niepe³nosprawne. nowa³a mnie tamtejsza liturgia, śpiew, szaty Poza pisaniem ikon i malowaniem obrazów i obrzêdy. Od tamtej pory wielokrotnie odwie- ksi¹dz Stanis³aw z zami³owaniem zbiera sta- dza³em to miejsce, a z czasem zacz¹³em siê re oliwne lampy i ró¿nego rodzaju przedmio- interesowaæ pisaniem ikon. Pierwsze powsta³y ty codziennego u¿ytku, a tak¿e kolekcjonuje jeszcze w czasie studiów. Tak rozpocz¹³ siê mój dzie³a znanych malarzy. szlak pisania ikon i trwa to prawie 40 lat. Ikona jest moj¹ modlitw¹. Jest znakiem i prowadzi Zofi a Kucharska z Kozienic ku czemuś. Ikona to pisanie obrazu, który ma trafi æ do duszy cz³owieka. Rysuje o³ówkiem Urodzi³a siê w 1928 r. we wsi Dêbniak w po- i wêglem, maluje akwarelami i farb¹ olejn¹. wiecie kozienickim w rodzinie ch³opskiej. Jak Jednak jego najwiêksz¹ pasj¹ jest pisanie ikon, sama o sobie pisze jest pi¹tym z kolei z jede- której poświêca ka¿d¹ woln¹ chwilê, a których naściorga dzieci. Maj¹c 17 lat straci³a matkê. ma w swoich zbiorach ju¿ oko³o 2000. Jak By³o to ogromnie bolesne prze¿ycie, które mówi, w³aśnie w taki sposób – poprzez pisanie odbi³o siê echem w jej twórczości poetyckiej. ikon – modli siê i wielbi Pana Boga. Wiêkszośæ Jej wiersze, choæ pozbawione gwary, wywodz¹ z nich znajduje siê w prywatnych zbiorach siê i s¹ mocno zakotwiczone w nurcie poezji w Radomiu i innych miastach Polski, a tak¿e ludowej: prostej, pisanej z serca – „z natchnie- za granic¹ – w Anglii, Stanach Zjednoczonych nia Boga”, jak mówi pani Zofi a. Wyda³a kil- czy Watykanie. Najczêściej na ikonach uwiecz- ka tomików wierszy. Pomimo swojego wieku nia Matkê Bo¿¹ – jest moj¹ ulubion¹ postaci¹. nadal bierze udzia³ w wielu uroczystościach Moje ikony przedstawiaj¹ j¹ w ró¿nych ujê- regionalnych, audycjach radiowych, telewi- ciach. Czêsto jest na nich równie¿ Chrystus, zyjnych, biesiadach ludowych. Otrzymywa³a szczególnie ten zwany Pantokrator – b³ogos³a- i otrzymuje wiele nagród i wyró¿nieñ. Bar- wi¹cy, Trójca Świêta – mój umi³owany motyw, dzo lubi spotykaæ siê z dzieæmi i m³odzie¿¹ a tak¿e świêci: Miko³aj i Jerzy. Oprócz ikon szkoln¹. Dzia³a w grupie poetyckiej „Erato” jednopostaciowych piszê te¿ wielopostaciowe w kozienickim Domu Kultury, w Stowarzysze- – po kilkadziesi¹t postaci. niu Grupa Literacka „£uczywo” w Radomiu, Ksi¹dz Stanis³aw bardzo chêtnie wystawia w Stowarzyszeniu Mi³ośników Poezji Jana Ko- swoje prace. Mia³ ju¿ ponad 30 indywidual- chanowskiego „Renesans” w Czarnolesie.

42 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4242 22012-06-12012-06-12 118:26:098:26:09 Grzegorz Gordat z Borku ckiej, zwoleñskiej i pu³awskiej „funkcjonuje” kilka rodzajów koszy wraz z ich „odmianami” Urodzi³ siê w 1985 r. Wikliniarstwem zaj- dotycz¹cymi budowy i rodzajów zastosowa- muje siê od 2002 r., sztuki wyplatania nauczy³ nych splotów. Wyplatam g³ównie z wikliny siê od wujka. Pomagaj¹c zim¹ przy ścinaniu niekorowanej (zielonej, zaparzanej – br¹zo- wikliny nad Wis³¹, sortuj¹c j¹, przygotowuj¹c wej) oraz bia³ej. Bogactwo kolorystyczne od- do wyplatania i przygl¹daj¹c siê, jak wyplatane mian wikliny przez odcienie zieleni, czerwie- s¹ kosze, postanowi³ sam wypleśæ jeden z nich ni i ¿ó³ci, a koñcz¹c na wiklinie o niebieskim i tak siê zaczê³o. Wujek wykonywa³ jedynie zabarwieniu kory pozwala osi¹gn¹æ oryginal- kosze gospodarcze (jeden regionalny wzór, ne po³¹czenia w koszu. kosz z pa³¹kiem i p³ask¹ ścian¹) z wikliny Chc¹c zg³êbiæ wiedzê dotycz¹c¹ wikliniar- zielonej, niekorowanej, dlatego te¿ wyplata- stwa, bra³ udzia³ w szkoleniach dla instrukto- nie koszy mia³o charakter sezonowy, g³ównie rów w Ośrodku Szkolenia Animatorów i In- w okresie zimy. Kontynuuj¹c wyplatanie tego struktorów w £ucznicy. Pozna³ tam Stanis³awa wzoru Grzegorz Gordat stara siê te¿ posze- Dziubaka, artystê plastyka, który jest prawdzi- rzaæ asortyment oferowanych koszy i wzoruje wym pasjonatem wikliny. Do tej pory utrzy- siê na koszach regionalnych. Jak mówi – bo- muje z nim kontakt, a w sierpniu 2008 r. mia³ gactwo wzorów naszego regionu jest bardzo przyjemnośæ uczestniczyæ w Miêdzynarodo- du¿e. W obrêbie ziemi radomskiej, kozieni- wym Plenerze Wikliniarskim „Wiklina w Ar-

81 Grzegorz Gordat wikliniarz

Powiat kozienicki 43

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4343 22012-06-12012-06-12 118:26:108:26:10 boretum” w Bolestraszycach pod Przemyślem, którego by³ komisarzem. Prowadzi³ te¿ kilka razy warsztaty w Ośrodku w £ucznicy. Oprócz wyplatania koszy zajmuje siê te¿ wyplataniem form plenerowych oraz dekoracyjnych dro- biazgów. Pracuje w Miejskim Domu Kultury w Dêblinie, gdzie prowadzi warsztaty wikli- niarskie, które ciesz¹ siê du¿ym zainteresowaniem. Czêsto na twarzach uczestników war- sztatów pojawia siê uśmiech lub zaskoczenie, gdy widz¹ tak m³odego instruktora. Oprócz zajêæ, na których uczy wyplatania koszy, prowadzi tak¿e zajêcia z form plenerowych. W 2009 r. podczas wakacji w trakcie jednych z nich na wierzbie przed Miejskim Domem Kultury „wyros³y” dzbaneczniki, które przyku- waj¹ wzrok ka¿dego kto odwiedza MDK. Pod- czas wielu imprez w MDK upominkami s¹ te¿ kwiatki wiklinowe, które maj¹ jedn¹ bardzo du¿¹ zaletê – nie wiêdn¹. Pan Grzegorz wspó³- pracuje te¿ z Kozienickim Parkiem Krajobra- zowym, z którym od trzech lat jeździ na Dni Ziemi na Pola Mokotowskie w Warszawie oraz do Muzeum Wsi Radomskiej. Od czerwca 2008 r. nale¿y do Stowarzyszenia Twórców Ludowych. 82

Barbara Władysława Drachal 82 Barbara Władysława Drachal z Kozienic

Urodzi³a siê w 1951 r. w miejscowości Chro- min w okolicach Garwolina i tam wychowa³a. Barbara Drachal dzierga koronki od przesz³o Od 1974 r. mieszka w Kozienicach. Tu praco- dziesiêciu lat, przy robieniu piêknych serwet wa³a, za³o¿y³a rodzinê i w³aśnie z tym miastem i obrusów pos³uguje siê nie tylko szyde³kiem, zwi¹za³a ca³e swoje ¿ycie. Po przejściu na eme- ale i drutami. Najczêściej z koronek powstaj¹ ryturê zaczê³a zajmowaæ siê hafciarstwem i ko- obrusy, serwety i ró¿nego rodzaju ozdoby. Bar- ronkarstwem, kontynuuj¹c jednocześnie sta- dzo czêsto wzoruje siê na starych motywach, re, rodzinne tradycje, które przejê³a od mamy. niektóre wymyśla te¿ sama. W ostatnim cza- To w³aśnie dziêki niej koronkarstwo sta³o siê sie ulubionym motywem s¹ koronkowe anio³- wielk¹ pasj¹ pani Barbary – mama siada³a ki i diabe³ki. Poza koronkami zajmuje siê rów- przy piecu i robi³a serwety na szyde³ku. Robi- nie¿ haftem i tkactwem. W ci¹gu ostatnich ³a ich bardzo du¿o, a po ca³ym tygodniu pracy kilku lat bra³a udzia³ w ró¿nych imprezach, jeździ³a na targ do Garwolina i sprzedawa³a jarmarkach i plenerach. Swoje prace prezen- wszystkie swoje dzie³a. Ja te¿ przez ca³e lata towa³a te¿ na organizowanych w Kozienicach coś robi³am, na szyde³ku, na drutach – swe- wystawach indywidualnych i zbiorowych. try i bluzki, a kiedy przesta³am pracowaæ za- Nale¿y do Grupy Twórczej „Wena” dzia³aj¹- wodowo to koronkarstwo sta³o siê moj¹ pasj¹ cej przy Domu Kultury w Kozienicach oraz i sposobem na ¿ycie. do Stowarzyszenia Twórców Ludowych.

44 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4444 22012-06-12012-06-12 118:26:148:26:14 Wartości niematerialne

Herby

erb to ustalony wed³ug określonych Herb powiatu kozienickiego Hzasad sztuki heraldycznej znak osoby, wspólnoty rodzinnej (rodziny i rodu), wspól- Umieszczony na tarczy noty terytorialnej: politycznej (pañstwa) lub typu hiszpañskiego. W b³ê- samorz¹dowej (województwa, powiatu, mia- kitnym polu znajduje siê z³o- sta, gminy, so³ectwa) b¹dź wspólnoty zawodo- ta g³owa jelenia, nad któr¹ wej (cechów i korporacji, jak np. uniwersytety umieszczona jest zamkniê- i inne szko³y wy¿sze) czy kościelnej (jak kapi- ta z³ota korona królewska. tu³y, zakony, klasztory). Jest ona symbolem świet- W wiekach XV i XVI rozwinê³a siê polska ności Kozienic za panowania ostatnich Ja- heraldyka miejska jako graﬁ czny symbol sa- giellonów: Zygmunta I Starego i Zygmunta morz¹du miejskiego. Tylko nieliczne miasta, Augusta, a tak¿e Stanis³awa Augusta Ponia- zw³aszcza śl¹skie i pomorskie, mog¹ siê szczy- towskiego – restauratora Kozienic w koñcu ciæ XIV-wiecznymi, a nawet XIII-wiecznymi XVIII w., inicjatora budowy pa³acu królew- tradycjami herbowymi. Wcześniej umownymi skiego w tym mieście i za³o¿yciela kilku wio- symbolami miast byli zazwyczaj patroni miej- sek, m.in. Stanis³awic i Augustowa. Pod g³ow¹ scowego kościo³a lub patroni najwa¿niejszego jelenia w pó³okrêgu zosta³o umieszczonych w mieście cechu. 7 sześciopromiennych, z³otych gwiazd, sym- W koñcu średniowiecza herb by³ przede bolizuj¹cych 7 gmin, które wchodz¹ w sk³ad wszystkim znakiem bojowo-rozpoznawczym, powiatu kozienickiego: Garbatkê-Letnisko, dlatego te¿ sztuka heraldyczna przewiduje dla G³owaczów, Gniewoszów, Grabów nad Pilic¹, niego postaæ kolorowego god³a umieszczonego Kozienice, Magnuszew oraz Sieciechów. w kolorowym polu tarczy rycerskiej i szcze- gó³owo określa jak wzajemnie maj¹ siê kom- Herb gminy Grabów nad Pilic¹ ponowaæ barwy obu elementów. Zasada al- ternacji barw s³u¿y czytelności herbu. Sztuka W polu zielonym u pod- heraldyczna to tak¿e umiejêtnośæ doboru jak stawy tarczy pofalowany pas najmniejszej liczby znaków, ﬁ gur heraldycz- srebrny, a nad nim ukorze- nych i barw, tak by najprecyzyjniej określiæ niony z³oty grab. Z³oty grab w³aściciela herbu. nawi¹zuje do nazwy gminy – Grabów nad Pilic¹ i pe³ni funkcjê tzw. herbu mówi¹- cego. Ponadto kilka so³ectw gminy (oprócz Grabowa nad Pilic¹) nosi nazwy bezpośrednio odnosz¹ce siê do grabu: Grabów Zaleśny, Gra- bowska Wola, Grabów Nowy i Grabina. Grab symbolizuje poczucie estetyki i obowi¹zko- wośæ. Pofalowany pas srebrny symbolizuje rze- kê Pilicê, nad któr¹ le¿y gmina. Zielone pole 83 84 tarczy symbolizuje zarówno rolniczy, jak i leśny charakter gminy. Le¿y ona jakby na rozleg³ych 83 Herb gminy Magnuszew polanach prastarej Puszczy Stromieckiej, która 84 Herb gminy Garbatka-Letnisko zajmuje ok. 42% powierzchni gminy.

Powiat kozienicki 45

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4545 22012-06-12012-06-12 118:26:148:26:14 Znaczenie barw: zieleñ symbolizuje (oprócz stat, objawienie Ducha Świêtego, gloriê zmar- znaczeñ ﬂ orystycznych) nowe ¿ycie, nadziejê, twychwstania, szlachetnośæ, wspania³omyśl- ¿ywotnośæ, obﬁ tośæ, zdrowie i piêkno. Z³o- nośæ, ¿yczliwośæ, S³oñce, z³oto i świat³o. to symbolizuje Boski majestat, objawienie Ducha Świêtego, gloriê zmartwychwstania, Herb gminy Kozienice szlachetnośæ, wspania³omyślnośæ, ¿yczli- wośæ, S³oñce, z³oto i świat³o. Srebro to symbol Herbem gminy jest syl- czystości, uczciwości i lojalności oraz pokory, wetka z³otego jelenia ska- a tak¿e Ksiê¿yca, per³y, srebra, wody i pokoju. cz¹cego w prawo, w polu b³ê- kitnym z czarn¹ obwolut¹. Herb gminy G³owaczów

W polu zielonym brzoza srebrna, a po bokach taka¿ pom³ośæ (chusta) w kr¹g o koñcach zawi¹zanych u do³u i klucz w s³up pióra- mi do góry z³oty. Brzoza pe³- 85 Jeden ni w herbie gminy funkcjê z historycznych god³a mówi¹cego, symbolizuje zarówno ma- herbów ³opolsk¹ czêśæ gminy, tzn. Brzózê i so³ectwa Kozienic 85 brzózkie: Adamów, Cecylówkê Brzózk¹, Ma- ciejowice, Marianów, Przejazd, Sewerynów, Stanis³awów i Ursynów, jak i przyrodê gminy – Herb gminy Sieciechów przede wszystkim lasy Puszczy Kozienickiej. Pom³ośæ (chusta) srebrna jest god³em w her- Heraldyka miejska Siecie- bie rycerskim (szlacheckim) Na³êcz, którym chowa jest najmniej prob- pieczêtowali siê pierwsi w³aściciele le¿¹cych lematyczna. We wszystkich na Zapilczu (ksiêstwo czerskie) dóbr le¿eni- pieczêciach (od XVI w.) i wi- ckich: Abraham z Nowego Dworu (koniec zerunkach herbów przewija XIII w. – 1330) oraz jego syn – Tomis³aw, kasz- siê motyw: „w polu b³êkitnym telan gnieźnieñski (ok. 1330–1359). Ostatnim trzy z³ote sześciopromienne mêskim dziedzicem dóbr le¿eñskich i G³o- gwiazdy z tak¹¿ majusku³¹ waczowa by³ biskup ³ucki i che³mski – To- „S” i z³ot¹ koron¹ nad ni¹”. masz Le¿eñski (gdy owdowia³ przyodzia³ szaty duchowne). Jego córka Zofi a, dziedziczka Nazwy miejscowości dóbr le¿eñskich, wnios³a te dobra w posagu, wychodz¹c za m¹¿ za Feliksa Boskiego herbu Szczególn¹, charakterystyczn¹ cech¹ ka¿- Jasieñczyk. Odt¹d a¿ do 1945 r. pozostawa³y dej miejscowości jest jej nazwa. Nazwy stare, przy Boskich lub ich krewnych, st¹d w herbie wielowiekowe ewoluowa³y, dostosowuj¹c siê gminy z³oty klucz w s³up piórami do góry, któ- do aktualnych trendów jêzykowych, gwar i in- ry jest god³em w herbie Jasieñczyk. nych nalecia³ości, lecz podstawa pozostawa³a Zieleñ symbolizuje nowe ¿ycie, ¿ywotnośæ, niezmienna. Bardzo ciekawe jest badanie po- obfi tośæ, zdrowie i piêkno. Oznacza rów- chodzenia nazw geografi cznych, w tym nazw nie¿ rolniczy charakter gminy, a tak¿e zieleñ miejscowości, czym zajmuje siê toponoma- g³owaczowskich i brzózkich lasów (Puszczy styka. Stromieckiej i Kozienickiej), pól, ³¹k i sadów. Ze wzglêdu na nizinne po³o¿enie powia- Srebro (biel) to symbol czystości, uczciwości, tu kozienickiego, którego granice stanowi¹ pokoju i wody. Z³oto symbolizuje Boski maje- rzeki Pilica i Wis³a oraz Puszcza Stromiecka

46 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4646 22012-06-12012-06-12 118:26:158:26:15 87

86 88

86 Miłorząb japoński w zachowanym parku przypałacowym w Brzózie 87 Zachowana prawa oﬁ cyna pałacu w Kozienicach 88 Wisła w okolicach Kępeczek

i Puszcza Kozienicka, wiele nazw naturalnie tymi zwi¹zane s¹ równie¿ Holendry: Kozienic- odwo³uje siê do ukszta³towania terenu, wa- kie, Kuźmiñskie, Piotrkowskie, Magnuszew- runków glebowych, hydrografi cznych, tego skie, Wilczkowskie na oznaczenie terenów wszystkiego co stworzy³a natura – świat roślin zasiedlanych przez kolonistów holenderskich, i zwierz¹t. S¹ to nazwy topografi czne. Charak- niemieckich. terystyczne w powiecie kozienickim nazwy Poza spor¹ grup¹ nazw świadcz¹cych o lokal- topografi czne to: Brzóza, Grabów nad Pilic¹, nych walorach przyrodniczych ciekawych infor- D¹browa, Lipa, Brzustów (od gatunku wi¹- macji dostarczaj¹ nazwy antroponimiczne, czyli zu), Grabnowola, Garbatka-Letnisko, Nagór- takie, które wywodz¹ siê od nazw rodowych, nik, S³owiki, Sarnów, Bobrowniki, Zajezierze. imion za³o¿ycieli, posiadaczy lub te¿ liczniej- Ciekawe nazwy wi¹¿¹ siê z terenami zalewo- szych zbiorowisk, grup maj¹cych jakikolwiek wymi Wis³y, na powiślu. Wystêpuj¹ tu licz- wp³yw na okolice. Najbardziej popularne to: nie miejscowości oraz tereny z cz³onem kêpa Sieciechów, G³owaczów, Gniewoszów, Magnu- w nazwie na oznaczenie wyspy utworzonej szew, Anielin, Augustów, Stanis³awice, Emilów, miêdzy starym a nowym korytem wiślanym: Micha³ów, Maciejowice, Oleksów, Śmietanki, Kêpa Skórecka, Bielañska, Wólczyñska, Rê- Janików, Molendy. Nazwy Mniszew, Opactwo, kowicka, Dêbowa, Tarnowska oraz Kêpeczki Opatkowice, Wola Klasztorna odwo³uj¹ siê czy Kêpice. Równie¿ nadwiślane wsie Przewóz do pierwotnego powi¹zania wsi z zakonnymi wskazuj¹ nam, gdzie mog³y znajdowaæ siê zgromadzeniami mêskimi lub ¿eñskimi, w tym przeprawy na drug¹ stronê Wis³y. Z terenami przypadku norbertanek i benedyktynów.

Powiat kozienicki 47

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4747 22012-06-12012-06-12 118:26:158:26:15 Równie¿ rzemios³o, charakterystyczny pasiastego, przewa¿aj¹ tkaniny samodzia³owe zawód b¹dź zajêcie, które uprawiano na da- we³niane, lniane, rzadziej konopne. Kobiecy nym terenie, pozosta³o w pamiêci dziêki na- strój świ¹teczny jest jednym z podstawowych zwom wsi: Ruda – tam, gdzie eksploatowano elementów kultury materialnej wsi. Wydarze- i przetwarzano rudê ¿elaza, Psary – tam, gdzie nia historyczne, warunki geograﬁ czne i prze- mieszkañcy zajmowali siê chowem i tresur¹ obra¿enia gospodarcze mia³y wp³yw na jego psów, g³ównie do celów ³owieckich, Bobrowni- formê i zmiany. Strój by³ wskaźnikiem za- ki – tam, gdzie trudniono siê opiek¹ nad gona- mo¿ności oraz ¿ycia spo³ecznego, gospodar- mi, siedliskami bobrów. czego i artystycznego środowiska wiejskiego. Choæ nazwê miasta Kozienice kojarzymy Jego kolorystyka oraz materia³, z którego by³ g³ównie z legend¹ nawi¹zuj¹ca do nieudane- wykonany, by³y cechami które odró¿nia³y go polowania króla W³adys³awa Jagie³³y, któ- go od stroju z innych regionów. Strój by³ no- rego wysi³ki z³owienia samicy jelenia – kozy, szony do 1930 r., szyto go z lepszych gatun- nic nie przynios³y, to wed³ug jêzykoznawców kowo tkanin samodzia³owych, ozdabianych nazwa wywodzi siê od staropolskiej nazwy koralikami, we³nianymi troczkami i pasman- osobowej Kozin, byæ mo¿e jednego z ³owczych teri¹. Podstawowym surowcem do wyrobu królewskich wyró¿niaj¹cych siê w polowa- tkanin by³a we³na przeznaczona na w¹tek i len niach na sarny. na osnowê. Jeszcze na pocz¹tku XX w. kobiety u¿ywa³y zió³ do przygotowywania naturalnych, roślinnych barwników wed³ug starych, Folklor zachowanych receptur. W okresie miêdzywo- jennym powszechne sta³o siê barwienie we³ny ¿yciem wsi nierozerwalnie zwi¹zany sztucznymi farbkami, które zast¹pi³y barwni- Z jest folklor, który niekiedy do obecnych ki naturalne i obni¿y³y estetyczn¹ wartośæ tka- czasów przetrwa³ tylko w opowiadaniach ctwa ludowego. Tak farbowane tkaniny szybko przekazywanych przez kolejne pokolenia. p³owia³y i niszczy³y siê, niekiedy barwiono Wa¿nymi jego elementami s¹ m.in. zwyczaje, je po kilka razy. obrzêdy czy strój ludowy i muzyka, pieśni lub Przeprowadzone badania pozwoli³y na usta- instrumenty. lenie, ¿e ludowy strój kobiecy stanowi³y: koszule – przyramkowe; spódnice – prêdziocha Paradny strój kobiecy lub prêziocha, bary³y, burochy, sorec; zapaska z okolic Kozienic przedsobna zwana bureckiem, fartuchem; gorset nazywany tak¿e stanikiem; zapaska na- Stroje ludowe wystêpuj¹ce na terenie powia- sobna; chustki salinówki, bukietówki, popeli- tu kozienickiego do czasów wspó³czesnych nówki i tureckie. nie zachowa³y siê. Nale¿y tak¿e pamiêtaæ Na terenie powiatu kozienickiego powszech- o tym, ¿e miejscowa kultura ludowa charak- nie wystêpowa³ typ koszuli przyramkowej teryzuje siê wymieszaniem miejscowych sta- z nado³kiem, doszywanym od pasa z gorsze- rych tradycji puszczañskich z wp³ywami z s¹- go, zgrzebnego p³ótna lnianego. Pod te koszule siednich regionów. zak³adano inne – do cia³a, bez rêkawów, d³u- Badania etnograﬁ czne prowadzone w latach gie, uszyte z dwóch p³atów tkaniny, z³¹czone 80. XX w. pozwoli³y na opisanie świ¹tecznego na ramionach i bokach. Koszule wpuszczano stroju kobiecego na podstawie informacji uzy- w spódnice ró¿nych typów, ró¿ni¹ce siê kro- skanych m.in. we wsi Opatkowice, Molendy, jem, tkanin¹ oraz kolorystyk¹. Najstarsze Wólka Tyrzyñska, Nowa Wieś, Kuźmy, Holen- to jednokolorowe bary³y lub borochy siêgaj¹ce dry Piotrkowskie, Psary czy Stanis³awice oraz kostek, których dó³ by³ szeroki nawet 3,5 m. nielicznych zachowanych elementów ubioru. Prêdziochy to tak¿e d³ugie spódnice, g³adkie Utrwali³ on wiele dawnych cech, pod wzglê- lub w czerwono-czarne, zielono-czerwone, dem uk³adu barw zaliczany jest do ubioru czarno-bia³e drobne paseczki u³o¿one piono-

48 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4848 22012-06-12012-06-12 118:26:168:26:16 89 90

89 Członkinie Stowarzyszenia Twórców Ludowych z Kozienic w stylizowanych strojach ludowych 90 Strój kobiecy z regionu Kozienic – zbiory Muzeum Regionalnego z Kozienicach

wo. Sorc to trochê m³odszy typ spódnicy, któr¹ Wa¿nym elementem stroju świ¹teczne- tworzy³o zszytych ze sob¹ 4–6 klinów rozsze- go by³ gorset nazywany te¿ stanikiem. Szyto rzaj¹cych siê do do³u. Wszystkie typy spódnic go z tkanin we³nianych wyprodukowanych marszczone by³y w pasie, jednak fa³dy skupia- przez przemys³ tekstylny, najczêściej w kolorze ³y siê z ty³u. czerwonym, czarnym, granatowym i zielonym. Z przodu na spódnice zak³adano zapaskê Gorsety by³y wyszywane kolorowymi szklany- przedsobn¹ karbowan¹. Na tle czarnego sami koralikami, sznurowane z przodu lub zapi- modzia³u wprowadzano kolorowe paski i pr¹¿- nane na kolorowe szklane guziki. Moda gor- ki w ró¿norodnych uk³adach symetrycznych setowa rozpowszechnia³a siê po wsiach, gdzie i asymetrycznych. Ciemne, puszczañskie powielano istniej¹ce wzory lub dodawano w³as- barwy stopniowo uzupe³nia³y jaśniejsze paski ne. Gorsetów nie nosi³y starsze kobiety, które i pr¹¿ki, w starszych zapaskach ciemne t³o roz- ubiera³y siê w ciemne, jednobarwne kaftany jaśniano pojedynczymi w¹tkami bia³ej bawe³- zapinane z przodu na guziki. D³ugie zapaski ny i barwnym szlakiem u do³u. Z ciemnego naramienne – nasobne – uszyte z samodzia- t³a wyró¿nia³ siê zespó³ wielokolorowych pa- ³owej tkaniny, któr¹ przed wszyciem w pasek sków, który przed II wojn¹ światow¹ zape³nia³ marszczono lub uk³adano w fa³dy, okrywa³y ca³¹ powierzchnie fartucha. Pr¹¿kowane paski ramiona kobiet w ch³odne dni. Do paska przy- uk³ada³y siê w poprzek d³ugości zapaski. Sa- szywano we³niane troki z pomponami, krzy¿o- modzia³ przeznaczony na zapaskê przedsobn¹ wano z przodu i zawi¹zywano na plecach. odpowiednio przygotowywano: drobno uk³ada- Uczesanie i nakrycie g³owy stanowi³o uzu- no w pliski – karbowanki – i w kilku miejscach pe³nienie świ¹tecznego ubioru. M³ode dziew- wzmacniano lnianymi niæmi. Karbowanki czyny nie przykrywa³y g³owy, nosi³y w³osy przykrywano lnianym p³ótnem, po czym uk³a- splecione w warkocz. Kobiety zamê¿ne spla- dano na nim wyjêty z pieca gor¹cy chleb, pozo- ta³y dwa warkocze w tzw. ósemkê, kó³ko lub stawiaj¹c go do zupe³nego wystudzenia. Wra¿- koronê. liwa na wysok¹ temperaturê we³na kurczy³a Chusty salinówki i bukietówki noszono siê, jednocześnie utrwalaj¹c karbowanki. na ca³ym obszarze w wid³ach Wis³y i Pilicy.

Powiat kozienicki 49

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 4949 22012-06-12012-06-12 118:26:178:26:17 Brzegi bukietówek ozdobione by³y drukowan¹ bordiur¹ kwiatow¹ sk³adaj¹c¹ siê z ró¿, nieza- pominajek, maków; kompozycja ta rozbudo- wana by³a w naro¿ach chusty. Wzór drobnych, równomiernie roz³o¿onych kwiatków pokrywa³ jasne, pastelowe, środkowe pole bukietów- ki. W latach 30. XX w. chustki te produkowano w mniejszych rozmiarach, co uniemo¿liwia³o tworzenie ró¿nych wzorów wi¹zania chust. Kupowane przez zamo¿niejsze kobiety du¿e chusty jedwabne z d³ugimi po³yskuj¹cymi frêdzlami wi¹zane by³y w koronê lub turban. Noszono te¿ chusty niezwi¹zane, opuszczaj¹c rogi na ramiona i plecy. G³adkie chusty i tureckie z drukowanym motywem arabeski wi¹za- no tak samo, jak du¿e chusty. Uzupe³nieniem stroju by³a bi¿uteria. Naj- popularniejsze by³y naszyjniki z korali natu- 91 92 ralnych i bursztynów oraz szklanych korali- 91 Paradny strój męski – zbiory Muzeum Regionalne- ków. Korale naturalne, którym przypisywano go w Kozienicach moc ochrony przed urokami i ró¿nymi nie- 92 Stroje codzienne – zbiory Muzeum Regionalnego domaganiami, przekazywane by³y nastêpnym w Kozienicach pokoleniom. O pozycji spo³ecznej i zamo¿no- ści w³aścicielki świadczy³a liczba noszonych sznurów. Korale stanowi³y tak¿e wa¿n¹ czêśæ rzyki, najpierw by³y zapinane tylko na jeden wyprawy ślubnej, czasami mniej zamo¿ne guzik, z czasem zaczêto dodawaæ wiêcej guzi- dziewczêta musia³y same na nie zapracowaæ. ków. Koszule noszono wpuszczane do spodni. Drewniany lub miedziany krzy¿yk albo meda- Nieod³¹cznym elementem stroju mêskiego lik z wizerunkiem Matki Boskiej dowi¹zywa- by³a kamizelka zapinana na guziki, jej przód no do ostatniego i środkowego sznura korali. uszyty by³ z tej samej tkaniny co spodnie. Para czarnych, skórzanych, dopasowanych Ty³ kamizelek szyto z czarnej tkaniny bawe³- sznurowaniem z przodu, siêgaj¹cych za kost- nianej. Mê¿czyźni nosili te¿ palta o d³ugości kê butów na obcasie by³a marzeniem ka¿dej do kolan, które krojem przypomina³y noszone panny. Bardzo o nie dba³y, np. drogê do kościo- obecnie marynarki. ³a pokonywa³y boso, a buty zak³ada³y dopiero Na podstawie opowiadañ i zachowanych przed świ¹tyni¹. elementów luźno zosta³y odtworzone lokalne Kobiety przechowywa³y swoje świ¹teczne stroje ludowe, w których wystêpuj¹ cz³on- ubrania pouk³adane starannie w skrzyniach. kowie Stowarzyszenia Twórców Ludowych z Kozienic. Strój męski Pieśni z okolic Puszczy Strój mêski to spodnie zwane portkami, Kozienickiej koszula i kamizelka. Spodnie mia³y w¹skie, proste, d³ugie nogawki, szyto je z tkanin we³- Badania etnograﬁ czne przeprowadzone nianych w kolorach czarnym lub granatowym. przez pracowników Muzeum Archeologicz- Noszone je wpuszczane do czarnych butów nego i Etnograﬁ cznego w £odzi oraz muze- z cholewkami. Koszule mêskie, tak samo jak ów w Kielcach i Radomiu pod koniec lat 60. damskie, mia³y krój przyramkowy. Mia³y d³u- XX w. na terenie Puszczy Kozienickiej objê³y gie rêkawy zbierane w mankiet i proste ko³nie- m.in. budownictwo mieszkalne i gospodar-

50 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5050 22012-06-12012-06-12 118:26:188:26:18 cze, zwyczaje i obrzêdy weselne. Nagrano rze pieśni Puszczy Kozienickiej zachowa³a wtedy 469 pieśni i przyśpiewek ludowych, siê melodyjna dumka ch³opca wyruszaj¹cego wśród których znalaz³y siê tak¿e utwory do wojska, w której opowiada o swoich wy- z Ryczywo³u, Stanis³awic, Lasek, Wólki Ty- obra¿eniach, o tym co znajdzie siê, gdy on rzyñskiej. Niestety, nagrania nie zachowa³y bêdzie daleko od domu, a mo¿e nawet zginie. siê, ale wcześniej dokonano zapisu nutowego W zbiorze znajduj¹ siê tak¿e pieśni ¿a³obne. i tekstów, dziêki temu mo¿na by³o odtworzyæ ten cenny zbiór, który zawiera pieśni weselne, Pieśń odpustowa ze Stanisławic przyśpiewki kościelne, obrzêdowe, zabawo- w gminie Kozienice we, ¿artobliwe i popularne. Teksty niektórych pieśni i przyśpiewek znane s¹ nie tylko na tym Pójdź, pójdź me serce do Czêstochowy terenie, np. pieśni do¿ynkowe. Dokonywano oddajmy uk³on nieba Królowy w nich tylko zmian na miejscowe potrzeby. pójdźmy ach pójdźmy na Jasn¹ Górê Najwiêcej jest pieśni weselnych, śpiewanie tam zobaczymy Panny fi gurê. których by³o obowi¹zkiem starszej druhny i druhen nie tylko podczas ceremonii zwi¹- Sieroty we wsi dwie pozosta³y, zanych z wiankiem i oczepinami, ale tak¿e które rodziców wcale nie zna³y podczas zabawy i odpoczynku kapeli. Przed gdzie weszli, tam je wnet pozbywano, ka¿dym weselem powtarzano pieśni, wybie- i zaraz dalej iśæ im kazano. raj¹c skoczne, ³atwe i dowcipne. Czêsto wiele pieśni śpiewano na kilku weselach w ró¿nych Ale trafi ³y raz do kaplicy, wsiach, je¿eli podoba³a siê gościom wesel- w której by³ obraz Bogarodzicy, nym, to wymieniano z czyjego wesela i z ja- wiêc popadali wnet na kolana kiej miejscowości ona pochodzi. Uzupe³nie- wo³aj¹c g³ośno Matko kochana. niem poszczególnych czêści uroczystości weselnych by³y przyśpiewki, które uk³ada³y Wiêc Matka Boska g³os ich s³ysza³a, same solistki, ich s³owa czêsto odnosi³y siê z obrazu swego odpowiedzia³a do poszczególnych gości weselnych, a tak¿e ach wy sieroty czego p³aczecie, do serwowanych potraw. Śpiewano ¿artobliwe wy ojca matki juz nie znajdziecie. teksty m.in. o muzykantach, kawalerach, pan- nach, rodzicach czy kucharkach, najczêściej Sieroty wielkim g³osem p³aka³y, na melodiê oberka; zdarza³o siê, ¿e nawzajem ¿e a¿ na g³owie w³osy targa³y, prześpiewywa³y siê np. kobiety z mê¿czyzna- ¿ebyś ty matko z grobu powsta³a mi. Powsta³ te¿ nowy rodzaj pieśni – do zna- choæbyś nam krople wody poda³a. nej melodii uk³adano s³owa opisuj¹ce proble- my ówczesnego ¿ycia, np. do melodii znanej Ach niescynśliwa godzina by³a, i popularnej kolêdy powsta³y s³owa bêd¹ce w którejś nas matko na świat zrodzi³a, prośb¹ o poprawê losu Polaków. Du¿ym za- bo teraz z g³odu ju¿ umieramy, interesowaniem cieszy³y siê pieśni odpusto- kawa³ka chleba nawet nie mamy. we śpiewane przez tzw. dziadów przed koś- cio³em. Najczêściej spotkaæ ich by³o mo¿na Wiêc Matka Boska to uczyni³a w parafi ach z obrazami s³yn¹cymi z cudów, bu³kê im chleba z nieba spuści³a gdzie na odpusty przychodzi³y t³umy wier- chocia¿ go nigdy nie u¿ywa³y nych nieraz z odleg³ych parafi i. Wykonywane tylko nañ patrz¹c g³odu nie zna³y. przez nich pieśni o charakterze religijno-koś- cielnym i świeckim czêsto przy akompania- Wiêc za dar Bo¿y z najświêtszej rêki, mencie ma³ych harmonii czy skrzypiec za- takie serdeczne g³osz¹c podziêki, wiera³y treści wzruszaj¹ce, nieraz tragiczne, ju¿ st¹d od ciebie nie odejdziemy, gromadzi³y bardzo wielu s³uchaczy. W zbio- tu w tej kaplicy niechaj pomrzemy.

Powiat kozienicki 51

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5151 22012-06-12012-06-12 118:26:198:26:19 Kołysanka ze Stanisławic ZASZŁO SŁONECZKO, ZASZŁO

Zasz³o s³oneczko, zasz³o, Teraz nad kolebeczk¹, Nadesz³a ciemna noc, Ci¹gle nachylam siê (: ju¿ nie ma tego ch³opca, (: i swemu syneczkowi, Com z nim spêdza³a noc. :) Nucê piosenkê tê :)

Ju¿ nie ma tego ch³opca, Uśnij ze mój synusiu, Nie mi³y mi ten świat, Uśnij ze drogi mój, (: rozkwit³am ja i zwiêd³am, (: twój ojciec to by³ ³adny, Jak ten ró¿any kwiat. :) Tak jakby kwiotek z ró¿. :)

rozkwit³am ja i zwiêd³am, A m³oda pensjonarka, przez ludzkie gadanie, A to jest matka twa, (: i przez kochanka mego, (: która cie do snu k³adzie, Usteczka szeptanie. :) To w³aśnie jestem ja, :)

Ros³am u swej mamusi, Mo¿e on jeszcze wróci, I du¿o wiele, A mo¿e tak da Bóg, Dopóki mi ksi¹dz r¹cek, (; klêkniemy przed o³tarzem, Nie zwi¹za³ w kościele. :) No i ksi¹dz da nam ślub. :)

52 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5252 22012-06-12012-06-12 118:26:198:26:19 Przewodnik subiektywny po powiecie kozienickim

Anielin Kępa (gmina Magnuszew)

93 Pułkownik Władysław Kono- nowicz 94 Bagna otaczające Kępę Rozniszew- ską 95 W miejscu obozowiska powstań- ców postawiono pomnik i tablicę informacyjną

94 95

iedaleko Rozniszewa znajdziemy jedn¹ powstañców szturm przypuści³y oddzia³y Nz wielu zachowanych na terenie powia- rosyjskie. tu kozienickiego pami¹tek postawionych ku Mieszkañcy Rozniszewa w 1928 r., w miej- chwale walcz¹cych tu powstañców stycznio- scu, w którym znajdowa³ siê obóz powstañców, wych. W tym trudnodostêpnym miejscu na- postawili ﬁ gurê z krzy¿em, która w 1944 r. zo- zywanym wcześniej Kêp¹ Rozniszewsk¹ p³k sta³a zniszczona podczas walk o przyczó³ek W³adys³aw Kononowicz za³o¿y³ obóz, który warecko-magnuszewski. W 1985 r. wzniesio- by³ oszañcowany i otoczony przez trzêsawi- no nowy pomnik na skarpie leśnej w formie ska. W tej lokalizacji znaleźæ mog³o schro- monumentalnego, odlanego z betonu nagiego nienie nawet 600 powstañców ściganych miecza. W budowê pomnika zaanga¿owa³a siê przez ekspedycjê karn¹ gen. Mellera-Za- lokalna spo³ecznośæ przy pomocy studentów komelskiego. 1 czerwca 1863 r. na bastion Akademii Sztuk Piêknych w Warszawie.

Powiat kozienicki 53

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5353 22012-06-12012-06-12 118:26:198:26:19 Boguszówka (gmina Gniewoszów)

96 97

96 Kapliczka z 1847 r. w Boguszówce 97 Dworek w Boguszówce

Boguszówce odnajdziemy jeden z nie- modrzewie, piêkne klomby oraz ogród. Ostat- W wielu w powiecie, zachowanych w dosyæ nim w³aścicielem maj¹tku Boguszówka by³ dobrym stanie dworków szlacheckich. Wieś, Seweryn Plewiñski, kuzyn Lewickich. pocz¹tkowo znana jako Wola Kowalowa, by³a Obecnie dworek znajduje siê w prywatnych w³asności¹ Jana Bogusza. Pierwsze wzmianki rêkach i jest gruntownie remontowany. o Woli pochodz¹ z 1508 r., ponad pó³ wieku Przy g³ównej drodze, obok bloków mieszkal- później nazywana jest ju¿ Boguszow¹ Wol¹. nych i w pobli¿u dworku, znajduje siê kaplicz- Nazwa ta ³¹czy siê z rodem Boguszów herbu ka z 1847 r., któr¹ warto obejrzeæ. Widnieje Pó³kozic. Kolejnymi w³aścicielami maj¹tku na niej inskrypcja: byli: Regowscy, Pêkos³awscy, Witowscy, Wielo- Zmi³uy siê nad nami Bo¿e polscy, Lewiccy. Po Wielopolskich do dziś za- Wed³ug Mi³osierdzia Twego – chowa³y siê ślady w postaci klasycystycznego Psalm 50 Dawida dworku i kapliczki przydro¿nej. Dworek usy- Fundowa³ Walenty Lewicki tuowany jest w zabytkowym parku z XIX w., Dziedzic Regowa w którym dawniej znajdowa³y siê olbrzymie dn. 1 Listopada 1847

54 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5454 22012-06-12012-06-12 118:26:208:26:20 Brzeźnica (gmina Kozienice)

98 100

98 Kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego i św. Leonarda Wyznawcy w Brzeźnicy 99 Dawny budynek gminy w Brzeźnicy 100 Piękna brama cmentarna z początku XX w.

rzeźnica jest miejscowości¹ po³o¿on¹ Katarzyny i Ma³gorzaty powsta³ w po³owie Bprzy drodze krajowej nr 48, w odleg³ości XV w. By³ on drewniany i a¿ do 1919 r. stano- 5 km od Wis³y. Pierwotna nazwa wsi pocho- wi³ ﬁ liê probostwa sieciechowskiego. W czasie dzi³a od s³owiañskiej nazwy brzeźce, poniewa¿ potopu szwedzkiego kośció³ek w Brzeźnicy wieś po³o¿ona by³a nad brzegiem Wis³y, która podzieli³ los setek sobie podobnych – zosta³ w po³owie XIV w. zmieni³a koryto. Dzisiejsz¹ spalony. Na jego miejscu stan¹³ nowy, równie¿ nazwê wieś zawdziêcza swojemu pierwszemu drewniany, który przetrwa³ ponad 100 lat. Ko- wójtowi – Jakubowi Brzeźnickiemu. Pierwsze lejny kośció³ ufundowa³ opat sieciechowski wzmianki o Brzeźnicy zawdziêczamy spiso- Leonard Prokopowicz. Budowa, zakoñczona wi Jana D³ugosza Liber Beneﬁ ciorum z XV w. w 1780 r., trwa³a 3 lata. W nowym, jednona- Podobnie jak wiele okolicznych wsi, tereny te wowym kościele znajdowa³ siê w o³tarzu g³ów- wchodzi³y do 1819 r. w sk³ad dóbr opatów sie- nym obraz Matki Boskiej Czêstochowskiej ciechowskich. traktowany przez mieszkañców z wyj¹tkowym Pierwszy kośció³ w Brzeźnicy pod wezwa- nabo¿eñstwem. Dwa o³tarze boczne, drewnia- niem czworga świêtych: Miko³aja, Leonarda, ne, wykonane by³y przez braci benedyktynów

Powiat kozienicki 55

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5555 22012-06-12012-06-12 118:26:218:26:21 warszawskiego architekta Jaros³awa Wojcie- chowskiego. Kośció³ w 1914 r. zosta³ przykry- ty dachem. Wybuch wojny i dzia³ania podczas operacji dêbliñskiej przerwa³y budowê, a artylerzyści rosyjscy bombarduj¹cy niemieckie pozycje oraz Austriacy, którzy wkroczyli do Brzeźnicy w 1915 r. zburzyli kośció³ i prawie ca³¹ wieś. Po wojnie niestrudzony po¿og¹ wojenn¹ ks. Wasiñski przyst¹pi³ do odbudowy kościo³a. Prace trwa³y 13 lat. Dzie³o odbudowy ukoñczono w 1934 r. Kośció³ pw. Najświêtszego Serca Jezusowe- go i św. Leonarda Wyznawcy, wybudowany jest z czerwonej ceg³y, w stylu neoromañskim i do dziś dumnie wznosi siê na niewielkim wzgórzu. Sk³ada siê z prezbiterium i szerokiej nawy, które pokrywa spadzisty, blaszany dach. Od strony pó³nocnej i po³udniowej do- budowane s¹ dwie kaplice, które – szczególnie z zewn¹trz – podnosz¹ walory architektonicz- ne budowli. Fasadê kościo³a stanowi potê¿na, dwukondygnacyjna wie¿a na planie kwadratu. Na dolnej i górnej kondygnacji znajduj¹ siê po 3 dzwony. Wnêtrze jest bardzo jasne i przestronne. O³tarz g³ówny pochodzi z kozienickiej cerkwi prawos³awnej, wybudowanej w latach 1905–1906. Cerkiew w 1916 r. zamieniono w kośció³ garnizonowy, w którym jeden z legionistów, walcz¹cy pod Laskami, wybudowa³ piêkn¹ ambonê z drewna, ona równie¿ znajduje siê w kościele w Brzeźnicy. W g³ów- 101 nej czêści o³tarza znajduje siê rzeźba postaci 101 Figura Matki Bożej z 1907 r. Jezusa Chrystusa wskazuj¹cego swoje serce. Po lewej stronie widzimy obraz Matki Boskiej trzymaj¹cej ma³ego Chrystusa, po prawej stronie obraz Micha³a Archanio³a z mieczem. sieciechowskich, wyspecjalizowanych w sny- W górnej czêści ambony znajduje siê orze³ cerstwie. Dach i wie¿ê pokryto blach¹, posadz- z mieczem w szponach, którego otaczaj¹ bia³e kê zaś wy³o¿ono kamieniem. or³y legionowe zrzucaj¹ce ³añcuchy. W ten ale- W 1891 r. Brzeźnicê nawiedzi³ ¿ywio³ ognia, goryczny sposób autor odwo³a³ siê do zerwania który strawi³ 114 zabudowañ, w tym plebaniê kajdan zaborczych. Po obu stronach g³ównej parafi aln¹. Podczas po¿aru utracono ksiêgi nawy, na wysokości prezbiterium, we wg³ê- parafi alne, wiele cennych dokumentów, sprzê- bieniach znajduj¹ siê stylizowane o³tarze wy- tów i wyposa¿enia. Na szczêście sam kośció³ konane przez mieszkañców Brzeźnicy, braci i dzwonnica zosta³y nienaruszone. Na pocz¹t- Amerków. ku XX w., wobec powiêkszania siê parafi i, ks. We wsi, naprzeciw kościo³a, stoi ciekawy, za- Wasiñski postanowi³ wybudowaæ nowy, wiêk- bytkowy budynek, w którym przed laty mieści³ szy kośció³ w stylu romañskim, wed³ug planu siê Urz¹d Gminy Brzeźnica.

56 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5656 22012-06-12012-06-12 118:26:228:26:22 Brzóza (gmina Głowaczów)

103

102 104

102 Krzyż misyjny w formie ozdobnego pomnika 103 Aleja lipowa – pomnik przyrody 104 Kościół w Brzózie

ystêpuj¹ca w okolicach szata roślin- do osuszania mokrych gruntów. Król Stani- Wna znalaz³a swoje odzwierciedlenie s³aw August nada³ przywilej na odbywanie w nazwie urokliwej wsi po³o¿onej na skraju w Brzózie targów we wtorek i czwartek ka¿- Puszczy Kozienickiej przy drodze krajowej dego tygodnia. Nowy w³aściciel dba³ o s³u¿bê nr 48. Jest to du¿a osada zamieszkana przez i rzemieślników, dla których wybudowano oko³o 1100 osób. Pierwsze wzmianki o Brzó- nowe domki. Niew¹tpliwie dziêki tak wspa- zie pochodz¹ z 1369 r. Prawdziwy rozkwit wsi nia³emu rozwojowi dobra O¿arowskich zaczê- przypada jednak na XIX w. za spraw¹ rodziny to nazywaæ „Pañstwo Brzóskie”. O¿arowskich, której przedstawiciel – Piotr de Co prawda Piotr O¿arowski by³ wielkim do- Alcantara O¿arowski herbu Rawicz – w 1778 r. brodziejem dla Brzózy, lecz prawdopodobnie wykupi³ Brzózê. O¿arowski postawi³ okaza³y, wiêkszośæ pieniêdzy zdoby³ dziêki us³ugiwa- murowany pa³ac, wokó³ którego roztacza³ siê niu Imperium Rosyjskiemu. Nie przebiera³ piêkny park w stylu w³oskim i ko³o którego w środkach, ¿eby dojśæ do fortuny i bogactwa. wybudowano kośció³ w stylu neogotyckim. Okaza³ siê zdrajc¹ Rzeczpospolitej, sama ca- Równocześnie powsta³y utwardzone drogi, ryca Katarzyna II określi³a go jako cz³owieka stawy i gospodarstwa rybne, a tak¿e kana³ „od dawna zaprzedanego Rosji”. Konfederata

Powiat kozienicki 57

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5757 22012-06-12012-06-12 118:26:238:26:23 105 106 107

108 109

targowicki, przeciwnik Konstytucji 3 Maja, Stanis³awów, Cecylówkê, dbali o swój maj¹tek uczestnik sejmu rozbiorowego, pose³ na sejm i poddanych. Odrestaurowali pa³ac w Brzózie grodzieñski, gdzie przypieczêtowano II roz- wed³ug za³o¿eñ architekta Adolfa Lewego, biór Polski. Jako komendant Warszawy prze- za³o¿yli szko³ê dla wiejskich dzieci, aptekê, śladowa³ patriotycznych polskich ofi cerów, w³ościañsk¹ orkiestrê przy kościele, a po po- têpi³ wszelkie przejawy oporu wobec Rosji. ¿arze, który strawi³ wiêkszośæ wsi i drewniany Za swoje w¹tpliwe zas³ugi dla kraju w czasie kośció³ pw. św. Bart³omieja w 1845 r., Adam insurekcji kościuszkowskiej Piotr O¿arow- O¿arowski odbudowa³ zabudowania w³oś- ski zawis³ na stryczku razem z innymi targo- ciañskie i rozpocz¹³ budowê murowanego koś- wiczanami 9 maja 1794 r. na Rynku Starego cio³a w stylu neogotyku angielskiego. Kośció³ Miasta w Warszawie. Znany jest literacki ukoñczono w 1856 r. W jednonawowym koś- opis przebiegu procesu O¿arowskiego: Py- ciele znajduje siê ciekawa, barokowa ambona tano go siê, czyli on podpisa³ rozbiór kraju. rzeźbiona w drewnie oraz cykl p³askorzeźb Na to O¿arowski odpowiedzia³, ¿e podpisa³. z 1635 r. d³uta Andrzeja Goetckena, sprowa- Czyli on za to wzi¹³ pieni¹dze? Odpowiedzia³, dzone z opactwa cystersów w Oliwie. Zachwyt ¿e wzi¹³ i jeszcze bierze. Pytanie: czyli on wy- budzi posadzka kościo³a, pod któr¹ kryj¹ siê da³ wojsku polskiemu ordynanse na ³¹czenie groby O¿arowskich. siê z Moskalami i na bicie Polaków? Przyzna³, Dziś parafi ¹ zarz¹dza sprawny administrator ¿e to on wyda³ (...) Pyta³ siê go s¹d, czy on i mi³ośnik historii regionu ksi¹dz proboszcz uznaje siê byæ wartym kary śmierci? Odpo- Krzysztof Katana. Dziêki jego przychylności wiedzia³ „Uznajê”. i otwartości poznaliśmy ciekawostki z dzie- „Pañstwo Brzóskie” w rêkach O¿arowskich jów kościo³a i parafi i. Jedn¹ z nich jest przekaz powiêksza³o siê i rozwija³o. Synowie Piotra – o tym, ¿e Adamowi O¿arowskiemu nie spodo- Stanis³aw i Adam (w wojsku rosyjskim genera³ ba³ siê budynek nowej świ¹tyni i chcia³, za po- kawalerii, odznaczy³ siê w bitwie pod Auster- moc¹ armat, zrównaæ go z ziemi¹, aby wybu- litz, gdzie m.in. pojma³ sztandar francuski) – dowaæ nowy. Jednak za rad¹ biskupa kośció³ za³o¿yli w okolicy kolonie wiejskie: Ursynów, nie zosta³ zburzony.

58 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5858 22012-06-12012-06-12 118:26:278:26:27 105 Kapliczka Jana Nepomucena 106 Kapliczka Jana Nepomucena – zdjęcie z lat 60. XX w. 107 Ksiądz proboszcz Krzysztof Katana w podziemiach kościoła 108 Nieistniejący już pałac Ożarowskich 109 Kaplica w miejscu starego cmentarza w Brzózie 110 Staw dworski 111 Wnętrze kościoła w Brzózie

110 111

Ksi¹dz Katana w ostatnich latach zrobi³ bar- bytych w Brzózie, a tak¿e przydro¿n¹ fi gurkê dzo du¿o, ¿eby kośció³ zosta³ odrestaurowany Jana Nepomucena z pocz¹tku XIX w. Do- i zabezpieczony, czyni tak¿e wysi³ki, aby wydaæ je¿d¿aj¹c od strony Kozienic, prowadzi nas w formie drukowanej historiê parafi i Brzóza. do Brzózy licz¹ca 2,3 km aleja lipowa, za³o- Mamy nadziejê, ¿e wysi³ki te bêd¹ rych³o zre- ¿ona ponad 200 lat temu, zakwalifi kowana alizowane, jak równie¿ pozytywnie ocenione w latach 30. XX w. do zabytków jako pomnik przez parafi an i osoby przyjezdne. przyrody. Po latach świetności z za³o¿eñ pa³a- W latach 1910–1941 Brzóza nale¿a³a do ro- cowo-parkowych pozosta³ dosyæ okaza³y przy- dziny Heydlów. Równie¿ i oni dbali o miesz- pa³acowy park z wieloma okazami rzadkich kañców i gospodarkê w dobrach. Sami w³aś- drzew, m.in. mi³orzêbami japoñskimi oraz ciciele wiele wycierpieli ze wzglêdu na swoje olbrzymi¹ i piêkn¹ sosn¹ kalifornijsk¹, 3 sta- niemieckie korzenie. W czasie I wojny świato- wy wodne oraz fragmenty muru okalaj¹cego wej nabywca tych dóbr Zdzis³aw baron Heydel park. Sam pa³ac, w którym przebywali gościn- zosta³ pos¹dzony o szpiegostwo i z rodzin¹ wy- nie m.in. król Stanis³aw August Poniatowski wieziony do Moskwy, sk¹d uda³o mu siê wró- i spowinowacony z O¿arowskimi car Alek- ciæ w 1917 r. Gdy Niemcy po agresji na Polskê sander II, zosta³ zniszczony w 1944 r. przez zaproponowali podpisanie volkslisty, Heydlo- Niemców, w jego miejscu znajduje siê obecnie wie nie ugiêli siê. Byli dumni, ¿e s¹ Polaka- Zespó³ Szkó³ Ogólnokszta³c¹cych im. Barto- mi. W styczniu 1941 r. okupanci aresztowali sza G³owackiego. w Brzózie i wywieźli do Oświêcimia Adama Na cmentarzu w Brzózie znajduje siê – profesora ekonomii Uniwersytetu Jagielloñ- m.in. grobowiec rodziny Heydlów oraz po- skiego i jego brata Wojciecha, którzy zmarli mnik poświêcony ¿o³nierzom Odwodo- po dwóch miesi¹cach. Maj¹tek przejêli Niem- wej Armii Prusy walcz¹cym w tej okolicy cy. Po wojnie dobra brzóskie rozparcelowano. w 1939 r. Mieszkañcy Brzózy nazywaj¹ ten Odwiedzaj¹c Brzózê, warto te¿ zwróciæ cmentarz „nowym”. Tzw. „stary” cmentarz uwagê na ciekawy pomnik wybudowany istnia³ w miejscu, w którym stoi dziś jedynie w 1839 r. na pami¹tkê misji kościelnych od- stara, ciekawa kapliczka. Znajduje siê ona

Powiat kozienicki 59

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 5959 22012-06-12012-06-12 118:26:288:26:28 112

112 Płaskorzeźba z 1635 r. dłuta Andrzeja Goetckena

na wzniesieniu po lewej stronie szosy prowa- Boæ to nauka – Zdobi cz³owieka: dz¹cej do „nowego” cmentarza. Nauka klejnot, nauka skarb drogi! Śledz¹c dzieje Brzózy, nie mo¿na pomin¹æ Tego nie wydrze nieprzyjaciel srogi, opisu tzw. Gregorianek, zwyczaju obchodzo- Nie spali ogieñ, nie zabierze woda, nego do koñca XIX w. przez uczniów z miej- Nad wszystkiem innem panuje przygoda. scowej szko³y 12 marca, czyli w dzieñ św. Wiêc chodźcie do szko³y z nami, Grzegorza, patrona szkó³ podstawowych. Opis Bêdziecie jad³y miód z obwarzankami. tego ¿akowskiego świêta przytacza ks. Jan Wiś- I bierzcie z sob¹ grosz na obwarzanki niewski: Na dni kilkanaście wcześniej przed Sprawimy sobie „Gregorianki”! owem świêtem szkolnem, piêciu starszych Zebrane kwoty przekazywano nauczycielo- i lepszych uczniów przebiera³o siê jeden jakby wi ze szko³y, który w dniu św. Grzegorza urz¹- za biskupa, w ornat i infu³ê z tektury robione dza³ ucztê dla uczniów, czêstowa³ bu³kami, i malowane, dwóch niby za ksiê¿y w kościel- obwarzankami, piwem grzanym i cukierkami. ne kom¿ki i dwóch za organistów ju¿ w zwy- Pilniejsi uczniowie dostawali równie¿ tanie czajnych ubraniach, z koszykami w rêkach, ksi¹¿eczki do nabo¿eñstwa lub znane niegdyś obiega³o Brzózê i wsie s¹siednie. Zachodz¹c elementarze zaczynaj¹ce siê od s³ów: Rano do ka¿dej chaty, po zwyk³em pozdrowieniu wstawszy uczyñ znak krzy¿a św., koñcz¹ce „Niech bêdzie pochwalony Jezus Chrystus” siê zaś s³awetn¹ maksym¹: Ró¿czk¹, Duch śpiewali nastêpuj¹cy wierszyk, stosownie św. dziateczki biæ radzi. Podczas uczty sta³ym do okoliczności przerobiony: elementem by³ wystêp tzw. „biskupa ¿akowskiego”, który wyg³asza³ komiczne, najczêściej Ojcowie, matki – Swoje mi³e dziatki rymowane „kazanie”. Warto spróbowaæ wróciæ Do szko³y dajcie – A nie odbierajcie; do tak barwnej tradycji!

60 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6060 22012-06-12012-06-12 118:26:298:26:29 Chodków (gmina Głowaczów)

alowniczo po³o¿ona wieś na lewym Mbrzegu Radomki, przez co otoczona jest lasami Puszczy Kozienickiej i Stromie- ckiej. Jej nazwa pochodzi zapewne od imienia Chodko b¹dź Kotko, prawdopodobnie w³aści- ciela lub dzier¿awcy tych terenów. We wsi znajduje siê obelisk z tablic¹ poświê- cone pierwszej potyczce oddzia³u wydzielonego Wojska Polskiego mjr. Henryka Dobrzañskiego „Hubala” z Niemcami. 1 października 1939 r. oddzia³ „Hubala” napotka³ zakopan¹ w piachu ciê¿arówkê niemieck¹ z ¿o³nierzami piechoty. Oddzia³ rozbito, ciê¿arówkê zaś spalono. Do miejscowości dojedziemy, skrêcaj¹c z drogi krajowej nr 79 w Ryczywole, wzd³u¿

Radomki, po czym w Woli Chodkowskiej 113 za budynkiem stra¿y po¿arnej w prawo szutro- w¹ drog¹ przez las do Chodkowa. Przeje¿d¿a- 113 Głaz upamiętniający pierwszą potyczkę my przez drewniany most na Radomce i jeste- z Niemcami oddziału mjr. Henryka Dobrzań- skiego „Hubala” śmy na miejscu.

114

114 Dom w Chodkowie

Powiat kozienicki 61

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6161 22012-06-12012-06-12 118:26:308:26:30 Garbatka-Letnisko (siedziba gminy)

115 116

117 118

115 Willa Marysia, lata 30. 116 Budynek stacji Garbatka-Letnisko, zdjęcie z lat 30. 117 Budynek stacji Garbatka-Letnisko – obecnie 118 Dom letniskowy z charakterystycznym motywem słońca

azwa wsi pochodzi od licznie wystêpu- Walory klimatyczne po³o¿onej na skraju Pusz- Nj¹cych w okolicy, porośniêtych lasami, czy Kozienickiej miejscowości odkryto oko³o wzniesieñ i pagórków – przez ludnośæ nazy- 1885 r., gdy uruchomiono najd³u¿sz¹ w Kró- wanych „garbami”. W okolicy jest kilka miej- lestwie Polskim liniê kolejow¹ Iwanogrodzko- scowości o podobnej nazwie: Garbatka D³uga, D¹browsk¹. Dogodne po³o¿enie stacji Garbatka Garbatka Zbyczyn, Garbatka Nowa, Garbat- wykorzysta³ Grek Jani – przedsiêbiorca buduj¹- ka Dziewi¹tka. Jednak tylko ta, ze wzglêdu cy nasypy kolejowe. Wietrz¹c dobry interes, Jani na wypoczynkowy charakter, doczeka³a siê zakupi³ du¿y dom, kilka mórg ziemi, postawi³ oczywistego wyró¿nienia. dodatkowo 5 domów i sklep. Nastêpnie zachê- Pierwsze zapiski pochodz¹ z 1449 r., kiedy ci³ lekarzy z Radomia do przyjazdu, reklamuj¹c to Garbatka z przyleg³ymi osadami wymie- Garbatkê jako uzdrowisko letniskowe. Okaza³o niona by³a jako w³asnośæ braci Ślizów her- siê, ¿e mia³ nosa do interesów, skoro nied³ugo bu Awdaniec. Po Ślizach ziemia ta sta³a siê wieśæ o zdrowotnych w³aściwościach okolic w³asności¹ rodu Kochanowskich, po czym roznios³a siê szerzej i doktorzy przysy³ali tu re- przesz³a w sk³ad dóbr benedyktynów siecie- konwalescentów cierpi¹cych na nerwy i p³uca. chowskich. Tu¿ przed wielk¹ wojn¹ lekarze z carskiego

62 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6262 22012-06-12012-06-12 118:26:308:26:30 dworu zbadali lecznicze w³aściwości powietrza daj¹c koncerty i opowiadaj¹c rodzinne histo- i wody, po czym postanowili za³o¿yæ w miejsco- rie zwi¹zane z Garbatk¹. W latach miêdzy- wości lecznicê dla urzêdników pañstwowych. wojennych rozkwita³o tutaj ¿ycie kulturalne: Co prawda I wojna światowa zniweczy³a te pla- powsta³o Stowarzyszenie Przyjació³ Garbatki, ny, ale zdrowe powietrze i swoista moda na Gar- Stra¿ Ogniowa i Dom Strzelca, wydano pierw- batkê spowodowa³y w okresie 20-lecia miêdzy- sz¹ publikacjê o Garbatce, organizowano licz- wojennego prawdziwy jej rozkwit. Powsta³y ne zajêcia kulturalne dla mieszkañców Gar- tu liczne, urzekaj¹ce piêknem wille o uroczych batki oraz kuracjuszy i letników. nazwach: Marysia, Ró¿. Ich bry³y cechowa- W czasie okupacji Garbatka doświadczy- ³y piêknie wykonane ganki, werandy i tarasy. ³a wielu krzywd, z wielk¹ pacyﬁ kacj¹ w lipcu Na wielu zachowanych do dziś willach wystê- 1942 r. na czele. Ze wzglêdu na swe po³o¿enie puje typowy dla budownictwa letniskowego wśród lasów, z dala od ośrodków miejskich, motyw s³oñca z promieniami. by³a siedzib¹ komendy obwodu Armii Kra- W Garbatce rozwija³ siê przemys³ oparty jowej, a tak¿e terenem, na którym znalaz³o na zasobach naturalnych. Powsta³a tu jedna schronienie wielu ludzi nauki i kultury pol- z dwóch w Polce Destylarnia ¯ywicy, rozbu- skiej. W Garbatce przebywa³ wtedy m.in. Le- dowano tartak, utworzony jeszcze w 1916 r. szek Ko³akowski – światowej s³awy, wybitny przez Austriaków, istnia³ sk³ad wêgla i narzê- polski ﬁ lozof. dzi rolniczych oraz sk³ad wyrobów ceramicz- Dzisiejsza Garbatka jest otwarta i gościnna nych, znajdowa³ siê tu Zarz¹d Nadleśnictwa dla wszystkich. Z chêci¹ przyje¿d¿aj¹ i osied- Lasów Pañstwowych. Od 1918 r. w Garbatce, laj¹ siê tu ludzie z Warszawy, Radomia, Lubli- za torami istnia³a Wytwórnia Organów Stani- na i innych du¿ych miast. Tereny te urzekaj¹ s³awa Jagodziñskiego, która by³a jedn¹ z naj- spokojem, krajobrazami i co najwa¿niejsze wiêkszych tego typu wytwórni w II Rzeczpo- – leczniczym powietrzem. Od wielu lat orga- spolitej. Wytwórnia przez lata wybudowa³a nizowane s¹ Dni Garbatki na terenie ośrodka i wyremontowa³a oko³o 100 organów dla koś- wypoczynkowego „Polanka”, podczas których cio³ów w ca³ej Polsce. Wnukiem Stanis³awa mieszkañcy oraz letnicy integruj¹ siê i bawi¹ jest Andrzej Jagodziñski – pianista jazzowy, przy repertuarze przygotowanym przez tutej- kompozytor i aran¿er, zaliczany do światowej sze organizacje, instytucje kultury, jak równie¿ czo³ówki polskich pianistów jazzowych. Ar- przy szlagierach i programie prezentowanym tysta chêtnie odwiedza swe rodzinne strony, przez gwiazdy polskiej muzyki rozrywkowej.

119 120 121

119 Ośrodek Wypoczynkowy „Polanka” 120 Kamień upamiętniający wkroczenie I Kadrowej Józefa Piłsudskiego w granice zaboru rosyjskiego 121 Garbatka-Letnisko to prawdziwa ostoja spokoju

Powiat kozienicki 63

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6363 22012-06-12012-06-12 118:26:328:26:32 Głowaczów (siedziba gminy)

124

122 Monument poświęcony Józefowi Piłsudskiemu 123 Tylko ten krzyż pozostał z zabudowy Głowaczowa po II wojnie światowej 124 Zdjęcie wykonane w 1935 r. po usypaniu kopca

122 123 Józefa Piłsudskiego

ojny, okupacja i ¿ywio³y znacz¹co wp³y- dziwoja – Jan by³ jednym z mo¿nych, którzy Wnê³y na dzisiejszy wygl¹d G³owaczowa w 1436 r. podpisywali pokój z Krzy¿akami i okolic. Miejscowośæ za³o¿y³ na gruntach wsi w Brześciu Kujawskim. Sam Sêdziwój by³ Le¿enice Sêdziwój Le¿eñski – zwany po ojcu chor¹¿ym sandomierskim, piastowa³ równie¿ G³owaczem. Z samych Le¿enic pochodzili wiele wa¿nych i eksponowanych stanowisk: m.in. Jakub i Jan G³owacz Le¿eñscy wojewo- by³ starost¹ lubelskim, podkomorzym sando- dowie mazowieccy z XIV i XV w. Co ciekawe, mierskim, starost¹ inow³odzkim, nastêpnie legendy donosz¹, ¿e dziad Sêdziwoja, Jan, wo- wojewod¹ sieradzkim, ponadto jako rycerz jewoda ³êczycki, by³ bastardem, czyli nieślub- Wielkiego Ksiêcia Litewskiego Witolda Kiej- nym synem Kazimierza Wielkiego i jednej stutowicza, walczy³ z Krzy¿akami. Pod Choj- z jego kochanek – Cudki b¹dź Esterki. nicami w 1454 r. dosta³ siê do niewoli. Zmar³ Ju¿ w 1445 r. G³owaczów uzyska³ prawa w 12 lat później podczas rokowañ pokojowych miejskie. Mieszczanie g³owaczowscy otrzy- z Krzy¿akami w Toruniu. Jest wielce praw- mali wiele praw i przywilejów, wśród których dopodobne, ¿e Le¿eñscy na swych terenach znalaz³y siê: nadanie gruntów, ³¹k i pastwisk wznieśli zamek, rodzaj grodziska, o którym zwolnionych z op³at przez 22 lata, mo¿liwośæ dziś niewiele wiadomo. Istnia³ ju¿ w XIV w., ³owienia ryb w sadzawce i Radomce, prawo prawdopodobnie zniszczyli go Szwedzi. Kr¹- wyrobu i wyszynku trunków, prawo zak³ada- ¿¹ legendy o pozostawionych w tym miejscu nia barci, handlu sol¹, hodowli nierogacizny. skarbach świadcz¹cych o wielkości rodu. Jed- Sêdziwoj G³owacz zezwoli³ na organizacjê na z nich, ju¿ prawie zapomniana, wspomina: 3 jarmarków w roku oraz cotygodniowego W 1813 roku pewien ofi cer piechoty Ksiêstwa targu w sobotê, w zamian mieszczanie zobo- Warszawskiego z korpusem polskim i francu- wi¹zani byli do warzenia piwa jedynie z dworskim sta³ za³og¹ w Gdañsku. Ofi cer zatrzyma³ skiego zbo¿a. Dodatkowo mieli oni mo¿liwośæ siê w klasztorze w Oliwie i tam w bibliotece sprzedawania, przekazywania i zamiany w³as- natrafi ³ na pisan¹ kronikê polsk¹. Wyczyta³ nych gruntów. w niej, ¿e Lech mia³ ministra /inaczej wtedy Warto w tym miejscu nadmieniæ, ¿e ród nazywa³ siê ten urz¹d/ G³owacza, który w po- G³owaczów z Le¿enic by³ w średniowieczu ³udniowej Polsce, nad rzek¹ Radomk¹ za³o¿y³ rodem bogatym i zas³u¿onym. Ojciec Sê- osadê, nazwa³ j¹ od swego nazwiska i wielkie

64 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6464 22012-06-12012-06-12 118:26:338:26:33 skarby zakopa³ Po zakoñczeniu dzia³añ zbroj- utraci³ prawa miejskie w 1869 r. Jednak nych ów ofi cer zapragn¹³ zostaæ burmistrzem ze wzglêdu na wielowiekow¹ tradycjê osad- G³owaczowa. Tak te¿ siê sta³o. Rozpocz¹³ nicz¹ zachowa³ siê – charakterystyczny dla wiêc poszukiwania, a poniewa¿ wysz³o rozpo- miejskiej zabudowy – uk³ad i za³o¿enie prze- rz¹dzenie o naprawie dróg, wiêc wykorzysta³ strzenne rejonu rynku. Na regularnym planie przys³ane mu maszyny do kopania skarbu. niemal wszystkie ulice przecinaj¹ siê pod k¹- Doniesiono o tym wy¿szym w³adzom i ofi cer tem prostym. Du¿y wp³yw na mieszczañski zosta³ zdymisjonowany nic nie znalaz³szy. charakter G³owaczowa mieli osiedlaj¹cy siê Co ciekawe ju¿ pod koniec XIX i na pocz¹t- tu od XVII w. ¯ydzi. W 1921 r. stanowili oni ku XX w. prowadzono w okolicach badania prawie 63% z 2 271 mieszkañców. Odsetek archeologiczne na Trawce, w Rogo¿ku i Pod- ten nie by³ wyj¹tkowy w tej czêści obecnego mieściu. Odkryto wówczas stanowiska po po- Mazowsza. Podobne wskaźniki wystêpowa³y gañskim cmentarzysku kloszowym z okresu w Magnuszewie, Kozienicach, Gniewoszo- kultury przeworskiej. Eksponaty znajdowa³y wie, Sieciechowie, Zwoleniu. Chrześcijanie siê w pa³acu O¿arowskich w Brzózie. i ¿ydzi egzystowali ze sob¹ zazwyczaj w zgo- Ka¿de wiêksze czy te¿ mniejsze miasteczko dzie, wp³ywy ka¿dej z kultur przenika³y siê. szczyci siê z chwilowego rezydowania korono- W G³owaczowie w okresie miêdzywojennym wanego monarchy, czy te¿ postaci podobnej ¯ydzi trudnili siê g³ównie handlem, prowadzi- miary. I w G³owaczowie mia³o miejsce takie li sklepy z artyku³ami dziś określanymi szyb- wydarzenie. Podaj¹c za S³ownikiem geogra- kozbywalnymi, dawniej – pierwszej potrzeby, fi cznym Królestwa Polskiego i innych krajów skupowali p³ody rolne, g³ównie zbo¿e i owoce, s³owiañskich, T. 9: Stefan Batory w 1576 roku w mniejszym stopniu zwierzêta gospodarskie. potwierdzi³ przywileje dawne Radomia jad¹c Poza tym parali siê kamasznictwem, czyszcze- z G³owaczowa w 14 wozów i 90 koni. niem nasion lnu, olejarstwem i grêplarstwem, Dzieje parafi i w G³owaczowie siêgaj¹ 1390 r. ubojem rzeźnym. Tak¿e, na równi z Polaka- Wtedy, wed³ug tradycji, Jan z Le¿enic G³owacz mi, zajmowali siê stolarstwem, szewstwem, wybudowa³ drewniany kośció³ek usytuowany piekarstwem i krawiectwem. Chrześcijanie w miejscu wspó³czesnego cmentarza. Z chwi- dominowali w kowalstwie, rymarstwie, ślu- l¹ za³o¿enia miasta powsta³ nowy kośció³ pw. sarstwie, bednarstwie, masarstwie i garncar- św. Wawrzyñca. Przez pewien czas funkcjono- stwie. Szczególnie to ostatnie rzemios³o ma wa³y dwie odrêbne parafi e, po czym pod koniec w G³owaczowie specjalne tradycje. XV w. kośció³ w Le¿enicach sta³ siê fi li¹ parafi i Pierwsze wzmianki o garncarstwie w G³o- g³owaczowskiej. Oba kościo³y zosta³y znisz- waczowie pochodz¹ z 1821 r. Przez d³ugie lata czone przez Szwedów. W 1675 r. nowy kośció³ by³ tu ośrodek garncarstwa ludowego, wytwa- ufundowa³ Tomasz Le¿eñski – postaæ znana rzano tzw. siwaki, szczególnie cenione przez i powa¿ana za swoich czasów. Tomasz owdo- u¿ytkowników ze wzglêdu na mo¿liwośæ go- wiawszy przyj¹³ świêcenia kap³añskie i szybko towania w nich potraw. Jeszcze w latach 90. wspina³ siê w hierarchii kościelnej. Wspó³pra- ubieg³ego wieku mieszkañcy trudnili siê tym cowa³ z czterema kolejnymi królami, Jan III rzemios³em. Najbardziej znana rodzina garn- Sobieski przeznaczy³ go na urz¹d prymasa, carzy to Ofi cjalscy, którzy jeszcze przed wojn¹ niestety, wcześniej Tomasz Le¿eñski odszed³ zatrudniali czeladników z okolic. Po II wojnie z tego świata. Kośció³ w G³owaczowie osta³ w G³owaczowie pozosta³y jedynie warsztaty siê do 1944 r., kiedy to zniszczyli go Niemcy. Piotra i Franciszka Ofi cjalskich, w których W kościele znajdowa³y siê m.in. relikwie św. wytwarzano, g³ównie na zamówienie, naczy- Benedykta oraz św. Teresy i św. Józefa. Nowy nia gospodarskie, a tak¿e skarbonki, „gwizd- kośció³, wed³ug projektu znanego architek- ki”, „kuku³ki”. Glinê wydobywano na miejscu, ta W³adys³awa Pieñkowskiego, poświêcono naczynia formowano na dwutarczowym kole 23 października 1966 r. garncarskim z ruchom¹ osi¹, po czym „szklo- G³owaczów, tak jak wiele podobnych miast, no” bezbarwnym, o³owianym szkliwem. G³o-

Powiat kozienicki 65

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6565 22012-06-12012-06-12 118:26:358:26:35 126 12760

125 128

125 Groby żołnierzy Odwodowej Armii „Prusy” walczących o Głowaczów 10 września 1939 r. 126 Kopiec Józefa Piłsudskiego 127 Grób rodziny Popielów herbu Sulima 128 Głaz upamiętniający zamordowanych w latach 1939–1945 mieszkańców gminy

waczowski ośrodek by³ jedynym w tym re- uratowa³o siê jedynie 25 osób. Pozosta³a lud- gionie, w którym zdobiono naczynia bia³ymi nośæ zosta³a wysiedlona. motywami. Mo¿liwe by³o równie¿ odciskanie, Przeje¿d¿aj¹c przez G³owaczów, warto zo- ¿³obienie b¹dź g³adzenie naczyñ. Niestety, tra- staæ parê chwil i obejrzeæ pami¹tki przesz³o- dycja ta odchodzi w zapomnienie. Ostatnim ści. Wje¿d¿aj¹c do G³owaczowa od strony garncarzem w G³owaczowie by³ Eugeniusz Kozienic, oko³o 50 metrów od szosy po pra- Oﬁ cjalski, który w 1983 r. przej¹³ po ojcu war- wej stronie, znajduje siê kopiec Pi³sudskiego sztat, dziś zak³ad ju¿ nie istnieje. i pomnik „Uczestnikom Bitwy Warszawskiej”, II wojna światowa przynios³a zag³adê lona tak zwanym skwerku w centrum wznosi siê kalnej spo³eczności ¿ydowskiej, zdziesi¹t- monument poświêcony Marsza³kowi Józefowi kowani zostali chrześcijanie, miasteczko Pi³sudskiemu, przy Urzêdzie Gminy ustawio- obrócone zosta³o w perzynê. Z batalii pod- ny jest g³az z wmurowan¹ tablic¹ upamiêt- czas wojny obronnej znany jest s³ynny epi- niaj¹c¹ mieszkañców gminy zamordowanych zod walk o G³owaczów, kiedy Wojsko Polskie w latach 1939–1945. Na zabytkowym cmenta- w śmia³ym kontrataku z wykorzystaniem rzu odnajdziemy wiele ciekawych nagrobków siedmiotonowych polskich czo³gów zada³o i tabliczek, m.in. miejscowych proboszczów, Niemcom znaczne straty. W 1941 r. utwo- groby ¿o³nierzy Odwodowej Armii Prusy wal- rzono niedaleko, ko³o Mariampolu, getto cz¹cych o G³owaczów 10 września 1939 r., jak ¿ydowskie, gdzie spêdzono ¯ydów. Jesieni¹ równie¿ mogi³ê powstañców 1863–1864 roku nastêpnego roku getto, w którym przebywa- w której pochowanych jest 37 powstañców po- ³o oko³o 2 000 osób, zlikwidowano. Z kaźni leg³ych w bitwie w Lipie.

66 Tradycja Mazowsza Powiat kozienicki 5

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6666 22012-06-12012-06-12 118:26:358:26:35 Gniewoszów (siedziba gminy)

130

129 W pobliskim Nowym Regowie kępa drzew kryje piękną ﬁ gurę Jana Nepomucena 130 Kamień upamiętniający lokację miasta 129

niewoszów zosta³ za³o¿ony przez Jana nym remoncie i rewitalizacji rynek uzyska³ GGniewosza na gruntach Oleksowa pierwotny, „kwadratowy” charakter. Wokó³ nie- w 1693 r. Po³o¿enie przy trakcie Warszawa– go ustawione s¹ pe³ne uroku drewniane domki –Lublin spowodowa³o, ¿e miasto zaczê³o siê oraz zabytkowe murowane, kilka z nich pocho- szybko rozwijaæ, nap³ywali osadnicy. W latach dzi z XVIII w. Na rynku znajduje siê obelisk swojej świetności Gniewoszów posiada³ s¹d, z tablic¹ ustawiony w 310 rocznicê lokacji mia- urz¹d gminny, stacjê pocztow¹ i szko³ê posta na cześæ Jana Gniewosza. W architekturze cz¹tkow¹. ¯ywio³y wody i ognia nêkaj¹ce oko- wsi znajdziemy równie¿ ślady po du¿ej spo³ecz- lice spowodowa³y, ¿e miasto podupad³o. By³o ności ¿ydowskiej zamieszkuj¹cej Granicê, nie- to powodem odebrania Gniewoszowowi praw gdyś oddzieln¹ miejscowośæ, dziś czêśæ Gnie- miejskich w 1869 r. woszowa. Przed wybuchem II wojny światowej Miejscowośæ zachowa³a tradycyjny, ciekawy mieszka³o tu 1580 ¯ydów, stanowili ponad 60% uk³ad zabudowy. W samym centrum znajdu- mieszkañców. S¹ tu pozosta³ości po 2 kierku- je siê du¿y rynek, który od pocz¹tku wiosny tach, na ulicy Lubelskiej i Oleksowskiej, a tak- do późnej jesieni mieni siê kolorami natury – ¿e budynek po ¿ydowskiej synagodze, w której na pocz¹tku piêknie zazieleniony, później oz³o- dziś mieści siê stra¿nica Ochotniczej Stra¿y cony opadaj¹cymi liśæmi. Rynek jest naprawdê Po¿arnej. Cmentarz ¿ydowski po³o¿ony przy du¿y, otacza go ulica. W ten sposób utworzone ul. Lubelskiej pochodzi z XVIII w. Dziś w jego rondo przez lata nazywane by³o z przek¹sem miejscu znajduje siê jedynie ³¹ka. Ostatni po- najwiêkszym rondem w Europie. Po niedaw- chówek zanotowano na nim w 1942 r. W czasie

Powiat kozienicki 67

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6767 22012-06-12012-06-12 118:26:398:26:39 133

131

134

131 Zabytkowe domy przy rynku 132 Dom z 1935 r. 133 Rynek w Gniewoszowie 134 Krzysztof Gniewosz ginący w obronie chorągwi pod Chocimiem, obraz Juliusza Kossaka 132

II wojny światowej ludnośæ katolicka Gnie- ska naukowego i artystycznego. Z rodziny tej woszowa w sposób zorganizowany pomaga³a wywodzili siê W³adys³aw Boguski – powstaniec ludności ¿ydowskiej upchanej w ma³ym getcie. styczniowy, za udzia³ w walkach odznaczony Podczas jednego ze spotkañ w 1942 roku Pola- przez Dionizego Czachowskiego – oraz jego brat, cy i ¯ydzi wspólnie ustalili, w jaki sposób mog¹ który nale¿a³ do Kwatermistrzostwa Powstañ- uchroniæ choæ czêśæ mieszkañców przeznaczo- czego i w którego domu znajdowa³ siê magazyn nych na zag³adê. z mundurami i wyposa¿eniem powstañczym. Na obrze¿ach Gniewoszowa jeszcze do nie- Za udzia³ w insurekcji zosta³ zes³any na Sybir. dawna znajdowa³y siê pozosta³ości po mo- Wnukowie W³adys³awa – Zygmunt Zbigniew drzewiowym dworku rodziny Boguskich spo- Tadeusz by³ ¿o³nierzem podziemia, zmar³ krewnionych z Mari¹ Sk³odowsk¹-Curie na gruźlicê 1 maja 1945 r.; Kazimierz Marceli (w ostatnim czasie dworek zosta³ rozebrany). bra³ udzia³ w powstaniu warszawskim, poleg³ Dworek wybudowa³ W³adys³aw Boguski pod w walkach o stolicê, pochowany jest na Woli; koniec XIX w. po po¿arze posiad³ości w Zwoli. najm³odszy – por. pilot art. Jerzy Boguski – ca³¹ Budynek by³ drewniany, parterowy o wymia- wojnê walczy³ z Niemcami w Polskich Si³ach rach 12x6 m, pokryty dwuspadowym dachem, Zbrojnych na Zachodzie, bra³ udzia³ w Bitwie od strony pó³nocnej by³ ganek z wejściem g³ów- o Angliê oraz w walkach o Monte Cassino, nym, od strony po³udniowej znajdowa³a siê Ankonê i Boloniê, zestrzelony w dolinie Padu dobudówka z oddzielnym wejściem. Obecni, w marcu 1945 r. szczêśliwie uratowa³ siê z roz- sympatyczni, nowi w³aściciele chêtnie poka- trzaskanego samolotu, kawaler Orderu Virtuti zuj¹ zachowan¹ dokumentacjê fotograﬁ czn¹. Militari. W latach świetności w³aścicieli budynek by³ Wspominaj¹c rodzinê Boguskich, nie spo- świadkiem spotkañ rodzinnych oraz środowi- sób pomin¹æ okresu przed osiedleniem siê

68 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6868 22012-06-12012-06-12 118:26:418:26:41 w Gniewoszowie, tzn. czasu, kiedy mieszkali w 1885 r., na prośbê wuja opiekowa³a siê jego w niedalekiej Zwoli. Maj¹tek Zwola zaku- dzieæmi. W czasie lub po wizycie w maj¹tku pi³ w 1871 r. W³adys³aw Boguski ze środków powsta³ wiersz „Rok Pañski 1885” autorstwa pozyskanych m.in. od swojego szwagra W³a- Marii Sk³odowskiej, w którym zachowa³a wra- dys³aw Sk³odowskiego – ojca polskiej nob- ¿enia z pobytu oraz opisa³a piêkno okolicy. listki! Dziêki rodzinnym wiêzom czêstym Pe³en tekst wiersza mo¿emy znaleźæ w ksi¹¿- gościem w maj¹tku w Zwoli by³a m³oda Ma- ce Jana Jaworskiego i Stanis³awy Bachanek ria Sk³odowska, kilkukrotnie, najczêściej la- Polskimi śladami Marii Sk³odowskiej-Curie. tem, bawi³a tu z matk¹ i siostrami w latach Zachêcamy do poszukiwania śladów, miejsc 1871–1885. W jednym z listów do przyjació³ki zwi¹zanych z Mari¹ Sk³odowsk¹-Curie nie tyl- Maria wspomina³a sielankowy pobyt w Zwoli ko w powiecie kozienickim! w 1883 r.: By³am kilka dni w Zwoli, zasta³am Tu¿ za Gniewoszowem, w Regowie Nowym, tam Kotarbiñskiego [chodzi o Józefa – aktora po lewej stronie od drogi znajduje siê ciekawa teatralnego i fi lmowego, pisarza i krytyka], i piêkna kamienna fi gurka, jedna z czterech który by³ tak ucieszny, tyle nam deklamowa³, w powiecie kozienickim, przedstawiaj¹ca śpiewa³, rwa³ agrest, ¿artowa³, ¿e gdy wyje¿- św. Jana Nepomucena. Wed³ug miejscowych d¿a³, zrobi³yśmy wianek z wiciny, rumianku, podañ pod masywnym, ceglanym coko³em gwoździków itd. i rzuci³yśmy mu na bryczkê, pochowano jednego z w³aścicieli Markowoli. wo³aj¹c: wiwat pan Kotarbiñski! Wsadzi³ ten Figurê nie³atwo dostrzec – ukryta jest w kêpie wianek na g³owê i zabra³ do Warszawy. drzew z dala od drogi. Nieopodal, obok pobli- W Zwoli jest nies³ychanie weso³o, masa skiej stacji benzynowej znajduje siê nieu¿yt- osób i jak mówimy zawsze panuje tam swo- kowany, stary cmentarz katolicki z piêknymi boda, równośæ i niepodleg³ośæ, o jakiej nie mo- fi gurkami i tablicami, czêściowo zarośniêty- ¿esz mieæ wyobra¿enia. mi bzami. Jeśli chcemy wejśæ na jego teren, Nasza noblistka, najbardziej znana Pol- po klucz musimy siê pofatygowaæ do probosz- ka na świecie, ostatni raz odwiedzi³a Zwolê cza sanktuarium w Wysokim Kole.

135

135 Wiatrak paltrak z 1920 r. z Gniewoszowa, Muzeum Wsi Radomskiej

Powiat kozienicki 69

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 6969 22012-06-12012-06-12 118:26:428:26:42 Grabów nad Pilicą (siedziba gminy)

137

138

136 Figura z tablicą upamiętniającą oﬁ ary II wojny światowej przy kościele w Grabowie n. Pylicą 137 Cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej 138 Dawny budynek austriackiej straży granicznej, 136 obecnie siedziba Urzędu Gminy

wi¹zek nazwy miejscowości ze światem tek po przesz³ych czasach, ludziach, wyda- Zroślinnym i otoczeniem przyrodniczym rzeniach. Grabów le¿¹cy w odleg³ości 8 km odzwierciedla siê w pe³ni w nazwie Grabów na po³udnie od Warki i rzeki Pilicy, otoczony nad Pilic¹. Nazwa informuje nas o rodzaju jest lasami Puszczy Stromieckiej. Tereny po- miejscowej roślinności oraz po³o¿eniu nie- ³o¿one miêdzy Pilic¹ a Radomk¹ nazywane daleko rzeki Pilicy, w odró¿nieniu od znajdu- by³y Zapilczem, wskazuje to na przynale¿- j¹cego siê do 1976 r. w powiecie kozienickim nośæ tego terenu do Mazowsza. Przez wieki Grabowa nad Wis³¹. zmieniali siê w³aściciele maj¹tku grabowskie- Pierwsze wzmianki o Grabowie przypadaj¹ go. W XVI w. Grabów nale¿a³ do Grabowskich na 1382 r., kiedy zlokalizowano tu wieś na pra- i Gaw³owskich, w XVIII w. by³ w³asności¹ wie che³miñskim. By³a to osada leśna, której Józefa Pu³askiego, ojca Kazimierza – bohate- mieszkañcy trudnili siê zajêciami zwi¹zanymi ra dwóch narodów: Polski i Stanów Zjedno- z puszcz¹ – wypalali wêgiel drzewny, wyrabiali czonych. Po Pu³askich, drog¹ koneksji ma³- smo³ê, trudnili siê bartnictwem. ¿eñskich, w³aścicielami stali siê Walewscy, Naprawdê warto odwiedziæ Grabów. Oko- a po nich Komorniccy, którzy do dziś ciesz¹ lice charakteryzuj¹ siê wysokimi walorami siê wielkim powa¿aniem i sympati¹ miesz- krajobrazowymi, znajduje siê tu wiele pami¹- kañców Grabowa.

70 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7070 22012-06-12012-06-12 118:26:438:26:43 Z ostatnimi w³aścicielami wi¹¿¹ siê znane ³ośników literatury. Urodzi³a siê w Grabowie i wa¿ne wydarzenia dla ca³ej okolicy. Bracia nad Pilic¹ 25 lipca 1876 r. Od najm³odszych Stanis³aw, W³adys³aw i Augustyn Komorniccy, lat wykazywa³a ponadprzeciêtne zdolności, synowie Floriana i Józefy z Dzwonkowskich, w wieku 7 lat prowadzi³a literack¹ kronikê czynnie w³¹czyli siê do powstania stycznio- rodzinn¹. Mia³a pêd do wiedzy, do świata, wego. W³adys³aw z chwil¹ wybuchu insurek- do ¿ycia. Jako dziecko dbaj¹cego o swe dobra cji zorganizowa³ dla powstañców sieæ zaopa- ziemianina mia³a mo¿liwośæ kszta³cenia siê trzenia i kwatery na Zapilczu, utrzymywa³ w najlepszych uczelniach. Nauki pocz¹tko- ³¹cznośæ z cywilnymi w³adzami powstania, we pobiera³a oczywiście w domu, nastêpnie by³ adiutantem p³k. W³adys³awa Kononowi- po przeniesieniu siê z matk¹ i rodzeñstwem cza. Po epopei powstañczej, której kulmina- do Warszawy, uczy³a siê pod okiem najlep- cj¹ by³a wygrana bitwa pod Rozniszewem, szych nauczycieli. Przez pó³ roku studiowa³a Rosjanie zdwoili wysi³ki w celu wytropienia w Cambridge, jednak wróci³a do kraju znies- i likwidacji zgrupowania powstañczego Kono- maczona stosunkami spo³ecznymi panuj¹- nowicza. Z obozowiska powstañców w Kêpie cymi w Anglii. W wieku 16 lat po raz pierw- Anielin 1 czerwca powstañcom grupami uda- szy opublikowa³a w „Gazecie Warszawskiej” ³o siê zbiec pod naporem ekspedycji kozaków. swoje opowiadania. W 1894 r. na świat³o 2 czerwca 1863 r. W³adys³aw Komornicki do- dzienne wyszed³ pierwszy tomik opowiadañ sta³ siê w rêce Kozaków. Pochowano go w gro- – Szkice. Na warszawskich salonach pozna³a bie rodzinnym w Grabowie. Jeden z cz³onków wielu twórców, w tym tych z czo³ówki M³odej rodziny tak charakteryzowa³ W³adys³awa: Polski; spotkania z Cezarym Jellent¹ i Wac- Mia³ niezale¿ny charakter i umys³ ¿ywy. Ko- ³awem Na³kowskim zaowocowa³y wydaniem biety za nim szala³y, a on nie omieszka³ po- w 1895 r. „Forpoczty” – manifestu, w którym prawiaæ rasê naszych w³ościan. Stanis³aw przewidywano nadejście nowego w litera- Komornicki walczy³ wspólnie z powstañcami, turze. Do 1907 r. Komornicka publikowa³a po upadku powstania emigrowa³, aby unik- artyku³y w „Chimerze”, warszawskim „G³o- n¹æ represji. Augustyn nie bra³ bezpośrednio sie”, „Strumieniu”, pisa³a recenzje, wiersze, udzia³u w walkach powstañców, lecz pe³ni³ utwory prozaiczne, wyda³a tomiki Baśnie. funkcjê kwatermistrza oddzia³u Kononowicza. Psalmodie, Biesy, sporo podró¿owa³a, wda³a Zdekonspirowany nie unikn¹³ aresztowania siê w nieudany zwi¹zek z Janem Lemañskim, w Cytadeli Warszawskiej. Dziêki umiejêtne- zosta³a nawet jego ¿on¹. Lemañski, który by³ mu „dawkowaniu” urzêdnikom carskim ³apó- chorobliwie zazdrosny o swoj¹ ¿onê, próbo- wek, przyjaciel rodziny uratowa³ Augustyna wa³ nawet postrzeliæ Mariê podczas podró¿y przed zes³aniem na Syberiê. Augustyn wróci³ poślubnej. Niebawem byli w separacji. do dóbr grabowskich, którymi sprawnie zarz¹- O ile twórczośæ Komornickiej by³a zauwa- dza³. W 1867 r. o¿eni³ siê z Ann¹ Dunin-W¹- ¿ana i chwalona, jako nacechowana talentem sowicz, z rodu o wielowiekowych tradycjach, literackim, o tyle jednak jej – przepe³nio- którego protoplast¹ by³ ¿yj¹cy w XII w. palatyn ne bardziej upadkami ni¿ wzlotami – ¿ycie Boles³awa Krzywoustego Piotr W³ast zwany przesz³o do historii. Mia³a świadomośæ nie- Duninem. Augustyn i Anna mieli sześcioro mo¿ności, ograniczeñ spo³ecznych, jakie to- dzieci, w tym 3 córki: Mariê, El¿bietê i Anielê warzyszy³y kobietom w ówczesnym świecie, oraz 3 synów: Leona, Franciszka i Adama. a tak¿e poczucie w³asnej wartości i wy¿szości Najbardziej znan¹, kontrowersyjn¹ w ocenie nad innymi ludźmi – i kobietami, i mê¿czy- jej wspó³czesnych i utalentowan¹ przedstawi- znami – z którymi obcowa³a. Nie wiadomo cielk¹ rodziny by³a Maria Jakubina Komorni- dok³adnie co by³o przyczyn¹ za³amania ner- cka – znana poetka m³odopolska. Warto w tym wowego pog³êbiaj¹cego siê z roku na rok. Kul- miejscu poświêciæ kilka zdañ postaci, która minacja choroby nast¹pi³a w 1907 r. Maria od kilku lat na nowo odkrywana jest przez spali³a kobiece szaty, ściê³a w³osy, zaczê³a siê lokaln¹ spo³ecznośæ oraz teoretyków i mi- nosiæ po mêsku. Tak bardzo chcia³a zmieniæ

Powiat kozienicki 71

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7171 22012-06-12012-06-12 118:26:448:26:44 139 140

141 142

139 Kościół paraﬁ alny pw. Św. Trójcy – widok od tyłu 140 Maria Jakubina Komornicka – jeden z niewielu zachowanych portretów młodopolskiej poetki 141 Grób rodziny Komornickich 142 Rzeźba przestawiająca Marię Jakubinę Komornicką

zewnêtrzny, kobiecy wizerunek, ¿e wyrwa³a ale g³osi³a równie¿, ¿e jest jego nowym wcie- sobie zêby, by uzyskaæ nowy kszta³t twarzy. leniem. Pocz¹tkowo – jako kobieta, nawet Objawi³ siê wówczas światu Piotr Odmieniec utalentowana – traktowana by³a jako istota W³ast. Niektórzy charakteryzuj¹c ten czyn, upośledzona z natury, nastêpnie przyjmowa- pisz¹ o transseksualiźmie, niektórzy o opê- na g³ównie jako kaleka wariatka. Dalsze ¿y- taniu, ob³¹kaniu. Maria dokona³a nie tylko cie Marii, ju¿ jako Piotra W³asta to tu³aczka zewnêtrznej przemiany, nie tylko kaza³a siê po zak³adach dla ob³¹kanych i odosobnienie tytu³owaæ tak jak protoplasta rodu matki, w rodzinnym maj¹tku, do którego zosta³a

72 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7272 22012-06-12012-06-12 118:26:448:26:44 przeniesiona z chwil¹ wybuchu I wojny świa- w 1897 r. jako austriacka stra¿nica graniczna, towej. W Grabowie, nie wadz¹c nikomu, poniewa¿ na Pilicy bieg³a granica zaborów. bêd¹c cieniem dla reszty cz³onków rodziny, Przed budynkiem znajduje siê tablica po- oddawa³a siê pracy literackiej, æwiczeniom świêcona cichociemnym, zrzuconym w tych ﬁ zycznym i spacerom po parku dworskim. okolicach w nocy z 8 na 9 kwietnia 1944 r. Tu w latach 1917–1927 Odmieniec stworzy³ w ramach akcji Weller 7. Byli to mjr dypl. Jan zbiór poezji W Grabowie podczas wojny. Kamieñski „Cozaś”, por. Jan Starzyñski „Śle- Xiêga poezji idyllicznej. Na jednym z ostat- powron”, ppor. Tadeusz Kobyliñski „Hiena”, nich listów do siostry, z 1947 r. podpisa³a siê: ppor. Wiktor Karamaæ „Kabel”. W 65. i 66. Maria Komornicka-Lemañska (P.O.W³ast rocznicê zrzutu odby³y siê uroczystości po³¹- = Piotr Odmieniec W³ast). Zmar³a 8 marca czone z rekonstrukcj¹ historyczn¹ tamtego 1949 r. w Izabelinie pod Warszaw¹. Pocho- wydarzenia. wana jest na warszawskich Pow¹zkach. Za- Kośció³ w Grabowie z XVI w., pocz¹tko- chowa³y siê jedynie dwa, czêsto publikowane wo drewniany, modrzewiowy sta³ do po³owy przy okazji rozwa¿añ na temat Komornickiej, XVII w. W 1651 r. wybudowano nowy kośció³ zdjêcia. W 2009 r., w 60 rocznicê śmierci od- pw. św. Trójcy i św. Doroty. Kolejny kośció³ wy- s³oniêto przed Urzêdem Gminy pomnik po- budowano po 125 latach w 1776 r., jego fun- świêcony poetce. datorem by³ Anatazy Walewski – podkomorzy Dwór Komornickich znajdowa³ siê w miej- krakowski, w³aściciel Grabowa. Gdy kośció- scu, gdzie dziś stoi szko³a podstawowa. By³ ³ek spali³ siê 26 lutego 1906 r., ks. Józef Jani- zbudowany z czerwonej ceg³y i otynkowany. szewski zorganizowa³ komitet budowy nowe- Dwa boczne ryzality budynku by³y piêtrowe, go kościo³a w Grabowie pod przewodnictwem a czêśæ środkowa parterowa. Dwór otacza³ Jana hrabiego Zamoyskiego z Magnuszewa. rozleg³ym park i wysoki parkan. Od strony Budowa kościo³a, wed³ug projektu architekta po³udniowej do maj¹tku przylega³y drewnia- warszawskiego Pajzderskiego, w stylu neogoty- ne czworaki. Dwór zosta³ zrównany z ziemi¹ ckim, rozpoczê³a siê w 1910 r. Kośció³ w czasie podczas II wojny światowej. Wyciêto reszt- dzia³añ wojennych na przyczó³ku warecko- ki starego parku, pozostawiaj¹c kilka drzew. magnuszewskim zosta³ zniszczony, po woj- Z czasów świetności maj¹tku pozosta³a aleja nie odbudowany. Dziś proboszczem paraﬁ i kasztanowa prowadz¹ca do cmentarza, gdzie pw. Trójcy Przenajświêtszej w Grabowie nad pochowani s¹ Komorniccy i gdzie zachowa³ siê Pilic¹ jest ks. kanonik Stanis³aw Dr¹g, znany m.in. ich XIX-wieczny grobowiec rodzinny. artysta zajmuj¹cy siê malarstwem, pisaniem W Grabowie zachowa³o siê wiele miejsc, ikon i dzia³alności¹ spo³eczn¹. Jego postaæ które warto zobaczyæ. Na wspomnianym wy- scharakteryzowana jest we wcześniejszej czê- ¿ej cmentarzu z kwaterami Komornickich po- ści przewodnika (str. 41). chowani s¹ równie¿ ¿o³nierze polscy walcz¹cy Niedaleko stacji kolejowej Grabów nad Pi- w okolicach Grabowa w 1939 i 1944 r. Charak- lic¹, w leśnych ostêpach, przy torach usytuo- terystyczny jest cmentarz wojenny z I wojny wany jest g³az upamiêtniaj¹cy ostatni¹ drogê światowej i obelisk z p³yt¹ poświêcon¹ pole- Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego. Monument g³ym w wojnie polsko-bolszewickiej. Cieka- ustawiony zosta³ na pami¹tkê postoju trans- wym zabytkiem jest budynek Urzêdu Gmi- portu kolejowego z trumn¹ Marsza³ka na sta- ny w Grabowie, który zosta³ wybudowany cji w 1937 r.

Powiat kozienicki 73

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7373 22012-06-12012-06-12 118:26:458:26:45 Kozienice (siedziba powiatu)

143 144 145

143 Polowanie na niedźwiedzia – rzeźba znajduje się przed pałacem w Kozienicach 144 Polowanie na dzika – rzeźba znajduje się przed pałacem w Kozienicach 145 Zabytkowa ﬁ gura z ulicy Warszawskiej 146 Tablica upamiętniająca miejsce egzekucji mieszkańców Kozienic podczas II wojny światowej 146

ozienice to miasto nierozerwalnie z³¹czo- zienic mia³ wp³yw fakt w³¹czenia ich do dóbr Kne z Puszcz¹ Kozienick¹ i Wis³¹. Pocz¹tki królewskich w 1426 r. W interesie królów jego istnienia siêgaj¹ prze³omu XII i XIII w. nie by³a zmiana otoczenia Kozienic w pola – ówczesna osada le¿a³a nad Wis³¹, na obrze- uprawne i ³¹ki, poniewa¿ tereny te dostarcza³y ¿ach Puszczy Radomskiej. Pierwszym w³aści- du¿ej wartości zwierzyny i miodu. cielem ziem, na których powsta³y Kozienice, Charakterystyczna lokalizacja i otoczenie by³ zakon norbertanek p³ockich. Ju¿ w 1206 r. zadecydowa³y, ¿e na prze³omie lat 1409 i 1410 akta królewskie wspominaj¹ o Kozienicach, w Puszczy Kozienickiej prowadzono wielkie najstarszy zachowany do dziś dokument doty- ³owy, a pod Kozienicami wybudowano most cz¹cy miasta pochodzi z 6 maja 1326 r., kiedy ³y¿wowy, który pos³u¿y³ w przeprawie wojsk król Polski W³adys³aw £okietek lokowa³ wieś polskich udaj¹cych siê na wojnê z Krzy¿aka- na prawie średzkim. Praktycznie od pocz¹tku mi. Rozkaz króla W³adys³awa Jagie³³y rela- istnienie osady opiera³o siê na gospodarce leś- cjonuje Jan D³ugosz nastêpuj¹cymi s³owami: nej, g³ównie ³owiectwie i bartnictwie. Wzrost Nakazuje nadto zbudowaæ most spoczywaj¹- osadnictwa na tym terenie móg³ byæ zwi¹zany cy na ³odziach, nigdy przedtem nieogl¹dany, z wydaniem statutów wiślickich zwalniaj¹cych a jego budowê powierzy³ król W³adys³aw sta- osadników na 6 lat z daniny i na 12 z innych roście radomskiemu Dobrogostowi Czarne- powinności, a z ca³¹ pewności¹ na rozwój Ko- mu z Odrzywo³u, szlachcicowi herbu Na³êcz.

74 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7474 22012-06-12012-06-12 118:26:468:26:46 Budowa³ zaś ten most w Kozienicach na koszt munta postawiona w 1518 r., na której wzoro- króla potajemnie pewien znakomity mistrz wano siê przy budowie warszawskiej kolumny. Jaros³aw i ca³a zima zesz³a na jego budowie. Równie chêtnie w Kozienicach bawi³ król Au- Jagiellonowie bardzo chêtnie gościli w Kozie- gust III Sas. nicach na ³owach oraz podczas podró¿y z Kra- O nadanie praw miejskich mieszkañcy wsi kowa do Wilna, stolicy Wielkiego Ksiêstwa starali siê od pocz¹tku XVI w. Wysi³ki te za- Litewskiego. Wed³ug badañ W³adys³aw Ja- koñczy³y siê sukcesem w 1549 r., kiedy to król gie³³o przebywa³ w osadzie 9 razy. Ze wzglêdu Zygmunt II August wyda³ przywilej staroście na upodobania króla ju¿ pod koniec XIV w. wy- radomskiemu Piotrowi Firlejowi. Kozienice budowano tu dworek ³owiecki, liczne przeka- a¿ do rozbiorów nale¿a³y do dóbr sto³owych zy donosz¹ równie¿ o ufundowaniu w 1394 r. królów, tworzy³y starostwo niegrodowe, dziêki przez króla pierwszego drewnianego kośció³- temu mog³y siê rozwijaæ z korzyści¹ dla dwo- ka. Zim¹ 1466 r. król Kazimierz Jagielloñczyk ru monarszego. Pod koniec XVI w. Kozienice z dworem szuka³ w Kozienicach schronienia pod wzglêdem liczby budynków przewy¿sza³y przed zaraz¹ szalej¹c¹ w Krakowie. Dziêki tym Radom. Przed najazdem wojsk szwedzkich odwiedzinom urodzi³ siê tu 1 stycznia 1467 r. na Polskê miasto liczy³o prawie 1400 miesz- przysz³y król Polski Zygmunt I Stary. Kozieni- kañców. ce i kolejne pokolenia Kozieniczan s¹ dumni Od po³owy XVII do po³owy XVIII w. miasto z tego faktu. Wydarzenie to upamiêtnia pierw- ugina³o siê pod ciê¿arem klêski po¿arów (m.in. szy świecki pomnik w Polsce – kolumna Zyg- w latach 1657, 1704, 1767 i 1782), epidemii

147 148

149 150

147 Płonący pałac kozienicki, wrzesień 1939 r. 148 Pałac w Kozienicach – obecnie 149 Kolumna z 1518 r. upamiętniająca narodziny króla Zygmunta I Starego w Kozienicach 150 Charakterystyczny dla okresu międzywojennego budynek zabudowy miejskiej

Powiat kozienicki 75

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7575 22012-06-12012-06-12 118:26:478:26:47 152

151 Kościół pw. św. Krzyża 152 Wnętrze kościoła pw. św. Krzyża 153 Odbudowane kramy

151 153

cholery w 1652 r. i d¿umy w latach 1708–1711, siê ogromny, jak na ówczesne warunki, rynek. a tak¿e gwa³tów dokonywanych przez wojska Ulice by³y szerokie. Dodatkowo wybudowano ³upi¹ce okolice podczas potopu szwedzkiego fabrykê broni, w której produkowano sztucery i wojny pó³nocnej. Nieliczni mieszkañcy eg- kozienickie, oraz hamerniê, w której wytapia- zystowali na skraju ubóstwa, miasto wylud- no surówkê ¿elaza i miedzi. Do dziś zachowa³y nia³o siê. Dosz³o do tego, ¿e w 1764 r. liczba siê charakterystyczne za³o¿enia ulic i budowli mieszkañców wynosi³a zaledwie 189 osób. z planu J. K. Fontany. Mimo licznych zwolnieñ od powinności W Kozienicach zachowa³o siê kilka wartych i nadañ, dopiero za czasów ostatniego króla uwagi pomników ukazuj¹cych przesz³e dzieje. Polski, Stanis³awa Augusta Poniatowskiego, Bez w¹tpienia najokazalszym jest zespó³ pa- Kozienice rozkwit³y na miarê królewskiego ³acowo-parkowy z koñca XVIII w., prace nad miasta. Po wielkim po¿arze w 1782 r., który królewskim pa³acem trwa³y od 1775 do 1778 r., strawi³ wiêkszośæ drewnianych zabudowañ, a nad okalaj¹cym parkiem do 1791 r. Auto- król otoczy³ Kozienice specjaln¹ opiek¹ – mia- rem projektu pa³acu w stylu barokowym by³ ³y one staæ siê przyk³adowym, za³o¿onym we- królewski architekt Franciszek Placidi, któ- d³ug oświeceniowej myśli miastem. Powsta³ ry zmar³ w Kozienicach w 1782 r. Jego dzie³o okaza³y zespó³ pa³acowo-parkowy, a spalone kontynuowa³ Jan Kanty Fontana, którego naj- przez po¿ar miasto odbudowano wed³ug prowa¿niejsz¹ prac¹ by³o zrealizowanie projektu jektu architekta królewskiego Jana Kantego przypa³acowego ogrodu w stylu angielskim Fontany. Uzyska³o ono regularn¹ zabudowê i odbudowa miasta po wielkim po¿arze. Sam na planie prostok¹ta, symetrycznie zwi¹zan¹ pa³ac sk³ada³ siê z piêtrowego budynku g³ów- z pa³acem, który wyznacza³ g³ówn¹ oś mia- nego i dwóch parterowych, d³ugich oﬁ cyn, le- sta. Zabudowania miejskie znajdowa³y siê wej kuchennej i prawej gościnnej. Dodatkowo po obu stronach tej osi, w centrum znajdowa³ wybudowano stajnie ³¹cz¹ce siê z oﬁ cynami

76 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7676 22012-06-12012-06-12 118:26:528:26:52 przez w¹skie budynki wozowni. Na dziedziñ- lu latach zaniedbania park nabiera ponownie cu znajdowa³ siê ozdobny gazon. charakteru miejsca, które chêtnie odwiedzaj¹ Upadek Rzeczpospolitej, powstania narodo- ca³e rodziny, a w planach jest jego ca³kowite wowyzwoleñcze oraz dwie wojny światowe po- odrestaurowanie i zadbanie o szatê roślinn¹. zostawi³y niezatarty ślad. W XIX w. dokonano Park w 2009 r. zosta³ wyró¿niony w konkursie dwóch gruntownych remontów pa³acu, w la- zorganizowanym przez Urz¹d Marsza³kowski tach 1839–1865 dla genera³a Iwana Dehna, na- Województwa Mazowieckiego w konkursie stêpnie w latach 1896–1900 w stylu renesansu „Najpiêkniejsze parki Mazowsza” w kategorii francuskiego przez Franciszka Arveufa. Pa³ac park du¿y (do 10 ha). i miasto szczególnie ucierpia³y podczas II woj- W parku znajduje siê równie¿ ma³y cmenta- ny światowej – Niemcy podpalili i zdewasto- rzyk rodziny gen. Iwana Dehna – w³aściciela wali pa³ac i lew¹ ofi cynê we wrześniu 1939 r. majoratu kozienickiego od 1835 r. Sam gen. Do dziś w ca³ości zachowa³a siê prawa ofi cyna Dehn pe³ni³ funkcjê generalnego budowni- pa³acowa, w której mieści siê Muzeum Regio- czego twierdz na obszarze Królestwa Polskie- nalne, centralna czêśæ pa³acu zosta³a odbudo- go, kierowa³ budow¹ lub rozbudow¹ twierdz wana w latach 1956–1957, ostatnio wykonano w Modlinie, Brześciu, Dêblinie i Warszawie, renowacjê elewacji. Obecnie znajduje siê tam sprawowa³ kierownictwo nad budow¹ kolei Urz¹d Miejski. Prawa ofi cyna zosta³a zrekon- Warszawsko-Wiedeñskiej. Zmar³ w 1859 r. struowana w latach 90. XX w. na podstawie w Kozienicach. przedwojennych fotografi i. Obecnie znajduje Spaceruj¹c po parku, warto równie¿ zatrzy- siê w niej Urz¹d Skarbowy. Przed wejściem maæ siê chwilê przy pomniku-mogile upamiêt- g³ównym mo¿na podziwiaæ dwie odrestau- niaj¹cym zamordowanych w 1943 r. ¿o³nierzy rowane rzeźby przedstawiaj¹ce polowanie Batalionów Ch³opskich i Armii Krajowej z odna dzika i niedźwiedzia – s¹ one pozosta³ości¹ dzia³u „Tomasza-Bilofa”. z projektu Placidiego. Przy wejściu do Muze- Oko³o 200 m naprzeciw g³ównego gmachu um Regionalnego ustawiona jest kolumna pa³acu, po³o¿ony jest kośció³ pw. św. Krzy¿a z popiersiem króla Stanis³awa Augusta Ponia- pochodz¹cy z 1869 r. W trzynawowym koś- towskiego ustawiona w 2005 r. na pami¹tkê ciele znajduje siê 5 rokokowych o³tarzy w tym zas³ug, jakie po³o¿y³ król dla rozwoju miasta. o³tarz g³ówny i 4 umieszczone symetrycznie Pa³ac otoczony jest zabytkowym parkiem, po 2 z prawej i lewej strony. O³tarz g³ówny wy- przez który p³ynie Zago¿d¿onka. Dziś po wie- konany jest z drewna, pomalowany na kolor

154 155 156

154 Ohel na kozienickim kirkucie 155 Kwatera Legionów Polskich na cmentarzu w Kozienicach 156 Fragment zachowanego bruku na jednej z ulic w Kozienicach

Powiat kozienicki 77

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7777 22012-06-12012-06-12 118:26:548:26:54 157 158

159

157 Zespół budynków Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek 158 Dawny młyn nad zalewem Zagożdżonki 159 Stadnina Koni w Kozienicach

kremowy ze z³oconymi zdobieniami. We wnê- na komunikanty z 1. po³owy XVII w. W koś- trzu apsydy nastawy o³tarza wisi na krzy¿u ﬁ - ciele znajduje siê tak¿e wykonany w 1784 r. gura rzeźbionego w drewnie Chrystusa, prawie relikwiarz, w którym s¹ przechowywane frag- naturalnej wielkości. W górnej czêści prezbite- menty drewna z Krzy¿a Św. rium, nad o³tarzem wisi obraz św. Rocha, ma- Najstarszym zabytkiem w Kozienicach lowany olejem na p³ótnie. O³tarze boczne wy- jest wspomniana kolumna wybudowana konane s¹ w podobnym stylu co o³tarz g³ówny, w 1518 r., odrestaurowana w 1702 r. przez w lewej nawie znajduj¹ siê o³tarze Matki Hieronima Lubomirskiego. Obecnie po³o¿ona Boskiej z Dzieci¹tkiem oraz Przemienienia jest w obrêbie zespo³u pa³acowo-parkowego, Pañskiego, w przeciwleg³ej nawie usytuowany oko³o 40 m w prawo od g³ównej bramy prowa- jest o³tarz św. Antoniego. dz¹cej do pa³acu. Jest to miejsce bardzo spo- W kościele znajduj¹ siê te¿ zabytkowe i nie- kojne, mo¿na tu znaleźæ chwile relaksu i za- zwykle cenne elementy wyposa¿enia. Nale¿y dumy. Na jednej z 4 tablic znajduje siê ³aciñski do nich zaliczyæ monstrancjê wie¿yczkow¹ po- wiersz autorstwa biskupa Andrzeja Krzyckie- chodz¹c¹ z 1587 r., wczesnobarokow¹ puszkê go, który w t³umaczeniu brzmi nastêpuj¹co:

78 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7878 22012-06-12012-06-12 118:26:558:26:55 wia³ praktyki mistyczne i zabiegi kabalistycz- B¹dź pozdrowiony kozienicki grodzie, ne w celu szybkiego sprowadzenia Mesjasza. Wielkiego króla szczêśliwy rodzicu Mia³ byæ za to ukarany przez Boga, poniewa¿ Nie masz na ca³ej ziemi miejsca zmar³ w wigiliê świêta Szawuot w 1814 r., przez Ni¿ ty wspanialszego co chasydzi nie mog¹ odwiedzaæ jego grobu W tobie narodzi³ siê ojciec w rocznice śmierci. Kaznodziejê z Kozienic Ojczyzny i świata ozdoba pochowano na kozienickim kirkucie, gdzie dla Wielka s³awa na wojnie jego uczczenia wybudowano specjalny ohel. I chwa³a wielka pokoju 27 września 1942 r. Niemcy wywieźli z ko- I zrodzi³y siê nam zwyciêstwa zienickiego getta do obozu śmierci w Treblin- Nad Tatarami i Wo³ochami ce prawie 12 000 ¯ydów z Kozienic, Magnu- Oraz wielkie trofea szewa, G³owaczowa, Sieciechowa, Ryczywo³u. Na wodzu wrogim zdobyte By³ to kres istnienia wielowiekowej kultury Niechaj inne grody na terenie powiatu kozienickiego. Dziś teren Z³otem i latyñsk¹ znacz¹ sztuk¹ ¿ydowskiej nekropolii jest uporz¹dkowany I niechaj gwiazd na niebie i ogrodzony, znajduje siê na niej odbudowany Siêgaj¹ dachami ohel cadyka. Wśród traw rozrzucone s¹ kawa³- Ciebie wy¿ej wznosi chwa³a narodzin ki macew, świadectwo ¿ycia ¯ydów w Kozie- Tak wielkiego w³adcy, nicach i ich ca³kowitej zag³ady podczas Ho- Nad Babilon asyryjskie dzie³o. lokaustu. Zainteresowani odwiedzeniem Z pewności¹ mieszkañcy Kozienic mog¹ cmentarza proszeni s¹ o wcześniejszy kontakt byæ dumni, mog¹c czytaæ tego typu hymn po- telefoniczny z osob¹ przechowuj¹c¹ klucz chwalny! (502 918 929). Przy wyjeździe z Kozienic w stronê Rado- Z Kozienicami zwi¹zanych jest wiele zna- mia zachowa³ siê kirkut – nekropolia ¿ydow- nych osób. Poza wy¿ej wymienionymi na uwa- ska. Oprócz charakterystycznych budynków gê zas³uguje Bogus³aw Klimczuk urodzony w centrum miasta jest to ostatnia tak wido- w 1921 r. w Kozienicach znany kompozytor, ma pami¹tka po wielotysiêcznej spo³eczności dyrygent, pianista, aran¿er; dyrektor Big Ban- ¿ydowskiej w Kozienicach. Pocz¹tki osadni- du Polskiego Radia i Telewizji oraz za³o¿yciel ctwa ¯ydów w mieście rozpoczê³y siê na po- i szef studia radiowego S-1. By³ kompozytorem cz¹tku XVII w. Od po³owy XVIII do 1939 r. ponad 250 piosenek, komponowa³ równie¿ liczba wyznawców judaizmu oscylowa³a wo- utwory orkiestrowe, balety, stworzy³ musical kó³ 1300 dusz i stanowi³a po³owê lub wiêcej „Och, laleczko”. Wśród jego twórczości znaj- mieszkañców Kozienic. dziemy prawdziwe pere³ki polskiej muzyki Miasto by³o znanym i licz¹cym siê ośrod- rozrywkowej To w³aśnie on, kozieniczanin, kiem chasydyzmu w Polsce. St¹d wywodzi³ siê stworzy³ takie szlagiery, jak: „To nie sen”, „£a- Israel ben Szabtaj Hepstein zwany Magidem zienkowskie mg³y”, „Rudy rydz”, „Jab³uszko z Kozienic, kaznodzieja, cadyk, jeden z naj- pe³ne snu”, „Có¿ wiemy o mi³ości”, „Andriu- powa¿niejszych przywódców chasydyzmu. sza”, „Czarny Ali-Baba”. Od 2002 r. na jego Zapocz¹tkowa³ on dynastiê kozienickich ca- cześæ odbywa siê w Kozienicach Ogólnopol- dyków, uchodzi³ za cudotwórcê i uzdrowicie- ski Festiwal Piosenki Polskiej im. Bogus³awa la, szczególnie pomaga³ kobietom cierpi¹cym Klimczuka. Pochowany jest na warszawskich na bezp³odnośæ – w ten sposób uzdrowi³ m.in. Pow¹zkach. Z m³odego pokolenie kozieni- ¿onê ksiêcia Adama Czartoryskiego. Z jego czan mo¿na wyró¿niæ: aktorki Katarzynê porad korzysta³ równie¿ król Stanis³aw Au- Maci¹g i Karolinê Piechotê, muzyka Kapeli gust Poniatowski. Jak g³osi legenda chasydzka, ze Wsi Warszawa Wojciecha Krzaka, malarkê, Magid z Kozienic przewidzia³ upadek Napole- graﬁ czkê Martê Paulat oraz Juliê Michalsk¹ ona w Rosji z czym wi¹za³ nadejście Mesjasza. – wioślarkê, wielokrotn¹ mistrzyniê Polski, Ciekawostk¹ jest, ¿e Magid z Kozienic upra- uczestniczkê Olimpiady w Pekinie.

Powiat kozienicki 79

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 7979 22012-06-12012-06-12 118:26:568:26:56 Lipa (gmina Głowaczów)

160 161

160 Pierwotnie poległych powstańców styczniowych upamiętniał drewniany krzyż 161 Pomnik powstańców styczniowych

o³o¿on¹ na uboczu wieś warto odwiedziæ niem. Na g³azie umieszczono pami¹tkowe tab- Pz kilku wzglêdów. Malownicze, relaksuj¹ce lice z inskrypcj¹ oraz liczb¹ 123 – symbolizu- zak¹tki by³y w przesz³ości świadkiem wojen- j¹c¹ lata zniewolenia Polski. W 2009 r. w³adze nych epizodów, których pami¹tki znajdziemy Gminy G³owaczów odrestaurowa³y pomnik. w Lipie. Przede wszystkim na uwagê zas³uguje W Lipie mieszka³ wymieniony Antoni Li- pomnik powstañców styczniowych ustawiony piec, którego postaæ zas³uguje chocia¿ na kilka na cześæ poleg³ych podczas bitwy z wojskami zdañ wspomnienia. Przed II wojn¹ światow¹ carskimi 15 lutego 1864 r. ¿o³nierzy z oddzia- aktywny dzia³acz ludowy i wojskowy. W czasie ³u powstañczego „Dzieci Warszawy”. W bitwie okupacji zorganizowa³ w Lipie monta¿ sido- tej oddzia³ pod dowódc¹ por. Piotra G¹sow- lówek, czyli rêcznych granatów zaczepnych skiego zosta³ ca³kowicie rozbity, na polu boju R-42, wytwarzanych w warunkach konspira- pad³o oko³o 40 powstañców, 87 zosta³o ran- cyjnych. Monta¿ prowadzono w zabudowa- nych, 14 dosta³o siê do niewoli. Ocaleli jedy- niach Wac³awa Wroñskiego. Dostaw¹ materia- nie kawalerzyści z dowódc¹, którym uda³o siê ³ów zajmowa³ siê kpt. Roman Siwek „Helena”. unikn¹æ rzezi. Zespó³ produkcyjny zorganizowa³ Antoni Li- Z chwil¹ odzyskania przez Polskê niepod- piec „Zygant”. Sidolówki rozprowadzane by³y leg³ości grupa mieszkañców pamiêtaj¹cych na placówki AK i BCh na terenie obwodu ko- bitwê postanowi³a uczciæ poleg³ych. Ustawili zienickiego, jak równie¿ w g³¹b kraju. Antoni krzy¿ z drewna dêbowego, który sta³ siê „ﬁ gur¹ Lipiec przyczyni³ siê równie¿ do ucieczki gru- powstañcz¹”. W 1944 r. Niemcy obalili krzy¿, ziñskich jeñców z niemieckiego obozu szko- porzucaj¹c go nieopodal. Nied³ugo po wycofa- leniowego Kruszyna Lager. Po wojnie z jego niu siê Niemców miejscowi, pod os³on¹ nocy, inicjatywy ustawione zosta³y pomniki upa- ustawili krzy¿ na swoim miejscu. W 1971 r. miêtniaj¹ce powstañców styczniowych, lud- z inicjatywy Antoniego Lipca – lokalnego spo- nośæ cywiln¹ pomordowan¹ podczas okupacji, ³ecznika – obok nadgryzionego zêbem czasu ¿o³nierzy Wojska Polskiego, oddzia³u „Hubala” krzy¿a postawiono dwa piêtrz¹ce siê granitowe oraz partyzantów Batalionów Ch³opskich w: g³azy narzutowe, nad nimi góruj¹ lanca i dwie Cecylówce, Lipie, Czerwonce, Brzeźnicy, Kê- kosy postawione na sztorc. Ca³ośæ, malowniczo picach, Chodkowie, G³owaczowie, na Trawce usytuowana na tle drzew, otoczona jest ogrodze- ko³o G³owaczowa, w Ursynowie.

80 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8080 22012-06-12012-06-12 118:26:568:26:56 Magnuszew (siedziba gminy)

163

164

162 Wnętrze kościoła pw. św. Jana Chrzciciela 163 Kościół pw. św. Jana Chrzciciela 164 Figura Jana Nepomucena przypomina o bliskości Wisły 162

ieś le¿y w pó³nocnej czêści powiatu kozie- kowi rodziny Magnuszewskich. Sam Świêto- Wnickiego, przy drodze krajowej nr 79 w od- s³aw, wed³ug Herbarza szlachty polskiej Sewe- leg³ości 2 km od Wis³y. Nazwa wsi pochodzi ryna Uruskiego, by³ ojcem Miko³aja i Powa³y od imienia kasztelana wroc³awskiego Magnusa, – dziedzica Taczewa, jednego z najznakomit- ¿yj¹cego na prze³omie XI i XII w., który – wed³ug szych rycerzy polskich średniowiecza, uczest- historyków badaj¹cych najstarsze dzieje Polski nika bitew pod Grunwaldem i Koronowem, – by³ wysokim dostojnikiem skandynawskim, bliskiego wspó³pracownika króla W³adys³awa niektórzy sugeruj¹ nawet, ¿e Magnus by³ pierw- Jagie³³y. Powa³a znalaz³ siê równie¿ na kartach szym kasztelanem czerskim. Dociekania te po- sienkiewiczowskich Krzy¿aków, gdzie wypo- twierdzaæ ma bogaty, przeprowadzony zgodnie wiada znamienne s³owa o zakonie: Nienasy- z tradycjami normañskimi pochówek z XII w. cone to plemiê, gorsze od Turków i Tatarów. odnaleziony w Czersku. Bo oni w duszy i króla, i nas siê boj¹, a jednak Pocz¹tki wsi datuje siê na XII w., jednak od grabie¿y i mordów nie mog¹ siê powstrzy- pierwsze zapiski, w których wspominano maæ. Napadaj¹ wsie, rzezaj¹ kmieciów, to- o Magnuszewie, pochodz¹ z 1377 r. W roku pi¹ rybaków, chwytaj¹ dzieci jako wilcy. Có¿ tym ksi¹¿ê mazowiecki Ziemowit M³odszy by to by³o, gdyby siê nie bali!... nada³ przywilej lokacyjny w³aścicielowi osady Miasto nale¿a³o kolejno do rodzin Magu- Świêtos³awowi zwanemu Rzeczywa – przod- szewskich, Potockich, Zamojskich. Po 1655 r.

Powiat kozienicki 81

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8181 22012-06-12012-06-12 118:26:578:26:57 165 166

167 168

165 Pomnik upamiętniający walki o przyczółek warecko- magnuszewski 166 Dworek z 1864 r., w którym miał siedzibę sąd asesorski 167 Kwatery żołnierskie na magnuszewskim cmentarzu 168 Budynek dawnego zajazdu z oberżą

w wyniku doszczêtnego ograbienia i spalenia prze³omie XVIII i XIX w. Na pocz¹tku XIX w. przez Szwedów Magnuszew straci³ status mia- Stanis³aw Zamoyski osadzi³ tu sukienni- sta. O ponowne nadanie praw miejskich wy- ków, wybudowano manufakturê sukiennicz¹. stara³ siê kanclerz wielki koronny Andrzej Niestety, czêste po¿ary nawiedzaj¹ce miasto Zamoyski twórca tzw. Kodeksu Zamoyskiego, zubo¿y³o znacznie lokaln¹ gospodarkê, su- prawdziwy cz³owiek oświecenia, który jako kiennicy przenieśli siê do Koñskich. W ko- pierwszy w Polsce zwolni³ ch³opów z pañ- lejnych latach Magnuszew ubo¿a³, w 1869 r. szczyzny w czêści swoich ziem. W 1776 r. król ponownie, ju¿ bezpowrotnie utraci³ prawa Stanis³aw August Poniatowski podniós³ Mag- miejskie. nuszew do godności miasta. Okoliczne tereny w czasie powstania stycz- Sprawne zarz¹dzanie miastem spowodo- niowego by³y miejscem stacjonowania i przewa³o jego rozwój i nap³yw rzemieślników na mieszczania siê oddzia³ów powstañczych.

82 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8282 22012-06-12012-06-12 118:26:598:26:59 169

169 Piękno malw i drewnianej zabudowy

Warto odwiedziæ zespó³ kościelny, w sk³ad rym znajdowa³a siê stajnia na podmianê koni. którego wchodzi kośció³ pw. św. Jana Chrzci- Przez d³ugi czas w budynku tym dzia³a³a szko- ciela, plac przykościelny i dzwonnica. Poza ³a pocz¹tkowa. Ciekawym obiektem jest rów- kościo³em w Magnuszewie znajduje siê wiele nie¿ dworek z 1864 r., w którym mia³ siedzibê pozosta³ości po latach świetności. Ca³a wieś siê s¹d asesorski. ma charakterystyczny, średniowieczny uk³ad, Na cmentarzu parafialnym znajduje siê pamiêtaj¹cy czasy pierwszej lokacji. Na uwa- kwatera wojskowa z pomnikami i mogi³ami gê zas³uguje drewniana, tradycyjna zabudowa polskich ¿o³nierzy poleg³ych w tych okoli- rynku i g³ównej ulicy. Na rynku znajduj¹ siê cach w walkach w latach 1939 i 1944. Nad Pomnik Braterstwa Broni oraz armato-haubica kwater¹ majestatycznie góruje pomnik or³a –obiekty ods³oniête w 1977 r. w celu upamiêt- bia³ego. nienia za¿artych walk o przyczó³ek warecko- Jedn¹ z ciekawostek jest fakt, ¿e Magnuszew magnuszewski w sierpniu 1944 r. i doszczêtne ma status uzdrowiska. W okolicy znajduj¹ zniszczenie wsi. Ze wzglêdu na poniesione siê, odkryte w latach 50. XX w., pok³ady so- oﬁ ary i straty wieś w 1977 r. zosta³a odznaczo- lanki termalnej o w³aściwościach leczniczych, na Orderem Krzy¿a Grunwaldu II klasy. Cha- mo¿liwe do zastosowania w rehabilitacji po- rakterystycznym elementem zabudowy cen- urazowej, chorobach reumatologicznych, trum jest budynek dawnego zajazdu z ober¿¹, inhalacjach, alergiach oraz w celu poprawy pochodz¹cy z prze³omu XVIII i XIX w., w któ- przemiany materii.

Powiat kozienicki 83

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8383 22012-06-12012-06-12 118:27:008:27:00 Mniszew (gmina Magnuszew)

171

172

170 Przydrożna kapliczka 171 Kościół pw. św. Rocha 172 Starorzecze Wisły 170

ieś po³o¿ona jest na pó³nocnym skraju cerzowi Ciborowi i jego nastêpcom. Nied³u- Wpowiatu kozienickiego, w wid³ach rzek go po tym w źród³ach pojawiaj¹ siê zapiski Pilicy i Wis³y, przy ruchliwej drodze krajowej o nowych w³aścicielach wsi – Jakubie Prusinie, nr 79. Obecnie znana jest w ca³ym kraju g³ów- wójcie czerskim, i Kinickich herbu Prawdzic nie z powodu usytuowanego tam Skansenu pochodz¹cych z Kinic w powiecie p³oñskim, Bojowego 1. Armii Wojska Polskiego. którzy po nied³ugim czasie zaczêli mianowaæ Tereny, na których powsta³a osada, nadane siê Mniszewskimi z Mniszewa. Ostatnim zosta³y w XII w. klasztorowi sióstr norberta- przedstawicielem rodu Mniszewskich by³ nek ze Zwierzyñca w Krakowie. St¹d w³aśnie Adam – wojski warszawski, kasztelan liwski, pochodzi nazwa – od ³aciñskiego s³owa mo- starosta a nastêpnie kasztelan czerski. Jako nachus b¹dź monacha, czyli mnich, mnisz- ¿e Adam Mniszewski nie mia³ dzieci z pra- ka. Pierwsze zapiski o wsi pochodz¹ z 1252 r. wowitych zwi¹zków, przekaza³ w³ości swo- kiedy to Bogufa³ II, biskup poznañski, nadaje im pasierbom – Parysom. Parysowie rz¹dzili dziesiêcinê snopow¹ kościo³owi w Górze Kal- na dobrach do po³owy XVII w., po czym ziemiê warii m.in. ze wsi Mniszewo. W 1382 r., przy tê przej¹³ ksi¹¿ê Albrecht Stanis³aw Radziwi³³. okazji nadania prawa che³miñskiego przez W 1731 r. Mniszew od Miko³aja Radziwi³³a ksiêcia mazowieckiego Janusza I Starszego, kupili bracia Lubomirscy z linii janowieckiej: wymieniany jest jako wieś przynale¿na ry- ksi¹¿ê Franciszek Ferdynand i ksi¹¿ê Antoni

84 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8484 22012-06-12012-06-12 118:27:008:27:00 Benedykt – jeden z znakomitszych mówców W 1841 r. wieś naby³ doktor Jan Fryderyk sejmowych swojego czasu, wielce miêdzy Wilhelm Malcz, znany lekarz, fi lantrop, świet- szlacht¹ popularny. Wkrótce dobra mniszew- ny terapeuta i chirurg. Od 1827 r. a¿ do śmier- skie naby³ na w³asnośæ Franciszek Ferdynand ci by³ naczelnym lekarzem szpitala św. Rocha chor¹¿y wielki koronny, pose³ do Petersburga w Warszawie. ¯ycie poświêci³ niesieniu pomo- w 1762 r. z powinszowaniem cesarzowej Kata- cy oraz intensywnym badaniom nad choler¹. rzynie II wst¹pienia na tron. Okaza³ siê spraw- Co ciekawe, za rady w sprawie leczenia cholery nym administratorem i dobrodziejem Mni- w Indiach otrzyma³ specjalne podziêkowania szewa, on te¿ ufundowa³ drewniany kośció³ od królowej brytyjskiej Wiktorii. W czasie po- w Mniszewie. Ferdynand zmar³ bezpotomnie wstania listopadowego naczelny lekarz Gwardii w 1774 r., a ca³e swe dobra przekaza³ bratan- Narodowej miasta Warszawy, za zas³ugi w po- kowi Jerzemu Marcinowi. wstaniu uhonorowany Z³otym Krzy¿em Virtuti Ksi¹¿ê Jerzy Marcin Lubomirski – wśród Militari, w 1850 r. otrzyma³ szlachectwo. Zmar³ sobie wspó³czesnych oraz w historiografi i w 1852 r. w Warszawie, nios¹c pomoc chorym to cz³owiek o niesamowicie fatalnej konduicie. podczas epidemii cholery. Zas³ug¹ dr. Malcza M³odzieniaszek, ksi¹¿¹tko, hulaka, rozpust- by³o uprzemys³owienie Mniszewa – stanê³a nik, bandyta, tchórz, utracjusz i zdrajca to tyl- tu jedna z pierwszych na ziemiach polskich ko niektóre epitety określaj¹ce tego cz³owieka. cukrowni, poza tym tartak, gorzelnia, rafi neria, W wieku 18 lat ojciec kupi³ mu tytu³ genera³- m³yn oraz fabryka wst¹¿ek. Ostatnimi w³aś- majora w armii koronnej. Przez ca³e ¿ycie szu- cicielami Mniszewa byli ¯ydzi Kassmanowie, ka³ swady, rozg³osu, bitki. Lubomirscy – aby którzy sprzedali ziemiê dworsk¹ miejscowym nie poplamiæ nazwiska rodowego – dopro- rolnikom oko³o 1925 r. W 1945 r. rozparcelo- wadzili do osadzenia buntownika w twierdzy wano grunty folwarku mniszewskiego. Munkacz, sk¹d uszed³ jako ziêæ feldmarsza³ka, Pierwsze wzmianki o kościele w Mniszewie komendanta twierdzy. Dalej jako konfederata pochodz¹ z 1413 r. Kolejne ciekawe zapiski barski, nastêpnie ju¿ jako stronnik rosyjski po- dotycz¹ce świ¹tyñ mniszewskich pochodz¹ s³owa³ na sejm rozbiorowy, gdzie podobno sam z 1597 r., kiedy to ostatni z rodu Mniszewskich usuwa³ z progu Tadeusza Rejtana! Jest to jak – Adam ufundowa³ kośció³ pw. św. Andrze- ¿ywo ekstremalny przyk³ad anarchii szlachec- ja na murowanym fundamencie oraz dzwon. kiej, która doprowadzi³a do rozbiorów Polski. W 1764 r. kośció³ pw. św. Andrzeja, podobnie Po latach ksi¹¿ê Jerzy przetrwoni³ ogromny jak i wszystkie domy i budynki gospodarcze, maj¹tek po ojcu, dobra w Mniszewie sprzeda³ zosta³ zniesiony przez powódź. Jak g³osi trady- siostrze Magdalenie Agnieszce Lubomirskiej, cja, ¿ywio³ poniós³ ze świ¹tyni obraz św. Rocha, późniejszej metresie króla Stanis³awa Augu- który osiad³ w miejscu, gdzie w 1768 r. ksi¹¿ê sta Poniatowskiego. Ta wznios³a w Mniszewie Franciszek Lubomirski ufundowa³ nowy koś- murowany pa³ac (spalony przez wojska rosyj- ció³ pw. św. Rocha Wyznawcy. By³ to kośció³ek skie w 1915 r.), który podobno by³ widowni¹ drewniany, modrzewiowy, obity na zewn¹trz intymnych spotkañ w³adcy z kochank¹. tarcicami, kryty gontem, wpisany do rejestru W 1794 r. maj¹tek odziedziczy³ genera³ Fran- zabytków w 1935 r. Kośció³, podobnie jak ciszek Sapieha. Miasteczko czerpa³o wówczas i ca³y Mniszew, zosta³ doszczêtnie zniszczony dochody g³ównie z handlu na Wiśle. Jeszcze pod w 1944 r. Na miejsce spalonego kościo³a ks. koniec XVIII w. sp³ywa³o têdy oko³o 600 000 bali Jan Szczepanowski postawi³ kaplicê z zaadop- drzewnych rocznie. Po upadku insurekcji koś- towanego baraku wojskowego i wyposa¿y³ ciuszkowskiej w 1794 r. podupadaj¹ce dobra j¹ w odpowiedni sprzêt, a w 1950 r. konse- straci³y znaczenie. W 1795 r. miejscowośæ zna- krowano 3 dzwony zakupione przez parafi an. laz³a siê na granicy dwóch zaborów: pruskiego Obecnie w miejscu drewnianego kośció³ka i austriackiego. W 1797 roku Mniszew od Sa- stoi wzniesiony w 1996 r. murowany z czer- piehów odkupili Niemcy Heryngowie, którzy wonej ceg³y. W latach 90. XX w. na wzgórzu s¹ pochowani przy tutejszym kościele. przed wjazdem do osady od strony Chmiele-

Powiat kozienicki 85

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8585 22012-06-12012-06-12 118:27:048:27:04 gicznym miejscu w wid³ach Pilicy i Wis³y, by³a czêsto nawiedzana i dewastowana przez obce wojska. Pocz¹wszy od walk Czarnieckiego ze Szwedami podczas Potopu, kiedy to po Bi- twie pod Wark¹ 7 kwietnia 1656 r. wojska polskie rozprawi³y siê z zaborcami, co przedstawia H. Sienkiewicz w III czêści Potopu: (…) dosta³ siê do niewoli m³odszy margrabia Adolf, a jego oddzia³ przyboczny piechoty francuskiej rzu- 173 ci³ broñ. Trzy tysi¹ce wyborowego ¿o³nierza, muszkieterów, i jazdy ucieka³o a¿ do Mni- 173 Bociany licznie występują na terenie całego powiatu szewa. Muszkieterów wyciêto w pieñ w Mni- szewie, a jazdê goniono ku Czerskowi, póki nie rozproszy³a siê zupe³nie po lasach i za- wa postawiono drugi kośció³, w nowoczesnym roślach. Pozosta³ości¹ po tych wydarzeniach stylu, pw. św. Józefa. jest wykopana podczas prac kanalizacyjnych Proboszczowie paraﬁ i z rzadka przeby- armata z czasów potopu. Podczas powstañ wali w Mniszewie. W kościele s³u¿yli g³ów- kościuszkowskiego, listopadowego i stycznio- nie zakonnicy z niedalekiego Gruszczyna. wego przez Mniszew przetacza³y siê oddzia³y Od 1603 do 1950 r. by³o 29 proboszczów mni- wojsk zaborczych, nios¹c za sob¹ zniszczenie, szewskich, wśród których s¹ takie osobistości, b¹dź powstañczych, zbieraj¹c ochotników. jak np. Antoni Kazimierz Ostrowski, urodzo- W czasie I wojny światowej Mniszew dosta³ ny w 1712 r. w Ostrowiu ko³o Magnuszewa, siê pod ostrza³ artyleryjski, wojska austriackie arcybiskup gnieźnieñski i prymas Polski. spali³y zabudowania plebañskie i pa³ac, o czym O tym jak bardzo zawierucha wojenna zmie- by³a ju¿ mowa wcześniej. Pa³ac rozebrano ni³a krajobraz Mazowsza świadczy przyk³ad w okresie miêdzywojennym, na jego miejscu Mniszewa. Miejscowośæ po³o¿ona w strate- stoi dziś szko³a podstawowa.

174

174 Skansen Bojowy 1. Armii Wojska Polskiego

86 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8686 22012-06-12012-06-12 118:27:048:27:04 175

176

175 Czołg T-34 na stanowisku w skansenie bojowym 176 Kościół pw. św. Józefa

Ostatnia wojna i okupacja zakoñczy³y kres alda Traugutta i 1. Warszawskiej Samodzielnej niegdysiejszego Mniszewa. Po tym dawnym Brygady Kawalerii. Mo¿na tam znaleźæ liczny nie ma obecnie śladu, zosta³ zmieciony z po- sprzêt historyczny i stanowiska bojowe. Nie- wierzchni ziemi. Spustoszenie wywo³a³y wal- stety, nawet tak m³ody, jak na historiê Mnisze- ki na przyczó³ku warecko-magnuszewskim. wa, obiekt jest od lat dewastowany i rozkradany. O ciê¿kim charakterze walk w okolicy świad- Warto by³oby, a¿eby ktoś pochyli³ siê nad tym czy wybudowany w 1977 r. Skansen Bojowy miejscem, roztoczy³ odpowiedni¹ opiek¹ i do- 1. Armii Wojska Polskiego. W miejscu skanse- kona³ niezbêdnej rewitalizacji obiektu. Niech nu znajdowa³y siê w październiku 1944 r. pozy- chocia¿ pamiêæ o historii najbli¿szej i nieodle- cje 3. Pomorskiej Dywizji Piechoty im. Romu- g³ej nie uleci tak ³atwo, jak piasek z wydm.

Powiat kozienicki 87

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8787 22012-06-12012-06-12 118:27:058:27:05 Molendy (gmina Garbatka-Letnisko)

177 178

177 Stawy w Molendach to doskonałe miejsce do odpoczynku 178 Systematycznie zarybiane stawy mogą być również atrakcją dla wędkarzy

azwa wsi pochodzi od rodziny w³ościañ- lendy w czasie drugowojennej okupacji by³y Nskiej Molendów. Jest to typowa wieś uli- przysió³kiem, gdzie czêsto zatrzymywali siê cówka otoczona lasami Puszczy Kozienickiej partyzanci z BCh i AK. Pod Molendami roze- i mokrymi ³¹kami, które maj¹ swoje nazwy – gra³a siê najwiêksza na terenie obwodu kozie- ³¹ki Szerokie, W¹skie, Molendzkie. To malow- nickiego AK bitwa oddzia³ów partyzanckich nicze po³o¿enie miejscowości ujmuje spokojem z wojskami okupanta. Pod wsi¹ Niemcy zorga- i dzia³a relaksuj¹co na ka¿dego przybysza. nizowali ob³awê na oddzia³y AK i BCh „Gryfa” Wieś powsta³a w XVIII w. na terenach, i „Tomasza” (³¹cznie w sile oko³o 100 osób). na których w średniowieczu prawdopodobnie Skoncentrowane przez Niemców oddzia³y znajdowa³y siê wsie Wólka Józefowska i Krê- policji, ¿andarmerii, SS, Wehrmachtu, policji piec. Tereny te w 1558 r. nada³ opat siecie- granatowej i lotnictwa liczy³y ³¹cznie 2000 lu- chowski Józef Wereszczyñski znanemu poecie dzi. W walce pod Molendami zginê³o 19 par- Sebastianowi Klonowicowi. Tu poeta miesz- tyzantów i 3 mieszkañców wsi. Straty wroga ka³ i tworzy³ a¿ do 1603 r., po czym przeniós³ wynios³y 24 zabitych i 30 rannych. siê do Lublina, gdzie zmar³ po 6 latach. Niemym świadkiem polskich insurekcji na- W Molendach pozosta³y miejsca zwi¹zane rodowowyzwoleñczych jest krzy¿ ustawiony z polskim czynem narodowowyzwoleñczym na polu, malowniczo wpisany w ścianê lasów i pami¹tki po wojnach. Jest tu cmentarz z okre- puszczy upamiêtniaj¹cy echa walk powstania su I wojny światowej „Molendy II”, na którym styczniowego. pochowani s¹ ¿o³nierze armii rosyjskiej, au- Warto dodaæ, ¿e na po³udnie od Molend stro-wêgierskiej i niemieckiej walcz¹cy w bi- znajduje siê jeden z rezerwatów Puszczy Ko- twie dêbliñskiej w 1914 r. zienickiej „Krêpiec”, w którym bij¹ trzy źród- Nieopodal wsi, oko³o 300 m w prawo ³a daj¹ce pocz¹tek rzeczce Krêpiance. Lokal- od asfaltowej drogi, ³¹cz¹cej Molendy z szo- na wieśæ niesie, ¿e wody bij¹ce ze źróde³ek s¹ Kozienice–Zwoleñ, znajduje siê pomnik maj¹ w³aściwości lecznicze! Wybieraj¹c siê ku czci partyzantów z Armii Krajowej i Bata- w te okolice, na pewno nie zaszkodzi spróbo- lionów Ch³opskich, którzy zginêli w czasie waæ tej wody. A nu¿ legendy maj¹ w sobie coś bitwy pod Molendami 7 kwietnia 1944 r. Mo- z prawdy.

88 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8888 22012-06-12012-06-12 118:27:068:27:06 179 180

181

179 Krzyż upamiętniający poległych w powstaniu styczniowym 180 Miejsce upamiętniające zabitych partyzantów AK i BCh 181 Cmentarz żołnierzy poległych w I wojnie światowej

Powiat kozienicki 89

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 8989 22012-06-12012-06-12 118:27:078:27:07 Oleksów (gmina Gniewoszów)

182 183

182 Kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika 183 Wnętrze kościoła 184 Grób ppłk. Władysława Molendy „Graba”, dowódcy oddziału partyzanckiego BCh

184

ieś jest jedn¹ z najstarszych w powie- rotmistrzem, chor¹¿ym husarii, po bitwie pod Wcie kozienickim, jej pocz¹tki datuje Zborowem przez króla Jana Kazimierza zosta³ siê na XII w. Ulokowany by³ tu gród obronny, nazwany zbawc¹ armii tronu. Bohaterskie czy- po którym jeszcze dziś mo¿na znaleźæ ślady ny Gniewoszów przedstawi³ Juliusz Kossak w postaci tzw. Wielkiego i Ma³ego Kopca. Jak w cyklu obrazów batalistycznych: Krzysztof wskazuj¹ źród³a, w³aścicielami Oleksowa by³y Gniewosz gin¹cy w obronie chor¹gwi pod rodziny Oleśnickich, Gniewoszów, Szembe- Chocimiem, Cherubin Gniewosz w bitwie ków, Mycielskich, Dzia³yñskich. Najbardziej pod Suczaw¹ w 1497 r., Miko³aj Gniewosz ra- dla rozwoju okolic przys³u¿y³a siê rodzina tuje króla w bitwie pod Zborowem, Jan Gnie- Gniewoszów, której cz³onkowie osiedlili siê wosz na czele chor¹gwi husarskiej. Karierê i sprawnie zarz¹dzali tymi dobrami od po- zrobi³ równie¿ Miko³aj Wojciech, syn pole- cz¹tku XV w. Mêscy przedstawiciele rodziny g³ego pod Chocimiem Krzysztof Gniewosza. ws³awiali siê rycerskimi czynami u boku Ste- Miko³aj by³ sekretarzem króla Zygmunta III, fana Batorego, Jana Kazimierza, Zygmunta kanclerzem wielkim koronnym, biskupem III Wazy, za co byli sprawiedliwie nagradzani. wroc³awskim, utrzymywa³ kontakty z osobi- Miko³aj Gniewosz, syn Jana, przez 30 lat by³ stościami i w³adcami europejskimi.

90 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9090 22012-06-12012-06-12 118:27:098:27:09 185

185 Mogiły uczestników powstania styczniowego

Parafi a oleksowska jest bardzo star¹ wspól- w 1610 r., w latach 20. XVII w. katolicy odzy- not¹. Jej pocz¹tki datuje siê na 1254 r., źród- skali kośció³ w Oleksowie. ³a wspominaj¹ o drewnianym kośció³ku pw. Po odwiedzeniu kościo³a warto oddaæ siê św. Jana i św. Stanis³awa w Oleksowie rów- refl eksji na oleksowskim cmentarzu parafi al- nie¿ w 1326 r. Kośció³ parafi alny pw. św. Sta- nym, na którym oprócz wielu zabytkowych nis³awa Biskupa i Mêczennika, który dumnie nagrobków s¹ równie¿ kwatery polskich pa- stoi do dziś, wybudowano w 1652 r. Budynek triotów walcz¹cych w dwóch powstaniach od pocz¹tku postawiono z trwa³ego materia³u – listopadowym i styczniowym. Pierwotnie – czerwonej ceg³y i bia³ego kamienia. Oczy- cmentarz zosta³ za³o¿ony w celu pochowania wiście, a¿eby dotrwa³ do dziś wymagane by³y 300 powstañców listopadowych, którzy pod niezbêdne remonty, rozbudowanie gmachu dowództwem pp³k. Teodora Kalinkowskiego w 1902 r oraz szczêśliwe unikanie destrukcyj- stoczyli 9 sierpnia 1831 r. bitwê na polach olek- nych dzia³añ natury i wojen. Kośció³ jest jed- sowskich z armi¹ rosyjsk¹. Bitwa ta by³a jedn¹ nonawowy, usytuowany na planie greckiego z najkrwawszych w czasie powstania listopado- krzy¿a, wewn¹trz znajduj¹ siê barokowe ele- wego. Po bitwie poleg³ych z³o¿ono do zbiorowej menty wyposa¿enia, takie jak zabytkowe stal- mogi³y. Zachowa³y siê równie¿ zabytkowe p³yty le, ³awki, chrzcielnica, a tak¿e wspó³cześnie nagrobne uczestników powstania styczniowe- wykonane witra¿e o charakterze patriotycz- go: Brunona i Szymona Mireckich oraz Anto- nym ze scenami przedstawiaj¹cymi m.in. Or- niego S³omczyñskiego – ofi cera wojsk polskich lêta Lwowskie. podczas powstania listopadowego. Warto za- Jedn¹ z ciekawostek jest fakt, ¿e w 1589 r. trzymaæ siê na chwilê przy nagrobku Mieczy- Jan Gniewosz po przyjêciu kalwinizmu usu- s³awa Seredyna, pilota dywizjonu bombowego n¹³ z kościo³a katolickiego wikarego, a na jego 305, kawalera orderu Virtuti Militari, odzna- miejsce wprowadzi³ kalwiñskiego ministra. czonego Krzy¿em Walecznych i Medalem Lot- W ten sposób zamieniono kośció³ na zbór, niczym. Na uwagê zas³uguj¹ równie¿ nagrobki który nied³ugo po tym sp³on¹³. Jan Gniewosz innych asów lotnictwa, gdzie do krzy¿a przy wybudowa³ wówczas nowy, trzykondygnacyj- grobie do³¹czono śmig³o samolotu. Na cmen- ny zbór, dwa górne piêtra s³u¿y³y kalwinom tarzu pochowany jest równie¿ znany dowódca do modlitwy, dolna kondygnacja mia³a s³u- oddzia³u partyzanckiego Batalionów Ch³op- ¿yæ za grobowiec fundatora. Sam Jan zmar³ skich W³adys³aw „Grab” Molenda.

Powiat kozienicki 91

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9191 22012-06-12012-06-12 118:27:108:27:10 Opactwo (gmina Sieciechów)

187

186 Kościół benedyktynów w Opactwie ostrzeliwany i zrujnowany przez Niemców w październiku 1914 r. 187 Kościół benedyktynów w Opactwie obecnie

186

iejscowośæ nazwê sw¹ bierze od usytuo- cha uposa¿ono benedyktynów, którzy w ci¹gu Mwanego w tym miejscu opactwa zakonu lat byli honorowani kolejnymi dobrami, m.in. benedyktynów. Dziś, po imponuj¹cym zespole w 1252 r. przez Boles³awa Wstydliwego w za- klasztornym pozosta³o niewiele prócz histo- mian za pomoc w ucieczce z niewoli Konrada rii i budynków z oślepiaj¹c¹ bia³ym blaskiem Mazowieckiego, który gwa³tem przetrzymywa³ monumentaln¹, późnobarokow¹ świ¹tyni¹ Boles³awa i jego matkê Grzymis³awê w grodzie na czele. Z klasztorem w Opactwie wi¹¿e siê sieciechowskim. kilka tajemnic. Jedn¹ z nich jest orientacyjna Po wylewie Wis³y i zmianie jej koryta data sprowadzenia zakonników do Sieciecho- w po³owie XIV w., gród sieciechowski utraci³ wa. Prawdopodobnie benedyktynów sprowa- na znaczeniu, król Kazimierz Wielki wybu- dzi³ z Prowansji z klasztoru św. Idziego palatyn dowa³ w nowym miejscu murowany zamek, Sieciech. Osadzi³ ich w swoim grodzie, gdzie a benedyktyni przenieśli klasztor w miejsce, za³o¿yli kośció³ pw. Wniebowziêcia Najświêt- w którym znajduje siê do dnia dzisiejsze- szej Marii Panny i Dziesiêciu Tysiêcy Rycerzy go. W 1530 r. nowy, modrzewiowy budynek Mêczenników. Dzia³o siê to prawie tysi¹c lat klasztorny postawi³ opat Maciej z Ryczywo- temu! Benedyktyni mieli zadania misyjne, ³u, natomiast oko³o 1580 r. opat Józef We- rozg³aszanie wiary katolickiej w m³odym, reszczyñski przeistoczy³ go na kszta³t twier- w wiêkszości jeszcze nie nawróconym pañ- dzy. Przez nastêpne dziesiêciolecia klasztor stwie piastowskim. Umacniali te¿ pozycjê zaniedbano, a tytularni opaci bardziej dbali Sieciecha, który mia³ ambicjê ca³kowitego o dochody z dóbr klasztornych ni¿ o regu³ê przejêcia w³adzy w pañstwie. Przeciwko Sie- i zakonników. Stan ten zmieni³ siê z chwil¹, ciechowi szybko zawi¹za³a siê opozycja i mo¿- gdy benedyktyni sami mogli wybieraæ swoich ni zgubili jego i ca³y jego ród. Ziemiami Siecie- opatów. Obecny wygl¹d świ¹tyni zawdziê-

92 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9292 22012-06-12012-06-12 118:27:118:27:11 czamy opatowi Józefowi Kurdwanowskiemu, Brzeźnicy, B³otnicy i Sandomierzu. Chyl¹cy który zarz¹dza³ sieciechowskim zgromadze- siê ku upadkowi kośció³ odbudowano staraniem w latach 1739–1748. Prace nad wybudo- niem okolicznych w³ościan i konsekrowano waniem zespo³u klasztornego trwa³y jeszcze w 1885 r. Tak¿e I i II wojna światowa zostawi³y d³ugo po śmierci opata Kurdwanowskiego. po sobie zniszczenia. Świ¹tyniê konsekrowano w 1770 r. Dekretem Pomimo tak wielkiego spustoszenia, jeszcze kasacyjnym w 1819 r. zlikwidowano klasztor dziś mo¿emy podziwiaæ okaza³e pozosta³ości i opactwo sieciechowskie. Wiêkszośæ maj¹tku po zespole klasztornym benedyktynów sie- klasztoru wywieziono, zasoby jednej z naj- ciechowskich. Barokowa bry³a świ¹tyni za- wiêkszych bibliotek w kraju traﬁ ³y w czêści chwyca swoj¹ oryginalności i lekkości¹, bocz- do Biblioteki Narodowej, poniewa¿ podczas ne elewacje s¹ pe³ne wypuk³ości i wklêśniêæ, sp³awiania galerami Wis³¹, jedna z nich zato- natomiast fasada jest dosyæ p³aska. Architekt nê³a. Ogromna ilośæ sreber i z³ota kościelne- i budowniczy świ¹tyni nie s¹ znani. Wnêtrze go zosta³a zabrana, sprzêty kościelne: ornaty, bogate we freski tonie w kolorach. Samo przy- monstrancje, kielichy i puszki, obrazy, o³tarz, ozdabianie wnêtrza kościo³a trwa³o 10 lat, konfesjona³y i ³awki, ambona, szafy, kruchta, wiêc i efekt jest zdumiewaj¹cy. Na ścianach lichtarze, marmurowa posadzka, kropielnica zobaczyæ mo¿na portrety Boles³awa Chrobre- i lo¿a opacka traﬁ ³y do biedniejszych kościo- go i Sieciecha, dobrodziejów benedyktynów, za ³ów w Magnuszewie, G³owaczowie, Grabowie, których przez kilka wieków wznoszono mod³y

188 189

188 Cały kościół zdobią bogate freski – sklepienie 189 Przy drogach prowadzących do Opactwa znajduje się wiele zabytkowych kapliczek

Powiat kozienicki 93

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9393 22012-06-12012-06-12 118:27:118:27:11 190

190 Fragment odsłoniętych fundamentów kościoła

1 października i 9 lutego, a tak¿e wizerunki 3 Kośció³ ma wspania³¹ akustykê, zosta³ spe- opatów: Józefa Kurdwanowskiego, Wawrzyñca cjalnie zaprojektowany na potrzeby zgroma- Bu³harewicza i Leonarda Prokopowicza. Por- dzenia, które s³ynê³o z muzykalności i sztuki trety papie¿y Klemensa XI i Benedykta XIII wokalnej. to podobizny twórców i propagatorów polskiej Do dziś zachowa³y siê w nim zabytkowe or- kongregacji benedyktynów św. Krzy¿a. gany. Innym, bardzo rzadko spotykanym zabytkiem jest chrzcielnica szafkowa. W podziemiach kościo³a znajduj¹ siê krypty, w których spoczywaj¹ prochy blisko 280 zakonników. W pocz¹tkowych wiekach liczba zakonni- ków przebywaj¹cych w klasztorze waha³a siê od 5 do 10, w późniejszym okresie od 15 do 20. Za prezbiterium znajduje siê fragment arche- ologicznego wykopaliska ukazuj¹cy g³êbokośæ murów siêgaj¹c¹ czasów romañskich. Pozo- sta³ości¹ po zespole klasztornym jest równie¿ pa³ac opacki, w którym mieści siê obecnie siedziba Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wycho- wawczego. Wszyscy, którzy czytali lub widzieli ekraniza- 191 cjê dzie³a Umberto Eco Imiê ró¿y, rozgrywaj¹c¹ siê w anonimowym w³oskim opactwie bene- 191 W podziemiach znajdują się groby zakonników dyktynów, powinni koniecznie odwiedziæ po- benedyktyñski zespó³ klasztorny w Opactwie.

94 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9494 22012-06-12012-06-12 118:27:138:27:13 Rozniszew (gmina Magnuszew)

192 193

192 Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii 193 Pomnik Orła Białego upamiętniający powstańców styczniowych

ierwsze wzmianki o wsi znajduj¹ siê ciowo odbudowany w 1947 r. po zniszczeniach Pw „Roczniku Wielkopolskim” i pochodz¹ dokonanych w trakcie walk o przyczó³ek wa- z 1249 r. Rozniszew le¿y nad Pilic¹, z tego recko-magnuszewski. Halowy kośció³ pw. powodu wiele wieków temu znajdowa³ siê Narodzenia Najświêtszej Marii Panny zosta³ na drodze wiod¹cej z Warszawy do Pu³aw, któr¹ wzniesiony z ceg³y wed³ug projektu znanego pod¹¿ali podró¿ni. W latach 1576–1819 w³aś- architekta Edwarda Cichockiego oraz Jana cicielami wsi Rozniszew byli Gi¿yccy herbu Hanza w stylu neogotyckim, wpisuj¹c siê Gozdawa. W 1591 r. stan¹³ tu kośció³ek mo- w nurt kościelnej architektury historycznej drzewiowy pw. św. Urszuli i Towarzyszek (Un- ziemi radomskiej prze³omu XIX i XX w. Kor- decim Milia Virginum – Jedenastu Tysiêcy pus świ¹tyni jest trójnawowy, trzyprzês³owy św. Panien). z trójbocznie zamkniêtym prezbiterium oraz Wspó³czesny zespó³ kościelny w Roznisze- zakrystiami na zakoñczeniu naw bocznych. wie powsta³ w latach 1880–1885 w miejscu Od strony po³udniowej do kościo³a dosta- dawnego drewnianego za³o¿enia. Zosta³ czêś- wiono dwie wie¿e, miêdzy którymi znajduje

Powiat kozienicki 95

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9595 22012-06-12012-06-12 118:27:168:27:16 194

194 Kopiec Kościuszki

siê kruchta. Cokó³ budynku wykonano z blo- jest ostro³ukowymi blendami, fryzami kost- ków granitowych. Elewacje rozcz³onkowano kowymi oraz pilastrami. przyporami. Fasada jest trzykondygnacyjna Ceglana dzwonnica wzniesiona na planie z wie¿ami nakrytymi dachami wiciowymi. kwadratu, zosta³a pokryta dachem namioto- Ka¿da kondygnacja oraz wie¿e s¹ bogato wym. Usytuowana jest w po³udniowo-wschod- zdobione fryzem dekoracyjnym z wykorzy- nim naro¿niku placu przykościelnego, poroś- staniem motywów blend, p³ycin, pilastrów, niêtego lipami, wśród których znajduj¹ siê ³uków ostrych, które tworz¹ na fasadzie drzewa maj¹ce ok. 100 lat. W świ¹tyni znaj- uporz¹dkowan¹ siatkê podzia³ów, pokrywa- duj¹ siê 3 o³tarze, wszystkie gotyckie. W g³ów- j¹c¹ ca³¹ jej powierzchniê. Na osi środkowej nym o³tarzu znajduje siê cudowny obraz Mat- uskokowy portal ostro³ukowy zosta³ zwieñ- ki Boskiej Rozniszewskiej, zas³oniêty obrazem czony szczytem trójk¹tnym wychodz¹cym św. Józefa. W o³tarzu bocznym po prawej stro- ponad gzyms kordonowy pierwszej kondyg- nie s¹ obrazy św. Franciszka i św. Antoniego, nacji. Pozosta³e elewacje s¹ ozdobione fryzem w przeciwleg³ej nawie jest o³tarz z obrazem podgzymsowym w formie geometrycznej św. Rozalii. Obraz Matki Boskiej w Rozni- plecionki. Nawy kościo³a maj¹ sklepienia szewie malowany jest na p³ótnie, na wzór krzy¿owe wsparte na fi larach i wspornikach. cudownego obrazu w Czêstochowie. Twarz Filary sk³adaj¹ siê z wysokiego coko³u, kane- Bogarodzicy ma dwa ciêcia w prawy policzek, lowanego trzonu oraz wieloczêściowej, profi - Dzieci¹tko spoczywa na lewej rêce, praw¹ na- lowanej g³owicy zdobionej guzami, rozetami tomiast wskazuje na Matkê. Obraz ma dwie i ozdobnymi konsolami. Podobnie zdobione sukienki na zmianê: metalow¹, ofi arowan¹ s¹ wsporniki. Balustrada chóru zdobiona przez p. El¿bietê Czaczkowsk¹, dziedziczkê

96 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9696 22012-06-12012-06-12 118:27:178:27:17 195 196

195 Wnętrze kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Marii 196 Cudowny obraz Matki Boskiej Rozniszewskiej

Rozniszewa, i jedwabn¹ wyszywan¹ kamy- Zieliñskiego w liczbie ponad 1100 zaatakowa³y kami i per³ami. Na św. g³owach znajduj¹ siê licz¹c¹ ponad 1000 ¿o³nierzy kolumnê wojsk du¿e korony. Od 1743 r. prowadzona jest ksiê- rosyjskich dowodzon¹ przez p³k. Enrortha. ga dokumentuj¹ca sk³adane dary i wota Matce W bitwie zginê³o 15 powstañców i 70 carskich Bo¿ej. Nie sposób wyliczyæ wszystkich, które ¿o³nierzy. Powstañcy zdobyli oko³o 150 karabi- ku pamiêci potomnych zosta³y spisane w pa- nów. Ks. Jan Wiśniewski w dziele z 1913 r. pt. mi¹tkowej ksiêdze. Dekanat Kozienicki pisze: W 1863 r. w uroczy- Od wielu lat 15 sierpnia, w dzieñ Wniebo- stośæ Wniebowst¹pienia Pañskiego by³a bójka wziêcia Najświêtszej Marii Panny, z Magnu- pod Rozniszewem, w której leg³o 13 zabitych, szewa wyrusza piesza pielgrzymka do cudow- pochowano ich obok cmentarza. W plebanii nego obrazu. Pielgrzymuj¹c do Rozniszewa, i kościele ugrzêz³o moc kul. piesi pokonuj¹ dystans ponad 10 km. W Rozniszewie bardzo prê¿nie dzia³a licz¹ca W okolicach znajduje siê kilka pami¹tek ponad 140 lat Szko³a Podstawowa im. Stefana z przesz³ości. Jedn¹ z nich jest kopiec Koś- Czarnieckiego. Znajduje siê tu szkolna galeria ciuszki usypany przez mieszkañców Rozni- „Na piêtrze”, w której organizowane s¹ kon- szewa w 1917 r. w setn¹ rocznicê śmierci Tade- certy, wernisa¿e oraz wystawy prac uczniów usza Kościuszki. Na cmentarzu paraﬁ alnym i znanych artystów. Ostatnio w galerii gości³ w Rozniszewie ustawiono pomnik upamiêt- ze swoimi pracami m.in. Józef Wilkoñ. Funk- niaj¹cy powstañców styczniowych, którzy cjonuje równie¿ szkolny Teatrzyk „Figiel-ek”, w okolicy stoczyli zwyciêsk¹ bitwê. 14 maja w którym realizowana jest ście¿ka edukacji te- 1863 r. oddzia³y powstañcze p³k. W³adys³awa atralnej. W spektaklach wystêpuj¹ dzieci przy- Kononowicza, Józefa Jankowskiego i Adama gotowywane przez nauczycieli.

Powiat kozienicki 97

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9797 22012-06-12012-06-12 118:27:178:27:17 Ryczywół (gmina Kozienice)

197

197 Kościół w Ryczywole na starej rycinie

iejscowośæ po³o¿ona jest przy bieg- stronê rzeki, st¹d prawdopodobnie bierze Mn¹cej wzd³u¿ powiatu kozienickiego swoj¹ nazwê. drodze krajowej nr 48. Usytuowana jest nad W dzisiejszym Ryczywole ca³y czas odnajdu- Radomk¹ i graniczy z gminami: Magnuszew je siê ślady w postaci urn, narzêdzi krzemien- i G³owaczów; le¿y na skraju Puszczy Kozie- nych i ceramiki, świadcz¹ce o wystêpowaniu nickiej i Puszczy Stromieckiej. Niedaleko na tym terenie osadnictwa neolitycznego. miejscowości, w malowniczym otoczeniu Mimo niepozornego wygl¹du miejscowośæ ma przyrody Radomka znajduje swoje ujście, bogat¹ historiê i dawniej jako miasto odgrywa- wpadaj¹c do Wis³y. Dawniej Ryczywó³ le¿a³ ³a bardzo wa¿n¹ rolê graniczn¹ miedzy Ma³o- na szlaku handlowym prowadz¹cym z Rusi polsk¹ a Mazowszem. Pocz¹tki Ryczywo³u da- Halickiej na Śl¹sk, szlakiem tym przepê- tuje siê na XIII w., wymieniany jest wtedy jako dzano wielkie masy byd³a i zwierz¹t hodow- siedziba paraﬁ i pw. św. Katarzyny. Ryczywó³ lanych, a w Ryczywole zatrzymywano siê w 1388 r. by³ miastem królewskim, znajdowa³ na popas, wodopój i przeprawienie na drug¹ siê w nim dwór królewski i siedziba starostwa.

98 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9898 22012-06-12012-06-12 118:27:188:27:18 Pierwszym znanym starost¹ ryczywolskim by³ del miêsem, miodem i gorza³k¹, dziêki czemu Jan Pylik starosta z 1369 r. Pierwsze pisane do- rozpoczyna siê osadnictwo ¿ydowskie. By³o kumenty o Ryczywole pochodz¹ z koñca XIV w. ono na tyle intensywne, a warunki w mie- i dotycz¹ m.in. potwierdzenia przez W³ady- ście na tyle gościnne, ¿e w XVIII w. zbiera³ siê s³awa Jagie³³ê nadania miastu Ryczywó³ prawa tu Sejm Czterech Ziem Waad, czyli Sejm ¯y- do targu niedzielnego ustanowionego przez dów Korony i Rzeczpospolitej. Obecnie w Ry- króla Kazimierza Wielkiego. Pocz¹tkowo sta- czywole nie ma ¿adnych śladów po spo³ecz- rosta pe³ni³ funkcje namiestnicze na danym ności ¿ydowskiej, która zanika³a stopniowo terenie, z czasem jednak zacz¹³ traciæ te atry- od koñca XVIII w. W czasie II wojny światowej buty, a zakres dzia³ania powiatowych staro- Niemcy utworzyli tu malutkie getto licz¹ce stów – takim by³ starosta ryczywolski – czyni³ nieco ponad 150 osób. z nich urzêdników grodowych o ściśle określo- Na zasobnośæ miasta i mieszkañców Ry- nym zakresie dzia³ania, g³ównie w sferze ju- czywo³u wielki wp³yw mia³o po³o¿enie i s¹- rysdykcji, czyli s¹downictwa. W 1409 r. mia- siedztwo Wis³y. Miasto po³o¿one by³o na ni- sto otrzymuje kolejne przywileje z r¹k samego skim, zalewowym brzegu rzeki, która podczas króla W³adys³aw Jagie³³y, m.in. prawa mag- wylewów powodowa³a znaczne zniszczenia. deburskie i w³asny samorz¹d. Data nadania Po jednej z powodzi, która mia³a miejsce przywilejów niechybnie ³¹czy siê z czêstymi w 1808 r., Wis³a zniszczy³a lub uszkodzi³a pra- odwiedzinami tego terenu przez królewskich wie wszystkie budynki. Gdy projekty uregulo- urzêdników i samego króla w zwi¹zku z przy- wania i wzmocnienia brzegów w tym miejscu gotowaniem do wojny z zakonem krzy¿ackim, okaza³y siê ponad mo¿liwości, postanowiono wielkimi ³owami w Puszczy Kozienickiej i bu- w 1811 r. przenieśæ miasto w inne miejsce po- dow¹ mostu ³y¿wowego w okolicach Kozienic. ³o¿one ok. 2 km od pierwotnej lokalizacji przy W Ryczywole znajdowa³a siê komora celna, stosunkowo wysokim brzegu. Projekty lokacji która pobiera³a c³a na moście od przeje¿d¿aj¹- tzw. „nowego” Ryczywo³u przygotowa³ archi- cych traktem i przep³ywaj¹cych Radomk¹. tekt Józef Sadkowski, budowniczy Departa- XV i XVI w. to lata rozwoju miasta, powstaje mentu Radomskiego. Wed³ug wspó³czesnych tu port i zak³ady szkutnicze; z portu sp³awiano architektów na planie Sadkowskiego widaæ: w dó³ Wis³y m.in. drewno i inne surowce oraz konsekwentnie przeprowadzony rozdzia³ produkty wyrabiane i pozyskane w Puszczy mieszkañców wed³ug zawodów (kupcy, rze- Kozienickiej. Do XVIII w. nad rzek¹ ulokowa- mieślnicy, rolnicy, piwowarzy i gorzelniani) ny by³ otoczony fos¹ dwór starosty, w którym wykazuj¹cy du¿e analogie z miastami ideal- czasowo przebywa³a nawet królowa Jadwiga. nymi i utopiami. (...) Tej – jedynej w swoim Starostami ryczywolskimi byli m.in. Adam rodzaju na ziemiach polskich – wizji urba- Drzewicki herbu Cio³ek, Anzelm Gostom- nistycznej nie mo¿na odmówiæ świe¿ości, ski z Le¿enic herbu Na³êcz, kalwinista, autor wdziêku i swoistego uroku, jakie cechuj¹ lo- pierwszego i najpopularniejszego podrêcznika giczne i zdyscyplinowane dzie³a ludzkiej rêki. na temat rolnictwa i prowadzenia folwarków I mimo ¿e pierwotny projekt odbudowanego „Gospodarstwo”. Ryczywo³u nie znalaz³ uznania wśród w³adz, Podczas potopu Ryczywó³ zosta³ z³upiony architekt opracowa³ swoist¹ instrukcjê prze- przez wojska szwedzkie. Zniszczenia by³y niesienia miasta, która zawiera³a interesuj¹cy tak wielkie, ¿e w 1673 r. przeje¿d¿aj¹cy przez zbiór przepisów i porad dla nowo wznoszone- miasto król Micha³ Korybut Wiśniowiecki go miasta. Ostatecznie do realizacji przyjêty wyda³ uniwersa³, w którym zwolni³ miesz- zosta³ jednak skromniejszy, ale w wiêkszym czan od powinności wojskowych. Uniwersa³ stopniu zwi¹zany z terenem projekt z 1813 r. ten potwierdzi³ król Jan III Sobieski w 1681 r. geometry Ksiêstwa Warszawskiego T. Wierne- On te¿ wyda³ pozwolenie na wybudowanie ka. Ryczywó³ od 1831 r. sta³ siê siedzib¹ car- bo¿nicy, zakup dzia³ek pod budownictwo oraz skiego majoratu i jednocześnie w³asności¹ p³k. pozwoli³ na ubój zwierz¹t hodowlanych i han- Selwana, w 1869 r. straci³ prawa miejskie.

Powiat kozienicki 99

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 9999 22012-06-12012-06-12 118:27:198:27:19 199

200

198 Rozlane wody Radomki 199 Kościół pw. św. Katarzyny 200 Grób żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r. 198

Pierwszy kośció³ w Ryczywole istnia³ zosta³ doszczêtnie zniszczony, odbudowano ju¿ w XIII w. W 1656 r. zniszczyli go Szwedzi. go w 1956 r. z zachowaniem stylu architekto- Kolejna świ¹tynia powsta³a nied³ugo po poto- nicznego. Przy kościele znajduje siê dzwonni- pie. W 1782 r. ustawiono murowany kośció³, ca z dzwonem z po³owy XVII w. jednak ze wzglêdu na opisane wy¿ej powo- Warto wspomnieæ, ¿e Ryczywó³ i s¹sied- dzie nie by³ on d³ugo u¿ytkowany, a po przenie tereny by³y aren¹ walk i przemieszczania niesieniu miasta w nowe miejsce budynek siê du¿ych jednostek taktycznych podczas rozebrano i sprzedano. W planach lokalizacyj- wojny obronnej we wrześniu 1939 r. Tu wal- nych przewidziany by³ okaza³y gmach nowej czy³y m.in. jednostki 31 pu³ku Strzelców świ¹tyni, w istocie ustawiono prowizoryczn¹, Kaniowskich. Na cześæ tych wydarzeñ by³y drewnian¹ kaplicê, raczej szopê, która prze- w ostatnich latach organizowane dynamiczne trwa³a 60 lat. W 1875 r. wmurowano kamieñ rekonstrukcje historyczne nawi¹zuj¹ce do bo- wêgielny pod budowê kościo³a z ceg³y, budo- haterskich walk ¿o³nierzy polskich sprzed po- wê ukoñczono w 1884 r. W 1944 r. kośció³ nad 70 lat

100 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 100100 22012-06-12012-06-12 118:27:198:27:19 Sieciechów (siedziba gminy)

201 202

201 Kościół pw. św. Wawrzyńca 202 Drewniane domy przy ulicy Paryż 203 Polodowcowe Jezioro Czaple

203

ieciechów to miejscowośæ z najstarszym stwa m³odopiastowskiego przed napadami Ja- Srodowodem w powiecie kozienickim. dźwingów, Litwinów i Tatarów. Z zapisków wynika, ¿e w XI w. mieści³ siê Sam Sieciech jest jedn¹ z najbardziej intry- tu potê¿ny gród piastowski, który by³ w³as- guj¹cy postaci swoich czasów. Wywodzi³ siê ności¹ palatyna Sieciecha – mo¿now³adcy z ma³opolskiej rodziny Star¿a-Topór, która maj¹cego istotny wp³yw na kierunek polity- w³ada³a pañstwem Wiślan. Palatyn odgrywa³ ki m³odego pañstwa polskiego. Przez wieki pierwszorzêdn¹ rolê w pañstwie za czasów ziemie te zarz¹dzane by³y przez zakonni- ksiêcia W³adys³awa Hermana. Jako wojewoda ków św. Benedyktyna, którzy ze znan¹ sobie mia³ nadzór nad wojskiem kraju, jako pala- skrupulatności¹ dbali o rozwój powierzonych tyn zarz¹dza³ dworem ksi¹¿êcym. Bi³ w³asn¹ im dóbr. monetê, która by³a jakościowo lepsza od ksi¹- Pierwsze wzmianki o Sieciechowie po- ¿êcej. Z zapisków Galla wynika, ¿e Sieciech chodz¹ z kronik Galla Anonima, w których nosi³ siê z zamiarem usuniêcia synów ksiêcia mo¿na przeczytaæ, ¿e miêdzy Sandomierzem od rz¹dów. Synowie ksiêcia wspólnie z mo¿- a P³ockiem nie by³o znaczniejszego grodu nymi zbuntowali siê przeciwko uzurpacyj- jak sieciechowski. Gród ten broni³ ziem pañ- nym rz¹dom Sieciecha, oblegali nawet gród

Powiat kozienicki 101

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 101101 22012-06-12012-06-12 118:27:208:27:20 204

204 Fragment ekspozycji w Izbie Historyczno-Regionalnej

sieciechowski, a w koñcu oślepili i doprowa- wa Wstydliwego i jego matkê Grzymis³awê. dzili do jego wygnania z kraju. Sieciech zmar³ Nied³ugo uda³o im siê zbiec przy pomocy Kle- na pocz¹tku XII w. w biedzie i zapomnieniu. mensa z Ruszczy i opata sieciechowskiego Mi- Przekazy Galla ustawiaj¹ Sieciecha w nega- ko³aja Francuza. tywnym świetle, jednak musia³ on byæ cz³owie- Ziemie kasztelanii kilkakrotnie pustoszone kiem świat³ym, o szerokiej wiedzy i horyzon- by³y przez najeźdźców ze wschodu. Tatarzy tach. Za czasów swojego panowania sprowadzi³ po zwyciêstwie pod Turskiem w 1241 r. przez z Prowansji do Sieciechowa benedyktynów, któ- kilka dni oblegali gród sieciechowski, obozuj¹c rzy osiadli w jego grodzie. Benedyktyni siecie- w lasach stromieckich (w tamtym czasie Pusz- chowscy po³o¿yli znaczne zas³ugi w krzewieniu cza Kozienicka i Puszcza Stromiecka nie by³y wiary i oświaty na terenach sobie podleg³ych. traktowane rozdzielnie, ale stanowi³y wspólny Do czasu zmiany koryta Wis³y w po³owie las określany przez D³ugosza jako lasy Strze- XIII w. benedyktyni osadzeni byli w grodzie, mechu). Grodu nie zdobyli. Do dziś pozosta³a po zmianie koryta sam gród utraci³ na znacze- po tym wydarzeniu nazwa na polach siecie- niu, mnisi przenieśli siê do nowego miejsca. chowskich „Kopiec Tatarski”, gdzie wed³ug Gród na Wiśle znajdowa³ siê w rêkach rodu lokalnej legendy pochowany by³ dostojnik, Sieciecha do 1132 r., kiedy przej¹³ go Boles³aw wódz tatarski, którego oddzia³ oblega³ gród. Krzywousty i uczyni³ z niego siedzibê kasz- Tu¿ po Tatarach w 1244 r. spustoszyli te zie- telanii. Kasztelania obejmowa³a swym zamie Litwini, Prusowie i Jadźwingowie. Znisz- siêgiem na wschodzie ziemiê ³ukowsk¹ oraz czenia by³y tak znaczne, ¿e kasztelania zosta³a czêśæ lubelskiej, na pó³nocy rozci¹ga³a siê a¿ zwolniona z dziesiêciny do sto³u biskupiego po rzekê Pilicê, na zachodzie zaś obejmowa³a na 30 lat. Z tamtego okresu znani s¹ nam kasz- Puszczê Stromieck¹. W 1233 r. Konrad Mazo- telani sieciechowscy: Krystyn – 1283 r., Stefan wiecki – ten sam, który sprowadzi³ na ziemie – 1313 r., Pe³ka – 1333 r. Gród jako kasztela- polskie Krzy¿aków – wiêzi³ w grodzie Boles³a- nia funkcjonowa³ do po³owy XIII w. Z chwil¹,

102 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 102102 22012-06-12012-06-12 118:27:218:27:21 205 206

205 Zabytkowy budynek plebanii 206 Najstarsze nagrobki na miejscowym cmentarzu

gdy Wis³a zmieni³a swe g³ówne koryto o 2 km W centrum Sieciechowa uwagê przykuwa na wschód, gród straci³ na znaczeniu. po³o¿ony na skrzy¿owaniu dróg okaza³y, za- Bardzo wcześnie, bo ju¿ w 1232 r. osada tar- bytkowy kośció³ pw. św. Wawrzyñca. Pierwsze gowa otrzyma³a akt lokacyjny na prawie mag- wzmianki o paraﬁ i w Sieciechowie pochodz¹ deburskim. Prawa miejskie Sieciechów posia- z 1191 r. i zwi¹zane s¹ z klasztorem bene- da³ nieprzerwanie do 1869 r. dyktynów. Budowê kościo³a św. Wawrzyñca Sieciechów po³o¿ony jest na jednej z wy- rozpoczêto w 1710 r., zakoñczono w 1769 r., soczyzn (114,2 m n.p.m.) nad jeziorem polo- konsekrowano w 1780 r. Barokowa bry³a i cha- dowcowym Czaple, które jest najwiêkszym, rakterystyczny dla tego okresu wystrój wnê- o powierzchni 17 ha., naturalnym zbiornikiem trza, w którym dekoracyjnośæ graniczy z prze- wodnym w powiecie kozienickim. Bardzo czy- pychem, pozostawia niecodzienne wra¿enia. sta woda jest zachêt¹ dla amatorów p³ywania Bogato zdobione wyposa¿enie – drewniane oraz wêdkarzy, natomiast molo i pla¿a s¹ zachê- o³tarze, malowid³a pochodz¹ w wiêkszości t¹ do przyjazdów letników z okolicznych miej- z XVIII w. Dwukondygnacyjna elewacja ozdo- scowości oraz Dêblina, Kozienic, Radomia. biona jest niszami z ﬁ gurami świêtych. Przy Charakterystyczny sieciechowski rynek kościele znajduje siê murowana dzwonnica i jego zabudowa siêgaj¹ XVII w. Przy rynku z trzema dzwonami pochodz¹cymi z lat: 1459, znajduj¹ siê m.in. siedziba Urzêdu Gminy, 1869 i 2000. biblioteka gminna mieszcz¹ca siê w wybudo- Z kościo³a warto przespacerowaæ siê s¹- wanym na pocz¹tku XX w. budynku szko³y siaduj¹c¹ ulic¹ Pary¿. Znajduje siê przy niej powszechnej. Kiedyś na rynku znajdowa³a siê ciekawa XIX-wieczna drewniana zabudowa. jedna z dwóch miejskich szubienic, dziś czasy Niedawno, na g³êbokości oko³o 70 cm pod siê zmieni³y i mamy w tym miejscu zadbany ulic¹ odkryto unikatowy chodnik z dêbowych park i plac zabaw. bali.

Powiat kozienicki 103

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 103103 22012-06-12012-06-12 118:27:228:27:22 Studzianki Pancerne (gmina Głowaczów)

208

209

207 Wieża widokowa 208 Widok z wieży w kierunku wschodnim 209 Pomnik-mauzoleum w Studziankach Pancernych

207

azwa wsi wywodzi siê od potocznego okre- go, a pod karczm¹ w Studziankach Czarniecki Nślenia „studzone”, czyli ch³odne miejsce, wzi¹³ do niewoli 30 rajtarów wroga. Jednak ch³odna woda, „studziæ” – ch³odziæ, oziêbiaæ. to za spraw¹ wydarzeñ z koñca II wojny świato- Historia osadnictwa na terenie wsi Studzian- wej wieś Studzianki przesz³a do historii. ki siêga XIV w., pierwsze zaś wzmianki pisane W sierpniu 1944 r. wioska sta³a siê kluczo- pochodz¹ z 1470 r., konkretnie z przytaczane- w¹ pozycj¹ w bitwie o utrzymanie przyczó³ka go ju¿ dzie³a Jana D³ugosza Liber Beneﬁ cio- warecko-magnuszewskiego. Oddzia³y 1. Bry- rum: Studzonky, willa sub parochia eclesiae gady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte de Lyaszenice sita…, czyli „Studzianki wieś w dniach 10–15 sierpnia pokona³y jednostki po³o¿ona w paraﬁ i Le¿enice”. Pod koniec z niemieckiej Dywizji Pancerno-Spadochro- XVI w. wieś zajmowa³a powierzchniê oko³o nowej „Hermann Göring”. Studzianki w tym 90 ha i by³a w niej karczma. Przez wieki by³ czasie przechodzi³y z r¹k do r¹k a¿ 7 razy! to teren spokojny, czasem dochodzi³o w okoli- Walki pod Studziankami by³y kanw¹ 3 od- cach do potyczek. Podczas potopu szwedzkiego cinków bardzo popularnego serialu „Czterej w 1656 r. podjazdy Stefana Czarnieckiego nê- pancerni i pies”. Po wojnie wieś odbudowano. ka³y wojska margrabiego Fryderyka Badeñskie- Ze sk³adek ¿o³nierskich powsta³a szko³a no-

104 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 104104 22012-06-12012-06-12 118:27:238:27:23 210

210 Kościół polskokatolicki Matki Boskiej Wniebowziętej i Królowej Pokoju

sz¹ca imiê Brygady Pancernej im. Bohaterów waczy militariów, którym nawet dzisiaj udaje Westerplatte. Znajduje siê w niej Izba Pamiêci siê wyci¹gn¹æ z ziemi przesi¹kniêtej krwi¹ Narodowej poświêcona bitwie. W 1964 r. i przeoranej pociskami, militarne pami¹tki (w 20 rocznicê bitwy) ods³oniêto na skraju wsi z czasów bitwy. pomnik-mauzoleum, pole bitwy obejrzeæ mo¿- We wsi istnieje wybudowany w 1964 r. koś- na z wysokiej, metalowej wie¿y widokowej. ció³ polskokatolicki Matki Boskiej Wniebo- Od 12 sierpnia 1969 r. wieś nosi nazwê Stu- wziêtej i Królowej Pokoju, proboszczem para- dzianki Pancerne. W maju 1978 r. odznaczona ﬁ i jest ks. Marek Pawe³czyk. zosta³a Orderem Krzy¿a Grunwaldu II klasy. Z uwagi na malownicze krajobrazy i war- Studzianki maj¹ w³asny herb, zaprojektowany tośæ historyczn¹ w Studziankach Pancernych przez Szymona Kobyliñskiego – czo³g z husar- przecinaj¹ siê cztery szlaki turystyczne. Miej- skimi skrzyd³ami. scowośæ jest chêtnie odwiedzana podczas Co ciekawe, okolice Studzianek s¹ czêstym weekendowych wypadów tak z Warszawy, jak punktem odwiedzin eksploratorów i poszuki- i dalszych zak¹tków Polski.

Powiat kozienicki 105

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 105105 22012-06-12012-06-12 118:27:248:27:24 Świerże Górne (gmina Kozienice)

211 212

211 Stary kościół w Świerżach Górnych

212 Cmentarz żołnierzy z I wojny światowej

213 Kościół pw. św. Jakuba z zabytkową dzwonnicą z 1744 r.

213

wier¿e Górne to osada po³o¿ona nad Wi- ¿eniu kolegiaty sandomierskiej. Zosta³ znie- Śs³¹. Od wieków odgrywa³a wa¿n¹ rolê, siony przez wylewy Wis³y. Kolejny drewnia- strzeg¹c m.in. przeprawy na Wiśle na trakcie ny kośció³ pw. św. Jakuba ufundowa³ Miko³aj z Ma³opolski na Litwê. Pierwotna, pochodz¹- Drzewiecki herbu Cio³ek w 1440 r. Od XIII w. ca z XII w. nazwa wsi to Zwirnów. Podstaw¹ wieś stanowi³a siedzibê rozleg³ej paraﬁ i obej- nazwy wsi Świer¿e – jak wskazuje Danuta muj¹cej praktycznie ca³¹ Puszczê Kozienick¹, Kopertowska w publikacji „Nazwy miejscowe m.in. Kozienice, Tczów. województwa radomskiego” – jest nazwa oso- Obecna świ¹tynia pw. św. Jakuba zosta³a wy- bowa typu przezwiskowego Świr¿ pozosta- budowana w latach 70. XX w. Poprzedni kośció³ j¹ca mo¿e w zwi¹zku z wyrazem pospolitym z 1744 r. zosta³ zniszczony w 1944 r., cudem świegotaæ, świergotaæ „paplaæ, plotkowaæ, ocala³a jedynie zabytkowa, drewniana dzwon- szczebiotaæ” – jako przeniesienie ptasich od- nica z 1744 r. konstrukcji s³upowej, z ³ama- g³osów na zachowanie ludzi. Liczba mnoga nym dachem namiotowym, krytym gontem. w nazwie mog³a byæ efektem wyodrêbnienia Nieopodal znajduje siê cmentarz przykoś- osady folwarcznej, przekszta³conej z czasem cielny, na którym pochowany jest m.in. wnuk w samodzieln¹ wieś. Stanis³awa Augusta Poniatowskiego – Ludwik Pierwsza wzmianka o kościele w Świer¿ach hrabia Grabowski – „gospodarz w Świer¿ach”, pochodzi z 1191 r., znajdowa³ siê na uposa- zmar³y w 1881 r. w pobliskich Majdanach.

106 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 106106 22012-06-12012-06-12 118:27:258:27:25 214

214 Dzięki przeprawie promowej z łatwością dostaniemy się na drugi brzeg Wisły

Przebywaj¹c w Świer¿ach, warto skierowaæ 8.30, 9.00, 11.00, 14.00, 16.00, 17.50, 20.00. siê na cmentarz wojenny z okresu I wojny Istnieje mo¿liwośæ wykonania kursu poza światowej, który znajduje siê w tylnej czêści planowymi godzinami. Bli¿szych informacji cmentarza komunalnego. Ogrodzony p³otem zaczerpn¹æ mo¿na bezpośrednio u przewoź- z drewnianych sztachet, a w czêści przylega- nika pod nr. tel. 662 227 875. Prom kursuje j¹cej do cmentarza komunalnego na odcin- praktycznie przez ca³y rok, z przerw¹ podczas ku ok. 20 m murem z betonowej ceg³y. Pola zlodowacenia Wis³y. Przed II wojn¹ światow¹ grobowe s¹ obramowane betonowym kra- zbudowano niedaleko drewniany most d³u- wê¿nikiem. Drewniane krzy¿e, zwieñczone gości prawie kilometra, przez który w czasie s¹ daszkami, na ich poprzecznych ramionach dzia³añ wojennych 8–9 września 1939 r., od- umieszczone s¹ dane dotycz¹ce pochowanych dzia³y Wojska Polskiego (Armii „Prusy”) prze- tu ¿o³nierzy. W czêści centralnej usytuowany prawi³y siê przez Wis³ê i stoczy³y walki na tzw. jest drewniany krzy¿ o wysokości oko³o 5 m przedmościu maciejowickim. ob³o¿ony u podstawy kamieniami. Pochowani W 1968 r. niedaleko wsi powsta³a Elektro- s¹ tam ¿o³nierze armii austro–wêgierskiej i ro- wnia „Kozienice”, obecnie jedna z najwiêk- syjskiej. Znane s¹ nazwiska 75 pochowanych szych elektrowni w Polsce. Budowa tak du- austro–wêgierskich ¿o³nierzy. Liczba pocho- ¿ego zak³adu w Świer¿ach Górnych wp³ynê³a wanych Rosjan nie jest znana. pozytywnie na rozwój ca³ego powiatu kozie- W Świer¿ach znajduje siê przystañ promo- nickiego. wa na Wiśle, dziêki której mo¿na szybko prze- Ciekawostk¹, któr¹ mog¹ pochwaliæ siê dostaæ siê na drugi brzeg rzeki do Antoniów- jedynie nieliczne ośrodki wiejskie, jest fakt, ki, sk¹d ju¿ niedaleko do kościuszkowskich ¿e w Świer¿ach wychowa³ siê i mieszka z³o- Maciejowic. Prom mieści 5 samochodów ty medalista olimpijski i rekordzista świata osobowych, kursuje w dni robocze o godz.: w biegu na 800 m na letnich igrzyskach pa- 6.20, 7.00, 8.00, 9.30, 10.30, 12.00, 14.15, raolimpijskich w Pekinie w 2008 r. – Marcin 15.40, 17.50, 20.00; w niedziele o godz. 7.00, Awi¿eñ.

Powiat kozienicki 107

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 107107 22012-06-12012-06-12 118:27:268:27:26 Trzebień (gmina Magnuszew)

216

215 217

215 Fragment zachowanego parku 216 Pałac w Trzebieniu 217 Zabudowania folwarczne

ierwsze wzmianki o tej miejscowości po- ³o¿ony przez hr. Stanis³awa Herakliusza Lu- Pchodz¹ z XV w. Bardzo prawdopodobne, bomirskiego. Obecny wygl¹d pa³ac uzyska³ ¿e jej nazwa wskazuje na przedchrześcijañskie po przebudowie dokonanej przez Stanis³awa miejsce kultu (s³owo „trzeba” oznacza³o ofi a- hr. Zamoyskiego, który od 1933 r. by³ w³aścicie- rê). Od XVII w. Trzebieñ, wchodz¹ca w sk³ad lem Trzebienia. By³ on wielbicielem lotnictwa, klucza magnuszewskiego, sta³a siê w³asności¹ wiele podró¿owa³ po świecie, z chêci¹ polowa³ Zamoyskich. na safari. Po ukoñczeniu kursu lotniczego Obecnie w Trzebieniu znajduje siê piêkny w Warszawie jako jeden z pierwszych w Pol- pa³ac i w³aśnie z tego powodu warto odwie- sce sta³ siê w³aścicielem prywatnego samolotu dziæ to miejsce. Pa³acyk wybudowali w XIX w. RWD-13. Sprawi³ sobie równie¿ w Trzebieniu Zamoyscy, wed³ug projektu hr. Platera w stylu lotnisko z hangarem. Niestety, jego pasja sta³a eklektycznym. By³ on wyrazem ówczesnych siê przyczyn¹ tragedii. 30 maja 1939 r. w Miê- trendów i mody architektonicznej. Sama na- dzyrzecu Podlaskim pod Lublinem Stanis³aw zwa wsi pochodzi zapewne od „wytrzebiania”, hr. Zamoyski zgin¹³ z Janem hr. Tyszkiewi- czyli wycinki lasów porastaj¹cych ten teren, czem w katastrofi e lotniczej. Wypadek by³ opi- na potrzeby pól uprawnych. sany w gazetach, w których podkreślano fakt, Przy pa³acu znajduje siê ofi cyna parkowa, ¿e na oczach przyjació³ i znajomych w krótkiej w której w XVII w. istnia³ dwór myśliwski za- chwili zginê³o dwóch m³odych ojców, kwiat

108 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 108108 22012-06-12012-06-12 118:27:298:27:29 ziemiañstwa polskiego, arystokratów i zas³u¿o- i znanych postaci. W latach 1939–1941 prze- nych obywateli Rzeczpospolitej. Sam wypadek bywa³ tam Jerzy Wasowski – klasyk polskiej bada³a specjalna komisja z ramienia kontroli muzyki rozrywkowej i jeden z za³o¿ycieli i wy- cywilnych statków powietrznych, bowiem by³ konawców Kabaretu Starszych Panów – któ- to w Polsce pierwszy śmiertelny wypadek lotni- ry jako guwerner uczy³ dzieci muzyki. Jedno- czy na popularnym samolocie RWD-13. Cia³o cześnie udziela³ na tajnych kompletach lekcji hr. Zamoyskiego zosta³o przetransportowane z matematyki, ﬁ zyki i chemii. Doprowadzi³ do Magnuszewa, gdzie spoczê³o w rodzinnym kilkanaście osób do matury. grobie Zamoyskich. Po wojnie Zamoyscy – podobnie jak ca³a Jeszcze za ¿ycia hr. Stanis³aw – uzdolniony warstwa szlachecka i ziemiañska – nie mieli i dowcipny rysownik oraz pasjonat polowañ czego szukaæ w swoim maj¹tku. Teren popa- – urz¹dza³ w swoim maj¹tku ³owy. By³y to wyda³ w ruinê. W latach 1972–1975 odbywa³y stawne, gromadz¹ce elity spotkania. Na jedno siê wprawdzie prace renowacyjne prowadzo- z polowañ na dziki, w styczniu 1938 r. hrabia ne przez Elektrowniê „Kozienice”, jednak je zaprosi³ Paw³a Sulatyckiego, przedwojennego przerwano. Od 1983 r. w³ości te znajduj¹ siê starostê kozienickiego: Polowanie u Zamoy- w rêkach Zieliñskich, którzy z wielkim wysi³- skiego zgromadzi³o wielu magnatów z ca³ej kiem staraj¹ siê doprowadziæ pa³ac do czasów Polski, wśród których by³ równie¿ Karol Ra- świetności. dziwi³³. Dzieñ by³ piêkny z lekkim przymroz- Bêd¹c w Trzebieniu, nie mo¿na omin¹æ kiem. Na stanowiska pojechaliśmy sanka- cmentarza wojennego z I wojny światowej. mi, w dobrych nastrojach. Nagonka dzia³a³a Cmentarz jest zadbany, wed³ug relacji miej- sprawnie, lecz dziki omija³y mnie. Ustrzelono scowej ludności pochowanych jest na nim ich w sumie kilkanaście sztuk. Wieczorem oko³o 300 osób. Znajdziemy tam ma³¹ ka- odby³ siê we dworze obiad. Rydz-Śmig³y zaj- pliczkê z p³yt¹, na której widnieje inskrypcja: mowa³ przy stole honorowe miejsce, po jego „Pami¹tka poleg³ym w wojnie 1914–1915. prawej stronie – gospodarz, po lewej – ja. Zdrowaś Maryjo”. Z dala widaæ równie¿ po- W czasie okupacji w maj¹tku Zamoyskich mnik z krzy¿em postawiony po wojnie przez znalaz³o schronienie wiele ciekawych osób rodzinê jednego ze zmar³ych.

218

218 Pierwszowojenny cmentarz pod Trzebieniem

Powiat kozienicki 109

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 109109 22012-06-12012-06-12 118:27:308:27:30 Wyborów (gmina Grabów nad Pilicą)

220

219 Kolumna w Wyborowie 220 Wmurowana w pomnik szwedzka kula 219

najbli¿szej okolicy Grabowa znajduje nia 1656 r., kiedy to Polacy pod wodz¹ Ste- W siê ciekawy pomnik pochodz¹cy z okre- fana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego su potopu szwedzkiego. Kolumna postawiona pokonali korpus margrabiego Fryderyka von jest na mogile, w której wed³ug przekazów po- Badena-Durlacha. W kolumnê zosta³a wmu- chowano oﬁ cera wojsk szwedzkich. Miejsce to rowana kula armatnia pochodz¹ca ze szwedz- jest śladem po jednej z potyczek stoczonych kiego dzia³a, któr¹ znaleziono na okolicznych ze Szwedami przed bitw¹ pod Wark¹ 7 kwiet- polach.

110 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 110110 22012-06-12012-06-12 118:27:308:27:30 Wysokie Koło (gmina Gniewoszów)

222 22!

221 Sanktuarium Maryjne w Wysokim Kole 222 Fragmenty zachowanej barokowej polichromii

ieś nad rzeczk¹ Niewiadomk¹, w odle- rium maryjnego, w którym mieści siê ³askami Wg³ości 2 km od Gniewoszowa jest najda- s³yn¹cy obraz Najświêtszej Marii Panny Kró- lej na wschód po³o¿on¹ miejscowości¹ powia- lowej Ró¿añca Świêtego. Pocz¹tki wysokokol- tu kozienickiego. Od najdawniejszych czasów skiej świ¹tyni datuje siê na 1681 r. Pierwszym cz³owiek, nazywaj¹c miejsce swojego zamiesz- fundatorem by³ Stanis³aw Witowski, jednak kania, bra³ pod uwagê wszystko, co w ukszta³- to Jan hrabia Wielopolski – w³aściciel dóbr towaniu tego miejsca by³o najbardziej cha- Regowskich, kanclerz wielki koronny, przy- rakterystyczne. By³ to określony szczegó³ lub jaciel i powinowaty króla Jana III Sobieskiego czêsto zespó³ elementów sk³adaj¹cych siê – ukoñczy³ budowê monumentalnego kościo- na konkretny obraz danego terenu. W przy- ³a i drewnianych zabudowañ klasztornych. padku Wysokiego Ko³a jêzykoznawcy wskazu- W 1694 r. biskup krakowski konsekrowa³ j¹ na pochodzenie nazwy od wyró¿niaj¹cego świ¹tyniê pw. Najświêtszej Marii Panny Ró- ukszta³towania pionowego terenu, zwi¹zane- ¿añcowej. Co ciekawe, a¿ do 1933 r. u¿ywano go z wylewami Wis³y i ze zmianami koryta dla kościo³a wezwania „Świêtego Krzy¿a”. rzecznego. Co ciekawe, Wysokie Ko³o nosi³o Kompleks sanktuarium maryjnego jest równie¿ nazwy Wola Regów i Wieś Maryi. przepiêkny. Majestatyczny, trzynawowy koś- W średniowieczu wieś nale¿a³a do kaszte- ció³ w stylu barokowym i renesansu w³oskie- lanii sieciechowskiej. Pierwsze wzmianki po- go, z ceg³y palonej i kamienia wapiennego, chodz¹ z 1439 r. – kiedy to widnia³a jako czêśæ jest otynkowany i pobielony. Ma formê wyd³u- dóbr paraﬁ i Regów, nastêpna w ksiêgach pobo- ¿onego czworoboku o wymiarach 29x22 m. ru danin i podatków z 1508 r. Jest prawdopo- Po obu stronach fasady stoj¹ dwie wie¿e, w któ- dobne, ¿e osada powsta³a nied³ugo po 1390 r., rych wisz¹ dzwony z 1720 r. i 1717 r. Dwie tj. wybudowaniu kościo³a w Regowie ufundo- boczne kaplice ozdobiono kopu³ami. W jas- wanego przez Jakuba Regowskiego. Z doku- nym wnêtrzu świ¹tyni, na tle bia³ych ścian mentów datowanych na po³owê XVI w. wieś lśni¹ z³ocone o³tarze i niewielka ambona. określana by³a jako Wola do Regowa nale¿¹ca Na ścianach zachowa³y siê m.in. fragmenty alias Wysokie Ko³o. barokowych polichromii oraz portrety funda- Wysokie Ko³o znane jest jako miejsce doce- torów i zakonników. Nad wejściem, w górnej lowe pielgrzymek udaj¹cych siê do sanktua- czêści nawy środkowej wznosi siê okr¹g³y chór

Powiat kozienicki 111

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 111111 22012-06-12012-06-12 118:27:318:27:31 224 225

223 Łaskami słynący obraz Najświętszej Marii Panny Królowej Różańca Świętego

224 Grób cichociemnego kpt. dypl. Jana Seraﬁ na „Czerchawy”

225 Kapliczka „Jagiełłowa”

223

z 16-g³osowymi organami. Oryginalnym ele- st¹pi³ w XVIII w. Po zbadaniu objawów kultu, mentem kościo³a jest piêtrowe zakoñczenie zebraniu dowodów i zeznañ zaprzysiê¿onych naw bocznych. Na parterze znajduj¹ siê za- osób wizerunek Madonny Wysokokolskiej zo- krystia i skarbiec, rozmieszczone po dwóch sta³ uznany za cudowny obraz. Wspó³czesny stronach prezbiterium. W lewej nawie jest obraz jest XIX-wieczn¹ kopi¹ wcześniejszego kaplica św. Józefa, z prawej znajduje siê ka- wizerunku. Wywodzi siê ze wschodniego kaplica z cudownym obrazem Matki Boskiej nonu typu „Hodegetria”, czyli „Ta, która wska- Wysokolskiej. zuje drogê”, „Przewodniczka podró¿uj¹cych”. Historia świêtego obrazu siêga po³owy Wyró¿niaj¹cym elementem obrazu jest detal XVII w., kiedy to zosta³ podarowany Mariannie w postaci motywu ró¿y trzymanej przez Matkê Kalinowskiej przez cara Aleksandra. Dziêki niej Bo¿¹. 18 sierpnia 1974 r., w obecności ponad obraz Matki Bo¿ej traﬁ ³ na ziemie polskie i zna- 100 tys. wiernych, Prymas Polski kard. Stefan laz³ siê w rêkach rycerza i ziemianina Bêbnow- Wyszyñski koronowa³ obraz, ozdabiaj¹c go z³o- skiego, dzier¿awcy wsi Zarudzie k. Zamościa. tymi koronami papieskimi. Obraz poświêcono przed cudownym obrazem Obraz jest ods³aniany podczas niedzielnych Matki Bo¿ej Sokalskiej i przywieziony do Za- i świ¹tecznych mszy świêtych przy akompa- rudzia. Podobno ju¿ wtedy w³aściciele obrazu niamencie pieśni: „Witaj Wysokolska”: doznawali wyj¹tkowych ³ask. Bêbnowski prze- Witaj Wysokolska Matko Jedyna, kaza³ obraz do Wysokiego Ko³a po wyprawie Uproś nam ³askê u Twego Syna. wiedeñskiej, gdzie walczy³ pod dowództwem Witaj, ach witaj Niepokalana, króla Sobieskiego. Obraz uroczyście wprowa- O Wysokolska, Matko Kochana. dzono do kościo³a 6 lipca 1684 r. Szczególny Na zewnêtrznej ścianie świ¹tyni znajdu- rozkwit kultu Matki Bo¿ej Ró¿añcowej naje siê m.in. tablica z nazwiskami poleg³ych

112 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 112112 22012-06-12012-06-12 118:27:328:27:32 226

226 Cmentarz żołnierzy z I wojny światowej

w wojnie 1920 r. ochotników z Wysokiego pochowani s¹ ¿o³nierze austriaccy, pruscy i ro- Ko³a i okolic. Przy kościele znajduje siê daw- syjscy z I wojny światowej. ny cmentarz grzebalny, na którym chowano Niedaleko za wsi¹, kieruj¹c siê drog¹ i duchownych, i osoby świeckie – w³aścicieli nr 738 na Pu³awy natkniemy siê przy szosie maj¹tków. Na cmentarzu paraﬁ alnym pocho- na kapliczkê „Jagie³³ow¹”, która wed³ug miej- wany jest m.in. cichociemny kpt. dypl. Jan Se- scowych podañ istnia³a ju¿ za ¿ycia króla raﬁ n „Czerchawa”, który podczas misji Weller W³adys³awa Jagie³³y. Kapliczka w formie ko- 18 w nocy z 19 na 20 maja 1944 r. spad³ z nie- lumny o wysokości nieomal 8 m, kiedyś praw- rozwiniêtym spadochronem i zgin¹³ na miejscu dopodobnie pe³ni³a funkcjê s³upa milowego nieopodal Wysokiego Ko³a w Opatkowicach. na „Trakcie Królewskim” wiod¹cym z Krako- W Wysokim Kole warto odwiedziæ równie¿ wa do Wilna. Podobna kapliczka stoi w okolicy cmentarz wojenny za³o¿ony w 1914 r., gdzie B¹kowca.

Powiat kozienicki 113

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 113113 22012-06-12012-06-12 118:27:348:27:34 Zajezierze (gmina Sieciechów)

228 229

227 Pomnik żołnierzy 28. pal 228 Pomnik upamiętniający pobyt Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego 229 Stojący na fundamentach koszar kościół pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy 227

ieś jest po³o¿ona nad Wis³¹, która w tym skiego, Fort nr VI – Nagórnik zwany równie¿ Wmiejscu meandruje prawie pod k¹tem Fortem Wannowskiego, a nastêpnie imienia 90°, a zarazem stanowi granicê województwa Bema, Fort nr VII – G³usiec, od 1918 r. imie- mazowieckiego i lubelskiego. Wieś nale¿a³a nia Sowiñskiego. Pod koniec XIX w. Rosjanie do dóbr klasztoru sieciechowskiego, nazwa wybudowali na terenie Zajezierza koszary wskazuje, ¿e tereny te le¿a³y „za jeziorem”, byæ wojskowe, a tak¿e liczne obiekty pomocnicze mo¿e chodzi o jezioro Czaple. Nieopodal znaj- – rampê kolejow¹, port rzeczny, du¿¹ liczbê duj¹ siê dwa mosty na Wiśle – kolejowy i dro- magazynów, warsztaty. W latach dwudziesto- gowy na szosie krajowej nr 48. Po drugiej stro- lecia miêdzywojennego w Zajezierzu stacjo- nie rzeki po³o¿ony jest Dêblin. Bezpośrednie nowa³ 28. pu³k artylerii lekkiej (28. DP). s¹siedztwo oraz ukszta³towanie terenu spra- Po przesz³ych latach i wydarzeniach zawi³y, ¿e od wieków tereny te stanowi³y wa¿ny chowa³o siê w Zajezierzu wiele wartych obej- punkt strategiczny o charakterze obronnym. rzenia pami¹tek. Poza ruinami – notabene Ju¿ w XI w. istnia³o tu wczesnośredniowiecz- trudno dostêpnymi dla zwiedzaj¹cych – wspom- ne grodzisko wchodz¹ce w sk³ad systemu nianych wy¿ej fortów oraz koszar po 28. pal, kontroli bezpieczeñstwa szlaków handlowych znajdziemy tu pomnik upamiêtniaj¹cy po- na Wiśle. W XIX w. Zajezierze i okoliczne tere- byt Marsza³ka Polski Józefa Pi³sudskiego ny wesz³y w sk³ad pierścienia systemu fortecz- we wsi 13 sierpnia 1920 r. W pomnik wbu- nego Twierdzy Iwangorod (Dêblin). W 1847 r. dowany jest spory kamieñ narzutowy, na któ- na terenie wsi wybudowano piêcioboczny fort rym mia³ odpoczywaæ Marsza³ek podczas wy- Gorczakowa, a w okolicach znajdowa³y siê: prowadzania kontruderzenia znad oddalonej Fort nr V – Borek, od 1918 r. imienia Kiliñ- o 3 km w prostej linii rzeki Wieprz, które mia³o

114 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 114114 22012-06-12012-06-12 118:27:348:27:34 230

231 232

230 Budynek dworcowy z 1917 r. 231 Młyn 232 Zachowane fragmenty Fortu Bema

decyduj¹ce znaczenie w Bitwie Warszawskiej. bowski. Zosta³em sam. Bijcie prosto na mnie... W 2010 r. mija 90 lat tego wiekopomnego wy- Jak najwiêcej ognia... Niszczê radiostacjê... Bij- darzenia! cie na mnie... Niech ¿yje Polska...! Ciekawym zabytkiem jest budynek dwor- Okolice Zajezierza to równie¿ miejsce wy- cowy z 1917 r. oraz m³yn. Na terenie by³ych j¹tkowe ze wzglêdu na walory krajobrazowe, koszar 28. pal, na cmentarzu przykościelnym zakwalifi kowane jako obszar specjalnej ochro- znajduje siê pomnik upamiêtniaj¹cy bohater- ny Dolina Środkowej Wis³y do Europejskiej stwo jednostki oraz poleg³ych i pomordowa- Sieci Ekologicznej Natura 2000. W pasie nych ¿o³nierzy. Na fundamentach koszar stoi nadwiślañskim s¹ lasy ³êgowe, zarośla wikli- obecnie kośció³ parafi alny pw. Matki Bo¿ej Nie- ny oraz liczne gatunki ptactwa, w tym: mewa ustaj¹cej Pomocy. Pami¹tk¹ po wydarzeniach czarnog³owa, mewa pospolita, ostrygojad, zwi¹zanych z forsowaniem Wis³y w 1944 r. podró¿niczek, rybitwa bia³oczelna, rybitwa jest kurhan Micha³a Okurza³ego usytuowany rzeczna, sieweczka obro¿na, sieweczka rzecz- przy skrzy¿owaniu dróg, przed mostem do Dêb- na, śmieszka, zimorodek, a w okresie wêdró- lina. W miejscu tym zgin¹³ radiotelegrafi sta wek bocian bia³y, bocian czarny, czajka, rycyk, kpr. Micha³ Okurza³y, przed śmierci¹ mia³ na- czapla siwa i kaczka krzy¿ówka, zimuje g¹- daæ meldunek: Niemcy nas otoczyli... Zasypu- go³ i bielaczek. Wycieczki piesze i rowerowe j¹ nas granatami, krzycz¹, ¿eby siê poddaæ... w tych okolicach nadaj¹ naszemu wypoczyn- Ale Polacy siê nie poddaj¹. Pad³ Lektor Jaku- kowi wyj¹tkowego wymiaru.

Powiat kozienicki 115

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 115115 22012-06-12012-06-12 118:27:358:27:35 Żytkowice (gmina Garbatka-Letnisko)

233 234

233 Fragment pomnika-mauzoleum 234 Pomnik-mauzoleum Legionistów Polskich

azwa wsi jest typowym przyk³adem na- go, ods³oniêto 19 listopada 1933 r. Pomnik Nzwy patronimicznej i pochodzi od nazwy jest prosty i piêkny. Wykonany wed³ug pro- osobowej ¯ytek, ¯ytko. Najprawdopodobniej jektu architekta Stanis³aw Klonowskiego. nazwisko to wystêpowa³o najczêściej wśród Jako materia³ do budowy u¿yty zosta³ gra- osób zamieszkuj¹cych ten teren. W ¯ytko- nit narzutowy zebrany na miejscu, jedynie wicach oko³o 400 m na zachód od stacji ko- oblicowanie obelisku, schody i kule zosta³y lejowej znajduje siê pomnik-mauzoleum Le- wykonane z granitu wo³yñskiego. Pomnik gionistów Polskich poleg³ych w walkach pod sk³ada siê z: fundamentu o wymiarach Laskami i Anielinem w dniach 22–24 paź- 9,50 x 9,50 m; coko³u o wysokości 1,30 m, dziernika 1914 r. w którego wnêtrzu mieszcz¹ siê katakumby W bitwie bra³ udzia³ 1. pu³k piechoty Legio- ze szcz¹tkami poleg³ych; obelisku o wymia- nów Polskich osobiście dowodzony przez Ko- rach podstawy 3,65 x 3,65 m i wysokości mendanta Józefa Pi³sudskiego. W sk³ad 1. pu³ku 3,50 m, z wnêkami, w których umieszczone wchodzi³y bataliony dowodzone przez Edwarda s¹ tablice z nazwiskami 51 poleg³ych w bitwie Śmig³ego i Micha³a ¯ymierskiego. Z tego powo- (nazwisk 100 poleg³ych nie uda³o siê ustaliæ); du mo¿emy powiedzieæ, ¿e bitwa pod Laskami wreszcie z krzy¿a o wysokości 5,30 m. £¹czna by³a bitw¹ trzech marsza³ków Polski. wysokośæ pomnika wynosi 11,10 m. Ca³ośæ Zw³oki poleg³ych legionistów ekshumowa- otoczona jest ogrodzeniem z granitu narzuto- no do jednej mogi³y. Na mogile wybudowano wego. Pomimo zawieruchy wojennej i lat po- pomnik, który z wielk¹ pomp¹, w obecności wojennych pomnik – o dziwo! – zachowa³ siê m.in. gen. Sk³adkowskiego, Walerego S³aw- w ca³ej okaza³ości. Z pewności¹ jest to wynik ka, gen. Tokarzewskiego, biskupa Jasiñskie- peryferyjnego po³o¿enia miejscowości.

116 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 116116 22012-06-12012-06-12 118:27:378:27:37 Oferta turystyczna i kulturalna Informacja turystyczna

nformacje na temat aktualnej oferty turystycznej mo¿na uzyskaæ, telefonuj¹c do urzêdów Ii instytucji powiatu kozienickiego oraz na stronach internetowych Starostwa Powiatowego, Urzêdu Miasta i Urzêdów Gmin oraz placówek kultury.

Starostwo Powiatowe w Kozienicach GNIEWOSZÓW 26-900 Kozienice, ul. Kochanowskiego 28, Urz¹d Gminy tel. (48) 611 73 00, fax 611 73 06 26-920 Gniewoszów, ul. Lubelska 16 e-mail: [email protected] tel. (48) 621 50 03, 621 50 35, fax 621 50 46 www.kozienicepowiat.pl e-mail: [email protected] www.gniewoszow.pl KOZIENICE Urz¹d Miejski GRABÓW nad PILIC¥ 26-900 Kozienice, ul. Parkowa 5 Urz¹d Gminy tel. (48) 611 71 00, fax 614 20 48 26-902 Grabów nad Pilic¹, e-mail: [email protected] ul. K. Pu³askiego 51 www.kozienice.pl tel. (48) 662 70 14, 662 70 35, fax 662 70 52 e-mail: [email protected] GARBATKA-LETNISKO www.grabow.pl Urz¹d Gminy 26-930 Garbatka-Letnisko, MAGNUSZEW ul. Skrzyñskich 1 Urz¹d Gminy tel. (48) 621 03 15, 621 01 63 26-910 Magnuszew, ul. Saperów 24 fax 621 00 54 tel. (48) 621 71 05, fax 621 70 25 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.garbatkaletnisko.pl www.magnuszew.pl

G£OWACZÓW SIECIECHÓW Urz¹d Gminy Urz¹d Gminy 26-903 G³owaczów, Rynek 35 26-922 Sieciechów, Rynek 16 tel. (48) 623 10 75, fax 623 12 17 tel. (48) 621 61 11, fax 621 60 08 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.glowaczow.pl www.sieciechow.pl

Powiat kozienicki 117

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 117117 22012-06-12012-06-12 118:27:388:27:38 Muzea i kolekcje muzealne

Muzeum Regionalne w Kozienicach urz¹dzenia s³u¿¹ce do wyrobu m¹ki i ró¿nego ul. Parkowa 5 rodzaju kasz, stosowane w przesz³ości przez 26-900 Kozienice ludnośæ wiejsk¹. Od prostych, takich jak ¿ar- tel. (48) 614 35 75, tel./fax (48) 614 33 72 na czy stêpy, do bardziej skomplikowanych e-mail: [email protected] – m³ynów i wietrznii. Do ciekawszych ekspo- www.muzeumregionalnewkozienicach.pl.tl natów nale¿¹ wyposa¿enie warsztatu kaszar- niczego z po³owy XIX w. oraz m³ynek wykonany w 1940 r. „Zapomniany zawód – powroźnik”, to tak- ¿e wystawa sta³a, podczas zwiedzania której mo¿na poznaæ sposób pozyskiwania w³ókna lnianego i konopnego, podstawowych surow- ców w powroźnictwie, i dowiedzieæ siê czym zajmowali siê powroźnicy, do czego s³u¿y³y liny, sznury i powrozy oraz jak by³y wykonywane. Bogat¹ kolekcjê rzeźby ludowej stanowi¹ 235 236 prace Leona Kud³y, Stefana Śla¿yñskiego, Sta- nis³awa Lenkiewicza. Wyj¹tkowy zbiór stano- 235 Fragment ekspozycji sztuki ludowej w Muzeum Regionalnym w Kozienicach wi kolekcja graﬁ k i obrazów artystów z krêgu Legionów Polskich. 236 Fragment ekspozycji muzelanej Muzeum czynne codziennie z wyj¹t- kiem poniedzia³ków i świ¹t w godzinach Muzeum Regionalne mieści siê w oﬁ cynie od 9.00 do 16.00. pa³acowej, ocala³ym od zniszczeñ wojennych fragmencie zespo³u pa³acowego zbudowanego Skansen Bojowy 1. Armii Wojska Polskiego w latach 1778–1791. Na wystawie sta³ej „Od k³êbuszka do fartuszka. Dawne rzemios³o tkackie w Puszczy Kozienickiej” prezentowany jest proces powstawania we³nianego kilimka, od czynności zwi¹zanej z miêdleniem i czesa- niem lnu poprzez przêdzenie k¹dzieli lnianej i we³nianej, motanie, zwijanie, snucie, tkanie – do uzyskania gotowej tkaniny. Poszczególne procesy tkackie obrazuj¹ zgromadzone na wystawie narzêdzia s³u¿¹ce do obróbki w³ókna lnianego i we³nianego – przêślice, ko³owrotki, 237 motowid³a, zwijad³a, snowad³a, sukad³a oraz 237 Czołg T-34 warsztaty tkackie. Ekspozycjê wzbogacaj¹ go- towe samodzia³owe wyroby z lnu, we³ny i z su- rowców wtórnych. Uzupe³nieniem ca³ości wy- Skansen znajduje siê w Mniszewie w gminie stawy s¹ stroje ludowe zak³adane od świêta Magnuszew, tu¿ przy drodze krajowej nr 79 Ko- i noszone na co dzieñ. zienice–Warszawa. Powsta³ w latach 70. XX w. „A z tej m¹ki bêdzie chleb” – druga wystawa w miejscu walk toczonych w sierpniu 1944 r. sta³a, na której prezentowane s¹ obiekty oraz na przyczó³ku warecko-magnuszewskim przez

118 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 118118 22012-06-12012-06-12 118:27:388:27:38 i tradycji kozienickiego drukarstwa. Obec- nie w sk³ad zestawu maszyn i narzêdzi typo- wej dawnej drukarni typograﬁ cznej wchodz¹ m.in. maszyna drukuj¹ca, pośpieszna „Augs- burg” z 1905 r. z oryginalnym silnikiem, GPS – grafopress (maszyna typograﬁ czna docisko- wa z samonak³adaczem), rêczna prasa korek- towa, a tak¿e zabytkowa gilotyna introliga- 238 torska oraz wiele kompletów ró¿nych krojów

238 Fragment ekspozycji w skansenie i wielkości pisma typograﬁ cznego, czcionek „Gutenberga”. Ca³ości dope³niaj¹ ró¿nego rodzaju kaszty, szafki, pó³ki, w których znajduj¹ 3. Dywizjê Piechoty im. Romualda Traugutta siê narzêdzia u¿ywane przez drukarzy, takie i 1. Warszawsk¹ Brygadê Kawalerii. Po³o¿ony jak: linie mosiê¿ne, numeratory, formy zecer- jest na wzgórzu w sosnowym lesie i zajmuje skie przygotowane do druku, wierszowniki, teren o powierzchni ponad 7 ha. Przy wejściu kliny maszynowe, klucze sztorcowe i wide³- do skansenu jest tablica pami¹tkowa, czo³g- kowe do klinowania form zecerskich, klepul- -pomnik i tablica informacyjna z przebiegiem ce do przybijania form drukowych, sztylety dzia³añ wojennych w sierpniu 1944 r. oraz zecerskie wraz z ig³ami w oryginalnych opa- plan skansenu. Id¹c dalej, turyści mog¹ zoba- kowaniach, a tak¿e bardzo bogaty materia³ ze- czyæ kompanijny punkt oporu oraz ekspozycjê cerski w postaci interlinii, ryg, sztegów maszy- sprzêtu bojowego i in¿ynieryjno-saperskiego nowych i sztabików. Wymienione narzêdzia na stanowiskach bojowych, okopy, schrony bo- i urz¹dzenia pomimo du¿ego up³ywu czasu jowe i umocnienia, jak równie¿ zasieki z drutu stanowi¹ znakomite źród³o historyczne do ba- kolczastego i betonowe zapory przeciwczo³go- dañ dziejów drukarstwa, a tak¿e ukazuj¹, jak we. W skansenie znajduj¹ siê armaty, haubice, mog³a wygl¹daæ drukarnia i praca drukarzy moździerze, amﬁ bie i czo³gi wykorzystywane w Kozienicach. w dzia³aniach wojennych, m.in. transporter Izbê mo¿na obejrzeæ w dniach roboczych p³ywaj¹cy BAW s³u¿¹cy do przepraw desanto- w godzinach pracy Punktu Informacji Tury- wych ludzi i sprzêtu, radzieckie wyrzutnie ra- stycznej od 10.00 do 18.00. kietowe, tzw. katiusze, czy czo³g T-34. Istniej¹- cy od ponad 30 lat skansen odwiedzaj¹ turyści Izba Historyczno-Regionalna w Sieciechowie z Polski i zagranicy – z Niemiec, Rosji, Francji, ul. 11 Listopada 126 Belgii, Szwecji, W³och, Anglii. W 2008 r. zo- 26-922 Sieciechów sta³ on czêściowo wyremontowany. tel. (48) 621 61 93 oraz 503 740 308 Skansen mo¿na zwiedzaæ codziennie, czas zwiedzania zale¿y od pory roku, latem jest do- stêpny w godzinach od 10.00 do 22.00, wiosn¹, jesieni¹ i zim¹ od godziny 10.00 do zmroku. Wstêp po niewielkiej op³acie w barze znajdu- j¹cym siê przy wejściu.

Izba Tradycji Drukarstwa Kozienickiego ul. Piêkna 26-900 Kozienice tel. (48) 614 95 51 239

Prywatna Izba Tradycji Drukarstwa Ko- 239 Stefan Siek – twórca i właściciel izby zienickiego ma na celu ochronê zabytków

Powiat kozienicki 119

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 119119 22012-06-12012-06-12 118:27:428:27:42 240

240 Fragment zbiorów

Stefan Siek – twórca i w³aściciel izby – gaj¹ czasów ok. 2000 lat przed Chrystusem. od dziecka przejawia³ zainteresowanie histo- S¹ tak¿e narzêdzia, m.in. no¿e, wagi, podko- ri¹. Ale dopiero od lat 90. ubieg³ego wieku, wy, tasaki, u¿ywane przez naszych przodków po przeczytaniu ksi¹¿ki ksiêdza Józefa Gackie- oraz eksponaty z czasów I wojny światowej: go Benedyktyñski klasztor w Sieciechowie, za- fragmenty pocisków, ca³e ³uski, skrzynki cz¹³ je wykorzystywaæ praktycznie. Na pocz¹- na amunicjê, a z II wojny światowej karabin, tek kupi³ mapy, które pomog³y mu dok³adniej szabla, naboje – to wszystko zosta³o znalezio- ustaliæ miejsca, gdzie nasi przodkowie przed ne w okolicach Sieciechowa. tysi¹cem lat mogli mieszkaæ w pradolinie W izbie mo¿na równie¿ zobaczyæ narzêdzia wiślanej. Zacz¹³ chodziæ po polach, nie tylko do obróbki lnu, od miêdlicy, ścierlicy poprzez w rejonie Sieciechowa, ale tak¿e w okolicach szczotki, wrzeciono, ko³owrotek, warsztat tka- Nagórnika, Wysokiego Ko³a, Woli Klasztornej cki a¿ po wyroby z konopi i lnu – rêczniki, spod- i Mozolic. Od 1996 r. znalaz³ du¿o ceramiki nie, koszule, postronki, liny, dywaniki, chod- powierzchniowej, szczególnie w miejscach niki i inne. S¹ te¿ ocalone przed zniszczeniem wykopów piachu. przedmioty codziennego u¿ytku wykorzysty- W maju 2006 r., gdy przeszed³ na emery- wane w gospodarstwie domowym i pracach turê, zakie³kowa³a mu myśl, ¿eby pokazaæ polowych, m.in. maśniczka, dzie¿a do robie- swoje znaleziska – i tak powsta³a izba. W gab- nia ciasta, ró¿ne garnki, butelki, rynienki, lotach umieszczone s¹ eksponaty od narzê- sierpy, cepy, szuﬂ a do zbo¿a, waga przeźmion dzi krzemiennych epoki kamienia ³upanego – s³u¿¹ca do noszenia wiader z wod¹. S¹ nawet do wspó³czesnych czasów, m.in. naczynia koñskie kajdany, bo kiedyś byli z³odzieje koni gliniane, skamienieliny, rêcznie robiona cera- i trzeba by³o je zabezpieczaæ, tak jak teraz sa- mika, porcelana, ró¿ne butelki oraz fragmen- mochody. ty bali dêbowych zatopionych przez Wis³ê. Na zwiedzanie izby najlepiej wcześniej Najstarsze fragmenty naczyñ glinianych siê- umówiæ siê telefonicznie z w³aścicielem.

120 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 120120 22012-06-12012-06-12 118:27:438:27:43 Galerie i inne placówki kultury

Galeria Anny Danuty Wojciechowskiej Grzegorz Szewczyk – rzeźbiarz, poeta uro- ul. Radomska 35 dzi³ siê w 1943 r. w Kozienicach. Jeden z naj- 26- 900 Kozienice bardziej zas³u¿onych twórców powiatu kozie- tel. 601 627 083 nickiego. G³ówn¹ dziedzin¹ jego twórczości by³o rzeźbiarstwo. Swój debiut mia³ w 1973 r. Anna Danuta Wojciechowska to artyst- na pierwszej wystawie indywidualnej w Ko- ka od urodzenia zwi¹zana z Kozienicami. zienicach. Drug¹ dziedzin¹ twórcy by³a poe- Uczêszcza³a do liceum plastycznego w Na- zja. Wydania indywidualne: 1983 – „Wierne ³êczowie. Praca zawodowa nie by³a zwi¹za- Drewno Lipowe”, 1987 – „Koncert na Polu”, na z jej wykszta³ceniem i zainteresowania- 2003 – „Nie umiem mówiæ jêzykiem anio³ów” mi, ale nigdy nie zrezygnowa³a z malarstwa oraz w siedmiu almanachach i luźnych publi- i ka¿d¹ woln¹ chwilê poświêca³a swojej pa- kacjach. By³ cz³onkiem Stowarzyszenia Twór- sji. Ukoñczy³a trzyletni kurs Akademii Ry- ców Ludowych, Zwi¹zku Plastyków Warmii sunku w Poznaniu. W latach 90. XX w. roz- i Mazur oddzia³ „Fenix” oraz cz³onekiem Eu- poczê³a podró¿e po Europie, które sta³y siê ropejskiego Stowarzyszenia Kultury. Uczest- inspiracj¹ do jej prac. Dotychczas zwiedzi³a niczy³ w wielu wystawach indywidualnych m.in. Maltê, Chorwacjê, Hiszpaniê, Grecjê, i zbiorowych, plenerach oraz konkursach kra- Sycyliê, W³ochy oraz Francjê. Bardzo czêsto jowych oraz zagranicznych, m.in. we Francji, w czasie zagranicznych podró¿y fotografuje Niemczech, Belgii, Hiszpanii i Stanach Zjed- interesuj¹ce miejsca, które później przenosi noczonych. By³ zdobywc¹ wielu presti¿owych na p³ótno. Fascynuje j¹ architektura po³u- nagród i wyró¿nieñ oraz odznaczeñ pañstwo- dniowej Europy – stare miasta, mury i ka- wych i regionalnych. Ostatnio otrzyma³ przy- mienie. W³aśnie one s¹ g³ównym motywem znan¹ przez Ministra Kultury i Dziedzictwa obrazów malarki. Spod jej pêdzla wychodz¹ Narodowego Nagrodê im. Oskara Kolberga tak¿e kwiaty, czasem portrety oraz martwe „Za zas³ugi dla kultury ludowej”. natury. Swoje prace wykonuje technik¹ olej- n¹; u¿ywa do tego zarówno pêdzla, jak i szpa- Centrum Promocji Sztuki „GALERIA” chelki. Artystka mo¿e pochwaliæ siê du¿ym ul. Parkowa 3b (wie¿a obok muzeum) dorobkiem, namalowa³a ju¿ oko³o dziewiêæ- 26-900 Kozienice set obrazów. Uczestniczy³a w kilkudziesiêciu Kontakt: Stanis³aw Grudzieñ, wystawach poplenerowych i indywidualnych tel. (48) 382 03 79 oraz plenerach lokalnych, ogólnopolskich i miêdzynarodowych. Nale¿y do Zwi¹zku Centrum Promocji Sztuki „GALERIA” Plastyków Warmii i Mazur oddzia³ „Fenix” rozpoczê³o dzia³alnośæ we wrześniu 2003 r. w Kozienicach. Od kilku lat jest tak¿e cz³on- Organizuje wystawy indywidualne i zbioro- kiem Radomskiego Stowarzyszenia Twór- we miejscowych twórców, którzy prezentuj¹ ców Kultury. Od 2007 r. prowadzi galeriê au- rzeźbê, malarstwo, graﬁ kê, koronkarstwo, torsk¹ w Kozienicach. ceramikê, gobelin, hafty krzy¿ykowe i prace Galeria otwarta jest od poniedzia³ku do pi¹t- wykonane z wikliny. Najwa¿niejszym celem ku, w godz. 10-13 oraz 16-19. centrum jest kultywowanie tradycji regionalnych, popularyzacja i ochrona polskiej sztuki Izba Twórcza Grzegorza Szewczyka ludowej oraz merytoryczna pomoc artystom ul. Batalionów Ch³opskich 32 ludowym. 26-900 Kozienice Swoje prace wystawiaj¹ zarówno cz³onkowie Stowarzyszenia Twórców Ludowych, Kozienic-

Powiat kozienicki 121

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 121121 22012-06-12012-06-12 118:27:448:27:44 241

241 Zabytkowa stajnia Stadniny Koni w Kozienicach

kiego Klubu Twórców Kultury, Stowarzysze- graﬁ k, ilustrator i rzeźbiarz, który opowiedzia³ nia Plastyków Warmii i Mazur „Fenix”, jak zebranym o sobie, swoim ¿yciu i prezentowa- i artyści niezrzeszeni. „GALERIA” przyjmuje nych pracach. Wystawa, któr¹ zaprezentowa³ wszystkich twórców, którzy chc¹ wystawiaæ w galerii w Rozniszewie nosi³a nazwê „Zwie- swoje prace. rzyniec Pana Wilkonia”. Znalaz³y siê na niej Galeria czynna od wtorku do niedzieli prace przedstawiaj¹ce ró¿ne zwierzêta, m.in. w godz. 9.00–15.00. ryby, konie i ptaki, owady. Na zakoñczenie spotkania w Galerii „Na piêtrze” odby³y siê Galeria „Na piêtrze” warsztaty plastyczne, podczas których Józef Publiczna Szko³a Podstawowa im. S. Czarnie- Wilkoñ udziela³ praktycznych rad uczniom, ckiego w Rozniszewie, 26-910 Magnuszew którzy zdecydowali siê wzi¹æ udzia³ we wspól- tel/fax (48) 621 90 05 nym malowaniu.

Galeria „Na piêtrze” powsta³a z inspiracji ar- Stadnina Koni Kozienice sp. z o.o. tystów zaprzyjaźnionych ze szko³¹ oraz dziêki ul. Wiślana 12 zaanga¿owaniu dyrekcji, grona pedagogiczne- 26-900 Kozienice, go oraz miejscowych sponsorów. Swoje funk- woj. mazowieckie cjonowanie rozpoczê³a w 2000 r. Od tego cza- tel./fax: (48) 614 23 33 su wystawiano w niej prace kilkunastu osób – lokalnych artystów, a tak¿e, malarzy, graﬁ - Stadnina Koni w Kozienicach rozpoczê- ków i rzeźbiarzy g³ównie z Akademii Sztuk ³a dzia³alnośæ 4 września 1924 r., jako jed- Piêknych w Warszawie. na z trzech pañstwowych stadnin w Polsce. W listopadzie 2007 r. w PSP w Roznisze- Hodowane s¹ tutaj konie pe³nej krwi angiel- wie gości³ na otwarciu swojej wystawy Józef skiej. Pierwszym kierownikiem stadniny by³ Wilkoñ – znany w kraju i za granic¹ malarz, Ryszard Zoppi, by³y d³ugoletni pracownik

122 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 122122 22012-06-12012-06-12 118:27:448:27:44 242

242 Klacze ze źrebakami

stadniny w Janowie Podlaskim, wielki znaw- tak¿e zorganizowana stajnia treningowa, z któ- ca koni pe³nej krwi. Pod jego kierownictwem rej konie w ci¹gu 5 lat wygra³y 111 gonitw. stadnina osi¹gnê³a do 1939 r. wiele sukcesów W 1992 r. Agencja W³asności Rolnej Skar- hodowlanych. bu Pañstwa Oddzia³ Terenowy w Warszawie W zwi¹zku z wybuchem II wojny świato- przejê³a Pañstwow¹ Stadninê Koni Kozieni- wej, 7 września 1939 r. ewakuowano ca³¹ ce, przekszta³caj¹c j¹ z dniem 10 maja 1993 r. stadninê i Zak³ad Treningowy. Czêśæ koni w spó³kê z o.o. dosz³a do Janowa i wszystkie one przepad³y Przedmiotem dzia³ania spó³ki jest prowa- dla polskiej hodowli, druga czêśæ dosz³a a¿ dzenie hodowli koni pe³nej krwi angielskiej pod Kowel, sk¹d zdziesi¹tkowana powróci- z przeznaczeniem do wyścigów konnych, ³a do Kozienic. Wszystkie klacze pe³nej krwi a tak¿e przygotowanie koni do wyczynu spor- i przychówek stanowi¹cy w³asnośæ stadniny towego w skokach. Czêśæ koni jest równie¿ Kozienice w 1939 r. przepad³y bezpowrotnie. przysposabiana do rekreacji i hipoterapii. W okresie wojny stadnina by³a pod zarz¹dem W stadninie przebywa średnio 120 koni pe³nej niemieckim. W 1944 r. zosta³a ewakuowana krwi angielskiej, w tym 50 klaczy hodowla- w g³¹b Niemiec, sk¹d w 1946 r. czêśæ koni i per- nych daj¹cych co roku przychówek. sonelu stadniny powróci³o do Polski. Obiekt Stadninê koni mo¿na zwiedzaæ. Trzeba naj- w Kozienicach przygotowano do przyjêcia koni pierw umówiæ siê telefonicznie, koszt 61 z³. i w grudniu 1946 r. zaczêto tu sprowadzaæ klacze Przy stadninie dzia³a Klub jeździecki „SKARB”, z innych stadnin. Du¿e osi¹gniêcia hodowlane który jest organizatorem Regionalnych Zawo- w latach 50. XX w. s¹ wynikiem pracy dyrek- dów Konnych w Skokach przez Przeszkody, tora stadniny Jerzego Sas-Jaworskiego. Zosta³a odbywaj¹cych siê w ostatni weekend lipca.

Powiat kozienicki 123

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 123123 22012-06-12012-06-12 118:27:458:27:45 Trasy wycieczkowe

izinne ukszta³towanie terenu, bogactwo Nekosystemów oraz ciekawe zabytki wy- stêpuj¹ce na terenie powiatu kozienickiego sk³aniaj¹ do aktywnego spêdzenia wolnego czasu. Na obranych trasach, oprócz wyj¹t- kowych krajobrazów puszczañskich, Doli- ny Środkowej Wis³y czy te¿ meandruj¹cych rzeczek niziny mazowieckiej uchodz¹cych do Wis³y: Pilicy, Radomki, Zago¿d¿onki, po- dziwiaæ mo¿na liczne ślady pamiêci po burzli- wych czasach Mazowsza. Na trasach wycieczkowych po powiecie kozienickim, które ni¿ej proponujemy, ka¿dy, czy bêdzie porusza³ siê samochodem, rowerem, czy kajakiem znajdzie coś dla ducha, zmys³ów i cia³a. Szlakiem zabytków sakralnych, trasa samochodowa

Rozniszew–Magnuszew–Ryczywó³–Brzóza– Kozienice–Brzeźnica–Sieciechów–Opa- ctwo–Oleksów–Wysokie Ko³o 243

Trasa ta przecina wzd³u¿ ca³y powiat kozie- 243 Objawienie przy gruszy – kościół pw. św. Naro- dzenia Najświętszej Marii Panny w Rozniszewie nicki, rozpoczyna siê w Rozniszewie, gdzie znajduje siê obraz Matki Boskiej Rozniszew- skiej, koñczy zaś w sanktuarium Maryjnym siê za o³tarzem z ³askami p³yn¹cym wizerun- w Wysokim Kole, na skraju województwa ma- kiem Matki Bo¿ej Rozniszewskiej. zowieckiego. Kieruj¹c siê tym szlakiem, od- Na pocz¹tku 2010 r. zespó³ kościelny wiedzimy charakterystyczne miejsca kultu re- w Rozniszewie zosta³ wpisany do rejestru ligijnego, miejsca, wokó³ których przez wieki zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Za- koncentrowa³o siê ¿ycie okolicznej ludności. bytków. W sk³ad zespo³u wchodzi kośció³, Przed wizyt¹ w obiektach warto skontaktowaæ budynek dzwonnicy, ogrodzenie i plac przy- siê z proboszczem ka¿dej z paraﬁ i, umo¿liwi kościelny ze starodrzewem. Obiekt uwa¿any to zwiedzanie wnêtrz ka¿dego z kościo³ów. jest za sanktuarium maryjne, co roku 15 sierpnia w świêto Wniebowst¹pienia Najświêtszej Rozniszew – objawienie przy gruszy Marii Panny do ośrodka rozniszewskiego przybywaj¹ p¹tnicy z okolicznych miejsco- Jedno z dwóch sanktuariów maryjnych na te- wości. W ka¿d¹ sobotê miesi¹ca o 20.00 spra- renie powiatu kozienickiego. Jak podaj¹ legen- wowane jest nabo¿eñstwo do Matki Bo¿ej dy, kośció³ pw. św. Narodzenia Najświêtszej Rozniszewskiej. Marii Panny powsta³ w miejscu, gdzie mia³a Z Rozniszewa wyje¿d¿amy w kierunku po- siê objawiæ Matka Bo¿a z dzieci¹tkiem. Teren ³udniowo-zachodnim do szosy nr 736, przez ten by³ podmok³y, ros³a na nim samotnie gru- Anielin i Osiemborów dojedziemy po 10 km sza, która później przez d³ugi czas znajdowa³a do Magnuszewa.

124 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 124124 22012-06-12012-06-12 118:27:458:27:45 Magnuszew – kośció³ na przyczó³ku ski, rzeźby oraz trzy drewniane o³tarze koś- cielne. Dach pokryty jest blach¹, nad dachem Przy rynku o charakterystycznym uk³adzie wznosi siê wie¿yczka. O³tarz wielki wzniesio- wznosi siê zabytkowa świ¹tynia pw. św. Jana ny zosta³ staraniem miejscowego wikariusza Chrzciciela wraz z placem przykościelnym ksiêdza Stanis³awa Piekarskiego, znajduje oraz dzwonnic¹. Kośció³ w Magnuszewie ist- siê w nim pochodz¹cy z 1840 r. obraz Matki nia³ ju¿ w chwili pierwszego lokowania miasta Boskiej Czêstochowskiej, na zasuwie chrzest w 1377 r., jednak podobnie jak wiêkszośæ tego Pana Jezusa. Nad poz³acanym o³tarzem znaj- typu obiektów, zosta³ spalony przez Szwedów duj¹ siê rzeźby Trójcy Świêtej. W nawie s¹ dwa w 1655 r. Kolejny kośció³ek drewniany wznie- o³tarze boczne, przy wejściu do prezbiterium, siony w 1758 r. uleg³ po¿odze dwie dekady póź- po lewej stronie ustawiony jest o³tarz z rzeź- niej. Obecna świ¹tynia pw. św. Jana Chrzcicie- bionym Chrystusem Panem na krzy¿u; po pra- la powsta³a dziêki Konstancji Czartoryskiej, wej stronie w o³tarzu mieszcz¹ siê 3 obrazy: wed³ug projektu architekta Joachima Hempla Matka Boska Bolesna-Ró¿añcowa, św. Antoni, w latach 1786–1787. Kośció³ konsekrowa³ św. Miko³aj. W 1846 r. ksi¹dz biskup Gold- 6 października 1821 r. biskup sandomierski man wyda³ tutejszemu kościo³owi pochodz¹- Adam Prosper Burzyñski. ce z kościo³a poklasztornego w Opactwie dwa konfesjona³y, stalle chórowe, o³tarz oraz ³awki. Na suﬁ cie i ścianach znajduj¹ siê piêkne malowid³a przedstawiaj¹ce m.in. patrona paraﬁ i, Jezusa Chrystusa na krzy¿u. Pod posadzk¹ kościo³a znajduj¹ siê grobowce. Świat³o z zewn¹trz wpada przez sześæ okien w nawie i dwa w prezbiterium, wejścia do kościo³a s¹ dwa, jedno, g³ówne od frontu, drugie przez zakry- stiê. Przy kościele znajduje siê ufundowana w 1864 r. przez hr. Stanis³awa Zamoyskiego dzwonnica. Z Magnuszewa kierujemy siê na po³udniowy wschód drog¹ krajow¹ nr 79. Po przejechaniu 9 km, za mostem na Radomce doje¿d¿a- my do Ryczywo³u.

Ryczywó³

Znajduje siê tu odbudowany po wojnie rene- sansowy kośció³ pw. św. Katarzyny pochodz¹- cy z 1884 r., usytuowany w miejscu, w którym 244 wcześniej sta³a drewniana kaplica. Wewn¹trz znajduje siê m.in. rokokowa rzeźba Chrystusa 244 Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Magnuszewie Zmartwychwsta³ego z XVIII w., a na zewn¹trz dzwonnica z 1884 r. z dzwonem z 1644 r. Dzie- je kościo³a w Ryczywole siêgaj¹ XIII w. Jest to późnobarokowa budowla sk³adaj¹ca Sam Ryczywó³ jest star¹ miejscowości¹, siê z prezbiterium i nawy w formie pod³u¿ne- w latach 1409–1867 posiada³ prawa miejskie, go czworok¹ta. Z lewej strony nawy mieści siê od 1407 r. by³ siedzib¹ starostwa niegrodo- zakrystia, z prawej skarbczyk. W wyposa¿eniu wego. Pocz¹tkowo znajdowa³ siê bli¿ej Wis³y, znajduj¹ siê barokowe i późniejsze, empirowe w 1813 r. przeniesiony na dzisiejsze miejsce, obiekty, na uwagê zas³uguj¹ polichromie i fre- tj. o oko³o 3 km od poprzedniego.

Powiat kozienicki 125

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 125125 22012-06-12012-06-12 118:27:468:27:46 245

245 Kościół pw. św. Katarzyny w Ryczywole

Na miejscu mo¿na wybraæ siê na spacer nad Radomkê b¹dź odpocz¹æ na zadrzewionym rynku, po czym udaæ siê na po³udniowy za- chód do Brzózy drog¹ powiatow¹, która biegnie wzd³u¿ Radomki i lasów Puszczy Kozienickiej. Po drodze mijamy Wolê Chodkowsk¹, gdzie

za szko³¹ po prawej stronie szosy 1 paździer- 247 nika 1939 r. oddzia³ mjr. Henryka Dobrzañ- skiego „Hubala” stoczy³ pierwsz¹ partyzanck¹ 247 Sosna kalifornijska – fragment zachowanego parku pałacowego w Brzózie potyczkê z Niemcami.

ja ufundowany przez w³aściciela Brzózy, carskiego genera³a Adama O¿arowskiego. Kośció³ posiada ciekawe wyposa¿enie, którego cześæ pochodzi ze zlikwidowanego w 1831 r. opactwa cystersów w Oliwie, barokow¹ ambonê z drewna, grupy 8 i 7 p³askorzeźb wykonanych w 1635 r. Pod posadzk¹ kościeln¹ znajduj¹ siê miejsca wiecznego spoczynku cz³onków rodziny O¿arowskich. Bardzo ciekawie przedstawia 246 siê fasada świ¹tyni oraz dzwonnica kościelna. Na przylegaj¹cym do kościo³a rynku stoi krzy¿ 246 Radomka w Chodkowie misyjny w nieczêsto spotykanej formie ma³ej architektury – ozdobnego pomnika. Pomnik jest bogato zdobiony, w centrum umieszczo- Brzóza na jest tarcza z herbami rodziców fundatora – Rawicz i Topór – zwieñczeniem s¹ detale Do Brzózy docieramy po pokonaniu 12 km, w postaci 5 strusich piór, symetrycznie wokó³ wje¿d¿aj¹c mijamy ﬁ gurê św. Jana Nepomu- herbów umieszczone s¹ motywy dekoracyjno- cena z pocz¹tku XIX w. Kierujemy siê w lewo. ozdobne przedstawiaj¹ce elementy z broni¹ Doje¿d¿amy do centrum, przy rynku usytuo- bia³¹ i sztandarami, pod tarcz¹ jest krzy¿ Or- wany jest kośció³ paraﬁ alny pw. św. Bart³omie- deru św. Jerzego, na postumencie znajduj¹ siê

126 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 126126 22012-06-12012-06-12 118:27:468:27:46 armaty i kule armatnie, bêbny i kot³y wojenne. wa z koñca XVI w., wczesnobarokowa puszka Nad tarcz¹ pami¹tkowa inskrypcja: Pami¹tka na komunikanty oraz relikwiarz z fragmen- missyi w Brzózy dnia 15 maja 1939 r. Krzy¿ tem Krzy¿a Świêtego, ciekawa jest równie¿ odnowiony 1860 r. Zagadkowa to pami¹tka, chrzcielnica z XIX w. W kruchcie kościo³a jeśli jedynym sakralnym elementem obiektu znajduj¹ siê tablice upamiêtniaj¹ce m.in. ¿o³- jest wspó³czesny, drewniany krzy¿ góruj¹cy nierzy z oddzia³u partyzanckiego BCh. Cie- nad pomnikiem. Co ostatecznie przedstawia? kawostk¹ jest fakt, ¿e g³ówne wejście do koś- Byæ mo¿e jest świadectwem wielkości czynów cio³a nie znajduje siê przy g³ównej ulicy, lecz jakie sobie postawi³ sam Adam O¿arowski? od strony pa³acu kozienickiego. Takie usytuo- Form¹ jego nowego herbu? Świadczyæ o tym wanie wejścia uwarunkowane by³o ¿yczeniem mo¿e konstrukcja z³o¿ona ze standardowych gen. Dehna, w³aściciela Kozienic i g³ównego elementów herbu: tarczy z herbami rodziców, donatora kościo³a. Bezpośrednio z placem klejnotu (strusie pióra), panoplium (motywy kościelnym s¹siaduje Ogród Jordanowski, wojenne), orderu oraz postumentu. na terenie którego stoi ﬁ gurka Matki Bo¿ej £a- Po obejrzeniu ciekawych miejsc w Brzózie skawej z 1909 r. Dawniej by³ tu plac miejski wyje¿d¿amy alej¹ lipow¹ do Kozienic. im. ¯wirki i Wigury, miejsce spotkañ miesz- kañców podczas wa¿nych wydarzeñ pañstwo- Kozienice – Królewskie miasto wych i lokalnych, w czasie II wojny światowej miejsce kaźni mieszkañców miasta. W Kozienicach jest kilka obiektów sakral- W Kozienicach znajduje siê równie¿ kom- nych o charakterze zabytkowym. Przede pleks zakonny Zgromadzenia Sióstr Francisz- wszystkim kośció³ paraﬁ alny pw. św. Krzy¿a kanek od Cierpi¹cych z pocz¹tku XX w. sk³a- z 2. po³owy XIX w. W kościele znajduj¹ siê daj¹cy siê z domu zakonnego oraz kościo³a pw. piêkne o³tarze w stylu rokoko, wiekowe ele- św. Józefa. Wspó³za³o¿ycielami zgromadzenia menty wyposa¿enia: monstrancja wie¿yczko- byli b³ogos³awiony Honorat Koźmiñski oraz

248 249

248 Kościół paraﬁ alny pw. św. Krzyża w Kozienicach 249 Ogród papieski przy kościele pw. św. Krzyża

Powiat kozienicki 127

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 127127 22012-06-12012-06-12 118:27:498:27:49 253 250

251 252 254

250 Uroczy i spokojny park miejski w stylu angielskim w Kozienicach 251 Kapliczka św. Aleksandra w Kozienicach 252 Kościół pw. św. Wawrzyńca w Sieciechowie – widok od tyłu 253 Kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego i św. Leonarda Wyznawcy w Brzeźnicy 254 Pobenedyktyński zespół klasztorno-kościelny w Opactwie

kozieniczanka Kazimiera Gruszczyñska. Sio- Leonarda Wyznawcy. Kośció³ w stylu neogoty- stry ze zgromadzenia nios¹ pomoc wszystkim ckim wybudowano na pocz¹tku XX w. W środ- biednym, chorym, cierpi¹cym i samotnym. ku podziwiaæ mo¿emy m.in. zabytkow¹ am- Wyje¿d¿aj¹c z Kozienic ulic¹ Lubelsk¹, na- bonê wykonan¹ przez nieznanego legionistê tkniemy siê równie¿ na ciekaw¹ kapliczkê św. walcz¹cego pod Anielinem-Laskami w 1914 r. Aleksandra, wybudowan¹ w 1868 r. na pami¹t- Ambona pierwotnie znajdowa³a siê w kościele kê uw³aszczenia ch³opów przez cara Aleksan- garnizonowym w Kozienicach. dra II w 1864 r. Dalej jedziemy do Opactwa W drodze do Opactwa mijamy kilkanaście kapliczek i ﬁ gurek przydro¿nych, ka¿da z nich Opactwo – najcenniejszy zabytek powiatu to świadectwo dziêkczynne lub wotywne ufun- kozienickiego dowane przez jedn¹ rodzinê b¹dź ca³e wsie. W Sieciechowie warto zobaczyæ kośció³ pw. Po drodze do Opactwa mijamy Brzeźnicê św. Wawrzyñca, który po ostatnim remoncie z wznosz¹cym siê na wysokiej skarpie kościo- elewacji z daleka przykuwa uwagê. Piêkny wy- ³em pw. Najświêtszego Serca Jezusowego i św. strój i wyposa¿enie dodatkowo zachêcaj¹, ¿eby

128 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 128128 22012-06-12012-06-12 118:27:508:27:50 z ka¿dej strony. Wśród nich mo¿na podziwiaæ piêkne ornamenty oraz portrety opatów sieciechowskich, a tak¿e króla Boles³awa Chrobrego i Sieciecha. Specjalnie zaprojektowany na potrzeby sieciechowskich benedyktynów ma nie- samowit¹ akustykê i piêkne organy. Do dziś zachowa³a siê anegdota wskazuj¹ca na s³ynn¹ specjalizacjê: „sieciechowscy śpiewacy, świê- tokrzyscy pijacy, a pu³tuscy ¿acy”. Oprócz wnêtrza warto zwiedziæ krypty pod

255 kościo³em z romañskimi murami, w których le¿¹ pochowani zakonnicy. Zainteresowani 255 Kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika zwiedzaniem kościo³a w Opactwie mog¹ uma- w Oleksowie wiaæ siê z ksiêdzem proboszczem pod numera- mi telefonów: 48 621 60 04 lub 604 593 244. Jad¹c do Wysokiego Ko³a, musimy powró- choæ chwilê podumaæ w ciszy, spokoju i ch³o- ciæ do Sieciechowa i na rozdro¿u, przy którym dzie murów kościelnych. Dodatkow¹ atrakcjê stoi piêkna ﬁ gurka, skrêciæ w lewo. Jad¹c przez stanowi Izba Historyczna prowadzona przez Wolê Klasztorn¹, S³awczyn, warto odwiedziæ Stefana Sieka. W izbie zgromadzone s¹ lokal- Oleksów i kośció³ pw. św. Stanis³awa Bisku- ne pami¹tki po wiekach przesz³ych groma- pa i Mêczennika, którego pocz¹tki siêgaj¹ dzone przez lata przez pana Stefana. Znaleźæ XIII w. Wspó³czesna budowla z wyposa¿eniem tam mo¿emy m.in.. kawa³ki ceramiki i narzê- z XVII–XIX w. pochodzi z 1858 r. Warto tak- dzi wczesnośredniowiecznych, pozosta³ości ¿e odwiedziæ tamtejszy cmentarz, na którym po licznych wojnach i potyczkach prowadzo- znajduj¹ siê m.in.. kwatery powstañców listo- nych w okolicy oraz wyposa¿enia warsztatów padowych i styczniowych. dawnych rzemieślników. Opactwo to oczywiście pobenedyktyñski Wysokie Ko³o – Sanktuarium Maryjne zespó³ klasztorny. Charakterystyczna bry³a kościo³a przyci¹ga wzrok z wielu kilometrów. Ostatnim przystankiem naszej wycieczki Jego pocz¹tki siêgaj¹ zarania pañstwa polskie- jest Sanktuarium Maryjne w Wysokim Kole, go i tak jak ono, tak i klasztor benedyktynów miejsce pielgrzymek i p¹tników z ca³ej Polski. w Opactwie targany by³ zawieruchami wie- Do piêknej, monumentalnej świ¹tyni wybu- ków. Dziś mo¿emy podziwiaæ pozosta³ości dowanej w 1681 r. sprowadzeni zostali Domi- po wspania³ym zespole klasztornym mni- nikanie Obserwanci św. Ludwika Bertranda, chów, których dewiz¹ by³o ora et labora – módl którzy w 1684 r. weszli w posiadanie obra- siê i pracuj. W sk³ad zabytkowego zespo³u zu. Dominikanie zajmowali siê kaznodziej- wchodzi późnobarokowy, rokokowy kośció³ stwem, spowiadaniem, opiek¹ nad bractwami wybudowany w latach 1739–1780, dzwonnica ró¿añcowymi i dzia³alności¹ oświatow¹. kościelna, klasycystyczny pa³ac opacki i mury, W 1870 r. carski ukaz przerwa³ dzia³anie do- których resztki zachowa³y siê od średniowie- minikanów i spowodowa³ zamkniêcie klasz- cza oraz ruiny refektarza. Sama świ¹tynia toru. Do dziś zachowa³y siê zabudowania pw. Wniebowziêcia Najświêtszej Marii Panny poklasztorne, wschodnie skrzyd³o, w którym to pere³ka polskiego baroku. Konsekrowana obecnie mieści siê plebania, mury poklasztor- ju¿ w 1770 r. przez dziesiêæ lat by³a urz¹dzana. ne z XVII w. Sam cudowny obraz ozdobiony Malowane w tym czasie przez Szymona Ma- 18 sierpnia 1974 r. z³otymi koronami papieski- kowskiego freski zachowa³y siê do dziś i przy- mi przedstawia Matkê Bo¿¹ z Jezusem. Wize- t³aczaj¹ piêknem. Malowid³a stwarzaj¹ iluzjê runek Matki Boskiej Wysokokolskiej jest od- trójwymiarowości, otaczaj¹c ogl¹daj¹cego s³aniany podczas niedzielnych i świ¹tecznych

Powiat kozienicki 129

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 129129 22012-06-12012-06-12 118:27:558:27:55 mszy, podczas ceremonia³u wierni tradycyjnie podchodz¹ przed cudowny obraz na kolanach. Spływ kajakowy Radomką

Wszystkim ceni¹cym sobie przyrodê, wspania³e wra¿enia krajobrazowe, wodê i las ser- decznie polecamy sp³yw kajakowy Radomk¹ – lewym dop³ywem Wis³y. Proponujemy dwu- dziestokilometrow¹ trasê rozpoczynaj¹c¹ siê za mostkiem miêdzy Brzóz¹ a G³owaczowem, koñcz¹c¹ siê u ujścia rzeki do Wis³y. Radomka na tym odcinku jest p³ytka, bezpieczna i ma³o wymagaj¹ca, nadaje siê do organizowania sp³ywów rodzinnych, rów- nie¿ z ma³ymi dzieæmi. Dzika, nieuregulowa- na, meandruj¹ca trasa jest bogata w piêkne widoki nizinne i leśne. Dawniej rzeka stanowi³a granicê miêdzy województwem mazowieckim i sandomierskim, dziś wydziela granice miedzy 256 Puszcz¹ Stromieck¹ a Kozienick¹. Po drodze bêdziemy przep³ywaæ przez Rogo¿ek, Chod- 256 Sanktuarium Maryjne w Wysokim Kole ków, rezerwat przyrody „Dêby Biesiadne” im. Mariana £upkowskiego, Ryczywó³. Poza wspania³ymi widokami szaty leśnej, ³¹k i pastwisk, spotkaæ mo¿emy równie¿ efekty prac bobrów licznie wystêpuj¹cych w okolicy. W wielu miejscach mo¿emy przybiæ do brzegu i urz¹dziæ sobie biwak, na koñcu trasy – na roz³o¿ystych b³o- niach w Ryczywole powinniśmy zorganizowaæ wypoczynek i podzieliæ siê wra¿eniami! Przed wyruszeniem w trasê proponujemy skontaktowaæ siê z Punktem Informacji Tu- rystycznej przy ulicy Piêknej w Kozienicach, którego pracownicy opracowali i wydali przewodnik dla kajakarzy na Radomce. Mo¿na tam znaleźæ wiele praktycznych i cennych porad dotycz¹cych samej trasy, jak równie¿ do- brania odpowiedniego ekwipunku, wynajêcia kajaków i zachowania podczas sp³ywu.

Pierścień krajobrazów – wyciecz- ka rowerowa Doliną Środkowej Wisły i Puszczą Kozienicką

257 Prócz trasy samochodowej i kajakowej pro- 257 Ołtarz w Sanktuarium Maryjnym ponujemy wycieczkê tras¹ rowerow¹, jedn¹ w Wysokim Kole z 15 w sieci szlaków turystycznych znakowa-

130 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 130130 22012-06-12012-06-12 118:27:568:27:56 258 259

260 261

262 263

258 Latem staw Janikowski jest miejscem kąpieli i odpoczynku 259 Stary młyn w Janikowie 260 Wały przeciwpowodziowe w okolicach Staszowa 261 Rozlewiska Wisły w okolicach Sta- szowa 262 Drewniana chałupa z powiśla 263 Przeprawa promowa w Świerżach Górnych 264 Ciekawy krzyż przed kościołem w Świerżach Górnych 265 Stanisławice – „choica”

264 265

Powiat kozienicki 131

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 131131 22012-06-12012-06-12 118:27:578:27:57 nych. Wybieramy szlak o d³ugości 53,5 km na szosê w Stanis³awicach – to typowa wieś rozpoczynaj¹cy siê i koñcz¹cy przy Piaskach ulicówka, wziê³a nazwê od ostatniego pol- nad janikowskim stawem przy drodze kra- skiego króla Stanis³awa Augusta Poniatow- jowej nr 48. Trasa wiedzie na powiśle przez skiego, który sprowadzi³ tu pod koniec XVIII Wólkê Tyrzyñsk¹ i Samwodzie, dalej wa³em w. osadników znad Sanu, st¹d mieszkañców wiślanym jedziemy wzd³u¿ królowej polskich określano „posaniakami”. Przeje¿d¿amy ca³¹ rzek, podziwiaj¹c wiślane krajobrazy, dociera- wieś, na wysokości leśniczówki Stanis³awice, my do Piotrkowic, dalej do Holendrów Kuź- skrêcamy w prawo. ¯egna nas niespotykana miñskich – tereny te by³y w przesz³ych wie- w Polsce kapliczka w formie pomnika, tzw. kach miejscem zasiedlanym przez osadników „choica”. Przez ponad dwa wieki by³o to drze- niemieckich i holenderskich, tzw. Olendrów. wo po¿egnalne ustawione przy drodze wy- Przez Now¹ Wieś jedziemy do Świer¿y Gór- jazdowej do Kozienic, któr¹ musia³ pokonaæ nych, gdzie zwiedziæ mo¿emy zabytkow¹, kondukt ze zmar³ym. Przy „choicy” zostawia- drewnian¹ dzwonnicê oraz cmentarz wojen- no modlitwy, pasyjki za zmar³ego. ny z I wojny światowej, stamt¹d szerokim Ponownie zapuszczamy siê w las, przeje¿- gościñcem nazywanym Królewskim Traktem d¿amy szosê Kozienice–Radom. Opuszczaj¹c zapuszczamy siê w Puszczê Kozienick¹,. Ma- powiat kozienicki jedziemy w kierunku piêk- j¹c odrobinê szczêścia, spotkamy przedstawi- nie po³o¿onej leśniczówki w rezerwacie „Kró- cieli lokalnego świata zwierz¹t – ³aniê, jelenia lewskie Źród³o”. Przepiêkny teren z polan- b¹dź lisa, które obﬁ cie wystêpuj¹ w Puszczy. k¹ leśn¹, na której mo¿na urz¹dzaæ biwaki, Przy tzw. Jesionkach na rozdro¿u szlaków z wydzielonymi stanowiskami na ogniska. skrêcamy w prawo, kieruj¹c siê na pó³noc, Warto w tym miejscu zsi¹śæ z roweru i na pie- w stronê Radomki. Po dojechaniu do szosy szo zwiedziæ ście¿ki dydaktyczne prowadz¹ce powiatowej w Woli Chodkowskiej, skrêca- drewnianymi pomostami do źróde³ oraz nad my w lewo i korzystaj¹c z asfaltowej drogi rozlewiska Zago¿d¿onki. Sama nazwa rezer- jedziemy dalej, niedaleko z prawej maj¹c Ra- watu pochodzi od źróde³ bij¹cych w tym miej- domkê, a z lewej puszczañsk¹ g³usz, w któr¹ scu, źróde³ z których mia³ piæ król W³adys³aw wje¿d¿amy szlakówk¹ na wysokości gajówki Jagie³³o podczas swoich czêstych polowañ. Mostki. Poruszaj¹c siê po pó³nocnej rubie- Co ciekawe, źród³a te nazywane s¹ równie¿ ¿y Puszczy Kozienickiej przeje¿d¿amy przez „źróde³kiem mi³ości” – polecamy wszyst- ostêpy leśne o wdziêcznych nazwach: Bo- kim, wodê mo¿na bez obaw piæ bezpośrednio browa Woda, Jesionna, Cztery Kopce, Duch. ze źród³a. Wje¿d¿amy ponownie na Królewski Trakt, Po odpoczynku i ³yku świe¿ej wody powoli przy leśniczówce Cztery Kopce usytuowany wracamy do miejsca startu. Jedziemy przez jest parking leśny, mi³ośnicy grzybobrania Kajzerówkê, Kocio³ki, w których znajduje w sezonie mog¹ w okolicy nazbieraæ pe³ne siê cmentarz wojenny z I wojny światowej, kosze szlachetnych grzybów. Uwaga – nie na- z pochowanymi ¿o³nierzami rosyjskimi i au- le¿y zapuszczaæ siê za daleko w las, poniewa¿ stro-wêgierskimi, poleg³ymi w październi- bez map i specjalistycznych urz¹dzeñ mo¿na ku 1914 r., a tak¿e pomnik upamiêtniaj¹cy ³atwo zab³¹dziæ. Przeje¿d¿amy drogê krajow¹ miejsce śmierci ppor. Micha³a Gumiñskiego, nr 48 na wysokości leśniczówki, kierujemy pseudonim „Cezar” – dowódcy oddzia³u Ar- siê na po³udnie i po przejechaniu niewiel- mii Krajowej okrêgu radomskiego. W Śmie- kiego dystansu skrêcamy w lewo, a po oko- tankach przekraczamy drogê krajow¹ nr 79, ³o 1,5 km skrêcamy w prawo. Mijamy wie¿ê po oko³o 4 km dojedziemy do stawu janikow- obserwacyjn¹ „Maciejowice” i wyje¿d¿amy skiego, który stanowi koñcowy punkt trasy.

132 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 132132 22012-06-12012-06-12 118:28:018:28:01 Imprezy

266

266 Amﬁ teatr w Kozienicach położony nad Jeziorem Kozienickim

rzez ca³y rok na terenie powiatu kozieni- w latach nastêpnych odbywa³ siê ju¿ w pe³ni Pckiego odbywa siê wiele wydarzeñ kul- lata, w lipcu w amﬁ teatrze nad kozienickim turalnych o zasiêgu lokalnym, regionalnym jeziorem. i ogólnokrajowym. Mieszkañcy mog¹ mile Podczas dwudniowego festiwalu odbywa- spêdziæ czas na imprezach masowych, bardzo j¹ siê warsztaty wokalne, m³odzi wykonawcy ciekawie przedstawiaj¹ siê równie¿ kameralne startuj¹ w konkursie interpretacji piosenki prezentacje dla koneserów. polskiej, jury, w sk³adzie którego znajduje siê m.in. Marek Klimczuk – syn kompozytora, Ogólnopolski Festiwal Piosenki Polskiej równie¿ muzyk, wybiera i nagradza uczest- im. Bogus³awa Klimczuka ników konkursu. Na zakoñczenie Festiwalu odbywa siê Koncert Galowy z udzia³em nagro- Festiwal odbywa siê od 2002 r., inicjatorem dzonych laureatów, organizatorzy przygotowu- zorganizowania festiwalu upamiêtniaj¹cego j¹ zawsze niespodziankê dla widzów w postaci znanego polskiego kompozytora muzyki roz- wystêpu znanego zespo³u lub gwiazd polskiej rywkowej pochodz¹cego z Kozienic by³o To- estrady rozrywkowej. Kilka ostatnich festiwali warzystwo Mi³ośników Ziemi Kozienickiej. odby³o siê pod kierownictwem artystycznym Pierwszy festiwal odby³ siê 18–19 październi- Romana Ko³akowskiego, koncert prowadzili ka 2002 r. w rocznicê urodzin kompozytora, znani prezenterzy Maria Szab³owska i Pawe³

Powiat kozienicki 133

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 133133 22012-06-12012-06-12 118:28:018:28:01 267 268

267 Festiwal Piosenki Polskiej im. Bogusława Klimczuka w Kozienicach 268 Wieńce dożynkowe

Sztompke – redaktorzy muzyczni Polskiego kozienickiego kultywuje siê tradycyjne obrzê- Radia. Festiwal rokrocznie przyci¹ga wieloty- dy i zwyczaje, co roku poszerzaj¹c formu³ê wy- siêczn¹ widowniê sk³adaj¹c¹ siê z mieszkañ- darzenia. Specjalnie na do¿ynki rolnicy b¹dź ców ca³ego regionu, a tak¿e innych czêści kra- gospodynie wiejskie przygotowuj¹ barwne ju zachêconych atrakcyjn¹ formu³¹ koncertu. i okaza³e wieñce do¿ynkowe, spośród któ- Organizatorami festiwalu s¹ Gmina Ko- rych wybiera siê najpiêkniejszy. Wieniec i jego zienice oraz Kozienickie Centrum Kultury twórcy reprezentuj¹ powiat kozienicki na do- Rekreacji i Sportu im. Bogus³awa Klimczu- ¿ynkach wojewódzkich. Tradycyjnie wszyscy ka w Kozienicach. Honorowy patronat nad dziel¹ siê chlebem wypieczonym ze z¿êtego wydarzeniem nale¿y do ¿ony kompozytora zbo¿a, rolnicy i producenci ¿ywności przedsta- – Krystyny Klimczuk, patronat sprawuj¹ tak¿e wiaj¹ owoce swojej pracy. Skosztowaæ mo¿na Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, świe¿ych warzyw i owoców, miodów i innych wojewoda i marsza³ek województwa mazo- potraw przyszykowanych specjalnie na tê oka- wieckiego oraz starosta powiatu kozienickiego zjê. Ca³ości towarzysz¹ prezentacje kapel i ze- i burmistrz gminy Kozienice. spo³ów wiejskich, wtóruj¹ im śpiewy i tañce, do których ¿ywio³owo w³¹czaj¹ siê widzowie. Do¿ynki Powiatowe W luźnej i przyjaznej atmosferze mieszkañ- cy oddaj¹ ho³d codziennym trudom i znojom Tradycja świêtowania zakoñczenia zbio- pracy na roli. Plon niesiemy plon, w gospoda- rów przetrwa³a do czasów wspó³czesnych rza dom! i nadal cieszy siê popularności¹ na terenach Organizatorem do¿ynek powiatowych wiejskich. Reaktywowanie lokalnych, powia- jest Starostwo Powiatowe w Kozienicach z wy- towych obchodów Świêta Plonów w 2002 r. bran¹ gmin¹ powiatu kozienickiego. spowodowa³o, ¿e co roku jedna z gmin powiatu kozienickiego jest gospodarzem do¿ynek, Widowiska historyczne a wyró¿niaj¹cy siê rolnicy z danej gminy pia- stuj¹ honorowe funkcje starosty i starościny Od 2006 r. na terenie naszego powiatu przy- do¿ynek. Zachowanie tego szczególnego dla gotowywane s¹ rekonstrukcje historyczne wy- S³owian świêta jest równie¿ dobrym momen- darzeñ z czasów II wojny światowej. Podczas tem do integracji spo³eczności wiejskiej i przy- widowiska przedstawiane s¹ epizody wojenne by³ych gości. rozgrywaj¹ce siê na terenie powiatu kozieni- Podczas do¿ynek, organizowanych na prze- ckiego. Barwne i dynamiczne pokazy ukazuj¹ ³omie sierpnia i września, na terenie powiatu sceny z ¿ycia lokalnej ludności oraz bohater-

134 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 134134 22012-06-12012-06-12 118:28:018:28:01 269

269 Rekonstrukcja historyczna bitwy o Głowaczów

stwo, zaciek³ośæ i poświêcenie ¿o³nierzy Woj- mościu Maciejowickim z 9 września 1939 r., ska Polskiego walcz¹cych o Ojczyznê. Tego walk o G³owaczów, inscenizacjê zrzutu cicho- typu imprezy s¹ ¿yw¹ lekcj¹ historii, przybli- ciemnych w Paprotni w nocy z 8 na 9 kwiet- ¿aj¹ nieznane szerszemu odbiorcy wydarzenia 1944 r. nia. W scenach batalistycznych bior¹ udzia³ rekonstruktorzy z ca³ej Polski, sprzêt ciê¿ki – Plener malarsko-rzeźbiarski „Inspiracje repliki b¹dź zachowane w oryginalnym stanie Garbatka-Letnisko” pojazdy opancerzone, ciê¿arówki, czo³gi, mo- tocykle, samoloty – a na wyznaczonym terenie Dwutygodniowe spotkanie twórców i arty- odbywaj¹ siê detonacje ³adunków pirotech- stów w piêknych zak¹tkach Garbatki i Puszczy nicznych. Szczególnie efektownie wygl¹daj¹ Kozienickiej odbywa siê od 2008 r. W lipcu, szar¿e oddzia³ów kawalerii. Jednym s³owem na zaproszenie Starostwa Powiatowego w Ko- ca³a machina wojenna. zienicach i Zespo³u Szkó³ Ponadgimnazjal- Organizatorami widowisk historycznych nych w Garbatce-Letnisku odwiedzaj¹ nasz jest Kozienickie Stowarzyszenie Rekonstruk- powiat i tworz¹ artyści z Polski oraz zagranicy. cji Historycznych we wspó³pracy z lokalny- Efekty prac przy sztalugach i z d³utem mo¿na mi samorz¹dami i instytucjami kultury oraz podziwiaæ na wystawach poplenerowych or- stowarzyszeniami. Do tej pory uda³o im siê ganizowanych w Garbatce i w Kozienicach, przeprowadziæ m.in. inscenizacjê potyczki a czêśæ prac jest wyeksponowana w siedzibie oddzia³u mjr. Henryka Dobrzañskiego „Hu- Starostwa Powiatowego w Kozienicach. Pod- bala” z Niemcami 1 października 1939 r. czas pleneru odbywaj¹ siê równie¿ warsztaty w Chodkowie, rekonstrukcjê walk na Przed- dla m³odzie¿y, która chce poznaæ podstawowe

Powiat kozienicki 135

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 135135 22012-06-12012-06-12 118:28:048:28:04 270

270 Prace poplenerowe

zasady oraz tajniki ekspresji twórczej, w ze- Prê¿nie dzia³aj¹ca Biblioteka Publiczna Gminy sz³ym roku odby³y siê warsztaty pisania ikon. Kozienice organizuje cykle wystaw twórców lo- W powiecie kozienickim odbywaj¹ siê rów- kalnych i z terenów s¹siednich, spotkania z pi- nie¿ imprezy promuj¹ce lokalne walory, trady- sarzami, prelekcje i sympozja historyczne. cje i zwyczaje. Wymieniæ trzeba Dni Garbatki, Mi³ośnicy sportowych emocji podziwiaæ które maj¹ ponad 25-letni¹ tradycjê, Dni G³o- mog¹ rywalizacjê w wielu dyscyplinach spor- waczowa po³¹czone z ﬁ na³em turnieju w pi³kê towych, pocz¹wszy od turniejów szachowych, no¿n¹ o puchar wójta, Dni Sieciechowa, Fe- przez Miêdzynarodowy Wyścig Kolarski Do- styn Rodzinny w Magnuszewie, Dni Puszczy oko³a Mazowsza Mazovia Tour, Grand Prix Kozienickiej w Kozienicach, Kozienickie Dni Polski w p³ywaniu, Miêdzynarodowy Konkurs Ogórka, Dni Gniewoszowa, Dzieñ Energetyka Skoku o Tyczce, Regionalne Zawody Konne i Po¿egnanie Lata. W ci¹gu roku mieszkañcy w Skokach przez Przeszkody i wystawy koni, upamiêtniaj¹ wa¿ne tradycje oraz wydarzenia a¿ po dru¿ynowe rozgrywki w siatkówkê i pi³- pañstwowe i lokalne, gromadz¹c siê przy pa- kê no¿n¹. mi¹tkowych tablicach i pomnikach. Ciekawym Informacje na temat planów i aktualnych wydarzeniem s¹ koncerty z cyklu Mazowsze wydarzeñ kulturalnych na terenie powiatu ko- w Koronie, staropolskie wieczory w zabytkach zienickiego mo¿na znaleźæ na stronie interne- architektury mazowieckiej. Dot¹d koncerty od- towej Starostwa Powiatowego w Kozienicach: bywa³y siê w Kozienicach oraz Wysokim Kole. www.kozienicepowiat.pl.

136 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 136136 22012-06-12012-06-12 118:28:108:28:10 Gospodarstwa agroturystyczne

Ma³gorzata Bernacik Stanis³awa Kowalczyk Brzóza, ul. Warecka 58 Sieciechów, ul. Wiślana 1 26-903 G³owaczów 26-922 Sieciechów tel. 48 623 03 49, 608 844 942 tel. 48 621 60 01, 604 686 065

Ma³gorzata Jankowska Edmund Latos Brzóza, ul. Warecka 44 Sieciechów, ul. 11 Listopada 46 26-903 G³owaczów 26-922 Sieciechów tel. 48 623 03 54 tel. 48 621 60 02

Krystyna Jaroszek Danuta i Waldemar Szymczykowie Brzóza, ul. Warecka 68 Sieciechów, ul. Kozienicka 21 26-903 G³owaczów 26-922 Sieciechów tel. 48 623 02 53 tel. 48 360 79 71

Gabriela i Jaros³aw Piwoñscy Henryka Gniwek K³oda, ul. Leśna 8 S³owiki Stare 25 26-910 Magnuszew 26-922 Sieciechów tel. 48 623 73 21, 609 763 075 tel. 48 624 73 60 e-mail: www.agroturystyka.gaa.pl Jaros³aw P³atos Kozienice, ul. Bohaterów Getta 10 Jan Rêbiś 26-900 Kozienice Stanis³awów 69 tel. 48 614 27 01 26-903 G³owaczów tel.48 623 02 91 Jadwiga Kacperek Opatkowice 35 26-900 Kozienice tel. 48 614 68 31 Franciszek Chmielewski e-mail: [email protected] Ursynów 45 26-903 G³owaczów Alicja Trociñska tel. 48 623 00 55 Ruda 11 26-900 Kozienice Ryszard Kieszonkowski tel. 48 614 96 16 Ursynów 62 26-903 G³owaczów tel. 48 623 00 68, 602 424 426

Powiat kozienicki 137

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 137137 22012-06-12012-06-12 118:28:138:28:13 Kącik kulinarny

271

271 Regionalna nalewka i kiełbasa jałowcowa

ako ¿e powiat nasz od wieków zwi¹zany p³ótno i po³¹czyæ z nalewk¹. Po miesi¹cu prze- Jjest z Puszcz¹ Kozienick¹, to bogactwo jej leś- fi ltrowaæ i przelaæ do butelek. nego runa sta³o siê inspiracj¹ do powstania licznych nalewek, w których specjalizuje siê pan Nalewka zdrowotna „na oczy” – Jagodzianka Andrzej Nowocieñ z Garbatki-Letnisko. Po- ni¿ej zamieszczamy dwa przepisy, jednak aby Przepis: 1 kg czarnych jagód, 1 l spirytu- spróbowaæ fi nalnego produktu, trzeba poświê- su, 0,75 kg cukru, 2 szklanki źródlanej wody ciæ troszkê czasu i wykazaæ siê cierpliwości¹. (z Garbatki ze źród³a Krêpiec). Wycisn¹æ sok z owoców za pomoc¹ tradycyjnych metod Nalewka Kozienicka – Leśna lub sokowirówki. Cukier podgrzewaæ z wod¹ a¿ siê ca³kowicie rozpuści, sok jagodowy wy- Przepis: 1 kg owoców (czarne jagody, je- mieszaæ z syropem, dodaæ spirytus i odstawiæ ¿yny, poziomki, ¿urawina), 1 l spirytusu, na 2 miesi¹ce, nastêpnie przefi ltrowaæ i rozlaæ 0,5 l czystej wódki, 0,6 kg cukru. Owoce zalaæ do butelek. Odstawiæ jeszcze na 2 miesi¹ce. w szczelnym s³oju wódk¹ i spirytusem. Pozo- stawiæ na 2 miesi¹ce. Po up³ywie tego czasu Chleb staropolski zlaæ nalewkê, a pozosta³e owoce zasypaæ cu- krem i odstawiæ w ciep³e i s³oneczne miejsce W piekarni Krystyny i Roberta Kowalczyków na miesi¹c. Powsta³y syrop ods¹czyæ przez w Grabowie nad Pilic¹ wypiekany jest m.in.

138 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 138138 22012-06-12012-06-12 118:28:148:28:14 272 273 274

272 Krystyna Kowalczyk z synem Robertem z nagrodzonym chlebem 273 Wino z Winnicy Wieczorków 274 Winogrona z winnicy Wieczorków

chleb staropolski. To typowy chleb ¿ytni. Sk³adniki: 3 kg m¹ki pszennej typu M¹ka musi byæ przygotowana w odpowiedniej 500; 0,80 kg cukru; 2 l mleka;16 ¿ó³tek; proporcji. Po wymieszaniu sk³adników (m¹ka, 0,40 kg margaryny; 0,02 l oleju; 0,01 kg smal- woda, sól, dro¿d¿e) nale¿y dobrze wyrobiæ cia- cu; 0,02 kg soli; 0,20 kg dro¿d¿y i aromat sto. Odstawiæ je w ciep³e miejsce na godzinê, wed³ug uznania. Odrobinê cukru, dro¿d¿y, potem podzieliæ na odpowiednie kêsy, wk³a- szklankê mleka mieszamy, stawiamy w ciep³e daæ do forem i pozostawiæ w ciep³ym miejscu (30˚C) miejsce na 10 minut. Potem dodaje- na oko³o godzinê do wyrośniêcia. Piec w tem- my wszystkie (ciep³e) sk³adniki, mieszamy, peraturze 200–210˚C przez oko³o godzinê. zostawiamy do wyrośniêcia. Po 30 minutach Sk³adniki: m¹ka ¿ytnia typu 720 – 5 kg; porcjujemy do blaszek, pozostawiamy do wy- woda 3,7 l litra; sól 0,1 kg; dro¿d¿e 0,05 kg. rośniêcia i pieczemy w piekarniku w tempera- Chleb mo¿na przygotowaæ z mniejszej ilo- turze 190˚C oko³o 45 minut. ści sk³adników, zachowuj¹c odpowiednie pro- Ciasto mo¿na przygotowaæ z mniejszej ilo- porcje. ści sk³adników, zachowuj¹c odpowiednie pro- Chleb staropolski w 2007 r. otrzyma³ I na- porcje. grodê w konkursie o Laur Marsza³ka Woje- wództwa Mazowieckiego za najlepszy produkt Przepisy na potrawy, które mog¹ urozmai- ¿ywnościowy ciæ nasz jad³ospis, s¹ w rodzinie pani Haliny D³ugosz przekazywane od pokoleñ. To trady- Ciasto dro¿d¿owe cyjne dania z terenów powiatu kozienickiego, co potwierdzi³y tak¿e informacje pochodz¹ce W piekarni pañstwa Kowalczyków pieczone z ró¿nych źróde³. jest te¿ ciasto dro¿d¿owe. Jak opowiada pani Krystyna, przygotowanie tego ciasta to ca³y Kapusta z kartoﬂ i ściśle przestrzegany rytua³: m¹ka ma byæ wy- grzana w temperaturze 40˚C przez 24 godzi- Sk³adniki: 5 kg ziemniaków; 0,5 kg grochu ny. Równie¿ wszystkie sk³adniki musz¹ mieæ okr¹g³ego; 0,5 kg s³oniny; 0,15 kg cebuli; bo- temperaturê oko³o 20˚ C, t³uszcze ciek³e, jaja czek, kie³basa; pieprz, sól do smaku, kwasek (¿ó³tka) ubite na masê. cytrynowy

Powiat kozienicki 139

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 139139 22012-06-12012-06-12 118:28:198:28:19 na elektrycznej patelni teﬂ onowej. Na koniec rozpuściæ sos borowikowy i zalaæ go³¹bki. Za- czekaæ do zagotowania i odstawiæ. Podawaæ z surówkami.

W k¹ciku kulinarnym, przedstawiamy tak¿e produkt stanowi¹cy doskona³e uzupe³nienie dañ i potraw, a tak¿e mile widziany na naszych sto³ach. Jest to wino wytwarzane w winnicy Aleksandry i Paw³a Wieczorków. Winnica Wieczorków zosta³a za³o¿ona w 2005 r. we wsi Borek, w niedalekiej odleg³o- ści od klasztoru w Opactwie. Obecnie zajmuje 275 Kapusta z kartofl i i gołąbki z tartych ziemniaków powierzchniê 0,3 ha, ale s¹ plany powiêksze- nia jej do 1 ha, stworzenia profesjonalnej piw- nicy do produkcji wina oraz sali do degustacji. Ziemniaki obraæ, pokroiæ w ósemki, wy- W winnicy uprawiane s¹ odmiany przerobowe p³ukaæ, w³o¿yæ do wiadra, siekaæ tasakiem. do produkcji wysokiej jakości wina (Hibernal, Wyp³ukaæ w trzech wodach, dodaæ kwasku Seyval Blanc, Rondo) oraz deserowe o du¿ych cytrynowego. Odstawiæ w garnku do zakwa- i smacznych jagodach. szenia na 12 godzin. Ugotowaæ groch, usma- Winogrona zbierane s¹, gdy osi¹gn¹ od- ¿yæ na t³uszczu, zrumieniæ pokrojon¹ uprzed- powiedni stopieñ dojrza³ości, bardzo wa¿- nio cebulê. Ugotowane ziemniaki oraz groch, ny jest poziom cukru i kwasów w jagodach. t³uszcz, cebulê wszystko razem po³¹czyæ w du- Po zebraniu owoce trafi aj¹ do m³ynka, w któ- ¿ym naczyniu, osoliæ do smaku i dodaæ pie- rym zostaj¹ lekko zmia¿d¿one i oddzielone przu. Podawaæ potrawê z surówkami. od szypu³ek. Nastêpnie tzw. miazga trafi a do prasy, zostaje wyciśniêty moszcz. Moszcz Go³¹bki z tartych ziemniaków zostaje odstawiony na 24 godz. w ch³odne miejsce do sklarowania. W tym czasie po- Sk³adniki: 2 kg ziemniaków; 0,25 kg boczku bierane s¹ próbki w celu zbadania poziomu wêdzonego; kilka suszonych grzybów; 2–3 ce- cukru i kwasów. W³aściciele staraj¹ siê robiæ bule; pieprz; sól;1 sos borowikowy lub zupa wina jak najbardziej naturalne, bez ingerencji grzybowa; liście kapusty bia³ej lub czerwonej w naturê. Po sedymentacji dodawane s¹ dro¿- Ziemniaki zetrzeæ na tarce, boczek pokroiæ d¿e i rozpoczyna siê proces fermentacji, który i usma¿yæ, dodaæ do tego pokrojone namo- trwa oko³o miesi¹ca. Po tym okresie nastê- czone grzyby. Udusiæ cebulê, wrzuciæ do to- puje proces stabilizacji i dojrzewania wina, pi¹cego siê t³uszczu w rondlu. Dodaæ do tego który trwa w zale¿ności od wina od 3 do starte ziemniaki i chwilê odparowywaæ. Masa 12 miesiêcy. po chwili zgêstnieje, dodaæ wtedy sól i pieprz Wina z Winnicy Wieczorków zosta³y doce- do smaku. nione na Konwentach Polskich Winiarzy oraz Zawijaæ w uprzednio przygotowane liście otrzyma³y Laur Marsza³ka Województwa Ma- bia³ej lub czerwonej kapusty, u³o¿yæ w rondlu zowieckiego 2008 r. za najlepszy produkt ¿yw- i podlaæ wod¹. Piec w prodi¿u, piekarniku lub nościowy w kategorii napoje.

140 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 140140 22012-06-12012-06-12 118:28:248:28:24 Szanowni Pañstwo!

Z radości¹ przekazujê przewodnik subiektywny Tra- dycja Mazowsza powiat kozienicki. Jest to wydawnictwo inne od wszystkich powsta³ych dotychczas, prezentuje ono punkt widzenia autorów na historiê, warunki przyrodnicze, bogactwo kulturowe. Wydanie przewodnika zbieg³o siê z obchodami 200. lat powiatu kozienickiego, który powsta³ na mocy de- kretu Fryderyka Augusta z 17 kwietnia 1810 roku. Zosta³y wówczas utworzone cztery departamenty: krakowski, lubelski, siedlecki i radomski, a w nim powiaty: opatowski, solecki, sandomierski, radomski, staszowski, szyd³owiecki, kielecki, koniecki, opoczyñski oraz kozienicki. Na przestrzeni dwóch ostatnich wieków granice powiatu kozienickiego zmienia³y siê w wyniku przeprowadzanych reform admini- stracyjnych. Obecnie powiat kozienicki jest czêści¹ województwa mazowieckiego, a bliska odleg³ośæ od Warszawy jest jednym z czynników dynamicznego rozwoju. W ostatnich latach wykonano wiele in- westycji w dziedzinie oświaty, kultury, s³u¿by zdrowia oraz infra- struktury. Powiat kozienicki jest powiatem rolniczo-przemys³owym. W rol- nictwie dominuje hodowla trzody chlewnej, uprawy zbó¿, owoców

Starostwo Powiatowe w Kozienicach

Powiat kozienicki 141

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 141141 22012-06-12012-06-12 118:28:308:28:30 Kryta pływalnia w Kozienicach

Stadnina koni w Kozienicach

i warzyw. Dobrze dzia³aj¹ i rozwijaj¹ siê fi rmy zajmuj¹ce siê przetwórstwem. Najwiêkszym zak³adem przemys³owym jest Elektrownia „Kozienice” w Świer¿ach Górnych. Innymi, licz¹cymi siê fi rmami w kraju i za granic¹ s¹, m.in. Esselte – producent artyku³ów biu- rowych, Spó³dzielnia Inwalidów – producent folii i opakowañ z folii, palet drewnianych i bogatego asortymentu choinek sztucznych. Po lekturze przewodnika zapraszam do od- wiedzenia naszego powiatu, bogatego w nie- Stadion w Kozienicach zwyk³e walory przyrodnicze i kulturowe. Bê- dzie to okazja do konfrontacji opisów z rzeczywistości¹, do przebywania na terenach bogatych w unikalne okazy fauny i fl ory, niepowtarzaln¹ i ciekaw¹ architekturê. Liczne szlaki turystyczne rowerowe i piesze u³atwiaj¹ poznawanie okolic, a mi³ośnicy sportów wodnych mog¹ wybraæ siê na sp³yw po Radomce i Pilicy. Zainteresowani jazd¹ konn¹ maj¹ mo¿- liwości skorzystania z oferty Stadniny Koni. W Kozienicach mo¿na atrakcyjnie spêdziæ czas i wypocz¹æ na obiektach sportowych i rekrea- cyjnych. Kryta p³ywalnia Delfi n posiada basen sportowy o wymiarach 25 x 16 metrów, 2 baseny do nauki p³ywania i basen rekreacyjny, jacuzzi. Na terenie p³ywalni dzia³a fi tness club i Cen- trum Odnowy Biologicznej oraz znajduj¹ siê boiska do siatkówki pla¿owej i sztuczne lodowisko. Stadion sportowy spe³nia wymagania UEFA i IAAF dla pi³ki no¿nej i lekkoatletyki. Pe³n¹ ofertê turystyczn¹ i sportow¹ oraz miejsca noclegowe w pensjonacie i domkach campin- gowych oraz na polu namiotowym oferuje po³o¿ony nad jeziorem Ośrodek Rekreacji w Kozieni- cach. Oferty dla turystów znajduj¹ siê tak¿e w pozosta³ych gminach powiatu. Przez ca³y rok w powiecie odbywa siê wiele imprez sportowych i kulturalnych o zasiêgu lokalnym i ogólnopolskim, a nawet miêdzynarodowym.

Zapraszam zatem do powiatu kozienickiego.

Janusz St¹pór Starosta Powiatu Kozienickiego Kozienice, lipiec 2010.

142 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 142142 22012-06-12012-06-12 118:28:318:28:31 Drodzy Czytelnicy!

W październiku 2009 roku otrzyma³am z Mazowieckiego Centrum Kultury i Sztuki propo- zycjê wspólnego wydania przewodnika subiektywnego poświêconego powiatowi kozienickiemu z serii Tradycja Mazowsza. Bior¹c pod uwagê dotychczasow¹ wspó³pracê z MCKiS, m.in. przy organizacji koncertów z cyklu Mazowsze w Koronie oraz lekturê ró¿nych publikacji tej instytucji, Zarz¹d Powiatu wyrazi³ zgodê na wydanie ksi¹¿ki.

Zaproponowa³am, aby autorami przewodnika byli pracownicy Wydzia³u Promocji i Kultu- ry Starostwa Powiatowego w Kozienicach – Danuta Delekta i Krzysztof Zaj¹c. Zajmuj¹ siê oni pisaniem, opracowywaniem i przygotowaniem do druku tekstów do ró¿nych publikacji wyda- wanych przez Starostwo i wspó³pracuj¹ z redakcjami regionalnymi i ogólnopolskimi w zakresie przekazywania informacji z powiatu kozienickiego. Ponadto pracuj¹ nad wydawaniem biuletynu informacyjnego „Nasz Powiat”, ukazuj¹cego siê raz w miesi¹cu.

W dotychczasowej 7-letniej dzia³alności wydzia³u zosta³y wydane m.in.: folder „Powiat Kozienicki” – przedstawiaj¹cy heraldykê, rys historyczny, walory przyrodnicze i zabytki (t³u- maczony na jêzyk angielski), album „Twórcy Powiatu Kozienickiego” – zawieraj¹cy dorobek twórczy 50 artystów zwi¹zanych z ziemi¹ kozienick¹, mapa turystyczno-administracyjna powiatu kozienickiego – (w wersji sk³adanej i ściennej), album „Powiat Kozienicki” – bogaty w ilustracje zwi¹zane z histori¹, wyda- Profesor Leszek Kołakowski rzeniami kulturalnymi powiatu, prezentuj¹cy – rzeźba autorstwa Adama Gugały, powstała podczas II Międzynarodowego Pleneru Rzeźbiarsko- stowarzyszenia i ﬁ rmy (t³umaczony na jêzyk -Malarskiego angielski).

Powiat kozienicki 143

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 143143 22012-06-12012-06-12 118:28:388:28:38 KKoncertoncert z ccykluyklu MMazowszeazowsze w KKoronieoronie w kkościeleościele w WWysokimysokim KoleKole AAndrzejndrzej JJagodzińskiagodziński – kkoncertoncert w KKozienicachozienicach

Wyra¿am nadziejê, ¿e przewodnik subiektywny bêdzie kolejn¹, ciekaw¹, interesuj¹c¹ publikacj¹ promuj¹c¹ powiat kozienicki, a praca przy jego wydaniu bêdzie cennym doświad- czeniem dla wydzia³u, zaś nowa szata graﬁ czna serii spotyka siê z du¿ym zainteresowaniem czytelników. Starostwo Powiatowe w Kozienicach jest organizatorem lub wspó³organizatorem Miedzynarodowy Wyścig Dookoła Mazowsza – na stadionie w Kozienicach wielu imprez sportowych i kulturalnych. Nie- które z nich wpisa³y siê na sta³e do kalendarza powiatu kozienickiego, m.in. Miêdzynaro- dowy Wyścig Kolarski „Dooko³a Mazowsza”, Mistrzostwa Powiatu w Szachach, Tenisie Sto³owym, Koncerty z cyklu Mazowsze w Ko- ronie Staropolskie Wieczory w Zabytkach Ar- chitektury Mazowieckiej, koncerty jazzowe, przegl¹dy: piosenki biesiadnej, ¿o³nierskiej i patriotycznej oraz kolêd i pastora³ek. Od 3 lat organizowane s¹ miêdzynarodowe plenery malarstwa i rzeźby, a od 8 lat do¿ynki powiatowe. Wiele ró¿nych, ciekawych imprez odbywa siê tak¿e w ka¿dej gminie naszego powiatu. Relacje z tych wydarzeñ mo¿na obejrzeæ w programie telewizyjnym „Nasz Powiat”, który jest realizowany w Wydziale Promocji i Kultu- ry. Aktualne i archiwalne programy telewizyjne oraz numery biuletynu dostêpne s¹ na stronie internetowej www.kozienicepowiat.pl

Lucyna Domañska-Stankiewicz Naczelnik Wydzia³u Promocji i Kultury

Kozienice, lipiec 2010

Powiatowy Plener malarsko-rzeźbiarski w Garbatce-Letnisku

144 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 144144 22012-06-12012-06-12 118:28:388:28:38 Welcome to Kozienice County

The land and the inhabitants of Kozienice Old was born, a fact that is commemorated by County have always been in close bonds with the oldest secular monument in Poland. the local natural environment, which owes its Apart from Kozienice, which was a royal town specifi city to Kozienice Forest and the “Queen through centuries, many towns and villages in of Polish rivers”, the Vistula River. Such the county have a very old and interesting history. geographical location, in the buffer zone of the The best examples are Sieciechów, Magnuszew, forest and at the fork of two rivers, the Vistula Oleksów, G³owaczów, Brzoza and Ryczywó³, and the Pilica, is the reason why so many where one can fi nd impressive remains of signifi cant events in the history of Poland have religious architecture, historic buildings and taken place in the vicinity, why this site was urban systems, interesting necropoles, as well visited and appreciated by the Polish kings, as discover the legends and descriptions of the and fi nally, why it hides so many special, glory years. The stories about famous nobility intangible elements of cultural heritage. clans owning properties in Kozienice County This publication presents a specifi c history constitute a source of interesting information. of cities, towns and villages, of individuals, but Throughout centuries, the estates were owned also of entire communities whose activities and administered by eminent noble families, have gone down in memories and in the among others, the Star¿a-Toporczyk, the pages of history. Additionally, this guide will Le¿eñski, the Magnuszewski, the Gniewosz, provide the reader with subjective description the Potocki, the Lubomirski, the Zamoyski, of signifi cant events that changed the existing the O¿arowski, the Komornicki. order of things, such as the numerous wars, In the history and traditions of Kozienice skirmishes and battles. County, migrants would continually contribute Kozienice Forest was situated on the border their share to the development and culture of of two regions: Little Poland and Mazovia, the region along with the native population. which until 1526 was a dependent, but separate The lands located near the bank of the Vistula state and was not a part of the united Kingdom were inhabited by the settlers from Western of Poland. A route leading to the two capital Europe, Protestants mainly of German and cities, Cracow and Vilnius, ran through the Dutch origin, whereas urban areas attracted forest and was often frequented by the kings mainly Jewish settlers. Until World War II and of the Jagiellon dynasty. Additional advantages the extermination of the Jewish community, of the neighbourhood, such as deposits of Jewish infl uence was substantial in the towns natural resources and many game species, of G³owaczów, Gniewoszów, Ryczywó³, where were the reason why King Wladyslaw II Jagie³³o the Sejm of Polish Jews convened, as well developed a strong affection for this place as in Kozienice, which constituted one of ever since he came to the throne and visited the main seats of Polish Hasidim. It was in Kozienice more than nine times during the Kozienice that preacher Magid of Kozienice, period of his rule. Jagie³³o also ordered to build famous tzadik and one of the main leaders of a bridge of boats in Kozienice, which was later Hasidism, worked and died. The World War II used by the royal army troops going to the war destroyed the centuries-old Jewish culture in with the Teutonic Order. The troops would this region. In addition, in September 1939 raft down the Vistula river to Czerwiñsk and and at the turn of 1944 and 1945, the fi ghts in then would cross the bridge in Kozienice. The the warfare zone at the warecko-magnuszewski very existence of the bridge largely contributed bridgehead left the region utterly devastated. to the Polish victory in the battle of Grunwald. Due to the geographical location of the It is in Kozienice that King Sigismund I the county, the invading armies were sweeping

Powiat kozienicki 145

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 145145 22012-06-12012-06-12 118:28:448:28:44 through the whole region, wreaking havoc county’s advantage are considerable capacities on their way. During the Swedish Deluge, for intensifying the agricultural production, the Great Northern War, the partitions, the especially organic production, which is uprisings, the World War I and II, the lands developed in parallel with rural tourism and between the Vistula and the Pilica were ecotourism, especially in the protected areas. plundered, destroyed, ruined, and exploited The largest enterprise operating in the county economically. Unimaginable sufferings is “Kozienice S.A.” Power Plant in Świer¿e affected the entire communities and even led G³ówne, one of the largest and most modern to their extinction. Therefore, one of the goals coal-fi red power plants in Poland. An important of this publication is to highlight the fading place on the economic map of the county tradition and the culture of past times. belongs to Esselte, one of the world’s largest In a separate section, contemporary folk producers of offi ce supplies, plants producing artists, regional cuisine, local folklore, events construction materials, and Cooperative and festivals aimed at promoting local heritage of Invalids, which manufactures artifi cial are described. It also features hiking trails that Christmas trees, plastic packaging materials take you to the most picturesque places in the (HDPE, LDPE), work and protective clothing, county. Each trail displays the beauty of nature, wood products (pallets) and injection products. leads you to characteristic places where you The County Administrator’s Offi ce takes part can hear the echoes of the past, the singing of in an economic, commercial and industrial Benedictines from Sieciechowice, the clash of cooperation together with the city and region arms, the tramping of horses’ hooves, the roar of Mizhgirya in the Zakarpattia Oblast in of cannons. Ukraine, the Prahova Province in Romania, and At present, Kozienice County is an the municipality of Szaterniki in the Republic agro-industrial region. The area used for of Lithuania. The three administrative regions agriculture accounts for more than 50% of also cooperate in other domains, such culture, the county’s total surface. Natural conditions education, sport and tourism. largely determine the character of agricultural The rich and interesting history, culture and production. The dominant trends are currently traditions and the unique aspects of Kozienice the production of cereals, soft fruit and and Stromiecka Forests have resulted in the vegetables, pig farming and food processing. large popularity of Kozienice County among Small and medium-sized enterprises operating tourists. The neighborhood of Warsaw, in the private sector also prosper well in the favourable location and infrastructure, provide county. Agriculture occupies a high position good investment conditions and pave the way in the regional economy. What constitutes the for the development of entrepreneurship.

146 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 146146 22012-06-12012-06-12 118:28:448:28:44 Illustrations

Titles

1. Administrative division of Kozienice County 30. Stromiecka Forest near Chodków 2. The bridge on the Pilica marks the northern 31. Ferns border of Kozienice County 32. Forest parking lot near Grabów nad Pilic¹ 3. The Vistula near the village of Kêpeczki 33. Another beautiful butterfl y 4. Willow alley in Wola Klasztorna 34. The remains of the oxbow lake of the Ra- 5. Picturesque meadows in Brzustów domka 6. S³awczyn: one of the few remaining thatched 35. The proximity of the Radomka favours cottages lush vegetation 7. B¹kowiec: grazing horses 36. Railway bridge on the Vistula in Zajezi- 8. Brzustów: goats erze 9. The Vistula in the neighbourhood of 37. Ferry crossing in Świer¿e Górne Kêpeczki 38. The Vistula near Świer¿e Górne 10. Meandering waters of the Pilica 39. The surroundings of Staszów 11. Nature reserve “Krêpiec” – Brzeźniczka 40. Oxbow lake of the Vistula in Mniszew 12. Nature reserve “Zago¿d¿on “ 41. Levees in Kepa Skórecka 13. The Radomka near the nature reserve 42. One of the channels characteristic for the “Dêby biesiadne” (“Convivial Oaks”) Vistula riverside 14. Nature reserve “Krêpiec” 43. Landscape of the Vistula riverside 15. Stork near Staszów 44. Roadside cross dated 1872 in Holendry 16. Grzybów Stary : the oxbow lake of the Vis- Kozienickie tula 45. Molendy 17. The map of the Kozienice Forest by Metz- 46. Oleksów burg (7th – 8th century AD) 47. Bones, jaws and teeth of animals: a part 18. Kozienice Forest around the nature reserve of the exposition in Historic and Regional “Zago¿d¿on” Centre in Sieciechów 19. Kozienice Forest : oaks in Molendy 48. Iron ore made in a bloomery : a part of the 20. Well-marked hiking trails and bike paths exposition in Historic and Regional Centre pass through Kozienice Forest in Sieciechów 21. Throughout the Kozienice Forest you can 49. Cherubin Gniewosz in the Battle of Suceava easily fi nd wild strawberries and blueber- in 1497 : painting by Juliusz Kossak ries 50. A replica of the bridge of boats reconstruct- 22. Encounter with a butterfl y is a pleasant died on the occasion of the 600th anniver- version during a hike in the woodland sary of the Battle of Grunwald – Kozienice 23. Ducks in the nature reserve “Krêpiec” 51. Palatyn Sieciech – fresco, monastery of the 24. Kozienice Forest “Kocio³ki” Abbey 25. Beehive 52. Boleslaw I the Brave – fresco, monastery of 26. Beekeeper: illustration from “Encyklopedia the Abbey staropolska” by Zygmunt Gloger 53. Real-size fi gures depicting King Wladyslaw 27. Beekeeper emblems (from “Encyklopedia II Jagiello and Kozienice craftsmen com- staropolska” by Zygmunt Gloger) memorating the construction of the bridge 28. Beehive of boats 29. Bear-shaped beehive from the bee yard of 54. Bust of Stefan Czarnecki in front of the Witold Adamski building of 1st High School in Kozienice

Powiat kozienicki 147

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 147147 22012-06-12012-06-12 118:28:448:28:44 55. Column from Wyborów, a trace of one of 84. Coat of arms of Garbatka-Letnisko Com- the battles fought before the Battle of War- mune ka 85. One of the historic coats of arms of Kozien- 56. Commemorative plaque from the Holy ice Trinity Church in Grabów nad Pilic¹ 86. Ginkgo in the preserved palace park in 57. Jerzy Rakoczy Brzóza 58. Tadeusz Kościuszko and Prince Józef Poni- 87. Preserved wing of the palace in Kozienice atowski: patriotic telegram 88. The Vistula near the village of Kêpeczki 59. Scythemen: patriotic telegram 89. Modern folk costumes 60. Wojciech Bartosz Glowacki, patron of the 90. Woman’s costume from the region of High School Complex in Brzóza Kozienice from the collections of the Re- 61. Bust of Stanislaw II August Poniatowski at gional Museum in Kozienice the entrance to the Regional Museum 91. Male parade costume: collections of the 62. Rifl e made in Kozienice fi rearm factory. Regional Museum in Kozienice Only one such item has been preserved and 92. Casual wear: collections of the Regional is now kept in the Museum of the Polish Museum in Kozienice Army in Warsaw 93. Colonel Wladyslaw Kononowicz 63. Marian Langiewicz 94. Wetlands surrounding Kêpa Rozniszews- 64. Monument of January Uprising insurgents ka in Lipa 95. At the site of the camp a memorial and an 65. Commemorative plaque in the church in information plaque were placed Brzoza 96. Chapel dated 1847 in Boguszówka 66. Grave of January Uprising insurgents in 97. Manor house in Boguszówka the cemetery in G³owaczów 98. Sacred Heart of Jesus and St. Leonard 67. Grave of a January Uprising insurgent at Church in Brzeźnica the cemetery in Oleksów 99. Former communal building 68. Monument of January Uprising insurgents 100. Beautiful cemetery gate from the begin- in Anielin Kêpa ning of the 20th century 69. Cross commemorating the battle of Ani- 101. Figure of Our Lady dated 1907 elin, neighbourhood of Brzustów 102. Missionary cross in the form of an orna- 70. Painting by Jerzy Kossak “Battle of Laski” mental monument 71. Kozienice after World War I 103. Lime alley, natural monument 72. World War I cemetery in B¹kowiec 104. Church in Brzóza 73. Tomb of the victims of cholera in Nowiny 105. John Nepomucene Chapel 74. Monument commemorating the murdered 106. John Nepomucene Chapel , photo taken in Cecylówka G³owaczowska in the 1960s 75. Plaque in Stromieniecka Forest plaque 107. Father Rector Krzysztof Katana in the in memory of inhabitants of Grabów nad church basement Pilic¹ murdered in 1943 in Czerwonka, 108. Already non-existing palace of the 76. Commemorative stone in Brzustów O¿arowski family 77. Tomb at the cemetery in Grabów nad 109. Chapel at the cemetery in Brzóza Pilic¹ 110. Court pond 78. Icons by Father Stanis³aw Dr¹g 111. Interior of the church in Brzóza 79. Father Stanislaw Dr¹g at his workshop 112. Bas-relief carved in 1935 by Andrzej 80. One of the icons by Father Dr¹g in the Re- Goetcken gional Museum in Kozienice 113. Boulder commemorating major Henryk 81. Gregory Gordat, cane maker Dobrzanski “Hubal”’s fi rst skirmish with 82. Barbara Wladyslawa Drachal the Germans 83. Coat of arms of Magnuszew Commune 114. House in Chodkowo

148 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 148148 22012-06-12012-06-12 118:28:448:28:44 115. Villa Marysia, 30s of the 20th century 143. Bear hunting : a sculpture in front of the 116. Historic building at the Garbatka-Letni- palace in Kozienice sko station 144. Boar hunting: a sculpture in front of the 117. Historic station building Garbatka-Letni- palace in Kozienice sko 145. Historic statue in Warszawska Street 118. Holiday bungalow with a distinctive mo- 146. Plaque commemorating the victims of tive of the sun: present look World War II 119. Resort “Polanka” 147. Palace in Kozienice on ﬁ re, September 120. Stone commemorating Pilsudski Cadre 1939 passing the boundaries of the Russian 148. Palace in Kozienice partition 149. Column commemorating the birth of 121. Garbatka-Letnisko is a true sanctuary of King Sigismund I the Old peace 150. Old Jewish building with the characteris- 122. Józef Pi³sudski memorial tic window 123. The cross was the only remain of the ar- 151. Saint Cross Church chitecture of G³owaczów after World War 152. Interior of Saint Cross Church II 153. Rebuilt market stalls 124. Photo taken in 1935 after Pilsudski ‘s 154. Ohel at the Jewish cemetery in Kozienice Mound was constructed 155. Legionnaires’ Tomb 125. Graves of Prusy Army who fought in the 156. Preserved fragment of cobbled pavement battle of G³owaczów on 10th September on one of the streets in Kozienice 1939. 157. Preserved fragment of cobbled pavement 126. Józef Pi³sudski ‘s Mound on one of the streets in Kozienice 127. Tomb of Popiel family from the noble 158. Complex of buildings of the Franciscan clan of Sulima Sisters 128. Boulder commemorating the inhabitants 159. Old mill at Zago¿d¿onki Reservoir of the commune murdered between 1939 160. Stud farm in Kozienice and 1945 161. Initially, a wooden cross commemorated 129. In Nowy Rogów a clump of trees hides the death of insurgents a beautiful statue of John Nepomucene 162. January Uprising Monument 130. Stone commemorating the location of the 163. Interior of St. John the Baptist Church city 164. St. John the Baptist Church 131. Historic houses in the market 165. Statue of John Nepomucene indicates the 132. House dated 1935. closeness of the Vistula 133. Market in Gniewoszów 166. Monument commemorating the struggle 134. Kzysztof Gniewosz dying in defense of for warecko-magnuszewski bridgehead the squadron in the battle of Chocim, 167. Manor from 1864, where the assessor tri- painting by Juliusz Kossak als were held 135. Gniewoszów Windmill dated 1920, Mu- 168. Soldier graves at the cemetery in Mag- seum of Radom Country nuszew 136. Plaque commemorating World War II vic- 169. Building of an ancient inn with a tavern tims 170. Beauty of mallows and wooden buildings 137. Cemetery of World War I victims 171. Roadside shrine 138. Former headquarters of Austrian Border 172. St. Roch Church Guard, current Commune Ofﬁ ce 173. Vistula oxbow lake 139. Holy Trinity Church 174. Stork 140. Maria Jakubina Komornicka 175. Open-air museum of the 1st Polish Army 141. Family grave of the Komornicki family 176. Tank T-34 142. Statue of Maria Jakubina Komornicka 177. St. Joseph Church

Powiat kozienicki 149

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 149149 22012-06-12012-06-12 118:28:458:28:45 178. Ponds in Molendy are an ideal place for a 208. View from the lookout tower (easterly di- rest rection) 179. Regularly stocked ponds attract anglers 209. Mausoleum in Studzianki Pancerne 180. Cross commemorating the death of in- 210. Assumption of Virgin Mary Queen of surgents who fought in Polish Home Peace Church Army and Peasants’ Batallions 211. Old church in Świer¿e Górne 181. Cemetery of soldiers killed in World War I 212. Cemetery of World War I soldiers 182. St. Stanislaus the Martyr Church 213. St. James Church with a historic bell tow- 183. Inside the church er dated 1744 184. Tomb of Lt.-Col. Wladyslaw Molenda 214. Ferry crossing “Grab”, commander of Peasants’ Batal- 215. Part of the preserved park lions insurgent division 216. Palace in Trzebieñ 185. Graves of insurgents who fought in the 217. Manor buildings January Uprising 218. World War I cemetery near Trzebieñ 186. Benedictine Abbey Church bombarded 219. Column in Wyborów and destroyed by the Germans in Octo- 220. Swedish bullet embedded in the monu- ber 1914. ment 187. Benedictine Abbey Church at present 221. Virgin Mary Sanctuary in Wysokie Ko³o 188. The whole church is decorated with 222. Remains of Baroque polychromy sumptuous frescoes: the vault 223. Miraculous painting of Our Lady Queen 189. Several shrines can be noticed next to the of the Holy Rosary roads leading to the Abbey 224. Tomb of Cpt. Dipl. John Seraﬁ n 190. Fragment of exposed foundations of the “Czerchawa”, member of an elite unit of church Polish Army in exile, “Cichociemni” 191. Tombs of monks in the church basement 225. Shrine “Jagiellowa” 192. Nativity of the Blessed Virgin Mary 226. Cemetery of World War I soldiers Church 227. Monument in honour of Light Artillery 193. White Eagle Monument commemorating Regiment soldiers the January Uprising insurgents 228. Monument commemorating the visit of 194. Interior of Nativity of the Blessed Virgin Marshal Jozef Pilsudski Mary Church 229. Our Lady of Perpetual Help Church, 195. Miraculous image of the Virgin Mary in founded on soldiers’ barracks Rozniszew 230. Railway station building in 1917 196. Kościuszko Mound 231. Mill 197. Church in Ryczywó³ in an old illustra- 232. Fragments of Bem Fort tion 233. Fragments of the monument-mausole- 198. Meandering waters of the Radomka um 199. St. Catherine Church 234. Monument – mausoleum of Polish Le- 200. Tomb of soldiers who died in September gionnaires 1939. 235. Part of folk art exhibition in the Regional 201. St. Laurence Church Museum in Kozienice 202. Wooden houses in Pary¿ Street 236. Parts of the museum exhibition 203. Glacial lake “Czaple” 237. Tank T-34 204. Historic building of the presbytery 238. Part of exhibition in the museum 205. The oldest gravestones in the local cem- 239. Stefan Siek- founder and owner of the etery Centre 206. Part of the exhibition in Historic and Re- 240. Some items from the collection gional Centre 241. Historic stables of the stud farm in 207. Lookout Tower Kozienice

150 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 150150 22012-06-12012-06-12 118:28:458:28:45 242. Mares with colts 259. Old mill in Janikowo 243. Revelation by the pear tree: Nativity of 260. Levees around Staszów the Blessed Virgin Mary Church in Ro- 261. Meandering waters of the Vistula in the zniszew vicinity of Staszów 244. St. John the Baptist Church in Mag- 262. Wooden cottage in the Vistula riverside nuszew 263. Ferry crossing in Świer¿e G³ówne 245. St. Catherine Church in Ryczywó³ 264. Captivating cross near the church in 246. Californian pine and fragments of the Świer¿e G³ówne palace park in Brzóza 265. Stanis³awice: “choica” 247. The Radomka in Chodków 266. Kozienice Amphitheatre located at the 248. St. Cross Parish in Kozienice border of Kozienice Lake 249. Replica of the Giewont cross near the 267. Bogus³aw Klimczuk Polish Song Festival church in Kozienice in Kozienice 250. Park in Kozienice 268. Wreaths prepared for the Harvest Festi- 251. St. Alexander Chapel in Kozienice val 252. St. Lawrence Church in Ściechów 269. Historic reenactment of the Battle of 253. Sacred Heart of Jesus and St. Leonard G³owaczów Church in Brzeźnica 270. Open-air works 254. Benedictine monastery and church com- 271. Regional fruit liqueur and juniper sau- plex at the Abbey sage 255. St. Stanislaus the Martyr Church in Ole- 272. Krystyna Kowalczyk and her son Robert ksów with the award-winning bread 256. Altar of the Virgin Mary Sanctuary in 273. Wine from the Wieczorki vineyard Wysokie Ko³o 274. Wieczorki vineyard 257. Kayaking down the river Radomka 275. Potato cabbage and cabbage rolls with 258. In the summer, Janikowski Pond is an ex- grated potatoes cellent place for swimming and resting

Powiat kozienicki 151

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 151151 22012-06-12012-06-12 118:28:458:28:45 152 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 152152 22012-06-12012-06-12 118:28:458:28:45 Indeks geograﬁ czny

Indeks nie uwzglêdnia hase³: powiat kozienicki, Wis³a, województwo mazowieckie, Mazowsze.

Adamów 46 Cychrowska Wola 28 Anielin 19, 38, 116, 128 Czarnolas 42 Anielin Stary 25 Czersk 81 Anielin Kêpa 34, 35, 53, 71, 47, 124 Czerwonka 37, 80 Ankona 68 Czêstochowa 51, 96 Antoniówka Świer¿owska 21, 107 Augustów 14, 47 D¹browa 47 Austerlitz 58 Dêblin 7, 37, 44, 77, 103, 114, 115 Dêbniak 42 B¹kowiec 7, 9, 36, 38, 113 Dêbowola 20 Bia³obrzegi 7 Dolina Dolnej Pilicy 8 bia³obrzeski powiat 7 Dolina Pilicy i Drzewiczki 10 Bielany 13 Dolina Środkowej Wis³y 8, 11, 19, 115, 124, B³otnica 93 130 Bobrowniki 47, 48 Bobrowniki gmina 35 Emilów 47 Boguszówka 54 Bolestraszczyce 44 Galicja Zachodnia 31 Bolonia 68 Garbatka D³uga 62 Borek 43, 114, 140 Garbatka Dziewi¹tka 62 Brześæ 77 Garbatka-Letnisko 7, 38, 39, 47, 62-63, 117, Brześæ Kujawski 64 135, 138 Brzeźnica 36, 55-56, 80, 93, 124, 128 Garbatka-Letnisko gmina 8, 11, 45, 62, 88, Brzeźnica gmina 35, 56 116 , 117 Brzeźniczka rzeka 11 Garbatka Nowa 62 Brzustów 9, 36, 40, 47 Garbatka Zbyczyn 62 Brzóza 13, 30, 32, 34, 46, 47, 57-60, 65, 124, Garwolin 44 126-127, 130, 137 garwoliñski powiat 7 Brzóza gmina 33, 35 Gdañsk 23, 64 Bug rzeka 31 G³owaczów 15, 19, 34, 39, 46, 47, 64-66, 79, 80, 93, 98, 117, 130, 135, 137 Cambridge 71 G³owaczów gmina 8, 35, 45, 46, 57, 61, 80, Cecylówka 14, 58, 80 104, 117 Cecylówka Brzózka 46 G³usiec 114 Cecylówka G³owaczowska 37, 39 Gniewoszów 37, 47, 65, 67-69, 111, 117 chêciñski powiat 26 Gniewoszów gmina 8, 11, 45, 54, 90, 111, Chmielew 85 117 Chocim 68, 90 Góra Kalwaria 84 Chodków 19, 61, 80, 126, 130, 135 Góra Pu³awska 7 Chojnice 64 Góra Pu³awska gmina 35 Chromin 44 Góry Świêtokrzyskie 40 Cychry 28 Grabnowola 47

Powiat kozienicki 153

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 153153 22012-06-12012-06-12 118:28:488:28:48 Grabów nad Pilic¹ 19, 28, 35, 40, 41, 42, 47, Kowel 123 70-73, 110, 117, 138 Kozienice 7, 13, 17, 18, 24, 27, 28, 29, 30, 31, Grabów nad Pilic¹ gmina 8, 11, 37, 45, 70, 93, 33, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 47, 48, 110 , 117 50, 65, 66, 74-79, 99, 103, 106, 107, 117, Grabów nad Wis³¹ 35 118, 119, 121, 122, 123, 124, 127-128, 130, Granica 37 132, 133, 134, 135, 136, 137 Gruszczyn 86 Kozienice gmina 8, 11, 33, 35, 45, 51, 55, 74, grójecki powiat 7 106, 117, 133 Grunwald 81 Kozienicki Park Krajobrazowy (KPK) 10 Grzybów Stary 11 Koz³ów 13 Gzowice 13 Kraków 7, 13, 39, 75, 84, 113 Kraski Dolne 21 Holendry Kozienickie 23, 47 Kraski Górne 21 Holendry Kuźmiñskie 21, 47, 132 Krêpianka rzeka 88 Holendry Magnuszewskie 47 Krêpiec 88 Holendry Piotrkowskie 21, 47, 48 Krêpiec (rzeka) 11, 138 Holendry Wilczkowskie 47 Królestwo Polskie 32, 33, 35, 38, 62, 65, 77 Ksiêstwo Warszawskie 32, 64, 99 I³¿ecki powiat 36 Kuźmy 24, 48

Janików 47, 131 Laski 14, 38, 51, 56, 116, 128 Janów Podlaski 123 Le¿enice 64, 65, 99, 104 Jedlnia 13 Lipa 32, 34, 35, 47, 66, 80 Jedlnia gmina 35 Litwa 106 Jezioro Czaple 101, 103, 114 Lublin 7, 39, 63, 88, 108 Jezioro Kozienickie 133 lubelska ziemia 26 lubelskie województwo 7 Kajzerówka 132 Ka³ków 41 £acha Sieciechowska 21 Katyñ 40 £acha Świer¿owska 21 Kêpa Bielañska 47 £êkawica 19, 20 Kêpa Dêbowa 47 £ódź 50 Kêpa Niemojewska 25 £ucznica 43, 44 Kêpa Skórecka 22, 47 Kêpa Wólczyñska 47 Maciejowice (powiat garwoliñski) 31, 107 Kêpa Rêkowicka 47 Maciejowice (gmina G³owaczów) 46, 47 Kêpa Rozniszewska 53 Majdany 106 Kêpa Tarnowska 47 Magnuszew 7, 19, 28, 38, 39, 65, 73, 79, 81- Kêpeczki 10, 47 -83, 93, 97, 98, 109, 117, 118, 122, 124, Kêpice 21, 40, 47, 80 125, 136, 137 Kielce 39, 50 Magnuszew gmina 8, 33, 45, 53, 81, 84, 117 kielecki powiat 32 Ma³opolska 12, 26, 98, 106 K³oda 19, 33, 137 Mariampol 39, 66 Kocio³ki 33, 132 Mariampol gmina 35 Kock 7 Marianów 14, 46 konecki powiat 32, 35 Markowola 69 Koñskie 82 Micha³ów 47 Koronów 81 Miêdzyrzec Podlaski 108 Kotlina Warszawska 12 Mniszew 19, 22, 39, 47, 84-87, 118

154 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 154154 22012-06-12012-06-12 118:28:488:28:48 Modlin 77 pu³awski powiat 7 Molendy 25, 40, 47, 48, 88-89 Pu³awy 7, 23, 24, 113 Monte Cassino 68 Puszcza Kozienicka 8, 10, 11, 12-18, 27, 28, Moskwa 59 33, 34, 35, 38, 39, 46, 50, 51, 57, 61, 62, Mozolice 21, 120 74, 88, 98, 99, 102, 106, 118, 126, 130, 132, 135, 138 Nagórnik 47, 114, 120 Puszcza Radomska 12-13, 26, 27, 74 Na³êczów 121 Puszcza Sandomierska 14 Niewiadomka rzeczka 111 Puszcza Stromiecka 11, 19-20, 28, 37, 45, 46, Nida rzeka 26 61, 70, 98, 102, 130 Nizina Środkowomazowiecka 8, 19, 124 Nizina Środkowopolska 8 Radom 7, 33, 39, 41, 42, 50, 62, 63, 65, 75, Nowa Wieś 21, 33, 48, 132 79, 103, 132 Nowy Dwór 46 Radomka rzeka 8, 11, 12, 13, 19, 61, 64, 70, Nowiny 37 98, 99, 100, 124, 125, 126, 130, 132 radomski obwód 32 Oblasy gmina 35 radomski powiat 7, 26, 32, 35 Odrzywó³ 74 Regów 54, 111 Oleksów 25, 34, 47, 67, 90-91, 124, 129 Regów Nowy 67, 69 Oliwa 58, 64, 126 Rezerwat „Dêby Biesiadne im. Mariana Pul- Opactwo 21, 26, 47, 92-94, 124, 125, 128- kowskiego” 11, 130 129, 140 Rezerwat „Guśæ” 11 Opatkowice 13, 17, 47, 48, 137 Rezerwat „Krêpiec” 11 Opatkowice powiat pu³awski 113 Rezerwat „Olszyny” 11, 20 opatowski powiat 35 Rezerwat „Zago¿d¿on” 10 opoczyñski powiat 32, 35 Rogo¿ek 65, 130 Osiêborów 124 Rozniszew 20, 25, 53, 71, 95-97, 122, 124 Ostrów 86 Rozniszew gmina 35 Otwock 10 Równina Kozienicka 8, 19 Równina Radomska 12 Padu dolina 68 Ruda 48, 137 Paprotnia 135 Ruś Halicka 98 Pekin 79, 107 rycki powiat 7 Petersburg 85 Ryczywó³ 28, 34, 39, 51, 61, 79, 92, 98-100, Pilica rzeka 10, 13, 15, 19, 20, 26, 28, 29, 31, 124, 125-126, 130 35, 39, 46, 49, 70, 71, 73, 84, 86, 95, 102, 124 Samwodzie 21, 132 Pionki 39 San rzeka 14, 28, 132 Piotrkowice 13, 132 sandomierski powiat 26 P³ock 26, 101 sandomierska ziemia 26 Podmieście 65 sandomierskie województwo 26, 31, 32, 130, Policzna 35 Sandomierz 7, 23, 39, 42, 93, 101 Posio³ek 21 Sarnów 47 Pow¹zki 73 Sarnów gmina 35 Poznañ 121 Sewerynów 14, 46 Prowansja 92, 102 Sieciechów 13, 21, 25, 31, 39, 47, 65, 79, 101- Przejazd 46 103, 117, 119, 120, 128, 129, 137 Przewóz 47 Sieciechów gmina 7, 8, 11, 35, 45, 46, 101, Psary 48 114 , 117

Powiat kozienicki 155

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 155155 22012-06-12012-06-12 118:28:488:28:48 S³awczyn 9, 129 Warecko-magnuszewski przyczó³ek 40, 53, S³owiki 7, 47 82, 83, 87, 95, 104, 118 solecki powiat 32 Wargocin-Wróble 24 Stanis³awice 14, 18, 47, 48, 41, 52, 131, 132, Warka 7, 28, 29, 42, 70, 86, 110 Stanis³awów 14, 46, 58, 137 Warszawa 7, 13, 14, 15, 23, 24, 30, 32, 33, 39, Stara Wieś 13 44, 53, 58, 63, 69, 71, 73, 77, 85, 95, 105, staszowski powiat 32 109, 118, 122, 123 Staszów (gmina Kozienice) 11, 21, 22, 23, Wielkie Ksiêstwo Litewskie 75 131 Wieprz rzeka 22, 114 stê¿ycka ziemia 26 Wieś Maryi 111 Studzianki Pancerne 11, 19, 40, 104-105 Wilczkowice 19 Suczawa 90 Wilczkowice Górne 25 Suskowola gmina 35 Wilno 13, 75, 113 szyd³owiecki powiat 32 Wola Brzóska 13 Wola Chodkowska 61, 126, 132 Śl¹sk 98 Wólka Józefowska 89 Śmietanki 47, 132 Wola Klasztorna 47, 120, 129 Świer¿e Górne 13, 21, 24, 39, 40, 106-107, Wola Kowalowa 54 131, 132 Wola Magnuszewska 28 Świer¿e Górne gmina 35 Wola Regów 111 Wólka Tyrzyñska 48, 51, 132 Taczów 81 Wyborów 28, 110 Tarnobrzeg 23 Wymys³ów 28 Tczów 106 Wysokie Ko³o 38, 69, 111-113, 120, 124, 129- Tczów gmina 35 -130, 136 Tomaszów Mazowiecki 7 Toruñ 64 Zago¿d¿onka rzeka 12, 77, 78, 124, 132 Trawka 65, 80 Zajezierze 7, 21, 38, 47, 114-115 Treblinka 39, 79 Zapilcze 46, 70, 71 Trzebieñ 20, 38, 39, 40, 108-109 Zarudzie k. Zamościa 112 Trzebieñ gmina 35 Zborów 90 Tursk 102 Zwola 68, 69 Zwoleñ 35, 65 Urszuli 20 zwoleñski powiat 7 Ursynów 14, 46, 58, 80, 137 ¯ytkowice 38, 116

156 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 156156 22012-06-12012-06-12 118:28:488:28:48 Deﬁ nicje (podręczny słowniczek niektórych pojęć)

Apsyda Inskrypcja W architekturze pomieszczenie na rzucie Napis ryty w kamieniu, metalu, drzewie itp. pó³kola, pó³elipsy lub wieloboku, dostawio- Inskrypcje pozosta³e po niektórych ludach ne do budynku kościo³a (zazwyczaj zamyka z czasów staro¿ytnych s¹ dziś jednym z pod- prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona stawowych źróde³ w badaniach nad dzieja- transeptu). Wystêpowa³a ju¿ w architekturze mi staro¿ytnymi. Inskrypcje, które dotrwa³y rzymskiej, st¹d przejêta przez chrześcijañstwo. do naszych czasów, zawieraj¹ ró¿norodn¹ Apsydy pó³koliste wystêpowa³y od wczesnego treśæ: obwieszczenia, akty prawne, akty poli- chrześcijañstwa do romanizmu. Gotyk stoso- tyczne, teksty religijne i obrzêdowe, pochwa³y wa³ przewa¿nie apsydy wieloboczne. królów i zmar³ych, a niekiedy drobne fakty z ¿ycia codziennego (og³oszenia, polemiki wy- Bór mieszany wilgotny borcze itp.). Odczytywaniem i interpretacj¹ To typ siedliskowy lasu obszarów nizinnych. inskrypcji zajmuje siê nauka pomocnicza hi- Zajmuje siedliska ubogie, wilgotne. Spotykany storii – epigraﬁ ka. jest w obni¿eniach terenowych, gdzie zazna- cza siê wp³yw wody gruntowej na siedlisko. Lokacja Termin oznaczaj¹cy za³o¿enie miasta lub wsi, Cichociemni utworzony od ³aciñskiego s³owa locatio – umiej- Popularna nazwa ¿o³nierzy Polskich Si³ Zbroj- scowienie, umieszczenie. W sensie przestrzen- nych na Zachodzie, którzy po specjalnym prze- nym lokacja polega na rozplanowaniu osady. szkoleniu zostali zrzuceni na spadochronach do okupowanego kraju i wspomagali ruch oporu. £egi To lasy z dominuj¹cym udzia³em olszy czarnej, Dziedzictwo kulturowe której najczêściej towarzyszy jesion wynios³y, Tym pojêciem mo¿na obj¹æ ka¿dy przedmiot oraz czasem przyjmuj¹cy rolê wiod¹ca w zbiorowi- ka¿de wydarzenie historyczne uznane za wa¿ne, sku. Jako gatunki domieszkowe w tych drzewo- godne upamiêtnienia i przekazania nastêpnym po- stanach mog¹ wystêpowaæ: klon pospolity, grab koleniom ze wzglêdu na wartośæ historyczn¹, arty- zwyczajny, wi¹zy, a sporadycznie pojawiaj¹ siê styczn¹, sakraln¹, patriotyczn¹ czy te¿ naukow¹. świerk i jod³a. £êgi wystêpuj¹ w dolinach rzek i strumieni puszczañskich, w zlewniach rze- Gr¹dy ki Radomki i Zago¿d¿onki oraz w dolinie Za- Wielogatunkowy i wielowarstwowy las liś- go¿d¿onki. Powsta³y na tarasach zalewowych ciasty, typowy dla obszarów nizinnych i pod- i stromych brzegach lub dolinach niewielkich, górskich, rosn¹cy na siedliskach ¿yznych. zwykle meandruj¹cych cieków wodnych. W drzewostanie dominuj¹ dêby i graby z domieszk¹ klonu, lipy, brzozy, osiki, jaworu, wi¹- Materialne dobra kultury zu i jesionu. Czasami maj¹ bardziej jednorod- Przedmioty maj¹ce znaczenie dla dziedzictwa ny charakter, np. jako buczyny wystêpuj¹ce i rozwoju kulturalnego ze wzglêdu na ich war- g³ównie w zachodniej i po³udniowej Polsce, tośæ historyczn¹, naukow¹ i artystyczn¹. Bar- które osi¹gaj¹ u nas pó³nocno-wschodni¹ gra- dzo czêsto tê kategoriê określa siê w jêzyku nicê zasiêgu. potocznym mianem zabytków.

Hamernia Nawa Nazwa powsta³a od s³owa niemieckiego ham- Czêśæ kościo³a po³o¿ona pomiêdzy prezbite- mer znacz¹cego „m³ot”, i tak nazywano kuźniê. rium a krucht¹, przeznaczona dla wiernych.

Powiat kozienicki 157

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 157157 22012-06-12012-06-12 118:28:488:28:48 Nawy s¹ zazwyczaj oddzielone rzêdem pod- Puszcza Stromiecka (Stromecka) pór – fi larów lub kolumn. Najstarsz¹ wzmiankê o Puszczy Stromieckiej spotykamy u Jana D³ugosza, który pisa³ o Ta- Niematerialne dobra kultury tarach, którzy napadli na Polskê w 1241 roku Nazwy (geografi czne, historyczne, fi zjogra- „… zatrzymali siê w wielkim lesie, który u Po- fi czne, imiona i nazwiska, a tak¿e przydomki laków zowi¹ Stremech”. Jest to zniekszta³cona i przezwiska), hymn, god³o kraju, umiejêtno- nazwa miejscowości Stromiec (w pierwotnym ści i technologie, a tak¿e takie elementy kultu- brzmieniu Stromec). ry, jak folklor, obyczaje, wierzenia religijne itp.

Ohel Ryzalit To rodzaj niewielkiego ¿ydowskiego grobow- Wystêp z lica w elewacji budynku w jego czêści ca murowanego (kaplicy), posiadaj¹cego naj- środkowej, bocznej lub naro¿nej, prowadzony czêściej prosty kszta³t prostopad³ościanu, od fundamentów po dach. W rzucie pozio- wyposa¿onego w drzwiczki i okienka. Ohele mym mo¿e mieæ kszta³t prostok¹ta lub pó³- wznoszono nad jednym grobem lub wiêksz¹ kola. Popularny od renesansu w architekturze ich liczb¹, czêsto z dodatkowo ustawionymi pa³aców, później stosowany tak¿e przy budo- wewn¹trz grobowca macewami. Najczêś- wie domów wielorodzinnych. ciej ohele nie s¹ w jakikolwiek sposób zdobione, posiadaj¹ tylko tabliczki, na których Tradycja widniej¹ dane zmar³ego. Ohele budowane 1.Przekazywane z pokolenia na pokolenie oby- s¹ dla uczczenia pamiêci wa¿nych dla danej czaje, przekonania, zasady, wierzenia, sposoby wspólnoty (na ogó³ religijnej) osób – rabinów, myślenia, postêpowania itp., wyró¿nione przez cadyków. dan¹ zbiorowośæ jako wa¿ne treści kulturowe. Istotny czynnik samookreślenia siê grup spo- Olsy ³ecznych i narodów. Tak¿e proces przekazywa- Drzewostany nizinne rosn¹ce na bardzo ¿y- nia i przyswajania tych treści przez aktualn¹ znych siedliskach, na pod³o¿u torfowym lub świadomośæ spo³eczn¹. mu³owym, na terenach bardzo wilgotnych, 2. Przekazywane opisy wydarzeñ z przesz³ości czasem bagiennych z wysokim poziomem traktowane jako historia (choæ niesprawdzalne). wody gruntowej. Olsy wystêpuj¹ g³ównie w na- 3. Umiejêtności artystyczne albo rzemieślni- turalnych dolinach rzecznych i w podmok³ych cze, w których wykonawca wykorzystuje do- zag³êbieniach terenu, a tak¿e na obrze¿ach je- świadczenie mistrzów, dawne technologie lub zior i stawów, czêsto w postaci pasów lub kêp sposoby dzia³ania. drzew. Drzewostany z³o¿one s¹ g³ównie z olchy czarnej z domieszk¹ jesionu, brzozy i świerka, U¿ytki ekologiczne rosn¹cych czêsto na kêpach wokó³ korzeni do- To jedna z form ochrony przyrody. Na terenie chodz¹cych do 1 m wysokości. Puszczy Kozienickiej wyznaczono 112 takich obiektów, które zajmuj¹ ³¹cznie 353 ha. Naj- Prezbiterium liczniej reprezentowane s¹ bagna śródleśne, Przestrzeñ kościo³a przeznaczona dla ducho- tzw. ³ugi, i obni¿enia terenu okresowo zale- wieñstwa. Mo¿e byæ wydzielone podwy¿sze- wane wod¹, porośniête charakterystyczn¹ niem, balustrad¹ i têcz¹. W średniowieczu roślinności¹, a tak¿e dawne ³¹ki i pastwiska zazwyczaj skierowane na wschód i zamkniête śródleśne. W kilku przypadkach do u¿ytków apsyd¹ lub prost¹ ścian¹. Jego uk³ad móg³ byæ zaliczono mocno wilgotne lub zabagnione po- wzbogacony obejściem, apsydiolami i wieñcem wierzchnie leśne. Ich funkcja ochronna (eko- kaplic. Wyposa¿enie prezbiterium obejmuje o³- logiczna) jest priorytetowa. Maja ogromne tarz g³ówny, stalle oraz sprzêty liturgiczne. znaczenie dla lokalnej gospodarki wodnej.

158 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 158158 22012-06-12012-06-12 118:28:488:28:48 Bibliograﬁ a

D¹bkowski W., Powstanie styczniowe w Pusz- Nowaæ B., „Jesion”, Wspomnienia z lat wojny czy Kozienickiej, Warszawa 1974. i okupacji, Radom 1998. Dziedzicka M., Kronika Garbatki Letnisko, Piasecki K., W wid³ach Wis³y i Pilicy, Warsza- Pionki 1998. wa 1986. Gacki J., Benedyktyñski klasztor w Sieciecho- Renz R., ¯ycie codzienne w miasteczkach wie pod³ug pism i podañ miejscowych, Ra- województwa kieleckiego 1918–1939, Kiel- dom 1872. ce 1994. Garbatka Letnisko, Warszawa 1930. Radom i region radomski w dobie szlacheckiej Grupiñska A., ¯ydzi z Kozienic, „Karta”, Rzeczypospolitej, T. 1–5, praca zbiorowa 2005, nr 47. pod red Z. Guldona i S. Zieliñskiego, Radom Historia Kultury Materialnej Polski w zarysie, 1996–1997. Warszawa 1978. Skuza Z. A., Gin¹ce zawody w Polsce, War- Jaworski E., Kozienice. Wêdrówka przez stule- szawa 2006. cia, Kozienice 2000. S³ownik Geograﬁ czny Królestwa Polskiego Jelonkiewicz-Chêæ A., Kozienice. Za³o¿enie i innych krajów s³owiañskich, praca zbioro- Pa³acowo-Ogrodowe, Kozienice 1999. wa, T. I–XV. Klimczuk P., Nasz Powiat, Kozienice 1938. Szkice o manufakturach w Polsce XVIII wie- Kolberg O., Lud. Jego zwyczaje, sposób ¿ycia, ku, cz. 3, praca zbiorowa pod red. W. Kuli, mowa, podania, przys³owia, obrzêdy, gus³a, Warszawa 1956. zabawy, pieśni, muzyka i tañce. Radomskie. Szmid Jan in¿., Powiat kozienicki, Pionki T. XX–XXI, Kraków 1887. 1936. Kopertowska D., Nazwy miejscowe woje- Trzaskowski J., Twierdza Dêblin. Informator wództwa radomskiego, Kielce 1994. krajoznawczo-historyczny, Dêblin 2000. Kozienice. Monograﬁ a miasta, praca zbiorowa Wiśniewski J. ks., Dekanat Kozienicki, Radom pod. red. S. Pi¹tkowskiego, Kozienice 2004. 1913 r. Kozienice. Grupa Legionów Polskich Pu³kow- Województwo radomskie 1975–1995, praca nika Zieliñskiego, rysowa³ Wiktor Ignacy zbiorowa pod red. P. A. Tusiñskiego, Radom Gutowski, Lwów 1916. 1995. Kucharski R., ¯ycie codzienne w przedwojen- Zarêba R., Historia Puszczy Kozienickiej nych Kozienicach, Kozienice 2000. do po³owy XIX wieku, Warszawa 1963, Mróz K., Stanis³awice. Wieś powiatu kozieni- mps. ckiego, Zwoleñ 1938.

Powiat kozienicki 159

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 159159 22012-06-12012-06-12 118:28:488:28:48 W kolejnym tomie z serii „Tradycja Mazowsza” wydawanej przez Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki prezentujemy powiat kozienicki.

Pragniemy promowaæ województwo mazowieckie, przypominaj¹c historiê, walory kulturowe i etnograﬁ czne regionu. Publikacjê uzupe³niamy informacjami o ofercie kulturalnej i turystycznej.

Wszystkich Czytelników, którzy chcieliby podzieliæ siê z nami uwagami na temat tego przewodnika, wskazaæ inne w¹tki czy symbole tradycji na Mazowszu, ciekawostki dotycz¹ce miejscowości, adresy i telefony twórców ludowych prosimy o kontakt z Dzia³em Edukacji Kulturalnej MCKiS tel. (22) 586 42 45, e-mail: [email protected]:pl

ppowiatowiat kkozienicki1.inddozienicki1.indd 160160 22012-06-12012-06-12 118:28:498:28:49