Cieszkowski Naczelnik Kopalń W Zachodnim Okręgu Górniczym Królestwa Polskiego W Pierwszej Połowie XIX Wieku

Józef Cieszkowski naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku

Andrzej J. Wójcik Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku

Katowice 2014 Recenzent dr hab. Jędrzej Chumiński, prof. UE

Opracowanie graficzne Marek J. Piwko {mjp}

Redakcja Ada Grzelewska

Redakcja techniczna Anna Ula Pilśniak

ISBN 978-83-7164-850-2

„Śląsk” Sp. z o. o. Wydawnictwo Naukowe ul. J. Ligonia 7, 40-036 Katowice tel.: 32 258 07 56, faks: 32 258 32 29 e-mail: [email protected], [email protected] www.slaskwn.com.pl Recenzent Spis treści dr hab. Jędrzej Chumiński, prof. UE

Opracowanie graficzne Marek J. Piwko {mjp}

Redakcja Rozwój rządowego przemysłu górniczego Ada Grzelewska do 1870 roku oraz dominujące trendy w wykorzystywaniu Redakcja techniczna surowców mineralnych Anna Ula Pilśniak 7

Marceli Królikiewicz. Nauczyciel górnictwa i pierwszy naczelnik Okręgu Zachodniego 35

Józef Cieszkowski – górnik zagłębiowski 52

Józef Cieszkowski (English version) 79

Юзеф Патриций Чешковский 95

Literatura 111

Materiały zamieszczone na płycie CD 155 ISBN 978-83-7164-850-2

„Śląsk” Sp. z o. o. Wydawnictwo Naukowe ul. J. Ligonia 7, 40-036 Katowice tel.: 32 258 07 56, faks: 32 258 32 29 e-mail: [email protected], [email protected] www.slaskwn.com.pl

Rozwój rządowego przemysłu górniczego do 1870 roku oraz dominujące trendy w wykorzystywaniu surowców mineralnych

Powstanie przemysłu górniczego

W następstwie trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. obszar znajdujący się w rejonie miejscowości Dąbrowa [Górnicza] – Będzin – Siewierz wszedł w skład państwa pruskiego. Przeobrażenia przestrzenne obszaru wiązały się ściśle z rozwojem górnictwa i przemysłu. Odkryte pokłady węgla w rejonie Dąbrowy zostały już w 1796 r. przejęte przez pruski Urząd Górniczo-Hutniczy z siedzibą w Tarnowskich Górach. Władze pruskie prowadziły tu intensywne poszukiwania tej kopaliny, którym patronował minister górnictwa, naczelny starosta Friedrich Anton von Heinitz1. Otwarto szereg kopalń, w których prowadzono eksploatację metodą odkrywkową, możliwą z uwagi na niewielką głębokość zalegania pokładu węgla kamiennego. Do nowych zakładów górniczych należała też pierwsza kopalnia węgla w Dąbrowie, która otrzymała nazwę Reden, od nazwiska ówczesnego pruskiego dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu Fryderyka Wilhelma von Redena, którą tak opisywał Hieronim Łabęcki2:

Po przejściu tej części kraju pod rząd pruski otworzono kopalnię, której dano imię ówczesnego dyrektora królewsko-pruskiego górnictwa, hr. Redena. Z po- czątku, to jest od r. 1796 do 1806, sama robota odkrywkowa i wyprowadzenie małej płytkiej sztolni dla wód, stanowiły te kopalnię.

1 J. Piernikarczyk, Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. Śl. Zw. Akad., Katowice, 1936, s. 1–496. 2 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 483. Jak podaje Piotr Przesmycki (Historia rozwoju Dąbrowy Górniczej, 1927, „Przegląd Górniczo-Hutniczy” 1927, nr 10, s. 298–303, nr 11, s. 336–341) pokład węgla został po raz pierwszy został odkryty w 1785 r. 8 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Rozpoczęto tutaj regularną odkrywkową eksploatację pokładu węgla kamiennego, występującego pod niewielką 2 m warstwą nadkładu, składa- jącego się z iłu, w miejscu gdzie wcześniej już prowadzili nieregularne prace mieszczanie będzińscy. Pokład ten o imponującej miąższości dochodzącej do 20 m zalegał w kierunku południowo-wschodnim pod kątem 120. W latach 1798–1799 wykonano szyb i na głębokości około 20 m sztolnię odwadniającą, której przekrój prostokątny posiadał powierzchnię 1,6 m2. Obok eksploatacji powierzchniowej stosowano także wydobycie podziemne. Roboty górnicze, rozpoczęte na skalę przemysłową przez władze pruskie, były kontynuowane w dobie Księstwa Warszawskiego. Od 1807 r. region ten znajdował się w granicach Księstwa Warszawskiego, a cesarz Napoleon Bonaparte przekazał dawne siewierskie dobra biskupie i starostwo będzińskie swemu marszałkowi Jean Lannesowi, księciu de Montebello, który w 1809 r. zginął pod Wagram3. Całość tych dóbr otrzymała wówczas nazwę Księstwa Siewierskiego (o innych wszelako granicach, niż dawna posiadłość biskupia nosząca tą nazwę). W 1809 r. Komisja Jego Królewskiej Mości urządzająca huty i kopalnie narodowe kierowana przez Ludwika Hauke, odłączyła inwestycje górnicze od dóbr siewierskich, oddając je Zarządowi Górniczemu. Dalsze decyzje, oznaczające pełne przejęcie przedsiębiorstw przez państwo, zapadły w 1813 i 1814 r. Naj- pierw, z powodu zaległości podatkowych, kopalnia „Reden” została przekazana Samuelowi Buchbachowi, dzierżawcy dóbr marszałka Lannesa, a następnie, z powodu zadłużenia wobec skarbu państwa, została zajęta przez Trybunał Cywilny Województwa Krakowskiego4. Kontynuując w tym czasie na kopalni „Reden” eksploatację głębszych partii pokładu węgla zarzucono system chod- nikowy i zastosowano tzw. łupiestwo dolne5. Zwiększało to niebezpieczeństwo pracy, a także było ze wszech miar nieekonomiczne. Mimo tak niesprzyjających warunków do działalności górniczej Buchbach otrzymał w 1814 r. stanowisko inspektora kopalń, z chwilą, gdy przekazano kopalnie pod nadzór Dyrekcji Górniczej w Krakowie. Jego pomocnikiem był szychtmajster Gottwald. Pod- legali im bezpośrednio sztygarzy kierujący praca kopalń „Reden” i „Hoym”6.

3 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1. Otrzymał on polskie dobra publiczne podobnie jak marszałek Louis Davout, który został właścicielem Księstwa Łowickiego. 4 Tamże; oraz K. Srokowski, Z dziejów przemysłu węglowego w Polsce, „Przegląd Gór- nicz-Hutniczy”1923, nr 6, s. 578–584; P. Przesmycki, Historia rozwoju…, 1927. Na własność administracji rządowej przeszła także kopalnia „Hoym” w Strzyżowicach. 5 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 483. 6 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju rządowego przemysłu węglowego w Dąbrowie Górniczej do 1876 roku. Expres Zagłębiowski Magazyn, 1997, nr 8, s. 34–43; nr 9, s. 36–43; nr 10, s. 36–44; nr 11, s. 36–43; 1998, nr 1, s. 46–51. 8 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 9

Rozpoczęto tutaj regularną odkrywkową eksploatację pokładu węgla W tym okresie rozpoczęto także budowę kopalni węgla w Niemcach. kamiennego, występującego pod niewielką 2 m warstwą nadkładu, składa- W 1814 r. Feliks Łubieński, jako naddzierżawca ekonomii sławkowskiej, jącego się z iłu, w miejscu gdzie wcześniej już prowadzili nieregularne prace podczas kopania studni dla browaru natrafił tu na pokład węgla. Zapocząt- mieszczanie będzińscy. Pokład ten o imponującej miąższości dochodzącej do kowało to dzieje tamtejszej kopalni węgla „Feliks”, pracującej początkowo 20 m zalegał w kierunku południowo-wschodnim pod kątem 120. W latach na potrzeby miejscowego browaru, metodą odkrywkową, a jak stwierdzał 1798–1799 wykonano szyb i na głębokości około 20 m sztolnię odwadniającą, Hieronim Łabęcki7: której przekrój prostokątny posiadał powierzchnię 1,6 m2. Obok eksploatacji powierzchniowej stosowano także wydobycie podziemne. Roboty górnicze, […] eksploatację przy pomocy szybu prowadzono od r. 1823, a w 1824 r. za- rozpoczęte na skalę przemysłową przez władze pruskie, były kontynuowane niechano eksploatacji po pożarze. Wznowienie wydobycia nastąpiło po 1843 r.” w dobie Księstwa Warszawskiego. Od 1807 r. region ten znajdował się w granicach Księstwa Warszawskiego, Sytuację polityczną i gospodarczą ustabilizowało dopiero zakończenie a cesarz Napoleon Bonaparte przekazał dawne siewierskie dobra biskupie wojen. W 1815 r., na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego, dawne i starostwo będzińskie swemu marszałkowi Jean Lannesowi, księciu de Księstwo Siewierskie wraz z starostwem będzińskim, znalazło się w granicach Montebello, który w 1809 r. zginął pod Wagram3. Całość tych dóbr otrzymała Królestwa Polskiego. Jako dobra skonfiskowane poprzednim posiadaczom, wówczas nazwę Księstwa Siewierskiego (o innych wszelako granicach, niż tereny te, których wartość gospodarcza, z uwagi na zasoby naturalne była dawna posiadłość biskupia nosząca tą nazwę). oceniana bardzo wysoko, przeszły na własność skarbu Królestwa Polskiego. W 1809 r. Komisja Jego Królewskiej Mości urządzająca huty i kopalnie narodowe kierowana przez Ludwika Hauke, odłączyła inwestycje górnicze od dóbr siewierskich, oddając je Zarządowi Górniczemu. Dalsze decyzje, oznaczające pełne przejęcie przedsiębiorstw przez państwo, zapadły w 1813 i 1814 r. Naj- Pierwszy okres uprzemysłowienia pierw, z powodu zaległości podatkowych, kopalnia „Reden” została przekazana w latach 1816–1824 Samuelowi Buchbachowi, dzierżawcy dóbr marszałka Lannesa, a następnie, z powodu zadłużenia wobec skarbu państwa, została zajęta przez Trybunał W 1815 r. dawne Księstwo Siewierskie, wraz z włączonym starostwem będziń- Cywilny Województwa Krakowskiego4. Kontynuując w tym czasie na kopalni skim znalazło się w granicach Królestwa Polskiego. Zarówno przeważające „Reden” eksploatację głębszych partii pokładu węgla zarzucono system chod- w Księstwie własności biskupów krakowskich, jak dawne królewszczyzny nikowy i zastosowano tzw. łupiestwo dolne5. Zwiększało to niebezpieczeństwo w starostwie przejęte zostały przez skarb Królestwa. Dobra te dominowały pracy, a także było ze wszech miar nieekonomiczne. Mimo tak niesprzyjających w utworzonej wówczas gminie Olkusko-Siewierskiej, obejmującej 15. wsi. warunków do działalności górniczej Buchbach otrzymał w 1814 r. stanowisko Gmina należała do województwa krakowskiego wówczas z siedzibą w Mie- inspektora kopalń, z chwilą, gdy przekazano kopalnie pod nadzór Dyrekcji chowie. Przejęcie przez państwo królewszczyzn i dóbr biskupich pozwoliło Górniczej w Krakowie. Jego pomocnikiem był szychtmajster Gottwald. Pod- na rozwój przemysłu górniczo-hutniczego. Ponadto dały podstawy prawne legali im bezpośrednio sztygarzy kierujący praca kopalń „Reden” i „Hoym”6. dla budowy osiedli robotniczych8. Do głównych inwestycji przemysłowych tego okresu należała budowa czte- 3 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1. Otrzymał on polskie dobra publiczne rech rządowych hut cynkowych w Dąbrowie o wspólnej nazwie „Konstanty”, podobnie jak marszałek Louis Davout, który został właścicielem Księstwa Łowickiego. 4 Tamże; oraz K. Srokowski, Z dziejów przemysłu węglowego w Polsce, „Przegląd Gór- 7 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 489–490. Natomiast J. Jaros, Słownik nicz-Hutniczy”1923, nr 6, s. 578–584; P. Przesmycki, Historia rozwoju…, 1927. Na własność historyczny kopalń…, 1984, sugerował, że unieruchomienie kopalni miało miejsce w latach administracji rządowej przeszła także kopalnia „Hoym” w Strzyżowicach. 1843–1856 oraz 1861–1876, a wydobycie w 1840 r. osiągnęło 13 tys. ton węgla. Eksploatacja 5 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 483. na skalę przemysłową datuje się od okresu, gdy kopalnia przeszła na własność rządu 6 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju rządowego przemysłu węglowego w Dąbrowie Królestwa Polskiego. Górniczej do 1876 roku. Expres Zagłębiowski Magazyn, 1997, nr 8, s. 34–43; nr 9, s. 36–43; 8 A. Bocheński, Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego. t. 1, Kraj. Agencja Wyd., nr 10, s. 36–44; nr 11, s. 36–43; 1998, nr 1, s. 46–51. Warszawa, 1987, s. 1–382. 10 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak które zostały zlokalizowane w sąsiedztwie kopalni węgla „Reden”, a według przekazu Hieronima Łabęckiego działo się to następująco9:

[…] najpierwsza huta cynkowa oznaczona nr I, wzniesiona została w r. 1816 o 8 piecach, w których się mieści 60 mufli; w r. 1820 dostawiono jeszcze trzy piece o 40 muflach […]. Huta cynkowa nr II stanęła w r. 1819, rozszerzona w r. 1821, zawiera 6 pieców, razem mufli 60. Huta cynkowa nr III, w r. 1822 wystawiona, ma 14 pieców, a w nich mufli 140. Huta cynkowa nr IV stanęła w r. 1823 o 20 piecach z 200 muflami. Zatem w tych czterech hutach jest 51 pieców, a 500 mufli”.

Paliwo do hut dostarczany był głównie z kopalni „Reden”, która w tym okresie (1816–1824) wydobyła ponad 200 tys. ton, co stanowiło ponad połowę produkcji wszystkich kopalń Okręgu Zachodniego10. W celu udostępnienia głębszych pokładów węgla podjęto w 1817 r. budowę nowej sztolni, która otrzymała nazwę „Ullmann”. Jej przekrój poprzeczny wynosił około 6 m2; w 1824 r. osiągnęła ona prawie 1 700 m długości11. Równocześnie z drążeniem sztolni prowadzono prace poszukiwawcze i wiercenia, a w 1824 r. wykonano 25 otworów wiertniczych12. Prowadzenie robót udostępniających pozwoliło na wyraźne rozdzielenie eksploatacji pokładu na podziemną i odkrywkową. Odbudowę warstw zalegających poniżej 12 m prowadzono poprzez dwa szyby wydobywcze o głębokości 30 m.

Industrializacja w latach 1825–1830

Rok 1824 to początek głębokich zmian organizacyjnych zachodzących w rzą- dowym przemyśle Królestwa Polskiego. Już w marcu dymisję złożył Stani- sław Staszic. Minister Ksawery Drucki-Lubecki, stojący na czele Komisji Przychodów i Skarbu, napisał memoriał pod znamiennym tytułem: Czy

9 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 527–528. Podobnie przekazuje opis J. M. Wiślicki, Opis Królestwa Polskiego pod względem historycznym, statystycznym, rolniczym, fabrycznym, handlowym, zwyczajowym i obyczajowym. Druk. Gazety Codziennej, Warszawa, 1850, t.1, [s. 4], [s. 4], [s. 4], s. 1–144; t.. 2, [s. 4], s. 1–89, [s. 3], gdzie podaje (s. 42): „Pierwsza huta wytapiania cynku w Dąbrowie stanęła w r. 1816, w r. 1819 wybudowano drugą, trzecią wzniesiono w r. następnym, czwartą zaś w r. 1823, a w przeciągu tych lat pierwsze dwie roz- szerzono”. Huty „Konstanty” działały do 1851 r. Na jej gruzach powstała nowa huta w 1901 r., dla której utrzymano nazwę dotychczasową, por. P. Przesmycki, Historia rozwoju…, 1927. 10 J. Jaros, Słownik historyczny kopalń…, 1984. 11 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju…,1997, nr 8, s. 42. 12 Tamże. 10 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 11 które zostały zlokalizowane w sąsiedztwie kopalni węgla „Reden”, a według właściwiej byłoby pozostawić Dyrekcję Przemysłu i Kunsztów przy Komisji przekazu Hieronima Łabęckiego działo się to następująco9: Spraw Wewnętrznych czy przekazać ją Komisji Przychodów, opowiadając się za tą drugą ewentualnością13. […] najpierwsza huta cynkowa oznaczona nr I, wzniesiona została w r. 1816 Lustracja kopalń i hut rządowych, którą Drucki-Lubecki przeprowadził o 8 piecach, w których się mieści 60 mufli; w r. 1820 dostawiono jeszcze trzy piece jesienią 1824 r. docierając między innymi do Dąbrowy, wyrobiła w nim prze- o 40 muflach […]. Huta cynkowa nr II stanęła w r. 1819, rozszerzona w r. 1821, konanie o nieumiejętnym zarządzaniu rządowym przemysłem, co zamiast zawiera 6 pieców, razem mufli 60. Huta cynkowa nr III, w r. 1822 wystawiona, zysków przynosiło straty dla skarbu państwa14. Rozpoczął się ostry konflikt ma 14 pieców, a w nich mufli 140. Huta cynkowa nr IV stanęła w r. 1823 o 20 między Staszicem a Lubeckim, chociaż administrator skarbu w pełni doceniał piecach z 200 muflami. Zatem w tych czterech hutach jest 51 pieców, a 500 mufli”. i lojalnie akcentował zasługi swego oponenta. Minister finansów wytykał mu niedostateczne kompetencje. W rezultacie, na wniosek Lubeckiego i na Paliwo do hut dostarczany był głównie z kopalni „Reden”, która w tym mocy dekretu cesarza Aleksandra I z dnia 14 XII 1824 r. (obowiązujący od 1 okresie (1816–1824) wydobyła ponad 200 tys. ton, co stanowiło ponad połowę I 1825 r.), górnictwo i hutnictwo rządowe przeniesione zostało w gestię Ko- produkcji wszystkich kopalń Okręgu Zachodniego10. W celu udostępnienia misji Rządowej Przychodów i Skarbu z Lubeckim, jako ministrem na czele15. głębszych pokładów węgla podjęto w 1817 r. budowę nowej sztolni, która W 1826 r. Drucki-Lubecki odbył kolejną inspekcję kopalń rządowych16. W tym otrzymała nazwę „Ullmann”. Jej przekrój poprzeczny wynosił około 6 m2; roku jego staraniem, przy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu utworzony w 1824 r. osiągnęła ona prawie 1 700 m długości11. Równocześnie z drążeniem został także Wydział Górnictwa Krajowego, na czele, którego stanął Ludwik sztolni prowadzono prace poszukiwawcze i wiercenia, a w 1824 r. wykonano Hauke, a autorem programu inwestycyjnego, został Fryderyk Lempe17. Otrzymał 25 otworów wiertniczych12. Prowadzenie robót udostępniających pozwoliło on za zadanie przygotowanie projektów rozbudowy zakładów przemysłowych na wyraźne rozdzielenie eksploatacji pokładu na podziemną i odkrywkową. na bazie lokalnych zasobów wodnych i wzrostu wydobycia kopalin18. Odbudowę warstw zalegających poniżej 12 m prowadzono poprzez dwa szyby wydobywcze o głębokości 30 m. 13 N. Gąsiorowska-Grabowska, Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskiem 1815–1918. PWN, Warszawa, 1965, s. 1–624. 14 Por. M. Ajzen, Polityka gospodarcza…, 1932; oraz A. S. Kleczkowski, Staszica zarząd Industrializacja w latach 1825–1830 górnictwem…, 1978, s. 135, gdzie podaje ([za:] nieznany list Druckiego-Lubeckiego do hr. T. Mostowskiego, dyrektora Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji – [w:] Bibl. Rok 1824 to początek głębokich zmian organizacyjnych zachodzących w rzą- Czart. ADL 27): „Widzę wielką różnicę między górnictwem w Krajach zagranicznych dowym przemyśle Królestwa Polskiego. Już w marcu dymisję złożył Stani- a naszym, tam kruszcze wyższego tego rzędu do niego należą […] W objeździe moim sław Staszic. Minister Ksawery Drucki-Lubecki, stojący na czele Komisji górniczych zakładów i przejrzeniu akt przekonałem się, że błędy z błędami szły na wyścigi, Przychodów i Skarbu, napisał memoriał pod znamiennym tytułem: Czy a więc nie dziw, że strata stratę rodziła”. 15 H. Radziszewski, Bank Polski., 1919; J. Zdzitowiecki, Xiążę-Minister Franciszek Xawery Drucki-Lubecki 1778–1846. Bibl. Wiedzy o Polsce, t. 5. Wyd. S. Arcta, Warszawa, 9 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 527–528. Podobnie przekazuje opis J. 1948, s. 1–656; N. Gąsiorowska-Grabowska, Z dziejów przemysłu…, 1965; S. Smolka, Po- M. Wiślicki, Opis Królestwa Polskiego pod względem historycznym, statystycznym, rolniczym, lityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym. Państw. Inst. Wyd., Warszawa, 1984, fabrycznym, handlowym, zwyczajowym i obyczajowym. Druk. Gazety Codziennej, Warszawa, t. 1, s. 1–570; t.. 2, s. 1–643. 1850, t.1, [s. 4], [s. 4], [s. 4], s. 1–144; t.. 2, [s. 4], s. 1–89, [s. 3], gdzie podaje (s. 42): „Pierwsza 16 N. Gąsiorowska-Grabowska, Z dziejów przemysłu…, 1965. huta wytapiania cynku w Dąbrowie stanęła w r. 1816, w r. 1819 wybudowano drugą, trzecią 17 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1. Fryderyk Wilhelm Lempe (ur. 1787 – zm. wzniesiono w r. następnym, czwartą zaś w r. 1823, a w przeciągu tych lat pierwsze dwie roz- 1842), pochodził z Saksonii. W latach 1817–1826 był wykładowcą w Akademii Górniczej szerzono”. Huty „Konstanty” działały do 1851 r. Na jej gruzach powstała nowa huta w 1901 r., w Kielcach, a od 1825 r. został doradcą Druckiego-Lubeckiego w sprawach budowy rządo- dla której utrzymano nazwę dotychczasową, por. P. Przesmycki, Historia rozwoju…, 1927. wych zakładów górniczych i hutniczych. W 1827 r. objął stanowisko naczelnika Oddziału 10 J. Jaros, Słownik historyczny kopalń…, 1984. Machin i Budowli przy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. 11 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju…,1997, nr 8, s. 42. 18 Z. Wójcik, Lubecki (Drucki-Lubecki) Franciszek. [w:] Orłowski B. (red.): Słownik 12 Tamże. polskich pionierów techniki. Wyd. Śląsk, Katowice, 1984, s. 123–124. 12 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Inwestycje rządowe, poczynione przed 1830 rokiem, przyczyniły się do uruchomienia nowych zakładów przemysłowych i kolonii pracowniczych przynosząc rozwój wszystkich już istniejących. Wiązały się z modernizacją sieci dróg, przystosowywanej do transportu surowców mineralnych. Nowy kompleks przemysłowy uzupełniły dwie huty cynku, noszące imię „Ksawery”, nazywane też „będzińskimi”. Założone zostały w roku 1826, posiadały po 20 pieców i po 250 mufli19. Na tym obszarze stwierdzono już w 1820 r. występowanie grubego pokładu węgla, a potwierdzono to dokonując wierceń poszukiwawczych, który jak zaświadczył Hieronim Łabęcki znajdował się20:

[…] na gruntach pod miastem Będzinem do mieszczan należących, na granicy Dąbrowy i Będzina. W rezultacie po zakupieniu gruntów mieszczan […] rozpoczął rząd w r. 1825 o 1/8 mili od miasta Będzina otwieranie kopalni, która od imienia księcia Lubeckiego Xawery nazwaną została. Wydobywanie węgli rozpoczęto w r. 1825 na dwóch punktach w odkrywce, a za pomocą kołowrotu wywożone bywają węgle kamienne do hut cynkowych w r. 1826 założonych. W r. 1828 założono koleje żelazne, po których na wózkach angielskich od kopalni do huty cynkowej, węgle kamienne wydobyte, doprowadzone zostają”.

Odkryty tutaj pokład miał około 17 m miąższości i zapadał pod kątem 80 w kierunku południowym. Przystąpiono do robót przygotowawczych i zbu- dowano płytką sztolnię osuszającą o długości 645 m, z wylotem w kierunku północnym. Kopalnia rozpoczęła pracę 27 VII 1824 r. i otrzymała imię „Ksa- wery”, od imienia ministra Rządowej Komisji Przychodów i Skarbu Ksawerego Druckiego-Lubeckiego. Z rozwojem hut cynkowych związana była także rozbudowa kopalni „Re- den”. Już w wyniku wizytacji przeprowadzonej jesienią 1824 r. Drucki-Lubecki polecił, by kopalnia ta była traktowana, jako zakład przygotowawczy na potrzeby huty cynkowej oraz by przyspieszono budowę torów kolejowych

19 Por. H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1; tenże, Wiadomość ogólna o górnic- twie Rządowem…, 1841. Natomiast mufel – zgodnie z definicją, tenże, Słownik górniczy…, 1868, s. 155 – to: „skrzynia z glinki ogniotrwałej ustawiona w piecu cynkowym, który ogień okrąża. Części mufli są kabłąk czyli sklepienie, ściany czyli boki, tył i spodek. Z przodu otwarta, przez środek ma pas z glinki zwany progiem. […] Mufle nabija się materiałem to jest galmanem z koksikiem lub miałem węglowym koksowym”. 20 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 481–482 oraz M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju…, 1997, nr 8, s. 36. Należy dodać, że 1828 r. zainstalowano tu dodatkowo do odwadniania kopalni „machinę parową”. 12 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 13

Inwestycje rządowe, poczynione przed 1830 rokiem, przyczyniły się do podziemnych i nadziemnych21. Dalszy rozwój kopalni został na pewien czas uruchomienia nowych zakładów przemysłowych i kolonii pracowniczych zahamowany w wyniku pożaru, który wybuchł w 1828 r.22 Ówczesne, w owym przynosząc rozwój wszystkich już istniejących. Wiązały się z modernizacją okresie rekordowe, wydobycie węgla w kopalni „Reden” osiągnęło 35,5 tys. sieci dróg, przystosowywanej do transportu surowców mineralnych. Nowy ton na rok23. kompleks przemysłowy uzupełniły dwie huty cynku, noszące imię „Ksawery”, nazywane też „będzińskimi”. Założone zostały w roku 1826, posiadały po 20 pieców i po 250 mufli19. Na tym obszarze stwierdzono już w 1820 r. występowanie grubego pokładu Okres industrializacji prowadzonej węgla, a potwierdzono to dokonując wierceń poszukiwawczych, który jak przez Bank Polski w latach 1833–1843 zaświadczył Hieronim Łabęcki znajdował się20: W dniu 29 stycznia 1828 r. powołany został Bank Polski. Do jego głównych […] na gruntach pod miastem Będzinem do mieszczan należących, na gra- zadań należało wspomaganie tanim kredytem instytucji przemysłowych, nicy Dąbrowy i Będzina. W rezultacie po zakupieniu gruntów mieszczan […] a także przejmowanie ich w zarząd oraz tworzenie nowych zakładów. Zgodnie rozpoczął rząd w r. 1825 o 1/8 mili od miasta Będzina otwieranie kopalni, która z treścią powołującej instytucję ustawy (par. 162)24: od imienia księcia Lubeckiego Xawery nazwaną została. Wydobywanie węgli rozpoczęto w r. 1825 na dwóch punktach w odkrywce, a za pomocą kołowrotu […] przedsiębiorstwa, zmierzające ku rozszerzeniu handlu, kredytu i przemysłu wywożone bywają węgle kamienne do hut cynkowych w r. 1826 założonych. W r. krajowego, Bank może wspierać, albo też może sam podejmować się ich wykonania”. 1828 założono koleje żelazne, po których na wózkach angielskich od kopalni do huty cynkowej, węgle kamienne wydobyte, doprowadzone zostają”. Już w tym roku Bank przystąpił do budowy dróg bitych dla przewożenia surowców górniczych, w tym także drogi wiążącej zakłady dąbrowskie i bę- Odkryty tutaj pokład miał około 17 m miąższości i zapadał pod kątem 80 dzińskie z Czeladzią i Śląskiem oraz ze Sławkowem i Olkuszem25. W prze- w kierunku południowym. Przystąpiono do robót przygotowawczych i zbu- ciwieństwie do wielu innych instytucji Królestwa Polskiego Bank Polski dowano płytką sztolnię osuszającą o długości 645 m, z wylotem w kierunku przetrwał klęskę powstania listopadowego i w 1833 r. przejął administrację północnym. Kopalnia rozpoczęła pracę 27 VII 1824 r. i otrzymała imię „Ksa- górnictwa rządowego, tworząc dwa okręgi górnicze (przemysłowe): Wschodni wery”, od imienia ministra Rządowej Komisji Przychodów i Skarbu Ksawerego – w Suchedniowie i Zachodni – w Dąbrowie26. Druckiego-Lubeckiego. Dąbrowa stała się siedzibą Okręgu Zachodniego, gdzie główny nacisk Z rozwojem hut cynkowych związana była także rozbudowa kopalni „Re- położono na hutnictwo żelaza, wykorzystując do wytopu występujący tu den”. Już w wyniku wizytacji przeprowadzonej jesienią 1824 r. Drucki-Lubecki polecił, by kopalnia ta była traktowana, jako zakład przygotowawczy na potrzeby huty cynkowej oraz by przyspieszono budowę torów kolejowych 21 N. Gąsiorowska-Grabowska, Z dziejów przemysłu…, 1965. 22 P. Przesmycki, Historia rozwoju…, 1927, informuje, że kopalnia nosiła w tym czasie nazwę: „Królewska Kopalnia Węgla „Reden”, położona w województwie Krakowskiem, obwodzie Olkuskiem”. 19 Por. H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1; tenże, Wiadomość ogólna o górnic- 23 J. Jaros, Słownik kopalń węgla…, 1984. twie Rządowem…, 1841. Natomiast mufel – zgodnie z definicją, tenże, Słownik górniczy…, 24 Por. S. Kowalska, J. Jedlicki, A. Jezierski, Ekonomika górnictwa…, 1958, s. 237. 1868, s. 155 – to: „skrzynia z glinki ogniotrwałej ustawiona w piecu cynkowym, który ogień 25 AGD sygn. 4164, 4340; H. Radziszewski, Bank Polski, 1919. okrąża. Części mufli są kabłąk czyli sklepienie, ściany czyli boki, tył i spodek. Z przodu 26 N. Gąsiorowska-Grabowska, Z dziejów przemysłu…, 1965. Warto także przypo- otwarta, przez środek ma pas z glinki zwany progiem. […] Mufle nabija się materiałem mnieć fakt przesunięcia części górników z Okręgu Wschodniego (Oddział w Wąchocku, to jest galmanem z koksikiem lub miałem węglowym koksowym”. Miedzianej Górze, Samsonowie) do pracy w Okręgu Zachodnim. Stało się to możliwym 20 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 481–482 oraz M. Łabuz, Zarys po- w latach 1834–1835, kiedy zapasy wydobytej rudy żelaza były bardzo duże. Do kopalń wstania i rozwoju…, 1997, nr 8, s. 36. Należy dodać, że 1828 r. zainstalowano tu dodatkowo w Dąbrowie skierowano wówczas 46 górników, a zatrudniono ich do prac poszukiwaw- do odwadniania kopalni „machinę parową”. czych i udostępniających. 14 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak węgiel kamienny. Produkcja przemysłowa wzrosła bardzo szybko27. Poza Hutą Bankową wielki udział w produkcji miały huty cynku w Niemcach, Dąbrowie, Niwce i pod Będzinem. Niestety funkcjonowanie tak dużego ze- społu zakładów nie było wolne od błędów. Wadliwe konstrukcje, stosowanie surowców o niskiej jakości, niedostateczne kompetencje zatrudnionej kadry specjalistycznej oraz typowe wady państwowego zarządzania to czynniki, które powodowały, że produkt z nowoczesnych zakładów był droższy i gorszy od produktów małych, zacofanych technologicznie zakładów prywatnych28. Jednym z przykładów chybionej inwestycji były Zakłady Hutnicze w Niwce. Założone w 1833 r. działały do 1843 r.29 Po okresie budowy (do 1839 r.) na- stąpił czas względnie pełnej, efektywnej, działalności zakładu. Cały zespół przemysłowy został założony przez prywatną spółkę, mającą bardzo bliskie powiązania z osobami zarządzającymi Bankiem Polskim. Założenia zakładu, jak i innych przedsiębiorstw w Królestwie Polskim opierały się na spełnieniu następujących warunków: oparcie na lokalnej bazie surowcowej, miejscowa siła robocza, bliskość rynku zbytu i lokalne źródło energii wodnej. Próby wykorzystywania węgla kamiennego do koksowania nie udały się, mimo pierwotnych zapewnień o odpowiedniej jakości surowca, a wytworzona surówka zalegała magazyny. Również, tak, jak inne zakłady, operowanie na dostawach surowców (ruda żelaza) z odległości przekraczających 30–50 km, przy złym stanie dróg, uniemożliwiało prawidłowe funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Na przeszkodzie stał także brak odpowiednio przeszko- lonych specjalistów 30. Ujemnym stronom państwowego zarządzania miały przeciwdziałać dzierżawy31. Powiązanie kapitału państwowego z prywatnym nie przyniosło jednak spodziewanych efektów. Dzierżawy przewidziane na

27 J. Jaros, Postęp techniczny i wydajność pracy w górnictwie węglowym na ziemiach polskich. [w:] Pawłowska-Pietrzak (red.), Gospodarka przemysłowa i początki cywilizacji technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, 1977, s. 147–160, podaje, że wzrost ten był prawie dziesięciokrotny, a działo się to na obszarze, gdzie według H. Łabęckiego „wszystko dopiero tworzyć wypadało, aby z darów natury korzystać dla produkowania” – H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 362. 28 J. Jedlicki, Nieudana próba…, 1964; T. Kizwalter, „Nowatorstwo i rutyny”…, 1991. 29 S. Kowalska, J. Jedlicki, A. Jezierski, Ekonomika górnictwa…, 1958. 30 A. Jezierski, Modele przedsiębiorstw w przemyśle górniczo-hutniczym Zagłębia Dąbrowskiego XIX i XX w. [w:] Pietrzak-Pawłowska I. (red.), Zakłady przemysłowe w Polsce XIX i XX wieku. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, 1967, s. 35–44. 31 Por. H. Radziszewski, J..Kindelski, Piotr Steinkeller. Dwie monografie. Nakładem Czcicieli Pamięci Steinkellera. Druk. Gazety Handl., Warszawa, 1905, s. 1–365; R. Koło- dziejczyk, Piotr Steinkeller…,1963. 14 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 15 węgiel kamienny. Produkcja przemysłowa wzrosła bardzo szybko27. Poza 25 lat, zostały zerwane już w 1845 r., w wyniku zakwestionowania polityki Hutą Bankową wielki udział w produkcji miały huty cynku w Niemcach, gospodarczej Banku32. Dąbrowie, Niwce i pod Będzinem. Niestety funkcjonowanie tak dużego ze- W październiku 1842 r. Lubowidzki i Łubieński zostali odwołani ze swoich społu zakładów nie było wolne od błędów. Wadliwe konstrukcje, stosowanie stanowisk. Po kilku latach prowadzone przeciwko nim procesy (cywilne, kry- surowców o niskiej jakości, niedostateczne kompetencje zatrudnionej kadry minalne) spowodowały ich osądzenie, aresztowanie i w następstwie zesłanie33. specjalistycznej oraz typowe wady państwowego zarządzania to czynniki, Próby modernizacji obejmowały także inne zakłady. Kopalnie węgla które powodowały, że produkt z nowoczesnych zakładów był droższy i gorszy „Reden” i „Ksawery” zatrudniły w 1836 r. odpowiednio 165 i 200 pracowni- od produktów małych, zacofanych technologicznie zakładów prywatnych28. ków34. Niestety, częściowe zasypanie kopalni (zawał) spowodowało czasowe Jednym z przykładów chybionej inwestycji były Zakłady Hutnicze w Niwce. zamknięcie pierwszej z nich35. Po 1839 r. nastąpiła jej ponowna rozbudowa, Założone w 1833 r. działały do 1843 r.29 Po okresie budowy (do 1839 r.) na- w wyniku, której powstały szyby „Tomasz”, „Józef’”, „Florian” i szyb wodny, stąpił czas względnie pełnej, efektywnej, działalności zakładu. Cały zespół o charakterystycznej klasycystycznej architekturze nadszybia36. W latach przemysłowy został założony przez prywatną spółkę, mającą bardzo bliskie 1833–1850 pomiędzy kopalnią „Reden” a Starą Dąbrową funkcjonowała ko- powiązania z osobami zarządzającymi Bankiem Polskim. Założenia zakładu, palnia węgla „Hieronim”, nosząca nazwę na cześć Hieronima Łabęckiego37. jak i innych przedsiębiorstw w Królestwie Polskim opierały się na spełnieniu W 1835 r. powstała kopalnia węgla „Szuman”, a nazwa upamiętniła Jerzego następujących warunków: oparcie na lokalnej bazie surowcowej, miejscowa Schumanna [Szumana], ówczesnego naczelnika Okręgu Zachodniego, wcze- siła robocza, bliskość rynku zbytu i lokalne źródło energii wodnej. Próby śniej pracownika Dozorstwa Olkusko-Siewierskiego38. wykorzystywania węgla kamiennego do koksowania nie udały się, mimo pierwotnych zapewnień o odpowiedniej jakości surowca, a wytworzona surówka zalegała magazyny. Również, tak, jak inne zakłady, operowanie Okres zarządzania górnictwem na dostawach surowców (ruda żelaza) z odległości przekraczających 30–50 km, przy złym stanie dróg, uniemożliwiało prawidłowe funkcjonowanie przez Rządową Komisję Przychodów Skarbu przedsiębiorstwa. Na przeszkodzie stał także brak odpowiednio przeszko- w latach 1843–1869 lonych specjalistów 30. Ujemnym stronom państwowego zarządzania miały przeciwdziałać dzierżawy31. Powiązanie kapitału państwowego z prywatnym Droga olkusko-dąbrowska, prowadząca przez Sławków, zbudowana już we nie przyniosło jednak spodziewanych efektów. Dzierżawy przewidziane na wcześniejszym okresie, była modernizowana w 1843 r., kiedy uznano, że ten trakt z czasem posłuży do połączenia drogi krakowskiej z drogą żelazną. 27 J. Jaros, Postęp techniczny i wydajność pracy w górnictwie węglowym na ziemiach Budowę owej kolei warszawsko-wiedeńskiej przewidywano już wcześniej. polskich. [w:] Pawłowska-Pietrzak (red.), Gospodarka przemysłowa i początki cywilizacji W 1839 r. nieistniejącą jeszcze linię kolejową zarejestrowała Topograficzeskaja technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich Karta Carstwa Polskago. Ostatecznie prace przeprowadzono w latach 1845–1848. – Wydaw., Wrocław, 1977, s. 147–160, podaje, że wzrost ten był prawie dziesięciokrotny, a działo się to na obszarze, gdzie według H. Łabęckiego „wszystko dopiero tworzyć wypadało, aby z darów natury korzystać dla produkowania” – H. Łabęcki, Górnictwo 32 S. Kowalska, J. Jedlicki, A. Jezierski, Ekonomika górnictwa…, 1958; J. Jedlicki, Nie- w Polsce…, 1841, t. 1, s. 362. udana próba…, 1964. 28 J. Jedlicki, Nieudana próba…, 1964; T. Kizwalter, „Nowatorstwo i rutyny”…, 1991. 33 T. Kizwalter, „nrwatorstwo i rutyny”…, 1991. 29 S. Kowalska, J. Jedlicki, A. Jezierski, Ekonomika górnictwa…, 1958. 34 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju…, 1997. 30 A. Jezierski, Modele przedsiębiorstw w przemyśle górniczo-hutniczym Zagłębia 35 AGD sygn. 1829, 1858. Dąbrowskiego XIX i XX w. [w:] Pietrzak-Pawłowska I. (red.), Zakłady przemysłowe 36 A. Klich, Rozwój konstrukcji urządzeń wyciągowych w górnictwie węgla kamien- w Polsce XIX i XX wieku. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, nego w Polsce do połowy XIX wieku. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., 1965, t. 22; Stud. Wrocław, 1967, s. 35–44. z Dziejów Górn. i Hut., t. 9, s. 70–261. 31 Por. H. Radziszewski, J..Kindelski, Piotr Steinkeller. Dwie monografie. Nakładem 37 J. Jaros, Słownik historyczny kopalń…, 1984. Czcicieli Pamięci Steinkellera. Druk. Gazety Handl., Warszawa, 1905, s. 1–365; R. Koło- 38 AGD sygn. 117; J. Jaros, Słownik historyczny kopalń…, 1984; M. Łabuz, Zarys po- dziejczyk, Piotr Steinkeller…,1963. wstania i rozwoju…, 1997. 16 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Do 1846 r. zbudowany został odcinek z Warszawy do Częstochowy, w latach 1846–1847 z Częstochowy do Ząbkowic, zaś do kwietnia 1848 r. odcinek do granicy austriackiej w Granicy (Maczkach), gdzie uzyskano, poprzez stację w Szczakowej, połączenie z linią Kraków–Mysłowice (zbudowana w 1847 r.). Długość linii wynosiła 307 km. W 1848 r. przewiozła około 40 tys. ton ła- dunków i 360 tys. pasażerów39. Interesy rządowych zakładów przemysłowych w Dąbrowie nie zostały w pełni zabezpieczone, gdyż linia kolejowa przebiegła przez Ząbkowice (stację kolejową w Ząbkowicach oddano do użytku w 1856 r.) i Strzemieszyce (1848 r.), a więc w dość znacznej od nich odległości. Ówcze- sną sytuację komunikacyjną regionu tak scharakteryzował J. M. Wiślicki40:

[…] trzy drogi bite (chausse) prowadzą z Dąbrowy w trzy przeciwne punkta to jest: jedna do kopalni rud Siemonia, Żychcice, druga do Olkusza, trzecia zaś ku granicy Śląska do zakładu fabrycznego w Niwce. Żałować trzeba, iż czwarta największa droga kolei żelaznej […] o milę prawie pomija Dąbrowę.

Niemniej ważnym, a dla rozwoju przemysłu nawet istotniejszym proble- mem, niż uzyskanie kolejowego połączenia z Krakowem i Wiedniem była komunikacja z pruskim Śląskiem. W dniu 19 II 1857 r. zawarta została umowa rosyjsko-pruska w sprawie budowy linii kolejowej z Ząbkowic przez Dąbrowę i Będzin do Katowic. W dniu 24 VIII 1859 odnoga kolei warszawsko-wiedeń- skiej, prowadząca z Ząbkowic do Szopienic, powiązała Dąbrowę ze Śląskiem, Częstochową i Warszawą41. Kryzys w hutnictwie oraz popełnione błędy technologiczne unieruchomiły w latach 1843–1845 największy zakład przemysłowy Królestwa Polskiego – Hutę Bankową42. Podejmowane starania o jej ponowny rozruch napotykały na duże trudności techniczne opisywane w korespondencji przygotowanej przez władze górnicze Okręgu Zachodniego43:

Naczelnik Górniczy Okręgu Zachodniego przedstawił potrzebę zmiany machin parowych stokonnych przy wielkich piecach Huty Bankowej [i czy] Węgiel tutejszy będzie dobry do prowadzenia biegu pieców w Hucie Bankowej, a jeżeli takowy okaże się dobry na koks, zachodzi znowu niepewność, czy piece teraźniejszej

39 Por. R. Kołodziejczyk (red.), Studia. z dziejów kolei…, 1970. 40 J. M. Wiślicki, Opisanie Królestwa Polskiego…, 1850, s. 23. 41 Por. R. Kołodziejczyk, Studia z dziejów kolei…, 1970; S. Kowalska, J. Jedlicki, A. Je- zierski, Ekonomika górnictwa…, 1958. 42 Tamże. 43 Por. A. Jezierski, E. Kaczyńska, S. Kowalska, K. Piesowicz, Ekonomika górnictwa…, 1961, s. 278, pismo z dnia 23 I // 4 II 1843 r. oraz z dnia 30 I // 11 II 1843 r. 16 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 17

Do 1846 r. zbudowany został odcinek z Warszawy do Częstochowy, w latach konstrukcji ciśnienie […] wytrzymają” a następnie, że „[…] surowizna z wiel- 1846–1847 z Częstochowy do Ząbkowic, zaś do kwietnia 1848 r. odcinek do kich pieców Huty Bankowej, Niwki i Blachowni użyta w piecach płomiennych granicy austriackiej w Granicy (Maczkach), gdzie uzyskano, poprzez stację w Sławkowie okazała się niezdatna [i] Wielkie piece w Siemianowicach idą na w Szczakowej, połączenie z linią Kraków–Mysłowice (zbudowana w 1847 r.). takim samym węglu kamiennym, jak go ma Huta Bankowa z kopalni Reden Długość linii wynosiła 307 km. W 1848 r. przewiozła około 40 tys. ton ła- i Ksawery [i] że z sześciu dziś nieczynnych w tej hucie pieców wypada jeden dunków i 360 tys. pasażerów39. Interesy rządowych zakładów przemysłowych puścić na próbę za pomocą jednej machiny stukonnej bez balansjera. w Dąbrowie nie zostały w pełni zabezpieczone, gdyż linia kolejowa przebiegła przez Ząbkowice (stację kolejową w Ząbkowicach oddano do użytku w 1856 r.) Szczegółowy obraz stanu Dąbrowy oraz działających ówcześnie w jej re- i Strzemieszyce (1848 r.), a więc w dość znacznej od nich odległości. Ówcze- jonie kopalń i zakładów przemysłowych przedstawił Hieronim Łabęcki pod sną sytuację komunikacyjną regionu tak scharakteryzował J. M. Wiślicki40: koniec lat 50. XIX wieku44:

[…] trzy drogi bite (chausse) prowadzą z Dąbrowy w trzy przeciwne punkta […] siedzibą urzędu naczelnego jest Dąbrowa, kolonia górnicza blisko to jest: jedna do kopalni rud Siemonia, Żychcice, druga do Olkusza, trzecia zaś Będzina, wśród licznych kopalń i rud kruszcowych, założona przez ministra ku granicy Śląska do zakładu fabrycznego w Niwce. Żałować trzeba, iż czwarta pruskiego Redena i od jego nazwiska zowiąca się [w kopalni „Reden” znajdują największa droga kolei żelaznej […] o milę prawie pomija Dąbrowę. się] 4 szyby; wodny obsługuje machina 5-konna pompująca [a nad szybami Józef i Tomasz są] machiny 20-konnie, dobywalne, nad świetlikowym zaś w r. 1827 Niemniej ważnym, a dla rozwoju przemysłu nawet istotniejszym proble- pierwszą w naszych kopalniach postawiono machinę przewoźną (locomobilę) mem, niż uzyskanie kolejowego połączenia z Krakowem i Wiedniem była siły 12 koni do ciągnienia w górę węgli […, a w Hucie Bankowej] rząd posiada komunikacja z pruskim Śląskiem. W dniu 19 II 1857 r. zawarta została umowa […] sześć wielkich pieców do biegu na koksie […] za administracji Banku rosyjsko-pruska w sprawie budowy linii kolejowej z Ząbkowic przez Dąbrowę Polskiego wystawionych […], z których dotychczas nigdy więcej, jak dwa na i Będzin do Katowic. W dniu 24 VIII 1859 odnoga kolei warszawsko-wiedeń- raz czynnymi nie było. Wiatru do nich dostarczają dwie machiny 80-konne skiej, prowadząca z Ząbkowic do Szopienic, powiązała Dąbrowę ze Śląskiem, miechowe, oprócz tego jest machina 60-konna miechowa przy ogniskach do Częstochową i Warszawą41. czyszczenia surowicy […]. Czynną jest pudlingarnia i walcownia sztabowa Kryzys w hutnictwie oraz popełnione błędy technologiczne unieruchomiły […]. Huta ta posiada dwie machiny parowe, każda o sile 38 koni do młotów w latach 1843–1845 największy zakład przemysłowy Królestwa Polskiego – pudlowych i machinę parową 100-konną do walców. Hutę Bankową42. Podejmowane starania o jej ponowny rozruch napotykały na duże trudności techniczne opisywane w korespondencji przygotowanej Tempo rozwoju przemysłu uległo jednak zahamowaniu. Interwencje przez władze górnicze Okręgu Zachodniego43: rządowe, zwłaszcza zamówienie na szyny (tzw. „relsy”) dla kolei w 1846 r. poprawiły nieco sytuację45. Jednak już w 1849 r., po ukończeniu budowy kolei Naczelnik Górniczy Okręgu Zachodniego przedstawił potrzebę zmiany machin warszawsko-wiedeńskiej oba oddziały Huty Bankowej zostały zatrzymane. parowych stokonnych przy wielkich piecach Huty Bankowej [i czy] Węgiel tutejszy Produkcja żelaza podniosła się dopiero w latach 1850–1851. W 1853 r. w Hucie będzie dobry do prowadzenia biegu pieców w Hucie Bankowej, a jeżeli takowy Bankowej czynne były ponownie dwa wielkie piece46. Zdecydowane ożywie- okaże się dobry na koks, zachodzi znowu niepewność, czy piece teraźniejszej 44 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, t. 1, 1841, s. 283. Por. także; K. Srokowski, Przemysł 39 Por. R. Kołodziejczyk (red.), Studia. z dziejów kolei…, 1970. cynkowy…, 1906; K. Cygorijni, Etapy rozwoju hutnictwa cynkowego w Polsce. PAN, Nauka 40 J. M. Wiślicki, Opisanie Królestwa Polskiego…, 1850, s. 23. dla wszystkich, nr 280, Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, 1977, s. 1–36; 41 Por. R. Kołodziejczyk, Studia z dziejów kolei…, 1970; S. Kowalska, J. Jedlicki, A. Je- K. Jaworska-Cygorijni, Produkcja cynku z rud galmanowych w XIX wieku na ziemiach zierski, Ekonomika górnictwa…, 1958. polskich. Zakł. Narod. im. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, 1989, s. 1–181. 42 Tamże. 45 A. Jezierski, Problemy rozwoju gospodarczego ziem polskich w XIX i XX wieku. 43 Por. A. Jezierski, E. Kaczyńska, S. Kowalska, K. Piesowicz, Ekonomika górnictwa…, Książka i Wiedza, Warszawa, 1984, s. 1–294; T. Kizwalter, „nrwatorstwo i rutyny”…, 1991. 1961, s. 278, pismo z dnia 23 I // 4 II 1843 r. oraz z dnia 30 I // 11 II 1843 r. 46 S. Kowalska, J. Jedlicki, A. Jezierski, Ekonomika górnictwa…, 1958. 18 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak nie nastąpiło dopiero w 1855 r. Początkowo spowodował je wzrost produkcji zbrojeniowej, w okresie wojny krymskiej, a następnie pokryzysowe prosperity w transporcie kolejowym. Niekorzystna koniunktura dotyczyła też hutnictwa cynku, którego zasoby powoli się wyczerpywały. W 1851 r. huta cynku „Konstanty” została zamknięta, a po próbie reaktywowania w latach 1858–1863 ostatecznie popadła w ruinę. Realizowane nowe inwestycje przemysłowe nie były tak liczne, jak w poprzednim okresie. W latach pięćdziesiątych XIX w. Wydział Górnictwa preferował zawieranie umów z prywatnymi przedsiębiorcami na częściową eksploatację kopalń. Tak zwani entreprenerzy zaangażowali do tego celu około 500 robotni- ków sprowadzonych w tym celu z guberni augustowskiej i witebskiej47. Odkryty w 1846 r. pokład węgla, o miąższości około 20 m, dał początek kopalni noszącej później imię „Cieszkowski”48. W 1860 r. kopalnia ta, pracująca głównie na rzecz Huty Bankowej, osiągnęła swe maksymalne wydobycie roczne w ilości 57,4 tys. ton węgla. Funkcjonowała do pożaru w 1873 r., kiedy została zatopiona49. Kolejna kopalnia rządowa (odkrywkowa) „Łabęcki” powstawała w latach 1865–1867. Pokład węgla o miąższości do 14 m i nachyleniu do 500 był eksplo- atowany początkowo systemem odkrywkowym na wychodniach50. Następnie wybudowano szyby o głębokości 30 m. Na tym poziomie wybudowano także chodnik wodny, spełniający funkcję sztolni. W tym samym okresie uruchomiono powtórnie kopalnię „Schumann” („Szuman”) i na zachód od niej leżącą „Hieronim”. Występował tu pokład o miąższości około 2 m i nachyleniu 120. Węgiel był złej jakości. Te dwie kopalnie połączono następnie w 1867 r. w jeden zakład pod nazwą „Hieronim”51. Wydobycie było niewielkie, a spadek związany był z zatopieniem części wyrobisk przez niebezpieczny napływ wód.

47 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju… 1997, nr 10, s. 44. 48 Tamże, nr 11, s. 37. Kopalnia rozpoczęła działalność w 1857 r. W latach 1860–1870 eksploatacje odkrywkową na tej kopalni prowadził prywatny przedsiębiorca żydowski Grünberg, który zatrudnił robotników sprowadzonych z pruskiego Śląska. 49 J. Jaros, Słownik historyczny kopalń, 1984. 50 Pokład węgla został odkryty przez Andrzeja Karola Wawrzyńca Długoszewskiego (20 VIII 1821 – 12 II 1892). Urodzony w Krakowie, pochodził ze zubożałej rodziny szla- checkiej herbu Wieniawa. Ukończył gimnazjum św. Anny, a następnie został słuchaczem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po roku studiów wyjeżdża do pracy w górnictwie. Wstępuje do Korpusu Górniczego. Pracę zaczął jako prosty górnik w kopalni galmanu „Anna” w Strzemieszycach. W 1842 r. Bank Polski wysyłał go do Szkoły Górniczej w Tarnowskich Górach, którą ukończył w 1848 r. Został asystentem, następnie nadsztygarem. W 1863 r. mianowano go na starszego zarządzającego kopalniami Okręgu Zachodniego. Po wypad- ku w 1866 r., objął stanowisko urzędnika do specjalnych poruczeń Okręgu Zachodniego. Przeszedł na emeryturę w 1870 r. 51 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju…, s. 42. 18 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 19 nie nastąpiło dopiero w 1855 r. Początkowo spowodował je wzrost produkcji Inwestycje te nie zahamowały jednak narastającego po powstaniu stycznio- zbrojeniowej, w okresie wojny krymskiej, a następnie pokryzysowe prosperity wym kryzysu w górnictwie, który pogłębiły w 1873 r. pożary na kopalniach w transporcie kolejowym. „Ksawery” i „Cieszkowski”. Inne rządowe kopalnie węgla jak „Feliks” i „Ta- Niekorzystna koniunktura dotyczyła też hutnictwa cynku, którego zasoby deusz” pozostawały w tym okresie nieczynne. Znaczenie kopalń rządowych powoli się wyczerpywały. W 1851 r. huta cynku „Konstanty” została zamknięta, malało z roku na rok. Kurczył się front eksploatacyjny, a na rozszerzenie prac a po próbie reaktywowania w latach 1858–1863 ostatecznie popadła w ruinę. brak było środków. Z tego powodu kopalnie te stały na stosunkowo niskim Realizowane nowe inwestycje przemysłowe nie były tak liczne, jak w poprzed- poziomie techniczno-ekonomicznym. Obserwując te zjawiska administracja nim okresie. W latach pięćdziesiątych XIX w. Wydział Górnictwa preferował państwowa doszła do przekonania, że nie opłaca się dalej prowadzić takich zawieranie umów z prywatnymi przedsiębiorcami na częściową eksploatację przedsiębiorstw przemysłowych. Zarządzający górnictwem w Okręgu Za- kopalń. Tak zwani entreprenerzy zaangażowali do tego celu około 500 robotni- chodnim próbowali kilkakrotnie udowodnić, że państwowy przemysł może ków sprowadzonych w tym celu z guberni augustowskiej i witebskiej47. Odkryty być rentowny pod warunkiem uporządkowania zaplecza techniczno-ekono- w 1846 r. pokład węgla, o miąższości około 20 m, dał początek kopalni noszącej micznego i uzyskania odpowiedniej pomocy finansowej. później imię „Cieszkowski”48. W 1860 r. kopalnia ta, pracująca głównie na rzecz Pomysłodawcą tych działań był Aleksander Iwanowicz Koszelew, dyrektor Huty Bankowej, osiągnęła swe maksymalne wydobycie roczne w ilości 57,4 Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu oraz Jan Hempel, naczelnik Okrę- tys. ton węgla. Funkcjonowała do pożaru w 1873 r., kiedy została zatopiona49. gu Zachodniego52. Uzyskano rządowe środki finansowe na realizację planu Kolejna kopalnia rządowa (odkrywkowa) „Łabęcki” powstawała w latach modernizacji przemysłu, który miał być wykonany w latach 1866–187153. 1865–1867. Pokład węgla o miąższości do 14 m i nachyleniu do 500 był eksplo- Szeroko zakrojone zamierzenia zmierzały przede wszystkim do podniesie- atowany początkowo systemem odkrywkowym na wychodniach50. Następnie nia dochodowości poszczególnych zakładów. Rozpoczęto budowę kopalni, wybudowano szyby o głębokości 30 m. Na tym poziomie wybudowano także która otrzymała nazwę „Nowa”. Pierwsze tony węgla wydobyto w 1867 r.54 chodnik wodny, spełniający funkcję sztolni. W tym samym okresie urucho- Z uruchomieniem tej kopalni wiązano duże nadzieje. Założona na pokładzie, miono powtórnie kopalnię „Schumann” („Szuman”) i na zachód od niej leżącą o prawie 20 m miąższości, posiadała dogodną lokalizację. Znajdowała się „Hieronim”. Występował tu pokład o miąższości około 2 m i nachyleniu 120. w sąsiedztwie „Huty Bankowej” i huty cynku „Pod Będzinem”. Początkowo Węgiel był złej jakości. Te dwie kopalnie połączono następnie w 1867 r. w je- prowadzono wyłącznie roboty odkrywkowe do głębokości 30 m. Sama ko- den zakład pod nazwą „Hieronim”51. Wydobycie było niewielkie, a spadek palnia rozwijała się stosunkowo szybko dając początek dużej kopalni „Paryż”, związany był z zatopieniem części wyrobisk przez niebezpieczny napływ wód. która powstała już pod koniec XIX w.

47 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju… 1997, nr 10, s. 44. 52 Aleksander Iwanowicz Koszelew (ur. 1806 – zm. 1883) był rosyjskim urzędnikiem 48 Tamże, nr 11, s. 37. Kopalnia rozpoczęła działalność w 1857 r. W latach 1860–1870 państwowym i przedsiębiorcą. Występował przeciw pańszczyźnie, dowodząc o wyższości eksploatacje odkrywkową na tej kopalni prowadził prywatny przedsiębiorca żydowski pracy najemnej. Do Królestwa Polskiego przybył w 1864 r. i objął przewodnictwo Komi- Grünberg, który zatrudnił robotników sprowadzonych z pruskiego Śląska. sji do spraw sprzedaży mienia państwowego przy Komitecie Urządzającym. Przez cały 49 J. Jaros, Słownik historyczny kopalń, 1984. 1865 r. stał na czele Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Wtedy też zwiedził zakłady 50 Pokład węgla został odkryty przez Andrzeja Karola Wawrzyńca Długoszewskiego przemysłowe Okręgu Zachodniego. Wyjechał z Polski w 1866 r. (20 VIII 1821 – 12 II 1892). Urodzony w Krakowie, pochodził ze zubożałej rodziny szla- 53 Hempel przygotował także, w okresie późniejszym, inny dziesięcioletni plan inwe- checkiej herbu Wieniawa. Ukończył gimnazjum św. Anny, a następnie został słuchaczem stycyjny dla państwowego przemysłu górniczo-hutniczego, na lata 1872–1881. Cechował Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po roku studiów wyjeżdża do pracy w górnictwie. Wstępuje go większy rozmach działania. Główny nacisk położono na odwodnienie i ponowne do Korpusu Górniczego. Pracę zaczął jako prosty górnik w kopalni galmanu „Anna” uruchomienie kopalni „Reden”. Planowanych prac jednak nie wykonano. Połączono nato- w Strzemieszycach. W 1842 r. Bank Polski wysyłał go do Szkoły Górniczej w Tarnowskich miast kopalnie „Łabęcki” i „Nowa” w jeden zakład górniczy. W 1874 r., gdy Departament Górach, którą ukończył w 1848 r. Został asystentem, następnie nadsztygarem. W 1863 r. Górniczy przeniesiono do Ministerstwa Dóbr Państwowych rozpoczęto przygotowania mianowano go na starszego zarządzającego kopalniami Okręgu Zachodniego. Po wypad- do sprzedaży poszczególnych zakładów. W 1876 r. car Aleksander II wyraził zgodę na ku w 1866 r., objął stanowisko urzędnika do specjalnych poruczeń Okręgu Zachodniego. przeprowadzenie sprzedaży na drodze licytacji. Por. M. Łabuz, Zarys powstania i rozwo- Przeszedł na emeryturę w 1870 r. ju…, 1998, nr 1, s. 49. 51 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju…, s. 42. 54 Tenże, Zarys powstania i rozwoju…, nr 11, s. 43. 20 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Zmiana administracji górniczej wprowadziła zakłócenia w realizacji planu modernizacji. W związku z tendencją do likwidacji instytucji autonomicznych Królestwa Polskiego rozwiązano Wydział Górniczy i podległe mu zarządy okręgów górniczych. Zakładami kierował od 1869 r. naczelnik Zakładów Górniczych (w Suchedniowie) podlegający Departamentowi Górnictwa przy Ministerstwie Przemysłu i Handlu w Petersburgu. Znacznie szybciej, w tym okresie, rozwijały się natomiast kopalnie prywatne, położone w dawnych dobrach Mieroszewskich (kopalnie węgla kamiennego: „Milowice”, „Nadzieja Ludwika” w Sielcu oraz w Grodźcu i Gzichowie, wyku- pionych przez pruskiego przemysłowca Gustawa von Kramsta55. W rezultacie udział państwowych kopalń w wydobyciu węgla w Zagłębiu zmalał od 63% (1855 r.) do 19% około 1870 r.56.

55 Por. H. Łabęcki, Wiadomość ogólna o górnictwie prywatnych…, 1841. 56 A. Jezierski, Modele przedsiębiorstw…, 1967. 20 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Zmiana administracji górniczej wprowadziła zakłócenia w realizacji planu modernizacji. W związku z tendencją do likwidacji instytucji autonomicznych Warunki kształtowania się Królestwa Polskiego rozwiązano Wydział Górniczy i podległe mu zarządy okręgów górniczych. Zakładami kierował od 1869 r. naczelnik Zakładów górnictwa i organizacja Górniczych (w Suchedniowie) podlegający Departamentowi Górnictwa przy Ministerstwie Przemysłu i Handlu w Petersburgu. władz górniczych Znacznie szybciej, w tym okresie, rozwijały się natomiast kopalnie prywatne, Królestwa Polskiego położone w dawnych dobrach Mieroszewskich (kopalnie węgla kamiennego: „Milowice”, „Nadzieja Ludwika” w Sielcu oraz w Grodźcu i Gzichowie, wyku- pionych przez pruskiego przemysłowca Gustawa von Kramsta55. W rezultacie udział państwowych kopalń w wydobyciu węgla w Zagłębiu zmalał od 63% (1855 r.) do 19% około 1870 r.56.

55 Por. H. Łabęcki, Wiadomość ogólna o górnictwie prywatnych…, 1841. 56 A. Jezierski, Modele przedsiębiorstw…, 1967. W czasach Księstwa Warszawskiego, jak i później w Królestwie Polskim, znajdujące się w ziemi minerały i kopaliny były uznawane, zgodnie z wcze- śniejszymi postanowieniem kodeksu napoleońskiego, za należące do właści- ciela powierzchni1. Sprawę rozpoznawania kopalin regulowało natomiast tymczasowe postanowienie Namiestnika Królewskiego z 11 IV / 6 V 1817 r. o udzieleniu pozwoleń na poszukiwania górnicze2. Władze górnicze mogły udzielić zezwolenia na poszukiwanie na cudzym gruncie jedynie rud miedzi, ołowiu, srebra i soli. Przedsiębiorca obowiązany był natomiast do rekompensaty właścicielowi terenu z tytułu wyrządzonych szkód. W razie znalezienia kopaliny mógł on natomiast sam przystąpić do eksploatacji, zwracając znalazcy poniesione nakłady na poszukiwania. Jeśli rezygnował z tego prawa, przysługiwała mu jedna trzecia udziałów w kopalni oraz 5% czystego zysku. Właściciele gruntu byli również zobowiązani do zawiadamiania władz górniczych o znalezieniu na terenie swoich posia- dłości miedzi, ołowiu, srebra oraz soli, jeżeli sami prowadzili poszukiwania. Wszystkie inne kopaliny (rudy żelaza, węgiel kamienny i galman) mogły być poszukiwane i eksploatowane tylko za zgodą właścicieli gruntów, którzy nie potrzebowali nawet zawiadamiać władz górniczych o założeniu kopalń3.

1 Ustawa konstytucyjna Królestwa Polskiego, art. 26, Dziennik Praw Królestwa Pol- skiego, t. I., s. 14. 2 Tamże, t. 3, s. 152. Pozwolenie to obowiązywało aż do wprowadzenia prawa gór- niczego w 1870 r., por. Z. Wójcik, Studia z dziejów rozpoznania bogactw mineralnych regionu świętokrzyskiego. Tow. Przyj. Górn., Hut. 1 Przem. Staropol., Kielce, 1997, s. 1–21. 3 Por. S. Bukowiecki, Naczelne zasady górniczego prawa….,1912, oraz J. Jaros, Organi- zacja administracji górniczej…, 1968; tenże, Własność górnicza…, 1970. 22 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Z dwóch naczelnych zasad górniczych prawa cywilnego: akcesji (przyna- leżność złóż znajdujących się we wnętrzu ziemi do właściciela powierzchni gruntu) i regaliów (przynależność złóż znajdujących się we wnętrzu ziemi do panującego lub rządu) zwyciężyła ta pierwsza. Wola górnicza (prawo nadane przez panującego bądź rząd osobie prywatnej lub spółce na poszukiwanie i eksploatację złóż) zachowana została tylko dla soli, ołowiu, srebra, miedzi. W przypadku wydobycia węgla, żelaza i galmanu to usiłowano uzgodnić zasady akcesji z wola górniczą. Już po dwu latach istnienia Królestwa Kongresowego został opracowany przez Jana Ullmanna4 raport, w którym przedstawiono potrzeby wydania rozporządzeń i uregulowania nadzoru kopalń prywatnych, które to dopro- wadzały do niszczenia złóż5:

Właściciele ziemi […] w wielu miejscach bez pozwolenia zaciągniętego kopalnie węgla kamiennego otwierają […] nie zastanawiając się atoli nad rozpoczęciem roboty i nie przywołując do tego w sztuce biegłych, uwodzą się tylko chciwością zysku momentalnego i opuszczają korzyści do lat setnych przy- wiązane, wydobywając jedynie, co z łatwością im przyjdzie i psując regularność położenia przez zakopywanie darów natury, bez względu na skutki; tak dla nich samych, jako też dla skarbu publicznego szkodliwe i prawom górniczym przeciwne. […] Zdaniem Głównej Dyrekcji Górniczej jest […] nim prawo górnicze wydane zostanie, postanowione będzie: 1. iż żaden właściciel kopalń inaczej jak podług zasad górniczych nie będzie mógł tychże używać, 2. iż z powodu tego kopalnie prywatne pod dozorem Głównej Dyrekcji Górniczej i dozorstw górniczych pobliższych zostawać i za osiągnionym tylko zezwoleniem Rządu otwierane będą, 3. iż urzędnicy, do zawiadowywania tychże kopalń ustano- wieni, zaprzysiężeni być i rachunki do przejrzenia rządowi złożyć powinni, 4.

4 Jak podaje J. Szczepański, Modernizacja górnictwa…, 1998, s. 219–220; Johann (Jan) Erenhold Ullmann (Ulman) był jednym z głównych organizatorów polskiego górnictwa. Nie znamy jego daty urodzenia. Pochodził z Saksonii. Ukończył Akademię Górniczą we Freibergu saskim i był uczniem A. G. Wernera. W Saksonii pracował w górnictwie, jako radca górniczy, a do Polski przybył w celu organizacji górnictwa. Początkowo pracował w Komisji do Organizacji Min Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, następnie w Tym- czasowej Dyrekcji Krakowskiej (po 1807 r.). W 1814 r. został dyrektorem górniczym De- partamentu Krakowskiego. Następnie, już w 1816 r., mianowano go dyrektorem Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach (nosił tytuł: Oberberghauptamn – por. aneks II niniejszej pracy – Organizacja władz górniczych Królestwa Polskiego w latach 1817–1849). Jak stwierdza J. Szczepański, tamże, s. 220: „Wszystko wskazuje na to, że to Ullmannowi wyznaczył Staszic główną rolę w realizacji swych zamierzeń i planów”. W 1826 r. został zwolniony ze stanowiska dyrektora górnictwa i przeszedł na emeryturę. Zmarł, być może, w 1834 r. 5 R. Zalewski, Węglokopy w Zagłębiu Dąbrowskim. Wiad. Górn., 1970, nr 4, s. 122. 22 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 23

Z dwóch naczelnych zasad górniczych prawa cywilnego: akcesji (przyna- iż właściciele kopalń płody kopalnicze nie inaczej jak podług taksy przez Rząd leżność złóż znajdujących się we wnętrzu ziemi do właściciela powierzchni przepisanej sprzedawać zesłanym na rewizję ich kopalń kasie głównej górniczej gruntu) i regaliów (przynależność złóż znajdujących się we wnętrzu ziemi do pewne procenty z produkcji […] płacić zobowiązani będą. panującego lub rządu) zwyciężyła ta pierwsza. Wola górnicza (prawo nadane przez panującego bądź rząd osobie prywatnej lub spółce na poszukiwanie Jeszcze jedną z prób wprowadzenia uregulowań była propozycja nowe- i eksploatację złóż) zachowana została tylko dla soli, ołowiu, srebra, miedzi. go prawa górniczego pochodząca z 1819 r.6 Propozycja nowych przepisów W przypadku wydobycia węgla, żelaza i galmanu to usiłowano uzgodnić prawnych miała być wniesiona przez Staszica pod obrady na sejmie w 1820 r. zasady akcesji z wola górniczą. Niestety, nowatorski, jak na owe czasy, projekt nie doczekał się nigdy realizacji. Już po dwu latach istnienia Królestwa Kongresowego został opracowany Władzą zwierzchnią dla górnictwa i hutnictwa rządowego była Główna przez Jana Ullmanna4 raport, w którym przedstawiono potrzeby wydania Dyrekcja Górnicza w Kielcach, podporządkowana Komisji Rządowej Spraw rozporządzeń i uregulowania nadzoru kopalń prywatnych, które to dopro- Wewnętrznych i Policji, w której istniał Wydział Górnictwa. Główna Dyrekcja wadzały do niszczenia złóż5: Górnicza została utworzona l VI 1816 r., na mocy postanowienia namiestnika Królestwa Polskiego z 20 II 1816 r.7. Właściciele ziemi […] w wielu miejscach bez pozwolenia zaciągniętego W grudniu 1816 r. otwarto w Kielcach również specjalistyczną Szkołę Aka- kopalnie węgla kamiennego otwierają […] nie zastanawiając się atoli nad demiczno-Górniczą (Akademię Górniczą)8, która pozostawała pod zarządem rozpoczęciem roboty i nie przywołując do tego w sztuce biegłych, uwodzą się Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Szkoła ta na mocy tylko chciwością zysku momentalnego i opuszczają korzyści do lat setnych przy- postanowienia Rady Administracyjnej z 16 XII 1826 r. została przeniesiona wiązane, wydobywając jedynie, co z łatwością im przyjdzie i psując regularność do Warszawy, a faktycznie jednak nigdy nie wznowiła zajęć w nowej siedzibie, położenia przez zakopywanie darów natury, bez względu na skutki; tak dla nich choć formalnie istniała9. samych, jako też dla skarbu publicznego szkodliwe i prawom górniczym przeciwne. […] Zdaniem Głównej Dyrekcji Górniczej jest […] nim prawo górnicze 6 Wspomina o tym N. Gąsiorowska w swoim opracowaniu: Górnictwo i hutnictwo…, wydane zostanie, postanowione będzie: 1. iż żaden właściciel kopalń inaczej 1922, s. 73. jak podług zasad górniczych nie będzie mógł tychże używać, 2. iż z powodu 7 O ustanowieniu głównej dyrekcji i szkoły górniczej w m. Kielcach, Dziennik Praw tego kopalnie prywatne pod dozorem Głównej Dyrekcji Górniczej i dozorstw Królestwa Polskiego, 1817, t. I, s. 169. Pierwszym dyrektorem był Jan Ullmann, pracujący już w czasach Księstwa Warszawskiego w urzędzie górniczym w Krakowie. Względy górniczych pobliższych zostawać i za osiągnionym tylko zezwoleniem Rządu oszczędnościowe zdecydowały o „unii personalnej” w tych instytucjach. Por. J. Szczepański, otwierane będą, 3. iż urzędnicy, do zawiadowywania tychże kopalń ustano- Modernizacja górnictwa…, 1997; oraz Z. Wójcik, Stanisław Staszic…, 1999. wieni, zaprzysiężeni być i rachunki do przejrzenia rządowi złożyć powinni, 4. 8 W nazewnictwie zgodnym z propozycją przedstawioną w opracowaniu A. S. Klecz- kowski, Stan badań nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) 4 Jak podaje J. Szczepański, Modernizacja górnictwa…, 1998, s. 219–220; Johann (Jan) i Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Kwart. Hist. Nauki i Techn., 1994, z. 1, s. 61–70; Erenhold Ullmann (Ulman) był jednym z głównych organizatorów polskiego górnictwa. tenże, Staszic i Akademia Górnicza w Kielcach. Nowe spojrzenie. [w:] Stanisław Staszic. Nie znamy jego daty urodzenia. Pochodził z Saksonii. Ukończył Akademię Górniczą we Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, 1995, s. 113–124. Freibergu saskim i był uczniem A. G. Wernera. W Saksonii pracował w górnictwie, jako 9 Zagadnienia dotyczące historii Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach oraz radca górniczy, a do Polski przybył w celu organizacji górnictwa. Początkowo pracował związanej z nią kadry naukowej i dydaktycznej były już przedmiotem wielu studiów i analiz. w Komisji do Organizacji Min Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, następnie w Tym- Ze względu na brak wielu informacji, w tym także i dokumentów archiwalnych, które czasowej Dyrekcji Krakowskiej (po 1807 r.). W 1814 r. został dyrektorem górniczym De- niestety nie zachowały się, wiele z tych prac jest niepełnych, a wręcz zawierających szereg partamentu Krakowskiego. Następnie, już w 1816 r., mianowano go dyrektorem Głównej błędów. Należy zaznaczyć, że w dalszej treści jest użyty termin Szkoła Akademiczno-Gór- Dyrekcji Górniczej w Kielcach (nosił tytuł: Oberberghauptamn – por. aneks II niniejszej nicza, na określenie uczelni założonej w Kielcach i działającej w latach 1816–1827. Należy pracy – Organizacja władz górniczych Królestwa Polskiego w latach 1817–1849). Jak stwier- podkreślić, że nazwa ta stosowana była w wielu ówczesnych urzędowych dokumentach dza J. Szczepański, tamże, s. 220: „Wszystko wskazuje na to, że to Ullmannowi wyznaczył oraz jest odmienną od terminologii zaproponowanej przez A. S. Kleczkowskiego, 1994: Staszic główną rolę w realizacji swych zamierzeń i planów”. W 1826 r. został zwolniony Stan badań nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) i Głównej ze stanowiska dyrektora górnictwa i przeszedł na emeryturę. Zmarł, być może, w 1834 r. Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Kwart. Hist. Nauki i Techn., z. 1, s. 61–70; który stwierdził, 5 R. Zalewski, Węglokopy w Zagłębiu Dąbrowskim. Wiad. Górn., 1970, nr 4, s. 122. s. 61: „Za właściwą uznaję nazwę Akademia Górnicza, a z wielką rezerwą odnoszę się do 24 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Organizacja górnictwa w Królestwie Polskim była wzorowana na saksońskiej służbie górniczej10. Przyczyniło się do tego bliskie położenie geograficzne, jak i przodująca tam pozycja górnictwa i hutnictwa. Osiągnięcia te przeniesiono łącznie z formami pracy kancelaryjnej oraz językiem niemieckim jako urzędowym. Naśladownictwo było tak duże, że nasuwało się podobieństwo między ośrodkiem we Freidberu saskim z Kielcami, zarówno pod względem ulokowania władz i szkoły górniczej. Na mocy postanowienia królewskiego z 28 II / 12 III 1817 r. został utworzony także korpus górniczy, którego członkowie byli wpisani do ksiąg rodowodowych, bowiem11:

Gdy Opatrzność rozmaitymi minerałami ziemię naszego Królestwa Polskiego zbogaciła, chcąc wydobywanie onych, wznieść i zachęcić talenty poświęcających się tym trudnym pracom oraz w nich wzbudzić tego ducha jedności, za pomocą któ- rego owoce ich nauk i doświadczenie wzajemnie dla nich pożytecznymi by się stały.

Była to organizacja obejmująca wszystkich stałych pracowników górnic- twa i hutnictwa rządowego. Przynależność do niej nakładała na zrzeszonych

nazwy urzędowo-rosyjsko-represyjnej: Szkoła Akademiczno-Górnicza”. Por. między innymi: Wójcik Z., 2004: O monografii Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach Stanisława J. Adamczyka. Zesz. Staszicowskie, 4, 323–327, jak i samo opracowanie Adamczyk S. J., 2003: Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach (1816–1827). Agencja Rekl.-Wyd. „Jard”, Kielce, s. 1–144. Należy zaznaczyć, że w Kalendarzyku Politycznym, Wyd. F. Radziszew- skiego, Warszawa – z lat 1819–1834, stosowano do 1822 r. nazwę Akademia Górnicza, zamieniając ją następnie na Szkołę Akademiczno-Górniczą, która była używana aż do 1830 r., mimo, że w 1827 r. przeniesiono formalnie szkołę z Kielc do Warszawy. W 1831 r. formalnie zamknięto wszystkie szkoły wyższe w Królestwie Polskim. Por. J. Miąso, Szkol- nictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815–1915. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, 1966, s. 1–324; I. Rybicka, Kształcenie zawodowe w górnictwie i hutnictwie Królestwa Polskiego w XIX wieku. Zesz. nauk. AGH nr 469, Górn., nr 64, 1975, s. 1–120; J. Miąso, Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego i późniejsze starania o kształcenie inżynierów w Królestwie Polskim. [w:] 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976. Mater. z sesji nauk. 13–14 grudnia 1976 r., Wyd. Pol. Warsz., Warszawa, 1979, s. 31–44; a przede wszystkim opracowania A. S. Kleczkowskiego, Stan badań nad dziejami…,, 1994; tenże, Staszic i Akademia…, 1995. 10 Por. J. Szczepański, Poglądy Staszica na modernizację górnictwa i hutnictwa. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, 1995, s. 141–154, gdzie podaje, że Saksonia posiada najlepszą i najsławniejszą szkołę i odpowiednio wykształconą kadrę, która może się zaangażować do pracy w Królestwie Polskim; tenże, Modernizacja górnictwa…, 1997. 11 O ustanowieniu korpusu górniczego – Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. III, s. 188, oraz por. N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922, s. 66. 24 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 25

Organizacja górnictwa w Królestwie Polskim była wzorowana na saksońskiej szereg obowiązków i ograniczeń, ale zapewniała także znaczne przywileje12. służbie górniczej10. Przyczyniło się do tego bliskie położenie geograficzne, jak Członkowie korpusu górniczego obowiązani byli do posłuszeństwa wobec i przodująca tam pozycja górnictwa i hutnictwa. Osiągnięcia te przeniesio- przełożonych, a oprócz fachowości powinni odznaczać się także odwagą no łącznie z formami pracy kancelaryjnej oraz językiem niemieckim jako i pewnością w wykonywaniu swoich obowiązków. Urzędnikom zabraniano urzędowym. Naśladownictwo było tak duże, że nasuwało się podobieństwo pełnienia jakichkolwiek czynności nie należących do ich obowiązków, w tym między ośrodkiem we Freidberu saskim z Kielcami, zarówno pod względem zakazano handlowania surowcami i wyrobami górniczymi, a zmiany miejsca ulokowania władz i szkoły górniczej. pracy jak i zawieranie związków małżeńskich mogło się odbywać tylko za Na mocy postanowienia królewskiego z 28 II / 12 III 1817 r. został utworzony zgodą zwierzchników. Równocześnie górnicy otrzymywali specjalne mundury także korpus górniczy, którego członkowie byli wpisani do ksiąg rodowodo- i zwolnienie od służby wojskowej. Nie podlegali także obowiązkowi płacenia wych, bowiem11: podatków. Wszyscy pracownicy należeli także do kas braterskich (brackich)13. Działały one, oddzielnie dla pracowników umysłowych i fizycznych, na zasa- Gdy Opatrzność rozmaitymi minerałami ziemię naszego Królestwa Polskiego dach samorządowych. Fundusz kas składający się ze składek członkowskich, zbogaciła, chcąc wydobywanie onych, wznieść i zachęcić talenty poświęcających się zapewniał świadczenia chorobowe, opiekę lekarską oraz system rent inwalidz- tym trudnym pracom oraz w nich wzbudzić tego ducha jedności, za pomocą któ- kich i emerytur, a także pomocy finansowej dla wdów i sierot po górnikach14. rego owoce ich nauk i doświadczenie wzajemnie dla nich pożytecznymi by się stały. Głównej Dyrekcji Górniczej podlegały zakłady górnicze i hutnicze oraz dobra ziemskie przeznaczone na utrzymanie górnictwa: Kielce, Iłża, Bodzentyn, Była to organizacja obejmująca wszystkich stałych pracowników górnic- Suchedniów, Samsonów, Sławków, Bobrowniki i Sulików15. W skład Dyrekcji twa i hutnictwa rządowego. Przynależność do niej nakładała na zrzeszonych wchodzili: dyrektor, nadzorca okręgów górniczych, nadzorca machin i budowli, nadzorca dóbr narodowych przeznaczonych na fundusz górniczy oraz nazwy urzędowo-rosyjsko-represyjnej: Szkoła Akademiczno-Górnicza”. Por. między inny- syndyk (sekretarz). Członkami kolegium byli: mierniczy (kruszcomiernik), mi: Wójcik Z., 2004: O monografii Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach Stanisława probiarz główny, rewizor rachunkowy, kasjer główny i magazynier, kontroler J. Adamczyka. Zesz. Staszicowskie, 4, 323–327, jak i samo opracowanie Adamczyk S. J., kasy oraz protokolista okręgowy16. 2003: Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach (1816–1827). Agencja Rekl.-Wyd. „Jard”, Kielce, s. 1–144. Należy zaznaczyć, że w Kalendarzyku Politycznym, Wyd. F. Radziszew- skiego, Warszawa – z lat 1819–1834, stosowano do 1822 r. nazwę Akademia Górnicza, 12 AGD sygn. 2852, 2865; S. Majewski, Rzut oka na historię rozwoju prawa i administracji zamieniając ją następnie na Szkołę Akademiczno-Górniczą, która była używana aż do górniczej w Polsce do powstania 1830 r. Odbitka z Kal. Górn.-Hutn., Chrześcijańska Druk. 1830 r., mimo, że w 1827 r. przeniesiono formalnie szkołę z Kielc do Warszawy. W 1831 r. „Nakładowa”, Będzin, 1939, s. 1–14; W. Łukaszewicz, Korpus Górniczy…, 1966; J. Bienia- formalnie zamknięto wszystkie szkoły wyższe w Królestwie Polskim. Por. J. Miąso, Szkol- rzówna, Kadra techniczna w przemyśle Królestwa Polskiego. [w:] Pawłowska-Pietrzak (red.), nictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815–1915. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Gospodarka przemysłowa i początki cywilizacji technicznej w rolniczych krajach Europy. Wyd. PAN, Wrocław, 1966, s. 1–324; I. Rybicka, Kształcenie zawodowe w górnictwie Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, 1977, s. 271–294; I. i hutnictwie Królestwa Polskiego w XIX wieku. Zesz. nauk. AGH nr 469, Górn., nr 64, Rybicka, Kształcenie zawodowe…, 1975. 1975, s. 1–120; J. Miąso, Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego i późniejsze 13 AGD sygn. 363, 364, 365, 366, 367, 368, 376, 378, 766, 5248. starania o kształcenie inżynierów w Królestwie Polskim. [w:] 150 lat wyższego szkolnictwa 14 Por. P. Przesmycki, Historia rozwoju…, 1927, który przedstawił między innymi technicznego w Warszawie 1826–1976. Mater. z sesji nauk. 13–14 grudnia 1976 r., Wyd. Pol. bardzo interesujący opis uroczystości w dniu św. Barbary, patronki górników (4 XII). Warsz., Warszawa, 1979, s. 31–44; a przede wszystkim opracowania A. S. Kleczkowskiego, 15 J. Pazdur, Organizacja i polityka górnicza…, 1961. Stan badań nad dziejami…,, 1994; tenże, Staszic i Akademia…, 1995. 16 Por. aneks nr II niniejszej pracy – Organizacja władz górniczych w Królestwie Pol- 10 Por. J. Szczepański, Poglądy Staszica na modernizację górnictwa i hutnictwa. [w:] skim w latach 1817–1849. Ze względu na duże trudności interpretacyjne, w ustaleniu list Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, osobowych, zestawienie to zostało opracowane do 1849 r. O kłopotach i trudnościach Piła, 1995, s. 141–154, gdzie podaje, że Saksonia posiada najlepszą i najsławniejszą szkołę związanych z brakiem monografii ustroju władz górniczych wspominał Z. Wójcik, Studia i odpowiednio wykształconą kadrę, która może się zaangażować do pracy w Królestwie z dziejów rozpoznania…, 1997 (Szkic: Wschodni Okręg Górniczy Królestwa Polskiego, jego Polskim; tenże, Modernizacja górnictwa…, 1997. organizacja i specyfika). Należy stwierdzić, że słowa autora (s. 68): „W rezultacie do dziś 11 O ustanowieniu korpusu górniczego – Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. III, praktycznie nie znamy wszystkich naczelników Wschodniego Okręgu Górniczego”, powinny s. 188, oraz por. N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922, s. 66. zostać rozszerzone również na Okręg Zachodni. 26 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Duże rozbieżności w stosowanym nazewnictwie formalnym powodują zrozumiałe trudności interpretacyjne. Stosowane są na przykład zamiennie różne nazwy, jak wspomniana nazwa Okręg Zachodni, czy też Zakłady Gór- nicze Oddziału Dąbrowskiego, Zakłady Górnicze Oddziału Dąbrowa, czy też Okręg Oddziału Dąbrowa17. Podległe Dyrekcji Górniczej zakłady podzielono na pięć dozorstw: Mie- dzianogórskie, Olkusko-Siewierskie, Suchedniowskie oraz Samsonowskie i Pankowskie. Zarząd dozorstwa składał się z dozorcy, szychtmistrza i zawiadowcy hut. W późniejszych latach utworzono jeszcze inne dozorstwa: Bzińskie (1818 r.), Starachowicko-Brodzkie (1819 r.), Białogońskie (1820 r.) i Radoszyckie (1821 r.) i trzy sekcje: poszukiwania soli, fabryki marmuru w województwie krakowskim oraz eksploatacji kamienia wapiennego w Piekle nad Pilicą18. Dostawą i sprzedażą importowanej soli zajmowali się natomiast do 1821 r. prywatni przedsiębiorcy, upoważnieni przez rząd. Z dniem l VI 1821 r. monopol solny, przeszedł pod bezpośredni zarząd Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, która działała za pośrednictwem magazynów solnych19. Na mocy ukazu z 9 XII 1826 r. Dyrekcja Górnicza została podporządkowana Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, do której włączono już o parę mie- sięcy wcześniej Wydział Górniczy20. Dyrekcję Górniczą przeniesiono z Kielc do Warszawy i połączono z Wydziałem Górniczym, który został podzielony na cztery oddziały: ogólny, górniczy, hutniczy oraz machin i budowli. Nale- żące do górnictwa dobra ziemskie i lasy oddano pod zarząd Dyrekcji Dóbr Narodowych oraz rządowej administracji leśnej, przy czym skarb państwa aż do 1 I 1833 wypłacał górnictwu rządowemu 400 tys. złp. rocznie, tytułem uzyskiwanego dochodu z tych dóbr21. Wyprzedzając zmiany administracyjne już w 1825 r. przeprowadzono oddzielenie dozorstw górniczych od hutniczych, przy czym dozorstwa górnicze wchodziły w skład Oddziału Kopalń, a dozorstwa hutnicze do Oddziału Hut22.

17 Por. AGD, sygn. 316, 356, 362, 363, 364, 365, 366, 367, 382, 384, 398, 437. 18 Łabęcki H., Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1; J. Pazdur Organizacja i polityka gór- nicza…, 1961. 19 N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922. 20 O reorganizacji górnictwa i oddaniu takowego pod zarząd Kommissji rządowej przychodów i skarbu, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. XI, s. 374. 21 N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922. 22 Por. H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1; J. Jaros, Organizacja rządowej administracji…, 1956; K. Jahoda, Przyczynek do historii prawa górniczego i organizacji władz górniczych w Polsce. [w:] (Pr. zbior.), Materiały z prac Rady, z. 30, ser. E (2). Gór- nictwo polskie w tysiącletnim okresie istnienia państwa polskiego. Wyd. Geol., Warszawa, 1961, s. 84–116; J. Jaros, Organizacja administracji górniczej…, 1968. 26 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 27

Duże rozbieżności w stosowanym nazewnictwie formalnym powodują Oddział Kopalń obejmował dozorstwa Olkusko-Siewierskie i Miedziano- zrozumiałe trudności interpretacyjne. Stosowane są na przykład zamiennie górskie oraz kopalnie rudy żelaznej nad Rzeką Kamienną, które z początkiem różne nazwy, jak wspomniana nazwa Okręg Zachodni, czy też Zakłady Gór- 1826 r. oddzielono od dozorstw hutniczych Suchedniowskiego i Staracho- nicze Oddziału Dąbrowskiego, Zakłady Górnicze Oddziału Dąbrowa, czy też wickiego. W 1828 r. urząd ten połączono z dozorstwem Miedzianogórskim. Okręg Oddziału Dąbrowa17. Oddział Hut objął dozorstwa: Suchedniowskie (do którego włączono Podległe Dyrekcji Górniczej zakłady podzielono na pięć dozorstw: Mie- w 1826 r. dozorstwa Starachowicko-Brodzkie i Bzińskie), Samsonowskie dzianogórskie, Olkusko-Siewierskie, Suchedniowskie oraz Samsonowskie (do którego w 1826 r. włączono dozorstwo: Radoszyckie i Pankowskie) oraz i Pankowskie. Zarząd dozorstwa składał się z dozorcy, szychtmistrza i za- wapielnie w Piekle. W 1828 r. zorganizowano ponownie dozorstwo hutnicze wiadowcy hut. W późniejszych latach utworzono jeszcze inne dozorstwa: Białogońskie, a w 1829 r. wyodrębniono w osobne dozorstwo zakłady hutnicze Bzińskie (1818 r.), Starachowicko-Brodzkie (1819 r.), Białogońskie (1820 r.) w dozorstwie Olkusko-Siewierskim. Od l VII 1832 r. dozorstwo Białogońskie i Radoszyckie (1821 r.) i trzy sekcje: poszukiwania soli, fabryki marmuru przyłączono do Samsonowskiego. w województwie krakowskim oraz eksploatacji kamienia wapiennego w Piekle Wydziałowi Górniczemu bezpośrednio były podporządkowane: fabryka ma- nad Pilicą18. Dostawą i sprzedażą importowanej soli zajmowali się natomiast szyn na Solcu w Warszawie, mennica oraz poszukiwanie soli. Zarządy poszcze- do 1821 r. prywatni przedsiębiorcy, upoważnieni przez rząd. Z dniem l VI gólnych dozorstw zostały znacznie rozbudowane23. Przykładowo, szczegółowa 1821 r. monopol solny, przeszedł pod bezpośredni zarząd Komisji Rządowej organizacja Zarządu Dozorostwa Olkusko-Siewierskiego, przedstawiała się Przychodów i Skarbu, która działała za pośrednictwem magazynów solnych19. w 1826 r. następująco: na czele stał inspektor, któremu podlegało pięciu asesorów Na mocy ukazu z 9 XII 1826 r. Dyrekcja Górnicza została podporządkowana z głosem decydującym i pięciu asesorów z głosem doradczym. Asesorami z gło- Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, do której włączono już o parę mie- sem decydującym byli: I – wice inspektor tytularny i kasjer, który był zarazem sięcy wcześniej Wydział Górniczy20. Dyrekcję Górniczą przeniesiono z Kielc wójtem gmin Dąbrowy, Gołonoga, Porąbki, Strzemieszyc Wielkich, Niemiec, do Warszawy i połączono z Wydziałem Górniczym, który został podzielony Bukowna, II – zarządzający kopalniami węgla kamiennego, III – zarządzający na cztery oddziały: ogólny, górniczy, hutniczy oraz machin i budowli. Nale- kopalniami galmanu, glinki ceramicznej, rudy żelaza, IV – sprawujący dozór nad żące do górnictwa dobra ziemskie i lasy oddano pod zarząd Dyrekcji Dóbr machinami i budowlami, V – zarządzający pomiarami podziemi i powierzchni Narodowych oraz rządowej administracji leśnej, przy czym skarb państwa (markszajder). Do asesorów z głosem doradczym należeli: nadsztygar przy aż do 1 I 1833 wypłacał górnictwu rządowemu 400 tys. złp. rocznie, tytułem kopalni galmanu, zawiadowcy hut cynkowych pod Będzinem, w Dąbrowie, uzyskiwanego dochodu z tych dóbr21. Wyprzedzając zmiany administracyjne Niemcach oraz zawiadowca walcowni w Sławkowie. Poza tym pracownikami już w 1825 r. przeprowadzono oddzielenie dozorstw górniczych od hutni- dozorostwa byli niżsi urzędnicy, kanceliści i lekarz. W 1828 r. przybyli tu także czych, przy czym dozorstwa górnicze wchodziły w skład Oddziału Kopalń, dwaj inżynierowie i budowniczy, przy czym ostatni został zniesiony w 1829 r. a dozorstwa hutnicze do Oddziału Hut22. W tym roku ustanowiono także etat zawiadowcy dla wszystkich hut cynkowych24. Na obszarze Okręgu Zachodniego powstawały w tym czasie nowe kopalnie węgla kamiennego25. Istniały także kopalnie galmanu (dziewięć), huty 17 Por. AGD, sygn. 316, 356, 362, 363, 364, 365, 366, 367, 382, 384, 398, 437. 18 Łabęcki H., Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1; J. Pazdur Organizacja i polityka gór- cynkowe (sześć) i trzy cegielnie. Oprócz zakładów rządowych, w regionie nicza…, 1961. znajdowały się również zakłady prywatne, nie podlegające nadzorowi pań- 19 N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922. stwowych władz górniczych, jak na przykład kopalnia węgla kamiennego 20 O reorganizacji górnictwa i oddaniu takowego pod zarząd Kommissji rządowej „Nadzieja Ludwika” – należąca do księcia Anhalt Koethen Pless w Sielcach, przychodów i skarbu, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. XI, s. 374. „Dańdówka” w Zagórzu – hrabiego Mieroszewskiego, oraz kopalnia „Feliks” 21 N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922. 22 Por. H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1; J. Jaros, Organizacja rządowej 23 N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922. administracji…, 1956; K. Jahoda, Przyczynek do historii prawa górniczego i organizacji 24 AGD sygn. 494, 496; N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922, L. Kruczkowski, władz górniczych w Polsce. [w:] (Pr. zbior.), Materiały z prac Rady, z. 30, ser. E (2). Gór- Dozorstwo olkusko-siewierskie. Kurjer Zachodni-Iskra, 1932, nr 71 (26–29 III 1932), s. 4. nictwo polskie w tysiącletnim okresie istnienia państwa polskiego. Wyd. Geol., Warszawa, 25 W sumie były to już cztery kopalnie, por. J. Jaros, Słownik historyczny kopalń węgla 1961, s. 84–116; J. Jaros, Organizacja administracji górniczej…, 1968. na ziemiach polskich. Śl. Inst. Nauk., Katowice, 1984, s. 1–200. 28 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak w Bobrku, kopalnia „Milowice” – Grabiańskiego, kopalnia „Sławków” – miasta Sławków oraz kopalnia „Strzyżowice” – Szolarskiego26. Duże zmiany organizacyjne nastąpiły w 1833 r., kiedy postanowieniem z dnia 22 IV // 2 V zarząd nad górnictwem i hutnictwem został przekazany Bankowi Polskiemu. Zadaniem administracji bankowej było doprowadzenie do końca rozbudowy zakładów rządowych i zapewnienie im opłacalności działania27. Oprócz zakładów Bank Polski objął także źródła solanki w Ciechocinku i Słońsku oraz warzelnię soli w Ciechocinku, dzierżawione dotychczas przez Wolickiego. W związku z przekazaniem górnictwa Bankowi Polskiemu został zlikwido- wany Wydział Górnictwa Komisji Przychodów i Skarbu. Utworzono Wydział Górnictwa Rządowego Banku Polskiego, złożony z naczelnika wydziału, naczelników oddziałowych, referentów, sekretarzy, rachmistrzów, archiwisty i pomocy kancelaryjnej. Górnictwo i hutnictwo rządowe zostało podzielone na trzy okręgi: wschodni, zachodni i północny, które dzieliły się na oddziały. Okręg Wschodni z siedzibą zarządu w Suchedniowie obejmował zakłady między Wisłą, Pilicą i Nidą. Wydzielono pięć oddziałów28: 1. Wąchocki: kopalnie rud żelaza w Łubiance, Tychowie, Mościskach, Ła- skach i inne nad Rzeką Kamienną, wielkie piece w Mroczkowie, Bzinie, Bejowie i Starachowicach wraz z odlewnią żelaza oraz kuźnice wodne w Kamiennie, Bzinie, Mroczkowie, Wąchocku, Starachowicach i Michałowie. 2. Suchedniowski: kopalnie rud żelaza Majkowie, Parszowie i przy Bzinie i wielkie piece wraz z odlewniami w Mostkach i Parszowie; kuźnice wodne w Ostojowie, Ogonowie, Jędrowie, Berezowie, Suchedniowie, Stokowcu, Baranowie i Błocie. 3. Samsonowski: kopalnie rud żelaza w Świniej Górze, Dalejowie, Rowach, Dąbrowie koło Kielc, Miedzianej Górze i Ławecznej Górze; wielki piec z odlewnią w Samsonowie; kuźnice wodne w Jasiowie, Janaszowie, Humrze i Światełku. 4. Radoszycki: kopalnie rud żelaza w Szczytowie i Dziadku; wielki piec w Królewcu; kuźnica wodna w Małachowie. 5. Białogoński: sztolnia w Niewachlowie, kopalnia miedzi w Miedzianej Górze, kopalnia rud ołowiu między Kielcami a Chęcinami oraz huta żelaza w Białogonie. Okręg Zachodni, z siedzibą zarządu w Dąbrowie [Górniczej], obejmował zakłady znajdujące się między Pilicą a granicą zachodnią i południową Kró- lestwa Polskiego i dzielił się na pięć oddziałów29:

26 Tamże. 27 AGD sygn. 356, 362, 376, 378; H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1. 28 Tamże, 1841, t. 1, s. 389–405. 29 Tamże, 1841, t. 1, s. 416–429, 467–491, 519–523. 28 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 29 w Bobrku, kopalnia „Milowice” – Grabiańskiego, kopalnia „Sławków” – miasta 1. Pankowski: kopalnie rud żelaza w Kostrzynie, Dankowicach, Konopiskach, Sławków oraz kopalnia „Strzyżowice” – Szolarskiego26. Bargłach, Pierzchnie, Dębowie; wielki piec z odlewnią w Pankach; wielki piec Duże zmiany organizacyjne nastąpiły w 1833 r., kiedy postanowieniem z dnia w Blachowni; kuźnice wodne w Pankach, Praszczykach, Cygance i Kostrzynie. 22 IV // 2 V zarząd nad górnictwem i hutnictwem został przekazany Bankowi 2. Dąbrowski: kopalnie węgla kamiennego w Dąbrowie; Strzyżowicach; Polskiemu. Zadaniem administracji bankowej było doprowadzenie do końca kopalnie galmanu w Żychcicach, Bobrownikach; kopalnie rud żelaza w Sie- rozbudowy zakładów rządowych i zapewnienie im opłacalności działania27. monii, Mierzęcicach, Sędziszowie i Żychcicach; kopalnia glinki ogniotrwałej Oprócz zakładów Bank Polski objął także źródła solanki w Ciechocinku i Słońsku w Mierzęcicach; wielkie piece, pudlingarnie30 i walcownia w Hucie Bankowej oraz warzelnię soli w Ciechocinku, dzierżawione dotychczas przez Wolickiego. w Dąbrowie; huty cynku w Dąbrowie i koło Będzina. W związku z przekazaniem górnictwa Bankowi Polskiemu został zlikwido- 3. Sławkowski: kopalnia węgla kamiennego Niemcach; kopalnie galmanu wany Wydział Górnictwa Komisji Przychodów i Skarbu. Utworzono Wydział w Strzemieszycach Małych, pod Sławkowem, Bukownem, Olkuszem; dawne Górnictwa Rządowego Banku Polskiego, złożony z naczelnika wydziału, olkuskie kopalnie ołowiu srebronośnego; huty cynku w Niemcach; walcownia naczelników oddziałowych, referentów, sekretarzy, rachmistrzów, archiwisty blachy cynkowej i gisernia żelaza w Sławkowie. i pomocy kancelaryjnej. Górnictwo i hutnictwo rządowe zostało podzielone 4. Niwecki: kopalnie węgla kamiennego koło Niwki, Bobrka, Dańdówki, na trzy okręgi: wschodni, zachodni i północny, które dzieliły się na oddziały. kopalnia rudy żelaza Łata oraz wielkie piece, pudlingarnia i walcownia żelaza Okręg Wschodni z siedzibą zarządu w Suchedniowie obejmował zakłady i blachy w Henrykowie. między Wisłą, Pilicą i Nidą. Wydzielono pięć oddziałów28: 5. Pradelski: kopalnie rud żelaza w Boguchwałowicach, Ząbkowicach 1. Wąchocki: kopalnie rud żelaza w Łubiance, Tychowie, Mościskach, Ła- i Ciągowicach oraz wielki piec w Pradłach. skach i inne nad Rzeką Kamienną, wielkie piece w Mroczkowie, Bzinie, Bejowie Okręg Północny z siedzibą zarządu w Ciechocinku obejmował kopalnie i Starachowicach wraz z odlewnią żelaza oraz kuźnice wodne w Kamiennie, węgla brunatnego w Dobrzyniu nad Wisłą, źródła słone w Ciechocinku Bzinie, Mroczkowie, Wąchocku, Starachowicach i Michałowie. i Słońsku oraz warzelnię soli w Ciechocinku. Ponadto pod oddzielną admini- 2. Suchedniowski: kopalnie rud żelaza Majkowie, Parszowie i przy Bzinie stracją Banku Polskiego pozostawały fabryka maszyn na Solcu w Warszawie i wielkie piece wraz z odlewniami w Mostkach i Parszowie; kuźnice wodne i wapielnia w Piekle nad Pilicą. w Ostojowie, Ogonowie, Jędrowie, Berezowie, Suchedniowie, Stokowcu, Zakłady zarządzane przez Bank dzierżawiły pańszczyznę z rządowych wsi Baranowie i Błocie. górniczych, wykorzystując ją do zwożenia rud i węgla drzewnego oraz do 3. Samsonowski: kopalnie rud żelaza w Świniej Górze, Dalejowie, Rowach, rąbania drzewa na potrzeby zakładów hutniczych. Dla zakładów rządowych Dąbrowie koło Kielc, Miedzianej Górze i Ławecznej Górze; wielki piec z odlewnią była przy tym przydzielona całość drzewa wycinanego w 14. leśnictwach w Samsonowie; kuźnice wodne w Jasiowie, Janaszowie, Humrze i Światełku. górniczych, pozostających od 1826 r. pod zarządem Komisji Rządowej Przy- 4. Radoszycki: kopalnie rud żelaza w Szczytowie i Dziadku; wielki piec chodów i Skarbu. w Królewcu; kuźnica wodna w Małachowie. Bank Polski zawierał także umowy na dzierżawy terenów pod budowę za- 5. Białogoński: sztolnia w Niewachlowie, kopalnia miedzi w Miedzianej kładów hutniczych, upoważniając ich kierownictwo do bezpłatnej eksploatacji Górze, kopalnia rud ołowiu między Kielcami a Chęcinami oraz huta żelaza rud, gliny, kamieni i korzystania z lasów znajdujących się w tych dobrach. Bank w Białogonie. przystąpił także do rozbudowy zakładów rządowych, przede wszystkim hut Okręg Zachodni, z siedzibą zarządu w Dąbrowie [Górniczej], obejmował żelaza. W 1834 r. rozpoczęto budowę Huty Bankowej w Dąbrowie, a w 1835 r. zakłady znajdujące się między Pilicą a granicą zachodnią i południową Kró- wielkich pieców w Blachowni i Pradłach. W 1838 r. uruchomiono trzy wielkie lestwa Polskiego i dzielił się na pięć oddziałów29: 30 Jest to zakład przerabiający surówkę wielkopiecową na kowalne żelazo w piecach pudlingowych, czyli piecach płomiennych służących do świeżenia (fryszowania) surówki, 26 Tamże. polegającej na stopieniu jej i przerobieniu dzięki młotom i walcom. Por. H. Łabęcki, Słow- 27 AGD sygn. 356, 362, 376, 378; H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1. nik górniczy…, 1868, s. 224, jak również W. Różański, A. Rembalski, Z. J. Wójcik, Księga 28 Tamże, 1841, t. 1, s. 389–405. wiadomości historyczno-statystycznych wielkiego pieca w Rejowie. Tow. Prz. Górn., Hutn. 29 Tamże, 1841, t. 1, s. 416–429, 467–491, 519–523. i Przem. Staropol. w Kielcach. Kielce, 1995, s. 1–151, [s.13], definicja na s. 87. 30 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak piece w Starachowicach i walcownię w Nietulisku. Ponadto w 1837 r. Bank przejął zakłady w Niwce (Henrykowie), które finansował już od 1833 r., to jest od rozpoczęcia budowy tych zakładów31. Większość realizowanych inwestycji przyniosła jednak poważne straty, ze względu na brak rynku zbytu. Okazało się także, że wydobywany w okręgu dąbrowskim węgiel kamienny nie nadaje się produkcji surówki. Spowodowało to unieruchomienie zakładów w Henrykowie, już wkrótce po zakończeniu ich budowy i zmusiło do dokonania poważnych zmian w urządzeniach Huty Bankowej. Lepiej pracowały natomiast huty w Okręgu Wschodnim, przysto- sowane do węgla drzewnego32. Państwowe kopalnie galmanu i huty cynku wydzierżawił natomiast w 1836 r. na 20 lat Piotr Steinkeller, który podjął się też osuszenia kopalń olkuskich. Od l V 1837 r. Bank Polski wydzierżawił na 25 lat rządowe huty żelaza Mau- rycemu Koniarowi33, który zobowiązał się do płacenia czynszu zależnego od wysokości produkcji34. Pod zarządem Banku Polskiego pozostały tylko kopalnie rudy żelaznej i węgla kamiennego, których produkcja przeznaczona była głównie na potrzeby wydzierżawionych hut. Wkrótce jednak okazało się, że dzierżawcy nie mogą wywiązać się ze swoich obowiązków. Na mocy ukazu carskiego z 3 XII // 21 XI 1842 r. państwowe zakłady górnicze i hutnicze Królestwie Polskim od dnia 1 I 1843 r. przeszły ponownie pod zarząd Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu35. W 1845 r. przejęła ona także państwowe huty żelaza, po rozwiązaniu kontraktu z M. Koniarem. Jeszcze wcześniej, bo już w 1840 r., rozwiązano umowę z P. Steinkellerem, który do 1845 r. prowadził jedynie komisową sprzedaż cynku wytopionego w hutach rządowych36. W związku z przejęciem zakładów rządowych w Komisji Rządowej Przy- chodów i Skarbu utworzono w 1843 r. ponownie Wydział Górnictwa, obej- mujący cztery sekcje: administracyjną, techniczną, budowniczą i rachunkową. Kierownictwo Wydziału składało się z dyrektora i czterech naczelników sekcji.

31 AGD sygn. 494, 496; J. Jaros, Organizacja administracji górniczej…, 1968. 32 T. Kizwalter, „Nowatorstwo i rutyny”. Społeczeństwo Królestwa Polskiego wobec procesów modernizacji: 1840–1863. Państw. Wyd. Nauk., Warszawa, 1991, s. 1–190. 33 noszącym również nazwisko Mojżesz Kohn, Moryc Kon a właściwie Moric Cohn, jak podaje W. Różański, A. Rembalski, Z. J. Wójcik, Księga wiadomości…, 1995, s. 96. 34 B. Jasiński Osuszenie kopalń olkuskich. Wszechświat, 1884, nr 41, s. 641–646; nr 42, s. 658–661; nr 43, s. 677–680; W. Kosiński, Kopalnie Olkuskie ich przeszłość i przyszłość. Pam. Fizjograf., 1882, z. 2, s. 124–133. 35 O utworzeniu oddzielnego zarządu górnictwa przy Kommissji rządowej przychodów i skarbu, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. XXXI, s. 221. 36 J. Pazdur, Organizacja i polityka górnicza…, 1961. 30 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 31 piece w Starachowicach i walcownię w Nietulisku. Ponadto w 1837 r. Bank Spośród rządowych zakładów górniczych i hutniczych Maurycy Koniar przejął zakłady w Niwce (Henrykowie), które finansował już od 1833 r., to dzierżawił nadal zakłady żelazne w Chlewiskach, a Bank Polski warzelnię jest od rozpoczęcia budowy tych zakładów31. soli w Ciechocinku. Fabryka maszyn na Solcu pozostawała w dzierżawie Większość realizowanych inwestycji przyniosła jednak poważne straty, ze Banku Polskiego do 30 VI 1854 r., a następnie przeszła pod bezpośredni względu na brak rynku zbytu. Okazało się także, że wydobywany w okręgu zarząd Wydziału Górnictwa przy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. dąbrowskim węgiel kamienny nie nadaje się produkcji surówki. Spowodowało Pozostałe zakłady były podzielone na dwa Okręgi Wschodni i Zachodni, to unieruchomienie zakładów w Henrykowie, już wkrótce po zakończeniu których granice przebiegały tak samo, jak w okresie administracji Banku ich budowy i zmusiło do dokonania poważnych zmian w urządzeniach Huty Polskiego. W ramach okręgów przeprowadzono branżowy podział zakładów Bankowej. Lepiej pracowały natomiast huty w Okręgu Wschodnim, przysto- na oddziały kopalń, hut, budowli37. sowane do węgla drzewnego32. W 1844 r. Okręg Wschodni dzielił się na oddziały: Kopalń, Lasów i Węglar- Państwowe kopalnie galmanu i huty cynku wydzierżawił natomiast w 1836 r. stwa, Hut, Budowli, Ekonomiczny (tu należały m.in. cegielnia i wapielnia), na 20 lat Piotr Steinkeller, który podjął się też osuszenia kopalń olkuskich. Kontroli Skarbowej. Okręg Zachodni dzielił się natomiast na oddziały: Kopalń, Od l V 1837 r. Bank Polski wydzierżawił na 25 lat rządowe huty żelaza Mau- Hut, Budowli (budowa dróg na potrzeby górnictwa) i Kontroli Skarbowej. rycemu Koniarowi33, który zobowiązał się do płacenia czynszu zależnego od Zarządy oddziałów składały się z naczelnika i jednego lub paru pomocni- wysokości produkcji34. ków. Rozbudowano zarządy okręgów, tzw. służbę ogólną, które obejmowały Pod zarządem Banku Polskiego pozostały tylko kopalnie rudy żelaznej po kilkunastu urzędników38. W miarę, jak zmniejszała się liczba zakładów i węgla kamiennego, których produkcja przeznaczona była głównie na po- rządowych i następowało ograniczanie ich produkcji, zaczęto poszczególne trzeby wydzierżawionych hut. Wkrótce jednak okazało się, że dzierżawcy nie zakłady podporządkowywać bezpośrednio zarządom okręgów. Jedynie duże mogą wywiązać się ze swoich obowiązków. huty żelaza i fabryki maszyn (Suchedniów, Samsonów, Białogon, Panki) Na mocy ukazu carskiego z 3 XII // 21 XI 1842 r. państwowe zakłady górnicze stanowiły nadal odrębne oddziały39. i hutnicze Królestwie Polskim od dnia 1 I 1843 r. przeszły ponownie pod zarząd Od tego czasu datuje się stopniowy upadek górnictwa i hutnictwa rządo- Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu35. W 1845 r. przejęła ona także państwowe wego, którego produkcja na ogół nie tylko nie wzrastała, ale w niektórych huty żelaza, po rozwiązaniu kontraktu z M. Koniarem. Jeszcze wcześniej, bo okresach nawet znacznie spadała. Było to częściowo spowodowane polityką już w 1840 r., rozwiązano umowę z P. Steinkellerem, który do 1845 r. prowadził władz, które dążyły do sprzedania kopalń i hut prywatnym przedsiębiorcom jedynie komisową sprzedaż cynku wytopionego w hutach rządowych36. i ograniczeniem wydatków na inwestycje. Główną przyczyną był jednak fakt, W związku z przejęciem zakładów rządowych w Komisji Rządowej Przy- że zakłady rządowe były deficytowe i wymagały stałych dopłat ze skarbu oraz chodów i Skarbu utworzono w 1843 r. ponownie Wydział Górnictwa, obej- nie potrafiły pozyskiwać nowych odbiorców tak, jak zakłady prywatne40. mujący cztery sekcje: administracyjną, techniczną, budowniczą i rachunkową. Organizacja górnictwa, w okresie kierowania nim przez Komisję Rządową Kierownictwo Wydziału składało się z dyrektora i czterech naczelników sekcji. Przychodów i Skarbu, w latach 1850–1860, przedstawiała się następująco41: ‒ Wydział Górnictwa: Służba Ogólna, Sekcja Administracyjno-Rachunkowa, 31 AGD sygn. 494, 496; J. Jaros, Organizacja administracji górniczej…, 1968. Sekcja Techniczna, Sekcja Budownicza, 32 T. Kizwalter, „Nowatorstwo i rutyny”. Społeczeństwo Królestwa Polskiego wobec ‒ Zakłady Górnicze: Okręg Wschodni (w sumie zatrudniano około 90 osób procesów modernizacji: 1840–1863. Państw. Wyd. Nauk., Warszawa, 1991, s. 1–190. w pięciu oddziałach) oraz Okręg Zachodni (zatrudniano łącznie około 200 osób, 33 noszącym również nazwisko Mojżesz Kohn, Moryc Kon a właściwie Moric Cohn, jak podaje W. Różański, A. Rembalski, Z. J. Wójcik, Księga wiadomości…, 1995, s. 96. 37 J. Jaros, Organizacja administracji górniczej…, 1968. 34 B. Jasiński Osuszenie kopalń olkuskich. Wszechświat, 1884, nr 41, s. 641–646; nr 42, 38 AGD sygn. 467. s. 658–661; nr 43, s. 677–680; W. Kosiński, Kopalnie Olkuskie ich przeszłość i przyszłość. 39 K. Jahoda, Przyczynek do historii prawa…, 1961; J. Jaros, Organizacja administracji Pam. Fizjograf., 1882, z. 2, s. 124–133. górniczej…, 1968. 35 O utworzeniu oddzielnego zarządu górnictwa przy Kommissji rządowej przychodów 40 Por. T. Kizwalter, „Nowatorstwo i rutyny”…, 1991. Według autora wynikało to i skarbu, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. XXXI, s. 221. przede wszystkim z istniejącego, biurokratycznego, systemu zarządzania 36 J. Pazdur, Organizacja i polityka górnicza…, 1961. 41 J. Pazdur, Organizacja i polityka górnicza…, 1961. 32 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak w tym jako: Służba Ogólna oraz Służba Szczegółowa, przy kopalniach węgla kamiennego, hutach cynkowych, hutach żelaznych, walcowni blachy cynkowej, pudlingarni w Hucie Bankowej oraz w Oddziale Zakładów w Pankach). Z chwilą ograniczenia aktywnego udziału kapitału państwowego w gór- nictwie i hutnictwie rozpoczął się początek upadku tej branży przemysłu. Wstrzymano nakłady inwestycyjne i ograniczono do maksimum wydatki na konserwacje i naprawy urządzeń. Koszty produkcji próbowano zmniejszyć na przykład poprzez odkomenderowanie żołnierzy do prac w górnictwie, a nawet przez zsyłanie więźniów na roboty karne. Przy bardzo zróżnicowanej polityce cenowej na produkty powstały około 1850 r. objawy nadprodukcji surowców. Rozwój działań wojennych w 1855 r. przyniósł pewną poprawę sytuacji dzięki zamówieniom rządowym42. W 1862 r. władze carskie postanowiły sprzedać rządowe zakłady górni- czo-hutnicze prywatnym przedsiębiorcom. W 1867 r. wydano zarządzenia nakazujące wprowadzenie w kopalniach i hutach rządowych języka rosyjskiego, jako urzędowego43. W 1870 r. zlikwidowano Wydział Górniczy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, a państwowe zakłady od 13 // 1 VII 1870 r. podporządkowano Departamentowi Górniczemu Ministerstwa Finansów w Petersburgu. W tym samym roku wprowadzono w Królestwie Polskim prawo górnicze (28 V // 16 VI 1870 r.) na mocy, którego poddano nadzorowi państwowych władz górniczych także kopalnie prywatne44. Warto podkreślić, że jedynymi źródłami kartograficznymi, dokumentu- jącymi okręgi przemysłowe są mapy: Karta położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręg Wschodni oraz Karta ogólna położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręgu Zachodnim z oznaczeniem utworów powierzchni ziemi w przybliżeniu. Są to opracowania pochodzące z 1846 r. Mapa Okręgu Zachodniego, o wymiarach 43 x 68 cm, jest sygnowana przez Maksymiliana (Maxymiliana) Strasza, natomiast mapa Okręgu Wschodniego nie posiada, niestety, żadnej informacji o autorze45.

42 A. Jezierski, Handel zagraniczny Królestwa Polskiego 1815–1914. Rozpr. Uniw. Warsz., z. 18, Państw. Wyd. Nauk., Warszawa, 1967, s. 1–227; Z. Kwaśny, Rozwój przemysłu na Górnym Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. Acta Univ. Wrat., nr 570, Historia, nr 39, Wyd. Uniw. Wrocław., Wrocław, 1983, s. 1–295. 43 AGD sygn. 316. 44 O poszukiwaniach górniczych i wydzieleniu przestrzeni górniczego wydobywania ciał kopalnych, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. LXX, s. 327. Por. także aneks nr I niniejszej pracy – Projekt prawa górniczego – 1819 r. 45 Por. ilustracja nr 1 niniejszej pracy – M. Strasz, Karta ogólna położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręgu Zachodnim z oznaczeniem utworów powierzchni ziemi w przybliżeniu. [skala 1:126 000], Litogr. Banku Polskiego, Warszawa, 32 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 33 w tym jako: Służba Ogólna oraz Służba Szczegółowa, przy kopalniach węgla Strasz, autor map, pracownik Wydziału Górnictwa w latach 1845–1849, na kamiennego, hutach cynkowych, hutach żelaznych, walcowni blachy cynko- stanowisku naczelnika Wydziału Budownictwa, zapewne znał zdecydowa- wej, pudlingarni w Hucie Bankowej oraz w Oddziale Zakładów w Pankach). nie lepiej rejon świętokrzyski. Pracował potem w Urzędzie Gubernialnym Z chwilą ograniczenia aktywnego udziału kapitału państwowego w gór- w Radomiu w Wydziale Budownictwa. Wydaje się, że wymienione mapy nictwie i hutnictwie rozpoczął się początek upadku tej branży przemysłu. były wykonane przez jednego autora. Potwierdza to zarówno jednolitość Wstrzymano nakłady inwestycyjne i ograniczono do maksimum wydatki na tematyczna, zapewne unifikowana wymogami Wydziału Górnictwa, jak konserwacje i naprawy urządzeń. Koszty produkcji próbowano zmniejszyć i podobna skala (1:126 000). na przykład poprzez odkomenderowanie żołnierzy do prac w górnictwie, Mapa Okręgu Wschodniego została dopracowana, zarówno pod względem a nawet przez zsyłanie więźniów na roboty karne. Przy bardzo zróżnicowanej szczegółów topograficznych, jak i treści górniczej i hutniczej. Naniesione polityce cenowej na produkty powstały około 1850 r. objawy nadprodukcji zostały zakłady przemysłowe, zasięgi lasów. Natomiast na mapie Okręgu surowców. Rozwój działań wojennych w 1855 r. przyniósł pewną poprawę Zachodniego treść geologiczna, została przedstawiona w uproszczeniu. Opra- sytuacji dzięki zamówieniom rządowym42. cowanie to właściwie nigdy nie zostało zakończone. Jest to mapa czarno-biała, W 1862 r. władze carskie postanowiły sprzedać rządowe zakłady górni- podczas gdy Okręg Wschodni był wydawnictwem barwnym46. czo-hutnicze prywatnym przedsiębiorcom. W 1867 r. wydano zarządzenia Mimo wielu niedociągnięć natury technicznej mapa Okręgu Zachodniego nakazujące wprowadzenie w kopalniach i hutach rządowych języka rosyjskie- jest pierwszym całościowym obrazem obszaru przemysłowego, uwidacznia- go, jako urzędowego43. W 1870 r. zlikwidowano Wydział Górniczy Komisji jącym zarówno złoża surowców mineralnych, jak i położenie i wzajemne Rządowej Przychodów i Skarbu, a państwowe zakłady od 13 // 1 VII 1870 r. stosunki poszczególnych zakładów rządowych. podporządkowano Departamentowi Górniczemu Ministerstwa Finansów Dla planowania działalności gospodarczej, jak i rozwoju poszczególnych w Petersburgu. W tym samym roku wprowadzono w Królestwie Polskim zakładów koniecznością wydaje się posiadanie dobrych (szczegółowych) prawo górnicze (28 V // 16 VI 1870 r.) na mocy, którego poddano nadzorowi opracowań kartograficznych. Do wykonania map wykorzystano zapewne państwowych władz górniczych także kopalnie prywatne44. dostępne materiały kartograficzne Królestwa Polskiego, jak: Topograficzna Warto podkreślić, że jedynymi źródłami kartograficznymi, dokumentu- jącymi okręgi przemysłowe są mapy: Karta położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręg Wschodni oraz Karta ogólna położenia 1846 oraz Karta położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręg Wschodni. [skala 1:126 000], Litogr. Banku Polskiego. Rytował J. Dietrich. Warszawa, 1846. Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręgu Zachodnim 46 O mapie Okręgu Zachodniego wspomina I. Gałecka, Z. Kaczkowska, A. Kalniet, M. z oznaczeniem utworów powierzchni ziemi w przybliżeniu. Są to opracowania Sokołowska., Bibliografia i rejestr map, 1956, s. 259, poz. 96, a także J. A. Rzymełka, Dzieje pochodzące z 1846 r. Mapa Okręgu Zachodniego, o wymiarach 43 x 68 cm, poznawania geologicznego…, 1988, s. 135; który określił ją niesłusznie: „Treść geologiczna jest sygnowana przez Maksymiliana (Maxymiliana) Strasza, natomiast mapa tej mapy […] jest uboga, zawiera natomiast szczegółowe lokalizacje zakładów górniczych”. Okręgu Wschodniego nie posiada, niestety, żadnej informacji o autorze45. Należy jednak stwierdzić, że ze względu na fakt, że mapa nie jest opracowaniem defini- tywnie zakończonym, a dane geologiczne nie są na tyle widoczne, to przeprowadzenie ich analizy nie może być zrobione bez gruntownej znajomości całego regionu. Mapa zawiera 42 A. Jezierski, Handel zagraniczny Królestwa Polskiego 1815–1914. Rozpr. Uniw. Warsz., min. objaśnienia, z podanymi do oznaczenia kolorami: „3 – węgle kamienne (kolor szary), z. 18, Państw. Wyd. Nauk., Warszawa, 1967, s. 1–227; Z. Kwaśny, Rozwój przemysłu na 6 – ił czerwony piaskowca pstrego – gromada triasu (kolor ceglasty), 7 – wapień muszlowy, Górnym Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. Acta Univ. Wrat., nr 570, Historia, nr 39, gromada triasu (kolor zielony), 8 – dolomit wapienia muszlowego – gromada triasu (kolor Wyd. Uniw. Wrocław., Wrocław, 1983, s. 1–295. niebieskozielony), 11– jura, wapień dolomitowy (kolor jasno zielony), 12 – okruchowiec jura 43 AGD sygn. 316. wapienia ikrowcowego (kolor purpurowy), 13 – iły niebieskie, wealdelay (kolor jasnopopielaty), 44 O poszukiwaniach górniczych i wydzieleniu przestrzeni górniczego wydobywania 14 – piaskowiec żelazisty, ironsand (kolor czernonawy), 15 – zamiecia piaszczyste (obwódka ciał kopalnych, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. LXX, s. 327. Por. także aneks nr indygo”. Wśród oznaczeń zakładów wymieniono: kopalnia węgla kamiennego, kopalnia I niniejszej pracy – Projekt prawa górniczego – 1819 r. galmanu, płuczka galmanu, kopalnia rudy żelaznej, kopalnia glinki ogniotrwałej, huta 45 Por. ilustracja nr 1 niniejszej pracy – M. Strasz, Karta ogólna położenia Zakładów cynkowa, wielki piec, fryszerka, fryszerka o dwóch ogniskach, walcownia blachy żelaznej Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręgu Zachodnim z oznaczeniem utworów i cynkowej, pudlingarnia. Oznaczenia typowo topograficzne to: droga szynowa, droga bita powierzchni ziemi w przybliżeniu. [skala 1:126 000], Litogr. Banku Polskiego, Warszawa, (chausée), trakt, droga zwyczajna, rzeka, staw, miasto, wieś oraz oznaczenie urzędu leśnego”. 34 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak karta Królestwa Polskiego47. Prace związane z sporządzeniem i wydaniem mapy były prowadzone początkowo przez Biuro Topograficzne Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego, a po 1830 r. przez Korpus Topografów Wojskowych. Prace rozpoczęto w 1822 r. Wykorzystywano istniejące mapy, które uzupełnia- no i aktualizowano na podstawie pomiarów przeprowadzonych w terenie. Pierwotnie sporządzono mapy jednowiorstowe (skala 1:42 000), które miały posłużyć do wykonania ostatecznie map trójwiorstowych (skala 1:126 000). W 1839 r. przekazano do rytowania ostatnie arkusze, a druk całości kompletu wykonano w 1843 r.48 Wydaje się, że podstawę (topografia, lokalizacja miej- scowości) mapy Okręgu Zachodniego stanowił arkusz Częstochowa (sygn. k2s7+8) oraz zachodnie części arkuszy Jędrzejów (sygn. k3s7) i Miechów (sygn. k3s8). Znaki umowne, wykorzystane na mapach są jednakowe, wykonane według tej samej metody. Opracowania geologiczno-górnicze, sporządzone w Dozorstwie Olku- sko-Siewierskim i w Okręgu Zachodnim, charakteryzowały się szerokim spektrum prezentowanych problemów. Rozwój zasad sporządzania planów i map następował niezależnie od kierunków ewolucji przemysłu. Sama działalność górniczo-hutnicza realizowana w Okręgu Zachodnim, mającym „geostrategiczne” położenie na pograniczu trzech cesarstw, wymagała znajo- mości zasad miar, wykorzystywanych za granicami Królestwa Polskiego. Ich ewolucja i ujednolicenie pozwalały także na wykonywanie map obejmujących nie tylko obszar jednej kopalni, a wręcz całego regionu.

47 T. Paćko, W. Trzebiński (red.), Centralny katalog zbiorów…, 1983; A. Wójcik, Ziemie „Trójkąta Trzech Cesarzy”…, 1999. 48 B. Olszewicz, Polska kartografia wojskowa (zarys historyczny). Woj. Inst. Nauk.-Wy- daw., Gł. Księg. Wojsk., Warszawa, 1921, s. 1–199, [s. 79]. 34 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak karta Królestwa Polskiego47. Prace związane z sporządzeniem i wydaniem mapy były prowadzone początkowo przez Biuro Topograficzne Kwatermistrzostwa Marceli Królikiewicz Wojska Polskiego, a po 1830 r. przez Korpus Topografów Wojskowych. Prace Nauczyciel górnictwa i pierwszy rozpoczęto w 1822 r. Wykorzystywano istniejące mapy, które uzupełnia- no i aktualizowano na podstawie pomiarów przeprowadzonych w terenie. naczelnik Okręgu Zachodniego Pierwotnie sporządzono mapy jednowiorstowe (skala 1:42 000), które miały posłużyć do wykonania ostatecznie map trójwiorstowych (skala 1:126 000). W 1839 r. przekazano do rytowania ostatnie arkusze, a druk całości kompletu wykonano w 1843 r.48 Wydaje się, że podstawę (topografia, lokalizacja miej- scowości) mapy Okręgu Zachodniego stanowił arkusz Częstochowa (sygn. k2s7+8) oraz zachodnie części arkuszy Jędrzejów (sygn. k3s7) i Miechów (sygn. k3s8). Znaki umowne, wykorzystane na mapach są jednakowe, wykonane według tej samej metody. Opracowania geologiczno-górnicze, sporządzone w Dozorstwie Olku- W XIX w. na ziemiach polskich górnictwo, pojmowane łącznie z hutnictwem, sko-Siewierskim i w Okręgu Zachodnim, charakteryzowały się szerokim było czynnikiem znaczącym w rozwoju przemysłu. Decydowało o tym zarówno spektrum prezentowanych problemów. Rozwój zasad sporządzania planów rozpoczęcie samego procesu jego budowy, jak i zapoczątkowania organizacji władz i map następował niezależnie od kierunków ewolucji przemysłu. Sama górniczych oraz także szkolnictwa zawodowego. Różni specjaliści zagraniczni działalność górniczo-hutnicza realizowana w Okręgu Zachodnim, mającym sprowadzeni do Polski, przyczynili się w znaczący sposób do rozpoznania złóż „geostrategiczne” położenie na pograniczu trzech cesarstw, wymagała znajo- surowców mineralnych i budowy zakładów przemysłowych. Postęp, jaki dokonał mości zasad miar, wykorzystywanych za granicami Królestwa Polskiego. Ich się wtedy był związany z przyjęciem nowoczesnych zasad naukowych i odej- ewolucja i ujednolicenie pozwalały także na wykonywanie map obejmujących ściem od opisowego sposobu pojmowania świata przyrody. Pracę w górnictwie nie tylko obszar jednej kopalni, a wręcz całego regionu. Królestwa Polskiego podejmowali także Polacy, którzy mieli możliwość podjęcia nauki w zagranicznych szkołach górniczych1. Po uzyskaniu specjalistycznego 47 T. Paćko, W. Trzebiński (red.), Centralny katalog zbiorów…, 1983; A. Wójcik, Ziemie wykształcenia podejmowali się wielu prac związanych z organizacją, nadzorowa- „Trójkąta Trzech Cesarzy”…, 1999. niem rozwijającego się przemysłu, jak także uczestniczyli aktywnie w szkoleniu 48 B. Olszewicz, Polska kartografia wojskowa (zarys historyczny). Woj. Inst. Nauk.-Wy- nowych kadr w nowopowstałej Szkole Akademiczno-Górniczej w Kielcach2. daw., Gł. Księg. Wojsk., Warszawa, 1921, s. 1–199, [s. 79]. 1 Należy zaznaczyć, że praca prowadzona pod ziemią wymagała zawsze specjalistycznej wiedzy górniczej. Brak odpowiednich sił fachowych zmuszał do szukania wiedzy górni- czej i geologicznej w różnych ośrodkach górniczych, w tym między innymi na pierwszej w Europie uczelni górniczej w Bańskiej Szczawnicy, zwanej także Schemitz (Szemnic) oraz Szelmeczbánya, w czasach, gdy rejon ten znajdował się pod jurysdykcją austriacką i węgierską. Obecna – prawidłowa – nazwa miasta to: Banská Štiavnica. Por. Wójcik A. J., 2007: Jan Mieroszewski – Górnik z „Terra banensium”. Budown. Górn. i Tunel., nr 2, s. 35–43. Naukę podejmowano także w innych ośrodkach takich jak, Freiberg w Saksonii (Akademia Górnicza – rok założenia 1766 r.), Petersburg (Instytut Górniczy – rok założe- nia 1773 r.), Paryż (École des Mines – rok założenia 1783 r.), Clausthal w Niemczech (rok założenia – 1810 r.), Saint Étiene we Francji (rok założenia – 1816 r.), Liège w Belgii (rok założenia – 1836 r.), Berlin (rok założenia – 1847 r.) oraz Leoben (Austria) i Przybram w Czechach (Wyższa Szkoła Górnicza, rok założenia – 1849 r.). 2 Zagadnienia dotyczące historii Szkoły Akademiczno-Górniczej były już przedmiotem wielu studiów i analiz. Należy zaznaczyć, że w dalszej treści jest używany termin 36 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Do XVIII w., z nielicznymi wyjątkami, w geologii nie istniała jedność – związanej z praktyką górniczą – wiedzy i koncepcji ogólnych3. Dysharmonia pomiędzy gromadzonym materiałem faktograficznym a myślą teoretyczną powiększała się. Żaden uczony nie stosował metod ścisłej obserwacji, a uży- teczna mineralogia była wyżej oceniana niż wszelkie teorie. Jednak coraz bliższe związki górnictwa i geologii zaowocowały powstaniem szkół specjalistycznych górniczych, jak na przykład we Freibergu saskim. W tym okresie geologia europejska pozostawała pod silnym wpływem teorii Abrahama Gottloba Wernera (ur. 1749 – zm. 1816). Ten profesor Akademii Górniczej (Bergakademie) we Freibergu saskim, niemal nie wyjeżdżający poza granice Saksonii, dokonał formalnego oddzielenia mineralogii od nauki o górotworach, którą nazwał geognozją4. Wśród wielu uczniów Wernera byli

Szkoła Akademiczno-Górnicza, na określenie uczelni założonej w Kielcach i działającej w latach 1816–1827. Należy podkreślić, że nazwa ta stosowana była w wielu ówczesnych urzędowych dokumentach oraz jest odmienną od terminologii zaproponowanej przez A. S. Kleczkowskiego, 1994: Stan badań nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akade- miczno-Górniczej) i Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Kwart. Hist. Nauki i Techn., z. 1, s. 61–70. 3 Gaweł A., 1962: Zarys historii wiedzy geologicznej w Polsce. Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Polskiej, Ser. C, z. 5, s. 3–20. 4 Warto zaznaczyć, że wykłady A. G. Wernera (oddzielnie od 1785 r.) obejmowały wówczas mineralogię składającą się z oryktognozji – nauka o poznawaniu i klasyfikacji ciał mineralnych oraz geognozji – nauka o budowie i przemianach skorupy ziemskiej z elementami nauki o skałach i geologii złóż. Działy pokrewne to: mineralogia chemiczna (skład chemiczny minerałów), geograficzna (opis i położenie minerałów w poszczegól- nych krajach), ekonomiczna (opis możliwości wykorzystania surowców mineralnych). Należy przytoczyć tutaj definicję Romana Symonowicza (ur. 1768 – zm. 1813; ucznia Wernera, późniejszego wykładowcę mineralogii na Uniwersytecie w Wilnie i autora jednego z pierwszych podręczników uniwersyteckich mineralogii, opublikowanego w 1806 r.: O stanie dzisiejszym mineralogii), którą umieścił w swoim opracowaniu J. Babicz, 1971: O historycznych związkach geografii z geologią. Pr. Muz. Ziemi, z. 18, cz. 1, s. 37–61, gdzie podaje (s. 44): „Geognozja (terrae cognito) jest to nauka, która traktuje naprzód w ogólności o części stałej kuli ziemskiej, po wtóre w szczególności o jej po- kładach i warstwach złożonych z ciał mineralnych; o powstaniu, położeniu i stosunkach wzajemnych tychże pokładów i warstw, o sposobie powstania w nich rud i kruszców, wszystkich metali, rozciągając o tym wszystkim naukę tak daleko, jak głęboko oko ludzkie zajrzeć w ziemię mogło. Słowem, daje naukę o budowie skorupy Ziemi. Do wydoskonalenia się w niej nie dosyć jest przeglądać zbiór minerałów, geognostyczny, ale koniecznie trzeba widzieć i rozważać wszystko w naturze”. Podobnie przedstawiał to, prawie pół wieku później, H. Łabęcki, 1868: Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-niemiecki i rossyjsko-polski (z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, geologii, chemii oraz ważniejszych rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej w Polsce. Wydanie pośmiertne. Druk. K. Kowalewskiego, Warszawa, 36 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 37

Do XVIII w., z nielicznymi wyjątkami, w geologii nie istniała jedność – między innymi Aleksander von Humboldt, Fryderyk Wilhelm Reden, Le- związanej z praktyką górniczą – wiedzy i koncepcji ogólnych3. Dysharmonia opold von Buch5, oraz późniejsi urzędnicy Wydziału Górnictwa w Królestwie pomiędzy gromadzonym materiałem faktograficznym a myślą teoretyczną Polskim, a wśród nich: Wilhelm Gottlob Ernest Becker, Johan Ehrenhold powiększała się. Żaden uczony nie stosował metod ścisłej obserwacji, a uży- Ullmann, Georg Gottlieb Pusch, Fryderyk Krumpel, Józef Tomaszewski oraz teczna mineralogia była wyżej oceniana niż wszelkie teorie. Jednak coraz Marceli Królikiewicz6. bliższe związki górnictwa i geologii zaowocowały powstaniem szkół specja- Przy tak rozległych poglądach Wernera i obserwacjach procesów zachodzą- listycznych górniczych, jak na przykład we Freibergu saskim. cych na powierzchni Ziemi, powstawały także różne koncepcje filozoficzne. W tym okresie geologia europejska pozostawała pod silnym wpływem teorii W swojej teorii neptunizmu Werner, odmiennej od kierunku „ogniowego” Abrahama Gottloba Wernera (ur. 1749 – zm. 1816). Ten profesor Akademii (teoria plutonistyczna Jamesa Huttona7), dowodził, że wszystkie skały po- Górniczej (Bergakademie) we Freibergu saskim, niemal nie wyjeżdżający wstały w morzu8. Głównym założeniem jego teorii było przyjęcie poglądu, poza granice Saksonii, dokonał formalnego oddzielenia mineralogii od nauki 4 o górotworach, którą nazwał geognozją . Wśród wielu uczniów Wernera byli s. 1–347, [s. 83], [s. 36]; gdzie podaje (s. 71): „Geognozja – opisanie i oznaczenie utwo- rów ziemi, jakiej okolicy, krainy, stosownie do zasad nauki geologii”, przy czym dalej: Szkoła Akademiczno-Górnicza, na określenie uczelni założonej w Kielcach i działającej „Geologia – rozpoznawanie pokładów ziemi, oznaczanie ich wieku i natury. Geologia w latach 1816–1827. Należy podkreślić, że nazwa ta stosowana była w wielu ówczesnych przedstawia teorie i objaśnienia o tworzeniu się ziemi i przyczyny zjawisk, na ziemi urzędowych dokumentach oraz jest odmienną od terminologii zaproponowanej przez dawnej i dziś dostrzeganych, które na jej utworzenie wpłynęły lub jeszcze wpływają. A. S. Kleczkowskiego, 1994: Stan badań nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akade- Ona rozstrzyga hipotezy (przypuszczenia) z tym związek mające i całość nauki przed- miczno-Górniczej) i Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Kwart. Hist. Nauki i Techn., stawia o składzie skorupy ziemskiej i jej pokładach”. Należy zwrócić także uwagę, że z. 1, s. 61–70. Łabęcki w przypadku wyjaśnienia hasła „ziemiorództwo” odsyłał do hasła „geologia”, 3 Gaweł A., 1962: Zarys historii wiedzy geologicznej w Polsce. Stud. i Mater. z Dziejów a przy „ziemioznawstwie” do terminu „geognozja”. Nauki Polskiej, Ser. C, z. 5, s. 3–20. 5 Por. Thiergärtner H., 1967: Bemerkungen zum Lebenslauf zum Nachlass Abraham 4 Warto zaznaczyć, że wykłady A. G. Wernera (oddzielnie od 1785 r.) obejmowały Gottlob Werner. [w:] Abraham Gottlob Werner. Gedenkschrift aus Anlass der Wiederkehr wówczas mineralogię składającą się z oryktognozji – nauka o poznawaniu i klasyfikacji seins Todestage nach 150 Jahren am 30. Juni 1967. Leipzig, 1967, s. 279–304. ciał mineralnych oraz geognozji – nauka o budowie i przemianach skorupy ziemskiej 6 Por. Wójcik Z., 1972: Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera. Studia i Mater. z Dziejów z elementami nauki o skałach i geologii złóż. Działy pokrewne to: mineralogia chemiczna Nauki Polskiej, Ser. C, z. 17, s. 77–121, gdzie przedstawiono szczegółową analizę materia- (skład chemiczny minerałów), geograficzna (opis i położenie minerałów w poszczegól- łów archiwalnych i scharakteryzowano sylwetki Polaków, którzy studiowali w Freibergu. nych krajach), ekonomiczna (opis możliwości wykorzystania surowców mineralnych). Należy jednak zaznaczyć, że sam Tomaszewski (ur. 1783 – zm. 1844) objął już w 1814 r. Należy przytoczyć tutaj definicję Romana Symonowicza (ur. 1768 – zm. 1813; ucznia katedrę mineralogii i górnictwa w Szkole Głównej Koronnej w Krakowie. W 1817 r. Wernera, późniejszego wykładowcę mineralogii na Uniwersytecie w Wilnie i autora przeniósł się do Kielc i otrzymał stanowisko sekretarza generalnego Dyrekcji Głównej jednego z pierwszych podręczników uniwersyteckich mineralogii, opublikowanego Górnictwa. Wykładał także mineralogię w Akademii Górniczej. Por. Czarniecki S., Zarys w 1806 r.: O stanie dzisiejszym mineralogii), którą umieścił w swoim opracowaniu J. historii geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Uniw. Jagiell., Wyd. Jubil., Kraków, 1964, Babicz, 1971: O historycznych związkach geografii z geologią. Pr. Muz. Ziemi, z. 18, cz. 1, s. 1–146 oraz Wójcik A. J., 2004: Działalność geologiczna i górnicza Fryderyka Krumpla s. 37–61, gdzie podaje (s. 44): „Geognozja (terrae cognito) jest to nauka, która traktuje w Okręgu Zachodnim Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX w. Analecta. r. XIII, naprzód w ogólności o części stałej kuli ziemskiej, po wtóre w szczególności o jej po- z. 1–2 (25–26), 201 – 220. kładach i warstwach złożonych z ciał mineralnych; o powstaniu, położeniu i stosunkach 7 James Hutton (ur. 1726 – zm. 1797) uważał, że głównym czynnikiem kształtującym wzajemnych tychże pokładów i warstw, o sposobie powstania w nich rud i kruszców, Ziemię jest jej ciepło wewnętrzne. Uważał on, że rzeki i strumienie zmywają luźne osady wszystkich metali, rozciągając o tym wszystkim naukę tak daleko, jak głęboko oko z lądu do morza, gdzie na dnie układają się w warstwy. Pod wpływem ciepła dochodzącego ludzkie zajrzeć w ziemię mogło. Słowem, daje naukę o budowie skorupy Ziemi. Do z wnętrza planety ulegają konsolidacji przez stopienie pod wpływem dużego ciśnienia. wydoskonalenia się w niej nie dosyć jest przeglądać zbiór minerałów, geognostyczny, Hutton był także twórcą zasady uniformitaryzmu w geologii, według której Ziemię ale koniecznie trzeba widzieć i rozważać wszystko w naturze”. Podobnie przedstawiał kształtowały i kształtują jednostajnie działające, powolne procesy. Por. Hutton J., 2004: to, prawie pół wieku później, H. Łabęcki, 1868: Słownik górniczy polsko-rossyjsko-fran- Theory of the Earth. Kessinger Publishing, Whitefish, s. 1–78. cuzko-niemiecki i rossyjsko-polski (z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, 8 Samsonowicz J., 1948: Historia geologii w Polsce. Historia Nauki Polskiej w Mono- geologii, chemii oraz ważniejszych rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej grafiach, z. 6, PAU, Druk. Gebethnera i Wolfa, Warszawa, 1948, s. 1–43; A. Gaweł, Zarys łaciny górniczej w Polsce. Wydanie pośmiertne. Druk. K. Kowalewskiego, Warszawa, historii wiedzy…,1962. 38 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

że wszystkie znane skały, z wyjątkiem niewielkiej grupy skał wulkanicznych, powstały w wyniku chemicznego i mechanicznego wytrącania się osadów z wód wszechświatowego praoceanu, w czasie kolejnych etapów subsydencji jego dna. Utwory starszych serii formowały się na powierzchni całej Ziemi. Z chwilą pojawienia się pierwszych gór ta ciągłość osadów została przerwana a serie młodsze pokrywały już tylko część powierzchni Ziemi. Występujące niezgodności w ułożeniu warstw skalnych, wszelkie zaburzenia tektoniczne były wynikiem szczególnych warunków sedymentacji, a wznoszenie się gór wynikiem kompakcji wewnątrz samych osadów, powodującej ich wyciskanie w czasie osadzania9. W Europie przełomu XVIII i XIX w. przyjęła i szeroko rozpowszechniła się koncepcja neptunizmu. Wpłynął na to nie tylko ogromny dydaktyczny talent samego Wernera, ale także liczna rzesza jego uczniów, propagatorów idei swojego nauczyciela. Największą wartością działalności Wernera było wprowadzenie prostych i dostępnych metod pracy geologa i górnika, a tak- że stworzenie klasyfikacji minerałów i skał oraz uniwersalnego schematu stratygraficznego10.

9 Por. Garbowska J., 1993: Nauki geologiczne w uczelniach Wilna i Krzemieńca w latach 1781–1840. Pr. Muz. Ziemi, z. 42, s. 5–112; gdzie scharakteryzowała działalność geologów wileńskich, uczniów i propagatorów teorii Wernera. Warto zaznaczyć, że wykłady Wernera obejmowały wówczas mineralogię składającą się z oryktognozji – nauka o poznawaniu i klasyfikacji ciał mineralnych oraz geognozji – nauka o budowie i przemianach skorupy ziemskiej z elementami nauki o skałach i geologii złóż. 10 Por. J. Garbowska, Nauki geologiczne…, 1993, s. 11. Należy zaznaczyć, że Abraham Gottlob Werner zastosował po raz pierwszy opis minerałów na podstawie cech zewnętrz- nych takich jak: barwa, blask, odłam, stopień twardości, przezroczystość. Wszystkie znane minerały podzielił na klasy: 1. ziemie i kamienie, 2. sole, 3. ciała palne, 4. metale i rudy. Podstawę stratygrafii stanowiły dwa pojęcia: 1. „Lagerung” – położenie, wyrażające następstwo powstawania serii skalnych (stąd „Lager” – pokład, warstwa, czyli petrogra- ficznie jednorodna seria osadów), 2. „Formation” – formacja, określająca warunki ich powstawania (Werner wydzielił 8. formacji – zespołów skał o bliskim składzie chemicz- nym: łupku, wapienia, trapu – granulitu, węgla, porfiru, talku, gliny, skał topazowych i szerlowych – turmalinowych). Na podstawie tych kryteriów wszystkie warstwy skorupy ziemskiej Werner podzielił na grupy (zwane górami lub skałami), z podziałem na for- macje: 1. pierwiastkowe (Urgebirge), 2. przechodowe (Übergangsgebirge), 3. warstwowe (Flötzgebirge), 4. napływowe (Aufgeschwemmte Gebirge), 5. wulkaniczne (Vulkanische Gebirge). Należy także przypomnieć, że sam termin formacja został wprowadzony do geologii przez lekarza z Turyngii, Georga Christiana Füchsela (ur. 1722 – zm. 1773). Jego series montana oznaczało warstwę skały osadowej powstałą w tym samym czasie, z tego samego materiału i w ten sam sposób. Por. Laudan R., 1987: From Mineralogy to Geology. The Foundations of a Science, 1650–1830. Chicago University Press., s. 87–102. 38 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 39

że wszystkie znane skały, z wyjątkiem niewielkiej grupy skał wulkanicznych, Początki organizacji górnictwa powstały w wyniku chemicznego i mechanicznego wytrącania się osadów z wód wszechświatowego praoceanu, w czasie kolejnych etapów subsydencji w Królestwie Polskim i powstanie jego dna. Utwory starszych serii formowały się na powierzchni całej Ziemi. Szkoły Akademiczno-Górniczej Z chwilą pojawienia się pierwszych gór ta ciągłość osadów została przerwana a serie młodsze pokrywały już tylko część powierzchni Ziemi. Występujące Władzą zwierzchnią dla górnictwa i hutnictwa rządowego była Główna niezgodności w ułożeniu warstw skalnych, wszelkie zaburzenia tektoniczne Dyrekcja Górnicza w Kielcach, podporządkowana Komisji Rządowej Spraw były wynikiem szczególnych warunków sedymentacji, a wznoszenie się gór Wewnętrznych i Policji, w której istniał Wydział Górnictwa. Główna Dy- wynikiem kompakcji wewnątrz samych osadów, powodującej ich wyciskanie rekcja Górnicza została utworzona l czerwca1816 r., na mocy postanowienia w czasie osadzania9. namiestnika Królestwa Polskiego z 20 lutego 1816 r.11. W Europie przełomu XVIII i XIX w. przyjęła i szeroko rozpowszechniła W grudniu 1816 r. otwarto w Kielcach Szkołę Akademiczno-Górniczą12, się koncepcja neptunizmu. Wpłynął na to nie tylko ogromny dydaktyczny która pozostawała pod zarządem Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia talent samego Wernera, ale także liczna rzesza jego uczniów, propagatorów Publicznego, a która praktycznie podlegała Komisji Rządowej Spraw We- idei swojego nauczyciela. Największą wartością działalności Wernera było wnętrznych i Policji, a w tym zarządzanym przez Stanisława Staszica, dyrektora wprowadzenie prostych i dostępnych metod pracy geologa i górnika, a tak- generalnego Wydziału Przemysłu i Kunsztów. Po dziesięciu latach działalności że stworzenie klasyfikacji minerałów i skał oraz uniwersalnego schematu Szkoła Akademiczno-Górnicza, na mocy postanowienia Rady Administra- stratygraficznego10. cyjnej z 16 grudnia 1826 r., została przeniesiona do Warszawy, a faktycznie jednak nigdy nie wznowiła zajęć w nowej siedzibie, choć formalnie istniała13.

9 Por. Garbowska J., 1993: Nauki geologiczne w uczelniach Wilna i Krzemieńca w latach 11 O ustanowieniu głównej dyrekcji i szkoły górniczej w m. Kielcach, Dziennik Praw 1781–1840. Pr. Muz. Ziemi, z. 42, s. 5–112; gdzie scharakteryzowała działalność geologów Królestwa Polskiego, 1817, t. I, s. 169; a także Bartoszewicz K., 1916: Utworzenie Królestwa wileńskich, uczniów i propagatorów teorii Wernera. Warto zaznaczyć, że wykłady Wernera Polskiego. Centr. Biuro Wydawn., NKN, Kraków, s. 1–302; Gąsiorowska N., 1922: Górnictwo obejmowały wówczas mineralogię składającą się z oryktognozji – nauka o poznawaniu i hutnictwo w Królestwie Polskiem 1815–1830. Bibl. Wyż. Szkoły Handl., Warszawa, Wyd. i klasyfikacji ciał mineralnych oraz geognozji – nauka o budowie i przemianach skorupy Gebethner i Wolff, Warszawa, s. 1–592, w tym szczegółowy opis pierwszego okresu dzia- ziemskiej z elementami nauki o skałach i geologii złóż. łalności Głównej Dyrekcji Górniczej, s. 63–64. Pierwszym dyrektorem Głównej Dyrekcji 10 Por. J. Garbowska, Nauki geologiczne…, 1993, s. 11. Należy zaznaczyć, że Abraham Górniczej był Jan Ullmann, pracujący już w czasach Księstwa Warszawskiego w urzędzie Gottlob Werner zastosował po raz pierwszy opis minerałów na podstawie cech zewnętrz- górniczym w Krakowie. Względy oszczędnościowe zdecydowały zapewne o swoistej „unii nych takich jak: barwa, blask, odłam, stopień twardości, przezroczystość. Wszystkie personalnej” w tych instytucjach. Por. także Szczepański J., 1995: Poglądy Staszica na mo- znane minerały podzielił na klasy: 1. ziemie i kamienie, 2. sole, 3. ciała palne, 4. metale dernizację górnictwa i hutnictwa. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 i rudy. Podstawę stratygrafii stanowiły dwa pojęcia: 1. „Lagerung” – położenie, wyrażające X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, s. 141–154; tenże, 1997: Modernizacja górnictwa następstwo powstawania serii skalnych (stąd „Lager” – pokład, warstwa, czyli petrogra- i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich ficznie jednorodna seria osadów), 2. „Formation” – formacja, określająca warunki ich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 1–294 oraz Wójcik Z., 1999: Stanisław Staszic. powstawania (Werner wydzielił 8. formacji – zespołów skał o bliskim składzie chemicz- Organizator nauki i gospodarki. Stow. Wych. AGH, Kraków, s. 1–220. nym: łupku, wapienia, trapu – granulitu, węgla, porfiru, talku, gliny, skał topazowych 12 Por. A. S. Kleczkowski, Stan badań nad dziejami…, 1994; tenże, Staszic i Akademia i szerlowych – turmalinowych). Na podstawie tych kryteriów wszystkie warstwy skorupy Górnicza w Kielcach. nowe spojrzenie. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, ziemskiej Werner podzielił na grupy (zwane górami lub skałami), z podziałem na for- 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, 1995, s. 113–124. Dzieje Akademii macje: 1. pierwiastkowe (Urgebirge), 2. przechodowe (Übergangsgebirge), 3. warstwowe Górniczej zostały przedstawione także w opracowaniu: Kleczkowski A. S., Zillmann (Flötzgebirge), 4. napływowe (Aufgeschwemmte Gebirge), 5. wulkaniczne (Vulkanische K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle Gebirge). Należy także przypomnieć, że sam termin formacja został wprowadzony do dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 65–92; gdzie geologii przez lekarza z Turyngii, Georga Christiana Füchsela (ur. 1722 – zm. 1773). Jego wykorzystano szereg oryginalnych i nieznanych dokumentów. series montana oznaczało warstwę skały osadowej powstałą w tym samym czasie, z tego 13 W 1831 r. formalnie zamknięto wszystkie szkoły wyższe w Królestwie Polskim. Por. samego materiału i w ten sam sposób. Por. Laudan R., 1987: From Mineralogy to Geology. Miąso J. 1966: Szkolnictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815–1915. Zakł. Narod. The Foundations of a Science, 1650–1830. Chicago University Press., s. 87–102. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, s. 1–324; tenże, 1979: Szkoła Przygotowawcza do 40 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Organizacja górnictwa w Królestwie Polskim była wzorowana na saksoń- skiej służbie górniczej14. Przyczyniło się do tego bliskie położenie geograficzne, jak i przodująca tam pozycja górnictwa i hutnictwa. Osiągnięcia te przeniesiono łącznie z formami pracy kancelaryjnej oraz językiem niemieckim, jako urzędowym. Na mocy postanowienia królewskiego z 27 lutego 1817 r. został utworzony także korpus górniczy, którego członkowie byli wpisani do ksiąg rodowodowych15. Była to organizacja obejmująca wszystkich sta- łych pracowników górnictwa i hutnictwa rządowego. Przynależność do niej nakładała na zrzeszonych szereg obowiązków i ograniczeń, ale zapewniała także znaczne przywileje16. W dniu 9 grudnia 1826 r. Dyrekcja Górnicza zo- stała podporządkowana Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, do której włączono już parę miesięcy wcześniej Wydział Górniczy17. Dyrekcję Górniczą

Instytutu Politechnicznego i późniejsze starania o kształcenie inżynierów w Królestwie Polskim. [w:] 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976. Mater. z sesji nauk. 13–14 grudnia 1976, Wyd. Pol. Warsz., Warszawa, 1979, s. 31–44 oraz Ry- bicka I., 1972: Kształcenie elewów górniczych po zamknięciu Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. [w:] Różański W. (red.): Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Kiel. Tow. Nauk., Kielce, s. 75-85; taż, 1975: Kształcenie zawodowe w górnictwie i hutnictwie Królestwa Polskiego w XIX wieku. Zesz. nauk. AGH nr 469, Górn., nr 64, 1975, s. 1–120. 14 Saksonia posiada najlepszą i najsławniejszą szkołę górniczą oraz odpowiednio wykształconą kadrę, która może się zaangażować do pracy w Królestwie Polskim Freiberg, będący niewątpliwie górniczą stolica tego kraju, był także siedzibą Akademii Górniczej (Bergakademie), jak i urzędu górniczego (Oberbergamt). Por. Szczepański J., 1995: Poglą- dy Staszica na modernizację górnictwa i hutnictwa. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, 1995, s. 141–154 oraz Z. Wójcik, Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera…, 1972; tenże, 1978: Geologia w Polsce w latach działalności Stanisława Staszica. [w:] Stanisława Staszic i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 31–50; tenże, 2006: Ewolucja myśl geologicznej Stanisława Staszica. Zesz. Staszicowskie, z. 5, s. 13–45; a także Wójcik A. J., 2005: Poznanie geologiczno-górnicze księstwa siewierskiego w czasach „Ziemiorodztwa Karpatow…” Stanisława Staszica. Budow. Górn. i Tunel., nr 3, s. 34–41. 15 O ustanowieniu korpusu górniczego – Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. III, s. 188, oraz N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922, s. 66. 16 Por. Łukaszewicz W., 1966: Korpus Górniczy w Okręgu Zachodnim. [w:] Kula W. (red.): Społeczeństwo Królestwa Polskiego. Studia o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej. Państw. Wydawn. Nauk., Warszawa, t. 2, s. 7–110; Bieniarzówna J., 1977: Kadra techniczna w przemyśle Królestwa Polskiego. [w:] Pawłowska–Pietrzak I. (red.): Gospodarka przemy- słowa i początki cywilizacji technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, s. 271–294. 17 O reorganizacji górnictwa i oddaniu takowego pod zarząd Kommissji rządowej przychodów i skarbu, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. XI, s. 374. 40 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 41

Organizacja górnictwa w Królestwie Polskim była wzorowana na saksoń- przeniesiono z Kielc do Warszawy i połączono z Wydziałem Górniczym, skiej służbie górniczej14. Przyczyniło się do tego bliskie położenie geograficzne, który został podzielony na cztery oddziały: ogólny, górniczy, hutniczy oraz jak i przodująca tam pozycja górnictwa i hutnictwa. Osiągnięcia te prze- machin i budowli18. niesiono łącznie z formami pracy kancelaryjnej oraz językiem niemieckim, jako urzędowym. Na mocy postanowienia królewskiego z 27 lutego 1817 r. został utworzony także korpus górniczy, którego członkowie byli wpisani Marceli Królikiewicz – pierwszy profesor do ksiąg rodowodowych15. Była to organizacja obejmująca wszystkich sta- łych pracowników górnictwa i hutnictwa rządowego. Przynależność do niej górnictwa w Szkole Akademiczno-Górniczej nakładała na zrzeszonych szereg obowiązków i ograniczeń, ale zapewniała w Kielcach także znaczne przywileje16. W dniu 9 grudnia 1826 r. Dyrekcja Górnicza zo- stała podporządkowana Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, do której Biografia Marcelego Królikiewicza była przedmiotem wielu studiów i analiz, włączono już parę miesięcy wcześniej Wydział Górniczy17. Dyrekcję Górniczą chociaż nie zawsze pełnych i niepozbawionych błędów19. Marceli Króli- kiewicz urodził się 30 października 1791 r. w Kuźniczce pod Krzepicami Instytutu Politechnicznego i późniejsze starania o kształcenie inżynierów w Królestwie (w obwodzie wieluńskim, w województwie kaliskim). Był synem Jana Polskim. [w:] 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976. Mater. (1755–1827) i Małgorzaty ze Śliwińskich (1774– ?). Ojciec pochodził ze z sesji nauk. 13–14 grudnia 1976, Wyd. Pol. Warsz., Warszawa, 1979, s. 31–44 oraz Ry- szlachty litewskiej i w latach 1788–1827 był dzierżawcą rządowego klucza bicka I., 1972: Kształcenie elewów górniczych po zamknięciu Szkoły Akademiczno-Górniczej pankowskiego20. Jak stwierdza się w „stanie służby” Królikiewicza, że „po w Kielcach. [w:] Różański W. (red.): Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia ukończeniu szkół, uniwersytetu i akademii górniczej” podjął pracę od dnia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Kiel. Tow. Nauk., Kielce, s. 75-85; taż, 1975: 21 Kształcenie zawodowe w górnictwie i hutnictwie Królestwa Polskiego w XIX wieku. Zesz. 1 stycznia 1816 r. w górnictwie Królestwa Polskiego . Wcześniej ukończył nauk. AGH nr 469, Górn., nr 64, 1975, s. 1–120. prawdopodobnie w 1810 r. liceum w Warszawie. Następnie podjął studia 14 Saksonia posiada najlepszą i najsławniejszą szkołę górniczą oraz odpowiednio w berlińskiej Akademii Budownictwa (Königliche Bauakademie) oraz na wykształconą kadrę, która może się zaangażować do pracy w Królestwie Polskim Freiberg, Akademii Górniczej we Freibergu22. będący niewątpliwie górniczą stolica tego kraju, był także siedzibą Akademii Górniczej (Bergakademie), jak i urzędu górniczego (Oberbergamt). Por. Szczepański J., 1995: Poglą- dy Staszica na modernizację górnictwa i hutnictwa. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, 1995, s. 141–154 oraz Z. 18 Gąsiorowska N., 1922: Górnictwo i hutnictwo w Królestwie Polskiem 1815–1830. Bibl. Wójcik, Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera…, 1972; tenże, 1978: Geologia w Polsce Wyż. Szkoły Handl., Warszawa, Wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa, s. 1–592. w latach działalności Stanisława Staszica. [w:] Stanisława Staszic i jego dzieło. Mater. sesji 19 Wśród wielu opracowań należy wymienić m.in. biografie Marcelego Królikiewicza nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., opracowane przez Jerzego Zimnego: 1970: Królikiewicz Marceli. Pol. Słownik Biograf., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 31–50; tenże, 2006: Ewolucja myśl geologicznej Stanisława t. 66, s. 364–365; tenże,1993: Marceli Królikiewicz (1791–1839). [w:] Mater. Symp. IV, Staszica. Zesz. Staszicowskie, z. 5, s. 13–45; a także Wójcik A. J., 2005: Poznanie geologicz- Tradycje i Ochrona Zabytków Techniki Hutnictwa Żelaza Częstochowskiego Zagłę- no-górnicze księstwa siewierskiego w czasach „Ziemiorodztwa Karpatow…” Stanisława bia Rudonośnego, Częstochowa, Wyd. Kom. Historii i Ochr. Zabyt. Hutn. ZG SITPH, Staszica. Budow. Górn. i Tunel., nr 3, s. 34–41. Katowice, s. 1–4; tenże 2000: Królikiewicz Marceli. Słownik biograficzny techników 15 O ustanowieniu korpusu górniczego – Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. III, polskich, t. 11, s. 61–63. Należy zwrócić uwagę także na fakt, że Jaros J., 1978: Dzieje s. 188, oraz N. Gąsiorowska, Górnictwo i hutnictwo…, 1922, s. 66. polskiej kadry technicznej w górnictwie (1136–1976). Śl. Inst. Nauk., Państw. Wydawn. 16 Por. Łukaszewicz W., 1966: Korpus Górniczy w Okręgu Zachodnim. [w:] Kula W. Nauk., Warszawa–Kraków, s. 1–296; błędnie podaje imię Królikiewicza (Marcin, s. 35). (red.): Społeczeństwo Królestwa Polskiego. Studia o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej. Por. także: Archiwum Państwowe w Katowicach – sygn. AGD 14 – akta personalne Państw. Wydawn. Nauk., Warszawa, t. 2, s. 7–110; Bieniarzówna J., 1977: Kadra techniczna Marcelego Królikiewicza. w przemyśle Królestwa Polskiego. [w:] Pawłowska–Pietrzak I. (red.): Gospodarka przemy- 20 Zimny J., 1970: Królikiewicz Marceli. Pol. Słownik Biograf., t. 66, s. 364–365. słowa i początki cywilizacji technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały. 21 Por. Archiwum Państwowe w Katowicach – sygn. AGD 14 – akta personalne Zakł. Narod. im. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, s. 271–294. Marcelego Królikiewicza. 17 O reorganizacji górnictwa i oddaniu takowego pod zarząd Kommissji rządowej 22 W pracach J. Zimnego jest wiele nieścisłości dotyczących okresów studiów Mar- przychodów i skarbu, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. XI, s. 374. celego Królikiewicza w poszczególnych uczelniach. 42 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

W Akademii Górniczej studiowało na przełomie XVII i XIX w. ponad czter- dziestu Polaków23. Pierwszym z nich był Stanisław Okraszewski, który rozpoczął naukę już w 1780 r.24. W okresie Księstwa Warszawskiego, a także w pierwszych latach istnienia Królestwa Polskiego przybyło z Freiberga wielu absolwentów Akademii Górniczej, którzy podjęli pracę w rządowych zakładach górniczych i hutniczych. Specjaliści, tacy jak wspomniany Jan Ullmann oraz Siegmund Herder25, już od 1810 r. przygotowywali plany rozwoju polskiego górnictwa. Należy zaznaczyć, że już od 1807 r. istniały ożywione kontakty handlowe między Królestwem Saksonii a Księstwem Warszawskim, w których poruszano sprawy zatrudniania w Polsce nauczycieli w specjalistycznych uczelniach26. Zachowało się w archiwum Akademii Górniczej we Freibergu podanie Królikiewicza z prośbą o przyjęcie na studia27:

Mam honor prosić najuniżeniej Wysoko Poważany Królewski Urząd Górniczy o spowodowanie pisma z pozwoleniem, abym mógł całkowicie zakończyć moje studia mineralogiczne w tutejszej akademii. Równocześnie ośmielam się prosić Wysoko Poważany Urząd Górniczy o wybaczenie, że podania w tym przedmiocie nie zło- żyłem wcześniej. Jeśli byłyby potrzebne dane (o mej osobie) dla przyzwolenia mojej prośbie, to mam przyjemność podać, że studiuję na mój własny koszt i podaję jako moje miejsce urodzenia Panki w południowo-wschodniej części departamentu Kalisz. Całkowicie oddany Wysoko Poważanemu Królewskiemu Wyższemu Urzę- dowi Górniczemu Marcelli von Królikiewicz Freiberg 18 października 1815.

23 Por. Z. Wójcik, Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera…, 1972; tenże Geologia w Polsce…, 1978; A. J. Wójcik, Poznanie geologiczno-górnicze…, 2005. 24 Orłowski B., 1986: Stanisław Okraszewski. [w:] Orłowski B. (red.): Słownik polskich pionierów techniki. Wyd. Śląsk, Katowice, s. 154–155. 25 Siegmund August Wolfgang Herder (1766–1838), po studiach w Akademii Górniczej (1797–1800) pracował jako radca górniczy, a w latach 1810–1813 był komisarzem do spraw organizacji górnictwa w Księstwie Warszawskim. Por. Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 203. 26 O odnalezionych materiałach (Staatsarchiv Dresden) wspomina Szczepański J., 1995: Poglądy Staszica na modernizację górnictwa i hutnictwa. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, s. 141–154. 27 Tłumaczenie dokonane przez prof. A. S. Kleczkowskiego. Por. Kleczkowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 70. Należy zwrócić uwagę, że tytuł „von” nie był praktycznie używany przez Króliewicza podczas pracy w Królestwie Polskim. Uwaga: w dokumentach stosowano także pisownię imienia: „Marcelli”. 42 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 43

W Akademii Górniczej studiowało na przełomie XVII i XIX w. ponad czter- Podanie to zostało przekazane po ponagleniach przesłanych do studentów dziestu Polaków23. Pierwszym z nich był Stanisław Okraszewski, który rozpoczął zagranicznych uczęszczających na zajęcia bez stosownej zgody Wyższego naukę już w 1780 r.24. W okresie Księstwa Warszawskiego, a także w pierwszych Urzędu Górniczego. Wydaje się, że Marceli Królikiewicz (wpisany na listę latach istnienia Królestwa Polskiego przybyło z Freiberga wielu absolwentów studentów pod numerem 804), jak i szereg innych osób studiował bez ze- Akademii Górniczej, którzy podjęli pracę w rządowych zakładach górniczych zwolenia, przynajmniej już jeden rok. i hutniczych. Specjaliści, tacy jak wspomniany Jan Ullmann oraz Siegmund Szkoła Akademiczno-Górnicza znalazła swoją siedzibę w kieleckim Pałacu Herder25, już od 1810 r. przygotowywali plany rozwoju polskiego górnictwa. Biskupów, w którym ulokowano także mieszkania dla wykładowców28. Budżet Należy zaznaczyć, że już od 1807 r. istniały ożywione kontakty handlowe między Szkoły Akademiczno-Górniczej wynosił 28000 złotych, co było kwota bardzo Królestwem Saksonii a Księstwem Warszawskim, w których poruszano sprawy niską w porównaniu do szkół wojewódzkich, jak i Uniwersytetu Warszaw- zatrudniania w Polsce nauczycieli w specjalistycznych uczelniach26. skiego29. Równocześnie wszyscy profesorowie Szkoły byli także zatrudnieni Zachowało się w archiwum Akademii Górniczej we Freibergu podanie bezpośrednio w zakładach górniczych i hutniczych. Królikiewicza z prośbą o przyjęcie na studia27: Już w pierwszej połowie 1816 r. prowadzone były rozmowy, z polecenia Sta- nisława Staszica, przez pierwszego profesora Szkoły, Józefa Tomaszewskiego30 Mam honor prosić najuniżeniej Wysoko Poważany Królewski Urząd Górniczy o spowodowanie pisma z pozwoleniem, abym mógł całkowicie zakończyć moje studia 28 Stało się to w dniu 4 czerwca 1816 r. Rezydencja biskupów krakowskich w Kielcach mineralogiczne w tutejszej akademii. Równocześnie ośmielam się prosić Wysoko nie bez racji nazywana jest pałacem. Przede wszystkim jest to położenie na wzgórzu Poważany Urząd Górniczy o wybaczenie, że podania w tym przedmiocie nie zło- zwanym zamkowym i otoczenie kamiennym murem obwodowym. W elewacji frontowej występuje zasada troistości. Było to specjalne życzenie bp Jakuba Zadzika, fundatora zamku żyłem wcześniej. Jeśli byłyby potrzebne dane (o mej osobie) dla przyzwolenia mojej i wielkiego wroga reformacji. Fasada podzielona jest na 3 części, z których każda posiada prośbie, to mam przyjemność podać, że studiuję na mój własny koszt i podaję jako 3 osie okienne, każda logia ma 3 arkady, a wieże po 3 kondygnacje, są tu też 3 lukarny. moje miejsce urodzenia Panki w południowo-wschodniej części departamentu Kalisz. Miało to symbolicznie podkreślać znaczenie i rolę Trójcy Świętej. Pałac zbudowany jest Całkowicie oddany Wysoko Poważanemu Królewskiemu Wyższemu Urzę- na planie czworoboku zbliżonego do kwadratu, posiada 4 narożne sześcioboczne wieże. dowi Górniczemu Zamek kielecki wzniesiono w latach 1637–1641. Architektem był prawdopodobnie Giovanni Marcelli von Królikiewicz Trevano. W 1789 r. pałac został odebrany biskupom. Począwszy od 1820 r. pałac ulegał Freiberg 18 października 1815. stopniowym niekorzystnym przekształceniom. Zburzono główną bramę oraz kordegardę dla straży, wieże zamiast hełmów otrzymały daszki, a z fasady usunięto posągi posłów szwedzkich i moskiewskich. Zmieniono także wnętrza, szczególnie wejścia na piętro oraz 23 Por. Z. Wójcik, Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera…, 1972; tenże Geologia usunięto niektóre marmurowe portale. W 1860 r. przeprowadzono pierwszą restaurację w Polsce…, 1978; A. J. Wójcik, Poznanie geologiczno-górnicze…, 2005. obiektu. Od 1971 r. pałac zużytkowuje Muzeum Narodowe. Losy siedziby Szkoły Aka- 24 Orłowski B., 1986: Stanisław Okraszewski. [w:] Orłowski B. (red.): Słownik polskich demiczno-Górniczej były tematem wielu rozpraw, a z których warto wymienić m.in.: pionierów techniki. Wyd. Śląsk, Katowice, s. 154–155. Adamczyk S. J., 2003: Szkoła Akademiczno-Górnicza – pierwsza wyższa uczelnia w regionie 25 Siegmund August Wolfgang Herder (1766–1838), po studiach w Akademii Górniczej świętokrzyskim. [w:] Z przeszłości regionu świętokrzyskiego. Od XVI do XX wieku. [w:] (1797–1800) pracował jako radca górniczy, a w latach 1810–1813 był komisarzem do spraw Wijaczka J. (red.): Mater. Konf. Nauk., Kielce, 8 kwietnia 2003. Agencja Rekl.-Wyd. „Jard”, organizacji górnictwa w Księstwie Warszawskim. Por. Szczepański J., 1997: Modernizacja Kielce, s. 73–106; Kleczkowski A. S., 1995: Staszic i Akademia Górnicza w Kielcach. Nowe górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów spojrzenie. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 203. Stanisława Staszica, Piła, s. 113–124; oraz Kleczkowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 26 O odnalezionych materiałach (Staatsarchiv Dresden) wspomina Szczepański J., 1986: Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archi- 1995: Poglądy Staszica na modernizację górnictwa i hutnictwa. [w:] Stanisław Staszic. wów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 65–92. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, s. 141–154. 29 Na pensje profesorów wydawano rocznie 22000 złotych. Por. Żeleńska-Chełkowska 27 Tłumaczenie dokonane przez prof. A. S. Kleczkowskiego. Por. Kleczkowski A. S., A., 1972: Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach na tle dążeń do stworzenia polskiego Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) szkolnictwa technicznego. [w:] Różański W. (red.): Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 70. Należy założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Kiel. Tow. Nauk., Kielce, s. 21–22. zwrócić uwagę, że tytuł „von” nie był praktycznie używany przez Króliewicza podczas pracy 30 Józef Tomaszewski (1783–1844), stypendysta Izby Edukacyjnej. Studiował mine- w Królestwie Polskim. Uwaga: w dokumentach stosowano także pisownię imienia: „Marcelli”. ralogię i górnictwo we Freibergu (1809–1812) i w Paryżu (1813). Na wniosek Stanisława 44 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

z potencjalnymi wykładowcami, absolwentami saksońskiej Akademii Górni- czej. Zakończyły się zaangażowaniem specjalistów, choć oficjalnie do dworu saskiego występowali w tym zakresie namiestnik Królestwa Polskiego Józef Zajączek i minister skarbu Tadeusz Mostowicz31. Jesienią 1816 r. zaproponowano pracę w Szkole kieleckiej Marcelemu Królikiewiczowi, a w następnych miesią- cach propozycje otrzymali Jan Graff32, Fryderyk Lempe33 i Georg G. Pusch34.

Staszica został skierowany 7 stycznia 1814 r. na stanowisko profesora mineralogii i geognozji w uniwersytecie krakowskim. W czerwcu 1817 r. przeniósł się do Szkoły Akademiczno- -Górniczej i objął stanowisko sekretarza generalnego w Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach, a od 1827 r. pracował w Warszawie jako sekretarz wydziału ogólnego. Por. Wójcik Z., 1972: Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera. Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Polskiej, Ser. C, z. 17, s. 89–90. 31 Kleczkowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 67–79. Skierowane zapotrzebowanie dotyczyło zatrudnienia 29 specjalistów w Głównej Dyrekcji Górniczej, w tym: inspektorzy okręgów górniczych (1), markszajderzy (3), probierze (3), sztychmistrze (4), hutmistrze (6), nadsztygarzy (4), sztygarzy (4); oraz trzech profesorów w projektowanej Szkole. 32 Johann (Jan) Jakob (Jakub) Graff (1778 – zm. po 1833 r.). Po studiach we Freibergu (1797–1801) pracował w górnictwie saksońskim. W 1816 r. przybył do Królestwa Polskiego i objął stanowisko generalnego inżyniera górniczego. Wykładał w Szkole Akademiczno- -Górniczej markszajderię, prawo górnicze i rysunek architektoniczny (do 1824 r.). Od 1827 r. był naczelnikiem Oddziału Kopalń i zajmował się poszukiwaniem soli kamiennej. Por. Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 208–209. 33 Fridrich (Fryderyk) Wilhelm Lempe (1787–1842), syn (Johanna Friedricha) profesora Akademii Górniczej we Freibergu. Ukończył także studia na tej uczelni w 1809 r. Od 1816 r. przebywał w Królestwie Polskim. Pracował do 1826 r. w Szkole Akademiczno-Górniczej i równocześnie, w Głównej Dyrekcji Górniczej, jako asesor machin, a później radca górniczy i nadzorca machin. Od 1827 r. był naczelnikiem Oddziału Machin i Budowli i doprowadził do przebudowy wielu zakładów hutniczych. W 1833 r. został naczelnikiem Wydziału Górnictwa w Banku Polskim i nadzorował budowę „Huty Bankowej” i innych hut. Wprowadził maszyny parowe do powszechnego stosowania. Por. Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 213–214. 34 Georg (Jerzy) Gottlieb (Bogumił) Pusch (1790–1846). Po studiach na Akademii Górniczej we Freibergu i na Uniwersytecie w Lipsku (prawo) pracował w górnictwie saksońskim (1815 r.). Pod koniec 1816 r. został mianowany profesorem Szkoły Akade- miczno-Górniczej w Kielcach. Początkowo wykładał chemię i hutnictwo. Jest autorem wielu bardzo interesujących dzieł geologicznych („Geognostische Beschreibung von Polen”, „Polens Paläontologie”). Bardzo dużo miejsca temu znamienitemu geologowi poświęcił prof. Antoni S. Kleczkowski, np. w opracowaniach: 1970: Z lat młodzieńczych G. G. Puscha (1790–1816). Pr. Muzeum Ziemi, z. 15, cz. 1, s. 95–111; tenże, 1972: Jerzy Bogumił Pusch. 44 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 45 z potencjalnymi wykładowcami, absolwentami saksońskiej Akademii Górni- Marcelemu Królikiewiczowi powierzono prowadzenie wykładów z górnic- czej. Zakończyły się zaangażowaniem specjalistów, choć oficjalnie do dworu twa35. Początkowo Królikiewicz został przydzielony (1 styczeń –15 czerwca 1816 r.) saskiego występowali w tym zakresie namiestnik Królestwa Polskiego Józef do Jana Ullmanna – dyrektora Szkoły Akademiczno-Górniczej, mianowanego Zajączek i minister skarbu Tadeusz Mostowicz31. Jesienią 1816 r. zaproponowano na to stanowisko w marcu 1816 r. – a następnie zatrudniony, jako protokólista pracę w Szkole kieleckiej Marcelemu Królikiewiczowi, a w następnych miesią- i III asesor tytularny w Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach, z pensją 2840 cach propozycje otrzymali Jan Graff32, Fryderyk Lempe33 i Georg G. Pusch34. złotych (16 czerwca 1816 r. –24 czerwca 1820 r.). Zachowany angaż Marcelego Królikiewicza, dotyczący zatrudnienia w Szkole Akademiczno-Górniczej Staszica został skierowany 7 stycznia 1814 r. na stanowisko profesora mineralogii i geognozji (z pensją 1500 złotych) sporządzony został w 1818 r., chociaż zajęcia z górnictwa w uniwersytecie krakowskim. W czerwcu 1817 r. przeniósł się do Szkoły Akademiczno- prowadził już od pierwszego kursu, to jest od dnia 20 października 1816 r.36: -Górniczej i objął stanowisko sekretarza generalnego w Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach, a od 1827 r. pracował w Warszawie jako sekretarz wydziału ogólnego. Por. Nr 153 Wójcik Z., 1972: Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera. Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Polskiej, Ser. C, z. 17, s. 89–90. Dyrektor Szkoły Akademiczno Górniczej 31 Kleczkowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej Otrzymawszy przy Reskrypcie Wysokiej Komisji Rządowej Wyznań Religijnych w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. i Oświecenia Publicznego dnia 24 marca r.b nr 1450 nominacją W[ielmożnemu] Muz. Ziemi, z. 38, s. 67–79. Skierowane zapotrzebowanie dotyczyło zatrudnienia 29 Królikiewiczowi na zastępcę Profesora ogólnej sztuki górnictwa w Szkole Aka- specjalistów w Głównej Dyrekcji Górniczej, w tym: inspektorzy okręgów górniczych demiczno Górniczej służącą, z pensją roczną złotych 1500 takową w załączeniu (1), markszajderzy (3), probierze (3), sztychmistrze (4), hutmistrze (6), nadsztygarzy (4), w oryginale wręcza i zarazem zaświadcza, iż koszta porto w sumie złotych 2 sztygarzy (4); oraz trzech profesorów w projektowanej Szkole. gr 17 z własnego ponieść jest zobowiązany. 32 Johann (Jan) Jakob (Jakub) Graff (1778 – zm. po 1833 r.). Po studiach we Freibergu (1797–1801) pracował w górnictwie saksońskim. W 1816 r. przybył do Królestwa Polskiego Kielce dnia 12 kwietnia 1818 r. i objął stanowisko generalnego inżyniera górniczego. Wykładał w Szkole Akademiczno- Za D[yrektora] [Józef] Tomaszewski. -Górniczej markszajderię, prawo górnicze i rysunek architektoniczny (do 1824 r.). Od 1827 r. był naczelnikiem Oddziału Kopalń i zajmował się poszukiwaniem soli kamien- W poszczególnych latach działalności Szkoły ilość godzin zajęć z górnictwa nej. Por. Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim zwiększała się od dwóch (w roku akademickim 1816/1817) do pięciu tygodniowo w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 208–209. 33 Fridrich (Fryderyk) Wilhelm Lempe (1787–1842), syn (Johanna Friedricha) profesora Życie i dzieło w okresie Królestwa Polskiego (1816–1831). Studia i Mater. z Dziejów Nauki Akademii Górniczej we Freibergu. Ukończył także studia na tej uczelni w 1809 r. Od 1816 r. Pol., ser. C, z. 17, s. 123–150. Wspomnieć wypada o bardzo ciekawym rękopisie autorstwa przebywał w Królestwie Polskim. Pracował do 1826 r. w Szkole Akademiczno-Górniczej G. G. Puscha, odnalezionym w zbiorach Instytutu Górniczego w St. Petersburgu, a który i równocześnie, w Głównej Dyrekcji Górniczej, jako asesor machin, a później radca prawdopodobnie został przygotowany przez autora z myślą o wykładach w kieleckiej Szkole górniczy i nadzorca machin. Od 1827 r. był naczelnikiem Oddziału Machin i Budowli Akademiczno-Górniczej. Por. Kleczkowski A. S., 1977: Najwcześniejszy kurs górnictwa i doprowadził do przebudowy wielu zakładów hutniczych. W 1833 r. został naczelnikiem dla polskiej szkoły górniczej – rękopis J. B. Puscha w Leningradzie. Poszukiwania innych Wydziału Górnictwa w Banku Polskim i nadzorował budowę „Huty Bankowej” i innych śladów Puscha w Leningradzie. Pr. Muzeum Ziemi, z. 27, s. 25–39. hut. Wprowadził maszyny parowe do powszechnego stosowania. Por. Szczepański J., 1997: 35 Gąsiorowska-Grabowska N., 1965: Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola 1815–1918. Państw. Wydawn. Nauk., Warszawa, s. 199–200 i 440, 444. Należy zaznaczyć, specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 213–214. że J. Zimny podaje całkowicie błędną datę nominacji Królikiewicza na stanowisko za- 34 Georg (Jerzy) Gottlieb (Bogumił) Pusch (1790–1846). Po studiach na Akademii stępcy profesora – 24 czerwca 1820 r. i, że na tym stanowisku pracował do końca 1823 r., Górniczej we Freibergu i na Uniwersytecie w Lipsku (prawo) pracował w górnictwie a co jest całkowicie błędnym spostrzeżeniem, gdyż w tym czasie Królikiewicz nie był już saksońskim (1815 r.). Pod koniec 1816 r. został mianowany profesorem Szkoły Akade- pracownikiem Szkoły Akademiczno-Górniczej. Por. Zimny J., 1993: Marceli Królikiewicz miczno-Górniczej w Kielcach. Początkowo wykładał chemię i hutnictwo. Jest autorem (1791–1839). [w:] Mater. Symp. IV, Tradycje i Ochrona Zabytków Techniki Hutnictwa wielu bardzo interesujących dzieł geologicznych („Geognostische Beschreibung von Polen”, Żelaza Częstochowskiego Zagłębia Rudonośnego, Częstochowa, Wyd. Kom. Historii „Polens Paläontologie”). Bardzo dużo miejsca temu znamienitemu geologowi poświęcił i Ochr. Zabyt. Hutn. ZG SITPH, Katowice, s. 2. prof. Antoni S. Kleczkowski, np. w opracowaniach: 1970: Z lat młodzieńczych G. G. Puscha 36 Opracowano na podstawie informacji z Archiwum Państwowe w Katowicach (sygn. (1790–1816). Pr. Muzeum Ziemi, z. 15, cz. 1, s. 95–111; tenże, 1972: Jerzy Bogumił Pusch. AGD 14 – akta personalne Marcelego Królikiewicza). 46 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

(w roku akademickim 1819/1820), a sumaryczna ilość godzin z przedmiotu: górnictwo wynosiła około dwustu rocznie. Należy zaznaczyć, że w zakres programu nauczania w Szkole kieleckiej wcho- dziły następujące przedmioty: z grupy nauk matematyczno-przyrodniczych: matematyka, fizyka, chemia ogólna, geologia, mineralogia; z grupy przed- miotów zawodowych: górnictwo, hutnictwo, maszyny górnicze, miernictwo górnicze (markszajderia), probierstwo, prawo górnicze, leśnictwo, korespon- dencja handlowa o księgowość oraz rysunek topograficzny i architektoniczny. Kandydaci do Szkoły powinni mieć ukończone 16 lat i przynajmniej pięć lat szkoły wojewódzkiej. Po egzaminie wstępnym obejmującym znajomość podstaw matematyki, fizyki i języka niemieckiego, a w którym prowadzone były prawie wszystkie zajęcia w Szkole. Nauka trwała trzy lata (przedłużana do czterech lat w przypadku mniej zdolnych uczniów a także o roczną prak- tykę w zakładach górniczych, w przypadku nie zdania egzaminu wstępnego za pierwszym razem. Rok akademicki trwał od października do czerwca, a opłata za naukę wynosiła 72 złote rocznie37. W okresach wakacyjnych, jak i dwa lata po ukończeniu Szkoły uczniowie byli zobowiązani do odbywania bezpłatnych praktyk w różnych zakładach górniczych, z których sporządzali odpowiednie sprawozdania38. Układ zajęć dydaktycznych Szkoły Akademiczno-Górniczej dobrze scha- rakteryzował Georg G. Pusch w liście, datowanym 26 stycznia 1817 r., skie- rowanym do swojego nauczyciela we Freibergu Abrahama G. Wernera39:

37 Ponad dwie trzecie uczniów Szkoły otrzymywała stypendia rządowe. Por. Żeleń- ska-Chełkowska A., 1972: Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach na tle dążeń do stworzenia polskiego szkolnictwa technicznego. [w:] Różański W. (red.): Księga Pamiąt- kowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Kiel. Tow. Nauk., Kielce, s. 32. 38 Por. Kleczkowski A. S., 1995: Staszic i Akademia Górnicza w Kielcach. Nowe spojrzenie. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, s. 113–124; Kleczkowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 65–92.; Żeleńska-Chełkowska A., 1972: Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach na tle dążeń do stworzenia polskiego szkolnictwa technicznego. [w:] Różański W. (red.): Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Kiel. Tow. Nauk., Kielce, s. 75–85. 39 Kleczkowski A. S., 1977: Cztery listy J. B. Puscha z lat 1809–1820. Wiadomość o ręko- piśmiennych i drukowanych listach Puscha. Pr. Muzeum Ziemi, z. 27, s. 50–51 oraz Klecz- kowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 87–88; Rybicka I., 1975: Kształcenie zawodowe w górnictwie i hutnictwie Królestwa Polskiego w XIX wieku. Zesz. Nauk. AGH, nr 469, Górn., z. 64, s. 1–120. 46 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 47

(w roku akademickim 1819/1820), a sumaryczna ilość godzin z przedmiotu: Na mocy Postanowienia Namiestnika Królewskiego z 20 lutego r.z. w roz- górnictwo wynosiła około dwustu rocznie. wijaniu ogólnego planu edukacji publicznej zaprowadzona została w mieście Należy zaznaczyć, że w zakres programu nauczania w Szkole kieleckiej wcho- Kielcach Akademiczna Szkoła Górnicza rozpoczęła bieg swoich nauk w nastę- dziły następujące przedmioty: z grupy nauk matematyczno-przyrodniczych: pującym porządku: matematyka, fizyka, chemia ogólna, geologia, mineralogia; z grupy przed- Poniedziałek: od godz. 9 do 10 rysunki, od 10 do 11 matematyka czysta, od miotów zawodowych: górnictwo, hutnictwo, maszyny górnicze, miernictwo 11 do 12 chemia powszechna, prof. Pusch, od 2 do 3 mineralogia, prof. Toma- górnicze (markszajderia), probierstwo, prawo górnicze, leśnictwo, korespon- szewski, od 3 do 4 nauka górnictwa, prof. Królikiewicz, od 4 do 5 matematyka dencja handlowa o księgowość oraz rysunek topograficzny i architektoniczny. zastosowana. Kandydaci do Szkoły powinni mieć ukończone 16 lat i przynajmniej pięć Wtorek: od godz. 8 do 9 matematyka czysta, od 9 do 10 rysunki, od 10 do lat szkoły wojewódzkiej. Po egzaminie wstępnym obejmującym znajomość 12 chemia powszechna, prof. Pusch, od 2 do 3 mineralogia, prof. Tomaszewski, podstaw matematyki, fizyki i języka niemieckiego, a w którym prowadzone od 3 do 4 nauka hutnictwa, prof. Pusch, od 5 do 6 nauka maszynerii górniczej. były prawie wszystkie zajęcia w Szkole. Nauka trwała trzy lata (przedłużana Czwartek: od godz. 8 do 10 rysunki, prof. Graff, od 11 do 12 rysunki, od 2 do 3 do czterech lat w przypadku mniej zdolnych uczniów a także o roczną prak- mineralogia, prof. Tomaszewski, od 3 do 4 nauka górnictwa, prof. Królikiewicz, tykę w zakładach górniczych, w przypadku nie zdania egzaminu wstępnego od 4 do 5 nauka hutnictwa, prof. Pusch. za pierwszym razem. Rok akademicki trwał od października do czerwca, Piątek: od godz. 8 do 9 matematyka zastosowana, od 10 do 12 chemia po- a opłata za naukę wynosiła 72 złote rocznie37. W okresach wakacyjnych, jak wszechna, prof. Pusch, od 2 do 3 Geognozja, prof. Tomaszewski, od 4 do 5 nauka i dwa lata po ukończeniu Szkoły uczniowie byli zobowiązani do odbywania maszynerii górniczej, od 6 do 7 prawo górnicze, prof. Graff. bezpłatnych praktyk w różnych zakładach górniczych, z których sporządzali Sobota: od godz. 8 do 10 inżynieria górnicza, prof. Graff, a od 2 do 3 geognozja, odpowiednie sprawozdania38. prof. Tomaszewski, od 3 do 4 nauka górnictwa, prof. Królikiewicz, od 4 do 5 Układ zajęć dydaktycznych Szkoły Akademiczno-Górniczej dobrze scha- chemia powszechna, prof. Pusch. rakteryzował Georg G. Pusch w liście, datowanym 26 stycznia 1817 r., skie- rowanym do swojego nauczyciela we Freibergu Abrahama G. Wernera39: Dla celów dydaktycznych i naukowych w Szkole Akademiczno-Górniczej zorganizowano bibliotekę, gabinet modeli i rysunków technicznych oraz gabinet mineralogiczny. Wśród informacji dotyczących zasobu bibliotecz- 37 Ponad dwie trzecie uczniów Szkoły otrzymywała stypendia rządowe. Por. Żeleń- ska-Chełkowska A., 1972: Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach na tle dążeń do nego Szkoły Akademiczno-Górniczej, w tym i zachowanego „Wykazu książek 40 stworzenia polskiego szkolnictwa technicznego. [w:] Różański W. (red.): Księga Pamiąt- po byłej Akademii Górniczej” , a prowadzonego prawdopodobnie przez kowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Kiel. Fryderyka Krumpla41, trudno jest stwierdzić, które z książek (a zwłaszcza Tow. Nauk., Kielce, s. 32. 38 Por. Kleczkowski A. S., 1995: Staszic i Akademia Górnicza w Kielcach. Nowe 40 Rybicka I., 1979: Biblioteka Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. [w:] Klecz- spojrzenie. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. kowski A. S. (red.): Stanisław Staszic. Geologia – górnictwo – hutnictwo. Wyd. Geol., Stanisława Staszica, Piła, s. 113–124; Kleczkowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Warszawa, s. 107–146. Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów 41 Fridrich (Fryderyk) Krumpel (1792 – zm. Po 1855 r.) ukończył Akademię Górnicza Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 65–92.; Żeleńska-Chełkowska A., 1972: we Freibergu, a od 1816 r. przebywał w Polsce, pracując w Szkole Akademiczno-Gór- Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach na tle dążeń do stworzenia polskiego szkolnictwa niczej, gdzie wykładał m.in. rysunek i markszajderię. Należy stwierdzić, że prowadził technicznego. [w:] Różański W. (red.): Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia także bibliotekę podczas swojej pracy w dozorstwie Olkusko-Siewierskim. Szereg in- Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Kiel. Tow. Nauk., Kielce, s. 75–85. formacji o pierwszym geologu kopalnianym, jakim był zapewne Krumpel, zawierają 39 Kleczkowski A. S., 1977: Cztery listy J. B. Puscha z lat 1809–1820. Wiadomość o ręko- opracowania A. J. Wójcika: 2004: Działalność geologiczna i górnicza Fryderyka Krumpla piśmiennych i drukowanych listach Puscha. Pr. Muzeum Ziemi, z. 27, s. 50–51 oraz Klecz- w Okręgu Zachodnim Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX w. Analecta. R. XIII, kowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej w Kielcach z. 1–2, s. 1 – 19; tenże, 2006: Kartografia górnicza Fryderyka Krumpla (1792–1855). Prace (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej 117, Ser. Studia i Mater., nr 32, z. 38, s. 87–88; Rybicka I., 1975: Kształcenie zawodowe w górnictwie i hutnictwie Królestwa „Dziedzictwo i historia górnictwa oraz możliwości wykorzystania pozostałości dawnych Polskiego w XIX wieku. Zesz. Nauk. AGH, nr 469, Górn., z. 64, s. 1–120. robót górniczych”, s. 361–368; tenże, 2007: Das Sachse Friedrich Krumpel. Schöpfer erster 48 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

z działu górnictwo i hutnictwo, w którym odnotowano 47 tytuły na ogólną liczbę: 637) mogły być zakupione przez Królikiewicza lub na jego wniosek. Wiele z nich było autorstwa profesorów Akademii Górniczej we Freibergu, którzy byli zapewne znani pracownikom Szkoły kieleckiej (W. A. Lampadius, E. J. T. Lehmann, J. F. Lempe, A. J. Köhler, C. A. S. Hoffman). W roku 1820/1821 wykłady z górnictwa przejął Georg G. Pusch, a Marceli Królikiewicz i Jan Ueberseher42, profesor leśnictwa, zostali usunięci ze Szkoły Akademiczno-Górniczej43. Niestety nie są znane powody rezygnacji (usunię- cia?) z pracy w tej uczelni44. W latach 1820–1822 wielokrotnie podnoszono krytykę na organizację polskiego górnictwa i hutnictwa. Raporty Stanisława Staszica były warunkowo przyjmowane, ale rozważano także możliwość odwołania go ze stanowiska45. Przedłużający się okres niepewności i swoistej negatywnej oceny osiągnięć

geologischer und bergbaulicher Kartenwerke im Westbezirk des Königreichs Polen. Der Anschnitt. Zeitschrift für Kunst und Kultur im Bergbau, nr 2–3, s. 70–80. 42 Johann (Jan) Fridrich (Fryderyk) Fryderyk Ueberseher (Ueberscher, Iberszer) – pracował w Głównej Dyrekcji Górniczej od 1818 r. i wykładał leśnictwo w Szkole Aka- demiczno-Górniczej. Został przywrócony do pracy w 1823 r. Prawdopodobnie wyjechał z Polski po 1831 r. Por. Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Kró- lestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 219. 43 Gąsiorowska-Grabowska N., 1965: Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim 1815–1918. Państw. Wydawn. Nauk., Warszawa, s. 440, gdzie podaje: „W 1822 r. 1.) usunięci prof. Królikiewicz i Ueberscher”. Natomiast Rybicka I., 1975: Kształcenie zawodowe w gór- nictwie i hutnictwie Królestwa Polskiego w XIX wieku. Zesz. Nauk. AGH, nr 469, Górn., z. 64, s. 26; stwierdza, że Marceli Królikiewicz: „W czerwcu tegoż roku [1820] poprosił o zwolnienie ze służby górniczej w celu zajęcia się gospodarką [?]”. W zachowanych mate- riałach archiwalnych – „stan służby” (Archiwum Państwowe w Katowicach – sygn. AGD 14 – akta personalne Marcelego Królikiewicza), zdarzenia te przedstawione są następująco: „Od 24 czerwca 1820 do 30 grudnia 1823 r. nie służył w służbie górniczej trudniąc się w tym przeciągu czasem prywatnymi interesami, dymisji nie mając wręczonej”. 44 Być może przyczyną była odmowa wyrażenia zgody na otwarcie loży masońskiej w Kielcach i włączenie, być może, do niej samego Królikiewicza (loża Gwiazda Nadziei), zwłaszcza, że nigdy sam Królikiewicz nie otrzymał oficjalnej dymisji. Należy jeszcze przypomnieć, że zdecydowana większość kadry Szkoły Akademiczno-Górniczej była członkami różnych lóż masońskich (w tym także wspomniany Jan Ueberseher), a na mocy postanowienia z 6 listopada 1821 r. (Dziennik Praw, t. VII, s. 259–261) działalność tego stowarzyszenia została całkowicie zakazana. Por. Gąsiorowska-Grabowska N., 1965: Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim 1815–1918. Państw. Wydawn. Nauk., Warszawa, s. 441–442. 45 Kleczkowski A. S., 1978: Staszica zarząd górnictwem (1815–1824) – zaranie i kres w świetle archiwów A. J. Czartoryskiego i K. Lubeckiego. [w:] Stanisława Staszic i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 128–129. 48 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 49 z działu górnictwo i hutnictwo, w którym odnotowano 47 tytuły na ogólną górnictwa nie wpływał zapewne pozytywnie na sytuację poszczególnych liczbę: 637) mogły być zakupione przez Królikiewicza lub na jego wniosek. osób. Zachowane materiały archiwalne nie pozwalają w sposób jednoznaczny Wiele z nich było autorstwa profesorów Akademii Górniczej we Freibergu, odpowiedzieć, na to, co było przyczyna takiego postępowania. Należy mieć którzy byli zapewne znani pracownikom Szkoły kieleckiej (W. A. Lampadius, także na uwadze dalsze losy Królikiewicza i jego kariera zawodowa, zakoń- E. J. T. Lehmann, J. F. Lempe, A. J. Köhler, C. A. S. Hoffman). czona została powołaniem na stanowisko naczelnika Okręgu Zachodniego, W roku 1820/1821 wykłady z górnictwa przejął Georg G. Pusch, a Marceli a któremu podlegało szereg pracowników kopalń i hut. Królikiewicz i Jan Ueberseher42, profesor leśnictwa, zostali usunięci ze Szkoły Dalsza działalność zawodowa Królikiewicza związana jest z dozorstwem Akademiczno-Górniczej43. Niestety nie są znane powody rezygnacji (usunię- Olkusko-Siewierskim oraz Okręgiem Zachodnim (z siedziba zarządu w Dą- cia?) z pracy w tej uczelni44. browie), który był sukcesywnie rozwijany po likwidacji dozorstw46. W 1827 r. W latach 1820–1822 wielokrotnie podnoszono krytykę na organizację pol- opracował, wraz z Janem Graffem, obszerny raport dotyczący stanu kopalni skiego górnictwa i hutnictwa. Raporty Stanisława Staszica były warunkowo „Tadeusz” w Strzyżowicach47, ale głównym jego zajęciem, w okresie 1 styczeń przyjmowane, ale rozważano także możliwość odwołania go ze stanowiska45. 1824 r. –10 grudzień 1829 r., jako zawiadowcy kopalń galmanowych, był nad- Przedłużający się okres niepewności i swoistej negatywnej oceny osiągnięć zór nad kopalniami galmanu i glinki ogniotrwałej (służącej do wyrobu mufli, a które są przeznaczone do wytopu cynku) z wysoką pensją wynosząca 5200 geologischer und bergbaulicher Kartenwerke im Westbezirk des Königreichs Polen. Der złotych. W okresie 10 grudzień 1829 r. –1 luty 1833 r. Królikiewicz zastępował Anschnitt. Zeitschrift für Kunst und Kultur im Bergbau, nr 2–3, s. 70–80. także w obowiązkach Jerzego Schumanna, inspektora dozorstwa Olkusko-Sie- 42 Johann (Jan) Fridrich (Fryderyk) Fryderyk Ueberseher (Ueberscher, Iberszer) wierskiego48. Był także skierowany do pracy w dozorstwie suchedniowskim, – pracował w Głównej Dyrekcji Górniczej od 1818 r. i wykładał leśnictwo w Szkole Aka- demiczno-Górniczej. Został przywrócony do pracy w 1823 r. Prawdopodobnie wyjechał z Polski po 1831 r. Por. Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Kró- 46 Por. Wójcik A. J., 2005: Organizacja władz górniczych i hutniczych Królestwa Polskiego lestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. w pierwszej połowie XIX wieku. Analecta, z. 1–2, s. 227–308; tenże, 2005: Górnicy Stani- Szkoła Pedag., Kielce, s. 219. sława Staszica – organizacja władz górniczych Królestwa Polskiego. Budow. Górn. i Tunel., 43 Gąsiorowska-Grabowska N., 1965: Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim nr 2, s. 41–50; oraz przede wszystkim: Kalendarzyk Polityczny. Wyd. F. Radziszewskiego, 1815–1918. Państw. Wydawn. Nauk., Warszawa, s. 440, gdzie podaje: „W 1822 r. 1.) usunięci Warszawa – z lat 1819–1834 oraz Nowy Kalendarzyk Polityczny. Wyd. J. Neto, Warszawa – prof. Królikiewicz i Ueberscher”. Natomiast Rybicka I., 1975: Kształcenie zawodowe w gór- z lat 1834–1849; oraz Gąsiorowska N., 1922: Górnictwo i hutnictwo w Królestwie Polskiem nictwie i hutnictwie Królestwa Polskiego w XIX wieku. Zesz. Nauk. AGH, nr 469, Górn., 1815–1830. Bibl. Wyż. Szkoły Handl., Warszawa, Wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa, s. 1–592; z. 64, s. 26; stwierdza, że Marceli Królikiewicz: „W czerwcu tegoż roku [1820] poprosił Jaros J., 1968: Organizacja administracji górniczej w Królestwie Polskim (1815–1918). Stud. o zwolnienie ze służby górniczej w celu zajęcia się gospodarką [?]”. W zachowanych mate- z Dziejów Górn. i Hutn., t. 12, s. 116–139; Pazdur J., 1961: Organizacja i polityka górnicza riałach archiwalnych – „stan służby” (Archiwum Państwowe w Katowicach – sygn. AGD (1772 do 1918 r.). [w:] Pazdur J., (red.): Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich. 14 – akta personalne Marcelego Królikiewicza), zdarzenia te przedstawione są następująco: t. 2, Wyd. Górn.-Hutn., Katowice, s. 17–38; Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa „Od 24 czerwca 1820 do 30 grudnia 1823 r. nie służył w służbie górniczej trudniąc się w tym i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich przeciągu czasem prywatnymi interesami, dymisji nie mając wręczonej”. i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 1–294. Weryfikacja danych nastręczała szereg 44 Być może przyczyną była odmowa wyrażenia zgody na otwarcie loży masońskiej wątpliwości. Poszerzenie informacji może nastąpić tylko po przeprowadzeniu dodatko- w Kielcach i włączenie, być może, do niej samego Królikiewicza (loża Gwiazda Nadziei), wych analiz, zwłaszcza w oparciu o zachowaną korespondencję Wydziału Górnictwa zwłaszcza, że nigdy sam Królikiewicz nie otrzymał oficjalnej dymisji. Należy jeszcze Banku Polskiego oraz Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu (Archiwum Główne Akt przypomnieć, że zdecydowana większość kadry Szkoły Akademiczno-Górniczej była Dawnych w Warszawie). członkami różnych lóż masońskich (w tym także wspomniany Jan Ueberseher), a na mocy 47 Gąsiorowska-Grabowska N., 1965: Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim 1815- postanowienia z 6 listopada 1821 r. (Dziennik Praw, t. VII, s. 259–261) działalność tego sto- 1918. Państw. Wydawn. Nauk., Warszawa, s. 440, 444. warzyszenia została całkowicie zakazana. Por. Gąsiorowska-Grabowska N., 1965: Z dziejów 48 Georg (Jerzy) Heinrich (Henryk) Schumann (Szuman) był zatrudniony w górnic- przemysłu w Królestwie Polskim 1815–1918. Państw. Wydawn. Nauk., Warszawa, s. 441–442. twie Królestwa Polskiego od 1817 r. W 1820 r. został inspektorem dozorstwa Olkusko-Sie- 45 Kleczkowski A. S., 1978: Staszica zarząd górnictwem (1815–1824) – zaranie i kres wierskiego, a w 1830 r. (?) został oddelegowany do dozorstwa białogońskiego. Od 1836 r. w świetle archiwów A. J. Czartoryskiego i K. Lubeckiego. [w:] Stanisława Staszic i jego był inspektorem zakładów górniczych Okręgu Wschodniego. W 1841 r. został powołany dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej. na wakujące, od śmierci Królikiewicza, stanowisko naczelnika górniczego w Okręgu Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 128–129. Zachodnim i pozostawał na nim do końca 1844 r. Por. Szczepański J., 1997: Moderniza- 50 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

jako zastępca inspektora nadzorujący wielkie piece w Mostkach, Parszowie, Bzinie (grudzień 1831 r. – kwiecień 1832 r.)49. Po przejęciu rządowego górnictwa przez Bank Polski Marceli Królikiewicz został mianowany na stanowisko inspektora zakładów górniczych nowo- utworzonego Okręgu Zachodniego, z pensją 6000 złotych (1 luty 1833 r. – do końca 1836 r.). Powierzono mu nadzór nad zakładami hutniczymi w Bla- chowni, Pradłach i Koniecpolu, a przede wszystkim nad budową hut żelaza „Henryków” w Niwce oraz „Huty Bankowej” w Dąbrowie50. W styczniu 1837 r. Marceli Królikiewicz został powołany na stanowisko naczelnika górniczego Okręgu Zachodniego, z taką samą pensją jak poprzednio. Pod jego nadzorem uruchomiono wielkie piece w Blachowni (w kwietniu 1837 r.) oraz w Pradłach (grudzień 1837 r.). Niestety zmiany wprowadzone przez Filipa Girarda51, projektanta hut w Niwce i w Dąbrowie doprowadziły do dużych opóźnień, a same zakłady uruchomiono 11 czerwca („Henryków”) i 3 listopada 1839 r. („Huta Bankowa”)52. Marceli Królikiewicz zmarł, po długiej chorobie, 8 listopada 1839 r. w Dą- browie [Górniczej]. Miał 48 lat, a z tego poświęcił ponad 20 lat rządowemu górnictwu Królestwa Polskiego. Za swoją pracę zawodową był min. „obda- rowany złotą tabakierą przez Najjaśniejszego Pana Cesarza Wszech Rosji”53.

cja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 218. 49 Gąsiorowska N., 1922: Górnictwo i hutnictwo w Królestwie Polskiem 1815–1830. Bibl. Wyż. Szkoły Handl., Warszawa, Wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa, s. 1–592. 50 Zimny J., 1970: Królikiewicz Marceli. Pol. Słownik Biograf., t. 66, s. 364–365; tenże, 1993: Marceli Królikiewicz (1791–183. [w:] Mater. Symp. IV, Tradycje i Ochrona Zabytków Techniki Hutnictwa Żelaza Częstochowskiego Zagłębia Rudonośnego, Częstochowa, Wyd. Kom. Historii i Ochr. Zabyt. Hutn. ZG SITPH, Katowice, s. 1–4. 51 Philippe (Filip) de Girard (1775–1845), zatrudniony w górnictwie Królestwa Polskiego, od 1825 r,. na stanowisku naczelnego mechanika. Był konstruktorem wielu urządzeń. Por. Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 185–186. 52 Por. Jedlicki J., 1964: Nieudana próba kapitalistycznej industrializacji. Analiza pań- stwowego gospodarstwa przemysłowego w Królestwie Polskim XIX w. Książka i Wiedza, Warszawa, s. 1–415; Jezierski A., Kaczyńska E., Kowalska S., Piesowicz K., 1961: Ekono- mika górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim 1840–1910. Dział Wyd. Uniw. Warsz., Warszawa, s. 1–238. 53 Zdarzenie to wymaga to dodatkowych studiów tak, aby móc wyjaśnić nieścisłości w biografii Królikiewicza. Por. Archiwum Państwowe w Katowicach – sygn. AGD 14 – akta personalne Marcelego Królikiewicza. Niewyjaśnionym pozostaje także budowa (dzięki kredytom z Banku Polskiego) wielkiego pieca w Starej Kuźnicy, o którym wspomina w swoich opracowaniach J. Zimny, a która to miejscowość przypadła Królikiewiczowi w spadku po matce Małgorzacie. 50 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 51 jako zastępca inspektora nadzorujący wielkie piece w Mostkach, Parszowie, Marceli Królikiewicz zawarł związek małżeński, w 1816 r., z Henryką de Brau- Bzinie (grudzień 1831 r. – kwiecień 1832 r.)49. se, z którą miał sześcioro dzieci54: Stanisława (ur.1817 r.), Henryka (ur. 31 marca Po przejęciu rządowego górnictwa przez Bank Polski Marceli Królikiewicz 1820 r.), Romana (ur. 21 czerwca 1821 r. w Fałkowie), Fryderyka (ur. 5 grudnia został mianowany na stanowisko inspektora zakładów górniczych nowo- 1822 r.), Helenę (ur. 15 lutego 1826 r.), Marcelego (ur. 26 czerwca 1832 r.) i Ma- utworzonego Okręgu Zachodniego, z pensją 6000 złotych (1 luty 1833 r. – do riannę (ur. 12 lipca 1837 r.). Jeden z synów – Stanisław pracował w „Hucie końca 1836 r.). Powierzono mu nadzór nad zakładami hutniczymi w Bla- Bankowej”. Natomiast Roman był zatrudniony jako urzędnik w hucie żelaza chowni, Pradłach i Koniecpolu, a przede wszystkim nad budową hut żelaza „Henryków” w Niwce, ale po wybuchu powstania krakowskiego w 1846 r. „Henryków” w Niwce oraz „Huty Bankowej” w Dąbrowie50. W styczniu 1837 r. przeszedł do Krakowa i brał udział w walkach. W 1848 r. brał także udział Marceli Królikiewicz został powołany na stanowisko naczelnika górniczego w powstaniu w Wielkopolsce. W latach 1854–1859 służył prawdopodobnie Okręgu Zachodniego, z taką samą pensją jak poprzednio. Pod jego nadzorem w Legii Francuskiej, a niespokojna dusza nie pozwoliła mu także siedzieć uruchomiono wielkie piece w Blachowni (w kwietniu 1837 r.) oraz w Pradłach bezczynnie w czasie powstania styczniowego, w którym brał także udział. (grudzień 1837 r.). Niestety zmiany wprowadzone przez Filipa Girarda51, Niestety nie są znane dalsze jego losy55. projektanta hut w Niwce i w Dąbrowie doprowadziły do dużych opóźnień, a same zakłady uruchomiono 11 czerwca („Henryków”) i 3 listopada 1839 r. 54 J. Zimny w swoich opracowaniach podaje nazwisko żony Królikiewicza: Henrietta („Huta Bankowa”)52. Braus, jak również pomija w zestawieniach najmłodszego syna Marcelego oraz najmłodszą córkę Mariannę. Marceli Królikiewicz zmarł, po długiej chorobie, 8 listopada 1839 r. w Dą- 55 Adamczyk S. J., 2003: Szkoła Akademiczno-Górnicza – pierwsza wyższa uczelnia browie [Górniczej]. Miał 48 lat, a z tego poświęcił ponad 20 lat rządowemu w regionie świętokrzyskim. [w:] Z przeszłości regionu świętokrzyskiego. Od XVI do XX górnictwu Królestwa Polskiego. Za swoją pracę zawodową był min. „obda- wieku. [w:] Wijaczka J. (red.): Mater. Konf. Nauk., Kielce, 8 kwietnia 2003. Agencja rowany złotą tabakierą przez Najjaśniejszego Pana Cesarza Wszech Rosji”53. Rekl.-Wyd. „Jard”, Kielce, s. 79. cja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 218. 49 Gąsiorowska N., 1922: Górnictwo i hutnictwo w Królestwie Polskiem 1815–1830. Bibl. Wyż. Szkoły Handl., Warszawa, Wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa, s. 1–592. 50 Zimny J., 1970: Królikiewicz Marceli. Pol. Słownik Biograf., t. 66, s. 364–365; tenże, 1993: Marceli Królikiewicz (1791–183. [w:] Mater. Symp. IV, Tradycje i Ochrona Zabytków Techniki Hutnictwa Żelaza Częstochowskiego Zagłębia Rudonośnego, Częstochowa, Wyd. Kom. Historii i Ochr. Zabyt. Hutn. ZG SITPH, Katowice, s. 1–4. 51 Philippe (Filip) de Girard (1775–1845), zatrudniony w górnictwie Królestwa Polskiego, od 1825 r,. na stanowisku naczelnego mechanika. Był konstruktorem wielu urządzeń. Por. Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 185–186. 52 Por. Jedlicki J., 1964: Nieudana próba kapitalistycznej industrializacji. Analiza pań- stwowego gospodarstwa przemysłowego w Królestwie Polskim XIX w. Książka i Wiedza, Warszawa, s. 1–415; Jezierski A., Kaczyńska E., Kowalska S., Piesowicz K., 1961: Ekono- mika górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim 1840–1910. Dział Wyd. Uniw. Warsz., Warszawa, s. 1–238. 53 Zdarzenie to wymaga to dodatkowych studiów tak, aby móc wyjaśnić nieścisłości w biografii Królikiewicza. Por. Archiwum Państwowe w Katowicach – sygn. AGD 14 – akta personalne Marcelego Królikiewicza. Niewyjaśnionym pozostaje także budowa (dzięki kredytom z Banku Polskiego) wielkiego pieca w Starej Kuźnicy, o którym wspomina w swoich opracowaniach J. Zimny, a która to miejscowość przypadła Królikiewiczowi w spadku po matce Małgorzacie. Józef Cieszkowski – górnik zagłębiowski

Józef Patrycy (Patrycjusz) Cieszkowski, herbu Zerwikaptur, syn Franciszka i Rozalii z Długoborskich, urodził się 8 marca 1798 r. w Czubrowicach. Pocho- dził z rodziny ziemiańskiej, a ojciec był właścicielem dóbr pod Wieluniem1. Po ukończeniu gimnazjum w Opolu2 podjął naukę w Akademii Górniczej w Kielcach. Ponieważ okres nauki w tej szkole trwał trzy lata należy stwierdzić, że przebywał on w Kielcach prawdopodobnie w latach 1817–1820. Studiował

1 Wiele trudności nastręcza odtworzenie pierwszych lat życia Józefa Cieszkow- skiego. Być może niezbyt majętni Cieszkowscy przenosili się często z miejsca na miejsce, w poszukiwaniu zarobku, jak to się działo z wieloma przedstawicielami ubogiej szlachty. Należy zaznaczyć, że S. J. Adamczyk, Szkoła Akademiczno-Gór- nicza w Kielcach (1816–1827). Agencja Rekl.-Wyd. „Jard”, Kielce, 2003, s. 1–144; podaje (s. 70) następujące imiona Cieszkowskiego: Jerzy Józef Patrycy. Natomiast Wielka Encyklopedia Ilustrowana. Druk. S. Sikorskiego, Warszawa, 1893, t. 11, s. 1005 podaje, że Cieszkowski urodził się „we wsi Czubrowice w Skalbmierskiem”. Należy także zaznaczyć, że J. Jaros, Cieszkowski Józef. [w:] Orłowski B. (red.): Słownik polskich pionierów techniki. Wyd. Śląsk, Katowice, 1984, s. 42–43, podaje miejscowość Czubrynowice koło Skalbmierza, jako miejsce urodzenia Cieszkowskiego. Autorzy uważają natomiast, na podstawie analizy materiałów, że Józef Cieszkowski urodził się w Kaliskiem w rejonie Skalmierza, a nie w Krakowskim, jak dotąd przyjmowano. Warto zaznaczyć, że kilkanaście kilometrów od Skalmierza leży miejscowość Popów skąd pochodziła żona Cieszkowskiego. 2 „W Opolu pruskiem”, por. Wielka Encyklopedia…, 1893. Należy zaznaczyć, że na przełomie XVIII i XIX w. istniały mocne trendy związane z rozszerzeniem migracji Polaków na obszar Śląska Pruskiego. Oprócz propozycji związanych z osiedlaniem się i zatrudnieniem w zakładach przemysłowych następowało zapewne także popularyzo- wanie osiągnięć szkolnictwa. Por. W. Długoborski, Więź ekonomiczna między Zagłębiami Górnośląskim i Dąbrowskim w epoce kapitalizmu (do 1877 roku). Śl. Inst. Nauk., Katowice, 1973, s. 1–334, a zwłaszcza bardzo interesujące Obwieszczenie względem pożytków, które mają bydź dawane Cudzoziemcom do kraiu na mieszkanie przybyłym w Szlązku, s. 65. Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 53

tam razem ze swoim bratem Janem Kantym Cieszkowskim3, późniejszym Józef Cieszkowski – górnik zawiadowcą hut olkuskich, a który w okresie pobierania w szkole nauki był członkiem tajnego stowarzyszenia Bractwa Burszów. zagłębiowski W trakcie nauki Józef Cieszkowski zapewne wiele podróżował zwiedzając różnego rodzaju zakłady górnicze i hutnicze. Z jednej strony było to podykto- wane programem studiów, który obejmowała zajęcia praktyczne, ale zapewne sam podejmował wycieczki poznawcze, czego dowodem jest, między innymi, zachowany wpis w „Złotej księdze” („Goldene Buch”) kopalni „Fryderyk” w Tarnowskich Górach. Koncepcja rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku, stworzona przez Fryde- ryka Wilhelma von Redena, zakładała oparcie się na imporcie najnowocze- śniejszych rozwiązań technologicznych z Anglii (maszyny parowe, wielkie piece opalane koksem, kanały śródlądowe) i na stworzeniu nowoczesnej bazy Józef Patrycy (Patrycjusz) Cieszkowski, herbu Zerwikaptur, syn Franciszka paliwowej na bazie węgla kamiennego dla hutnictwa żelaza i metali oraz i Rozalii z Długoborskich, urodził się 8 marca 1798 r. w Czubrowicach. Pocho- budowę wydajnego systemu transportowego. W tym celu powstawał wielki dził z rodziny ziemiańskiej, a ojciec był właścicielem dóbr pod Wieluniem1. kompleks państwowego przemysłu górniczo-hutniczego, na który złożyły się Po ukończeniu gimnazjum w Opolu2 podjął naukę w Akademii Górniczej wspomniana kopalnia „Fryderyk”, huta srebra i ołowiu „Fryderyk” i kopalnie w Kielcach. Ponieważ okres nauki w tej szkole trwał trzy lata należy stwierdzić, węgla kamiennego „Królowa Luzia” koło Zabrza i „Król” koło Chorzowa. że przebywał on w Kielcach prawdopodobnie w latach 1817–1820. Studiował Za ogromną, jak na owe czasy, sumę 15 tysiecy talarów kupiono w 1787 r. 32-calową maszynę parową systemu Newcomena o wydajności 1 KM. Ma- 1 Wiele trudności nastręcza odtworzenie pierwszych lat życia Józefa Cieszkow- szynę w częściach dostarczono najpierw do Szczecina, a następnie Odrą do skiego. Być może niezbyt majętni Cieszkowscy przenosili się często z miejsca na Koźla, skąd na wozach konnych przetransportowano ją do Tarnowskich Gór. miejsce, w poszukiwaniu zarobku, jak to się działo z wieloma przedstawicielami Uruchomiono ją 19 stycznia 1788 r. w szybie „Kunst”, gdzie w ciągu minuty ubogiej szlachty. Należy zaznaczyć, że S. J. Adamczyk, Szkoła Akademiczno-Gór- urządzenie wypompowywało 1,5 m3 wody z głębokości 50 m4. Po ustawieniu nicza w Kielcach (1816–1827). Agencja Rekl.-Wyd. „Jard”, Kielce, 2003, s. 1–144; podaje (s. 70) następujące imiona Cieszkowskiego: Jerzy Józef Patrycy. Natomiast maszyny kopalnia „Fryderyk” stała się miejscem gdzie zdążały tu całe rzesze Wielka Encyklopedia Ilustrowana. Druk. S. Sikorskiego, Warszawa, 1893, t. 11, s. 1005 ludzi uczonych ze wszystkich sfer, nie tylko najbliższych krajów sąsiedzkich podaje, że Cieszkowski urodził się „we wsi Czubrowice w Skalbmierskiem”. Należy jak Polski i Niemiec, ale nawet z Turcji, Skandynawii, Włoch i Anglii, którzy także zaznaczyć, że J. Jaros, Cieszkowski Józef. [w:] Orłowski B. (red.): Słownik pol- aż do połowy XIX w. podziwiali i studiowali górnictwo tarnogórskie i tu skich pionierów techniki. Wyd. Śląsk, Katowice, 1984, s. 42–43, podaje miejscowość pod wpływem cudów techniki i przyrody, zwyciężonej przez górników, pełni Czubrynowice koło Skalbmierza, jako miejsce urodzenia Cieszkowskiego. Autorzy uważają natomiast, na podstawie analizy materiałów, że Józef Cieszkowski urodził 3 Por. I. Rybicka, Kształcenie zawodowe w górnictwie i hutnictwie Królestwa Polskiego się w Kaliskiem w rejonie Skalmierza, a nie w Krakowskim, jak dotąd przyjmowano. w XIX wieku. „Zesz. nauk. AGH”, nr 469, Górn., nr 64, 1975, s. 1–120 oraz S. J. Adamczyk, Warto zaznaczyć, że kilkanaście kilometrów od Skalmierza leży miejscowość Popów Szkoła Akademiczno-Górnicza…, 2003, s. 59, gdzie podaje, że Jan Kanty Cieszkowski był skąd pochodziła żona Cieszkowskiego. przesłuchiwany już w listopadzie 1821 r., wraz z innymi studentami w związku ze śledz- 2 „W Opolu pruskiem”, por. Wielka Encyklopedia…, 1893. Należy zaznaczyć, że na twem policji powiatu kieleckiego w sprawie tajnego stowarzyszenia, które ostatecznie przełomie XVIII i XIX w. istniały mocne trendy związane z rozszerzeniem migracji zakończyło się w marcu 1823 r. i to szczęśliwie dla samych studentów, gdyż żaden z nich Polaków na obszar Śląska Pruskiego. Oprócz propozycji związanych z osiedlaniem się nie został ukarany. Por. także: S. Małachowski-Łempicki, Związki tajne w Świętokrzyskim. i zatrudnieniem w zakładach przemysłowych następowało zapewne także popularyzo- „Pamiętnik Świętokrzyski”, 1930, Kielce 1931, s. 103–113. wanie osiągnięć szkolnictwa. Por. W. Długoborski, Więź ekonomiczna między Zagłębiami 4 H. Dobbelmann, V. Husberg, W. Weber (red.), Das Das Preussische England… Be- Górnośląskim i Dąbrowskim w epoce kapitalizmu (do 1877 roku). Śl. Inst. Nauk., Katowice, richte über die industriellen und sozialen Zustände In Oberschlesien zwischen 1780 und 1973, s. 1–334, a zwłaszcza bardzo interesujące Obwieszczenie względem pożytków, które 1876. „Studien der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund”, Bd. mają bydź dawane Cudzoziemcom do kraiu na mieszkanie przybyłym w Szlązku, s. 65. 10. Harrasowitz Verlag, Wiesbaden, s. 1–427, a w szczególności s. 101–103. 54 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

entuzjazmu, natchnienia twórczego i uniesienia, zapisywali słowa i uczucia w specjalnie do tego celu przygotowanej księdze. Wśród podpisów figurują liczne nazwiska Polaków, którzy z wielkim zainteresowaniem śledzili rozwój górnictwa i przemysłu górnośląskiego, a wśród nich Cieszkowski, którego pobyt odnotowano słowami5:

Den 30. Oct. 1819. Jozef Czieszkowski, Königl. Poln. Berg-Elve aus Kielce.”

Akademię Górniczą ukończyło około 40–45 osób, a studiowało w sumie może nawet około 1006. Wśród uczniów, którzy na trwale zapisali się w dziejach przemysłu są min.: Wacław Borowski, Karol Fritsche, Michał Kossecki, Kazimierz Kossowski, Aleksander de Pollini, Łukasz Reklewski, Józef Skalski, Andrzej Spleszyński, Jan Strahler oraz Tadeusz Szwejkowski7. W 1820 r. Cieszkowski był zatrudniony jako asystent inżynierii Dozorstwa Olkusko-Siewierskiego, a od 1823 r., jako wjezdnik kopalń galmanowych w Sławkowie8. Zdolności, jakie przejawiał zapewne zwróciły uwagę zwierzch- ników. Został skierowany do praktycznej nauki za granicą, co miało zapewne związek z programem kształcenia elewów Akademii Górniczej w Kielcach. O przyczynach swojej podróży zagranicznej tak pisał Cieszkowski9:

5 Por. Das Goldene Buch von Tarnowitz. (Fremdenbuch der Friedrichsgrube von 1788 ab.). Ehrentafel : Verzeichnis der freiwilligen Beitrage der Berg- und Huttenleute 1813/14 nebst Begleitbriefen. Anhang zur Festschrift zum XII. Allgemeinen Deutschen Bergmannstage Bd. 5. Wyd. R. Nischkovsky, Breslau, 1913, s. 1–87, a zapis poświęcony J. |Cieszkowskiemu znajduje się na s. 58. 6 A. S. Kleczkowski, nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) i Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. „Kwart. Hist. Nauki i Techn.”, 1994, z. 1, s. 61–70. 7 Archiwum Państwowe w Katowicach, Archiwum Górnicze Dąbrowy [Górniczej] AGD – 12/839/0 (dalej zwane AGD), AGD sygn. 194; A. Żeleńska-Chełkowska, Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach na tle dążeń do stworzenia polskiego szkolnictwa technicznego. [w:] Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademicz- no-Górniczej w Kielcach. (red. W. Różański), Kieleckie Tow. Nauk., Kielce, 1972, s. 13–53; oraz J. Szczepański, Absolwenci Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) w Kielcach. „Stud. Kieleckie”, Ser. Hist., z. 3, 1998, s. 5–14. 8 Por. A. J. Wójcik, Organizacja władz górniczych i hutniczych Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku. „Analekta”, 2005, z. 1–2, s. 227–308, tenże, Górnicy Stani- sława Staszica – organizacja władz górniczych Królestwa Polskiego. „Budow. Górn. i Tunel.”, 2005, nr 2, s. 41–50. Należy zaznaczyć, że J. Jaros, Cieszkowski Józef…,1984, stwierdził, że pracę zawodową podjął dopiero w 1826 r. 9 Por. A. S. Kleczkowski, Sprawozdanie z podróży górniczych Józefa Cieszkowskiego do Anglii, Francji, Belgii w latach 1825–1827. „Pr. Muz. Ziemi”, 1977, z. 27, s. 41–45. 54 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 55 entuzjazmu, natchnienia twórczego i uniesienia, zapisywali słowa i uczucia Cel podróży mojej w jakim za granicę wysłany zostałem, zasadzał sie na w specjalnie do tego celu przygotowanej księdze. Wśród podpisów figurują rozpoznaniu tamecznych kopalń, aby porównywając takowe z naszymi, można liczne nazwiska Polaków, którzy z wielkim zainteresowaniem śledzili rozwój było korzystać z sposobów górniczych, dających sie zastosować z większym górnictwa i przemysłu górnośląskiego, a wśród nich Cieszkowski, którego skutkiem i mniejszym kosztem w kopalniach naszych. Z tego więc wychodząc pobyt odnotowano słowami5: względu starałem się rozpoznać cały związek przedmiotu mojego, począwszy od znajdowania się, wydobywania aż do miejsca przeznaczenia minerałów.” Den 30. Oct. 1819. Jozef Czieszkowski, Königl. Poln. Berg-Elve aus Kielce.” Hieronim Łabęcki w swoim „Słowniku górniczym”10 powołuje się wielo- Akademię Górniczą ukończyło około 40–45 osób, a studiowało w sumie krotnie na sprawozdania autorstwa Cieszkowskiego11. We wstępie do dzieła może nawet około 1006. Wśród uczniów, którzy na trwale zapisali się w dzie- wymienione są: „Objaśnienia skróceń nazwisk pisarzy przywiedzionych w Słow- jach przemysłu są min.: Wacław Borowski, Karol Fritsche, Michał Kossecki, niku obok wyrazów, które utworzyli lub pierwszy raz użyli” – gdzie przedstawia Kazimierz Kossowski, Aleksander de Pollini, Łukasz Reklewski, Józef Skalski, termin „Zagłębie”, na określenie struktury geologicznej, charakteryzującej Andrzej Spleszyński, Jan Strahler oraz Tadeusz Szwejkowski7. się synklinalnym ułożeniem warstw skał osadowych. W sprawozdaniach W 1820 r. Cieszkowski był zatrudniony jako asystent inżynierii Dozorstwa Cieszkowskiego brak jest terminu: „Zagłębie”. Wprowadzenie do terminologii Olkusko-Siewierskiego, a od 1823 r., jako wjezdnik kopalń galmanowych górniczej prawdopodobnie postępowało sukcesywnie, a miało to miejsce w Sławkowie8. Zdolności, jakie przejawiał zapewne zwróciły uwagę zwierzch- zapewne około 1840 r.12. ników. Został skierowany do praktycznej nauki za granicą, co miało zapewne 10 H. Łabęcki, Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-niemiecki i rossyjsko-polski związek z programem kształcenia elewów Akademii Górniczej w Kielcach. 9 (z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, geologii, chemii oraz ważniejszych O przyczynach swojej podróży zagranicznej tak pisał Cieszkowski : rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej w Polsce. Wydanie pośmiertne. Druk. K. Kowalewskiego, Warszawa, 1868, s. 1–347, [s. 83], [s. 36]. 11 Niestety przez dłuższy czas nie można było stwierdzić czy zachowały się rękopisy sprawozdań. Dopiero A. S. Kleczkowski, w czasie kwerendy zbiorów Instytutu Górni- 5 Por. Das Goldene Buch von Tarnowitz. (Fremdenbuch der Friedrichsgrube von 1788 ab.). czego w Sankt Petersburgu, odszukał jednak rękopiśmienne materiały Cieszkowskiego. Ehrentafel : Verzeichnis der freiwilligen Beitrage der Berg- und Huttenleute 1813/14 nebst Są to trzy zeszyty o sygnaturach: G 911–913, dawne N24/XIVC, a potem 170–172/XIVC Begleitbriefen. Anhang zur Festschrift zum XII. Allgemeinen Deutschen Bergmannstage (o wymiarach – w cm – 33,5x22; 32x21; 31x21 – liczące w sumie 208 stron tekstu, bogato Bd. 5. Wyd. R. Nischkovsky, Breslau, 1913, s. 1–87, a zapis poświęcony J. |Cieszkowskiemu ilustrowanego rysunkami). Por. A. S. Kleczkowski, Sprawozdanie z podróży…, 1977. Opisy, znajduje się na s. 58. zdaniem A. S. Kleczkowskiego, który jako jedyny z polskich naukowców miał możli- 6 A. S. Kleczkowski, nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) wość zapoznania się z tymi materiałami, stwierdza, że (s. 44): „są wykonane niezwykle i Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. „Kwart. Hist. Nauki i Techn.”, 1994, z. 1, s. 61–70. starannie. Forma sprawozdania jest zwięzła i bardzo rzeczowa. Wiele ważnych szczegółów 7 Archiwum Państwowe w Katowicach, Archiwum Górnicze Dąbrowy [Górniczej] technicznych przedstawiono za pomocą licznych rysunków technicznych, uwzględniających AGD – 12/839/0 (dalej zwane AGD), AGD sygn. 194; A. Żeleńska-Chełkowska, Szkoła skalę i materiał. Autor szczególną uwagę zwracał na wyposażenie mechaniczne kopalń: Akademiczno-Górnicza w Kielcach na tle dążeń do stworzenia polskiego szkolnictwa narzędzia, środki transportowe, transport na powierzchni. […] Jednak na tym tle wnioski technicznego. [w:] Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademicz- odnośnie zastosowania poczynionych spostrzeżeń w kopalniach polskich są bardzo skromne. no-Górniczej w Kielcach. (red. W. Różański), Kieleckie Tow. Nauk., Kielce, 1972, s. 13–53; […] Cieszkowski analizuje swe obserwacje, ale praktycznie widzi możliwość zastosowania oraz J. Szczepański, Absolwenci Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) tylko niektórych urządzeń przewozowych”. w Kielcach. „Stud. Kieleckie”, Ser. Hist., z. 3, 1998, s. 5–14. 12 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego, pod wzglę- 8 Por. A. J. Wójcik, Organizacja władz górniczych i hutniczych Królestwa Polskiego dem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym. Drukarnia J. Kaczanowskiego, w pierwszej połowie XIX wieku. „Analekta”, 2005, z. 1–2, s. 227–308, tenże, Górnicy Stani- Warszawa, 1841, t. I, s. 1–538; t. II, s. 1–551, a zwłaszcza t. I, s., 591; tenże, Początki nauki sława Staszica – organizacja władz górniczych Królestwa Polskiego. „Budow. Górn. i Tunel.”, kopalnictwa. Nakł. Komissyi Rządowej Przychodów i Skarbu, Warszawa, 1843, s. 1–76, 2005, nr 2, s. 41–50. Należy zaznaczyć, że J. Jaros, Cieszkowski Józef…,1984, stwierdził, że a zwłaszcza s. 7. Należy wspomnieć także o pierwszej mapie, składającej się z 18 arkuszy pracę zawodową podjął dopiero w 1826 r. (wydanej drukiem), w tytule, której umieszczono termin „Zagłębie”. Por. J. Hempel, Karta 9 Por. A. S. Kleczkowski, Sprawozdanie z podróży górniczych Józefa Cieszkowskiego do geognostyczna zagłębia węglowego w Królestwie Polskiem ułożona z rozkazu dyrektora Anglii, Francji, Belgii w latach 1825–1827. „Pr. Muz. Ziemi”, 1977, z. 27, s. 41–45. górnictwa Jenerała Majora Szenszyna. Litogr. M. Fajans, Warszawa, [skala 1:20 000], 56 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Cały ten wyjazd zagraniczny Cieszkowskiego, jak i innych specjalistów był zrealizowany z zamiarem dogłębnego poznania osiągnięć przemysłu, a także zorientowania o możliwości zakupu urządzeń niewytwarzanych w Królestwie Polskim13. Warto przytoczyć spis zawartości tych materiałów, podsumowu- jących jednocześnie podróże Józefa Cieszkowskiego: „Zeszyt I [„niebieski” – okładka granatowa z białym napisem, 55 stron rękopisu, 32 rysunki] Pierwsza cześć opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej Hrabstwa Northumberland i Durham [okładka] Opis podróży pod względem górniczym w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej [pierwsza strona] Dąbrowa, dnia 20 kwietnia 1836 zawiadowca kopalni Cieszkowski [ostatnia strona] Zeszyt II [„zielony” – okładka oliwkowa z czarnym napisem, 54 strony rękopisu, 19 rysunków, 3 duże składane tablice na końcu tekstu] Część II opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej a mianowicie: w Hrabstwach York, Nottingham i Derby, jak niemniej South, Lancashire, South-Strafford i Walii południowej przez Józefa Cieszkowkiego zawiadowcę kopalń Okręgu Zachodniego[okładka] Część II opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej, ukoń- czył I. Moycha [pierwsza strona] Zeszyt III [„żółty” – okładka żółta bez napisu, 99 stron rękopisu, około 50 rysunków] Opis podróży górniczej w Anglii, Francji i Belgii odbytej w latach 1825, 1826 i 1827 przez Józefa Cieszkowskiego zawiadowcę kopalń Okręgu Zachodniego Część III i IV pisał i rysował Ig. Moycha, 1834 [okładka] Część III opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej [trzecia strona] Część IV opisu podróży górniczej w roku 1827 w Francji i Belgii odbytej [trzydziesta pierwsza strona] Koniec części IV i ostatniej, Józef Cieszkowski [ostatnia strona] Sprawozdania z podróży zostały wykonane dopiero w 1834 r. (Zeszyt III) i w 1836 r. (Zeszyt I). Teksty zawierają opisy geologiczne miejsc występowania

1856. Por. także: A. J. Wójcik, Jan Hempel – autor pierwszej „Mapy geognostycznej za- głębia węglowego w Królestwie Polskiem”. „Budow. Górn. i Tunel.”, 2006, nr 1, s. 45–46; tenże, Jan Hempel – górnik i geolog – autor„Mapy geognostycznej zagłębia węglowego…”. „Pr. Nauk. Pol. Wrocław.”, Ser. Studia i Materiały nr 32: Dziedzictwo i historia górnictwa oraz możliwości wykorzystania pozostałości dawnych robót górniczych, 2006, s. 349–359. 13 Por. J. Szczepański, i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, 1997, s. 1–294. 56 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 57

Cały ten wyjazd zagraniczny Cieszkowskiego, jak i innych specjalistów był pokładów węgla (okręgi węglowe), ale koncentrują się głównie na opisach zrealizowany z zamiarem dogłębnego poznania osiągnięć przemysłu, a także górniczych (sposoby odwadniania, eksploatacji i górniczego transportu zorientowania o możliwości zakupu urządzeń niewytwarzanych w Królestwie podziemnego). Polskim13. Warto przytoczyć spis zawartości tych materiałów, podsumowu- Oprócz Cieszkowskiego w misji uczestniczyli także: Konstanty Wolicki, jących jednocześnie podróże Józefa Cieszkowskiego: Adam Maksymilian Kitajewski i niejaki Gut. Możliwym jest, że był to Juliusz „Zeszyt I [„niebieski” – okładka granatowa z białym napisem, 55 stron (Julian) Adolf Gutt, absolwent Akademii Górniczej w Kielcach, zatrudniony rękopisu, 32 rysunki] po 1835 r. w górnictwie, jako urzędnik do szczególnych poruczeń14. Pierwsza cześć opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej Cieszkowski z biegiem czasu awansował w górnictwie rządowym od asysten- Hrabstwa Northumberland i Durham [okładka] ta inżynierii (1820 r.), wjezdnika kopalń galmanowych (1823 r.) na stanowisko Opis podróży pod względem górniczym w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej zawiadowcy kopalń, co miało miejsce w 1829 r. W 1831 r. został zawiadowcą [pierwsza strona] kopalń, a w 1837 r. zawiadowcą naczelnym Oddziału Kopalń, a od 1843 r. był Dąbrowa, dnia 20 kwietnia 1836 zawiadowca kopalni Cieszkowski [ostatnia naczelnikiem kopalń Okręgu Zachodniego (do 1853 r.)15. Wielokrotnie w czasie strona] swojej pracy przebywał służbowo poza granicami kraju. W 1840 r. zwiedzał, Zeszyt II [„zielony” – okładka oliwkowa z czarnym napisem, 54 strony między innymi, zakłady górnicze w Trenczynie na Węgrzech (dziś Słowacja). rękopisu, 19 rysunków, 3 duże składane tablice na końcu tekstu] Początki kariery Cieszkowskiego na terenie Dąbrowy Górniczej zbiegły się Część II opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej także ze zmianami w jego życiu osobistym. Po ślubie z Florentyną Ksawerą a mianowicie: w Hrabstwach York, Nottingham i Derby, jak niemniej South, z Grabowskich herbu Jastrzębiec narodziły się tutaj jego kolejne dzieci16. Lancashire, South-Strafford i Walii południowej przez Józefa Cieszkowkiego Jako pierwszy przyszedł na świat 24 lutego 1831 roku Julian Walenty, którego zawiadowcę kopalń Okręgu Zachodniego[okładka] rodzicami chrzestnymi byli Antoni Bauner, kasjer a następnie vice-inspektor Część II opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej, ukoń- Dozorstwa Olkusko–Siewierskiego oraz Anna Schliess, żona Karola Schliess czył I. Moycha [pierwsza strona] – archiwisty tegoż dozorstwa17. Następnie 15 lutego 1832 r. urodziła się Broni- Zeszyt III [„żółty” – okładka żółta bez napisu, 99 stron rękopisu, około sława Faustyna, a 26 lutego następnego roku Roman Wincenty, przy którego 50 rysunków] chrzcie obecni byli Tomasz Skawiński wójt Gminy Olkusko – Siewierskiej Opis podróży górniczej w Anglii, Francji i Belgii odbytej w latach 1825, 1826 i Karol Bańkowski zawiadowca hut Dozorstwa Olkusko – Siewierskiego. 12 i 1827 przez Józefa Cieszkowskiego zawiadowcę kopalń Okręgu Zachodniego września 1835 r. przyszedł na świat trzeci syn Cieszkowskich – Stanisław, da- Część III i IV pisał i rysował Ig. Moycha, 1834 [okładka] lej 13 października 1836 r. córka Jadwiga Zenobia, 28 grudnia 1837 r. Emilia Część III opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej Rozalia, a 22 czerwca 1839 r. ostatnie z ich dzieci Władysław Paulinus18. [trzecia strona] Część IV opisu podróży górniczej w roku 1827 w Francji i Belgii odbytej 14 Tamże, oraz S. J. Adamczyk, Szkoła Akademiczno-Górnicza…, 2003. [trzydziesta pierwsza strona] 15 Por. A. J. Wójcik, Organizacja władz górniczych…, 2005; tenże, Górnicy Stanisława Staszica…, 2005 oraz Rocznik urzędowy obejmujący spis naczelnych władz Cesarstwa Koniec części IV i ostatniej, Józef Cieszkowski [ostatnia strona] oraz wszystkich Władz i Urzędników Królestwa Polskiego, wydawany corocznie, w tym Sprawozdania z podróży zostały wykonane dopiero w 1834 r. (Zeszyt III) na szczególnie na lata 1850–1854. Należy zaznaczyć, że J. Jaros, Cieszkowski Józef…,1984, i w 1836 r. (Zeszyt I). Teksty zawierają opisy geologiczne miejsc występowania podaje, że Józef Cieszkowski został naczelnikiem Okręgu Zachodniego w 1840 r. 16 Ojciec F. K. Grabowskiej – Franciszek był właścicielem dóbr Popów w Kaliskiem, 1856. Por. także: A. J. Wójcik, Jan Hempel – autor pierwszej „Mapy geognostycznej za- majorem artylerii i ostatnim komendantem twierdzy Częstochowskiej> por. M. Kanto- głębia węglowego w Królestwie Polskiem”. „Budow. Górn. i Tunel.”, 2006, nr 1, s. 45–46; r-Mirski, Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy. Sosnowiec. 1930, t. I, s. 231–232. tenże, Jan Hempel – górnik i geolog – autor„Mapy geognostycznej zagłębia węglowego…”. 17 Archiwum Parafii p.w. Św. Trójcy w Będzinie, Księga chrztów za rok 1831, akt 33, s. 372. „Pr. Nauk. Pol. Wrocław.”, Ser. Studia i Materiały nr 32: Dziedzictwo i historia górnictwa 18 Tamże, Księga chrztów za rok 1832, akt 21, s. 425; za rok 1833, akt 15, s. 469; za rok 1835, oraz możliwości wykorzystania pozostałości dawnych robót górniczych, 2006, s. 349–359. akt 139, s. 93; za rok 1836, akt 214, s. 167; za rok 1837, akt 258, s. 246; za rok 1839, akt 133, s. 345. 13 Por. J. Szczepański, i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola Przytoczone wyżej akty chrztu zawierają także informacje, że Józef Cieszkowski zamiesz- specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, 1997, s. 1–294. kiwał w tym okresie w kolonii Dąbrowa, a konkretnie w kolonii Reden przy skrzyżowaniu 58 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Dzięki szerokim zainteresowaniom praktycznym Józefa Cieszkowskiego wprowadzono nowe metody eksploatacji pokładów węgla kamiennego i transportu urobku (wozy na szynach). Rozpoznanie zalegania poszczególnych pokładów węgla dało podstawy do zakładania w miejscu ich występowania nowych kopalń. Szczegółowy opis różnych metod eksploatacji złóż węgla na przestrzeni lat były przedmiotem wielu opracowań19. Warto podkreślić fakt wyodrębnienia metody eksploatacji pokładów węgla, zwanej dąbrowską lub zagłębiowską, która polegała na eksploatacji warstwami grubych pokładów. Prekursorem jej zastosowania był Cieszkowski20. Dotychczasowe wybieranie grubych pokładów węgla kamiennego, o miąż- szości powyżej 6–8 m nastręczało szereg trudności. Stosowano wybieranie na pełną grubość pokładu z pozostawieniem przypiętej ławy (warstwy węgla) pod stropem o grubości 1–2 m, którą starano się wybrać dopiero przy rabowaniu (usuwaniu) obudowy21. Łabęcki odnotował, że eksploatację grubych pokładów węgla etapami, realizowano od 1835 r. na polecenie Marcelego Królikiewicza, naczelnika Okręgu Zachodniego22. Nie przynosiła ona pozytywnych skutków,

obecnych ulic Z. Cieplaka i Królowej Jadwigi (cała pierzeja domów w tym rejonie została wyburzona w latach 70. XX wieku). Należy także zaznaczyć, że z życiem rodzinnym Ciesz- kowskich wiąże się także przykre wydarzenie, a mianowicie śmierć w wieku dziecięcym jednego z ich synów, którego pamięć została przez rodziców uczczona wmurowaniem tablicy pamiątkowej przy kościele będzińskim, która zachowała się do dnia dzisiejszego. 19 S. Kossuth, Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla w Zagłębiu Gór- nośląskim do połowy XIX wieku. „Wiad. Górn.,“ 1960, nr 11, s. 405–409; tenże, Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla w Zagłębiu Górnośląskim do połowy XIX wieku. [w:] (pr. zbior.), 1961: Materiały z prac Rady, z. 30, ser. E (2). Górnictwo polskie w tysiącletnim okresie istnienia państwa polskiego. Wyd. Geol., Warszawa, s. 22–52; a także J. Jaros, Górnictwo węgla kamiennego. [w:] Pazdur J., 1961 (red.): Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich. Wyd. Górn.-Hutn., Katowice, t. 2, s. 39–68; tenże, Z dziejów techniki górniczej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. „Wiad. Górn.”, 1962, nr 7–8, 266–268; nr 11, s. 416–419; tenże, Z dziejów techniki górniczej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym (3). „Wiad. Górn.”, 1963, nr 9, 266–268; s. 291–294; tenże, Rozwój podziemnego transportu w kopalniach węgla kamiennego. „Wiad. Górn.”, 1964, nr 4, 266–268; s. 110–112; nr 4, s. 141–143; nr 7–8, s. 260–261; tenże, Postęp techniczny i wydajność pracy w górnictwie węglowym na ziemiach polskich, [w:] Pawłowska-Pietrzak (red.), Gospodarka przemysłowa i początki cywilizacji technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, 1977, s. 147–160; tenże, Rozwój techniki w polskim górnictwie węgla kamiennego w okresie pięćsetlecia. „Prz. Górn.”, 1978, nr 3, s. 139–144. 20 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 468. 21 S. Kossuth, Zarys rozwoju techniki…, 1960. 22 H. Łabęcki, Pożary na kopalniach, a przedewszystkiem na kopalniach węglowych w Królestwie Polskiem. „Bibl. Warsz.”, 1860, z. 3 (11), s. 380–423. 58 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 59

Dzięki szerokim zainteresowaniom praktycznym Józefa Cieszkowskiego a jej stosowanie stwarzało szereg niebezpieczeństw. W efekcie nastąpiło wprowadzono nowe metody eksploatacji pokładów węgla kamiennego i trans- znaczące zmniejszenie ilości wydobycia węgla kamiennego. Prawidłowość portu urobku (wozy na szynach). Rozpoznanie zalegania poszczególnych taką zaobserwowano na kopalni „Reden”23: pokładów węgla dało podstawy do zakładania w miejscu ich występowania nowych kopalń. Gdy do rozpoznania stanu robót i uradzenia przyszłych, przystąpiła delega- Szczegółowy opis różnych metod eksploatacji złóż węgla na przestrzeni lat cja znawców pruskich, w końcu r. 1843 [wrzesień/październik] sprowadzono były przedmiotem wielu opracowań19. Warto podkreślić fakt wyodrębnienia (pp. Noggerath [Johann Jakob – pruski mineralog] i Karnal [wł. Rudolf A. W. von metody eksploatacji pokładów węgla, zwanej dąbrowską lub zagłębiowską, Carnall – pruski górnik i geolog]), zostali już założoną według planu kopalnię która polegała na eksploatacji warstwami grubych pokładów. Prekursorem a mimo, że wraz z naczelnikiem sekcji techn. Jerzym Bog. Puszem zganiła, jak jej zastosowania był Cieszkowski20. się wyraziła, nieszczęśliwą myśl szybu pochyłego; ze względu jednak na nie- Dotychczasowe wybieranie grubych pokładów węgla kamiennego, o miąż- możność cofnięcia tego, co zrobiono i na poniesione koszta, uznała, iż wypada szości powyżej 6–8 m nastręczało szereg trudności. Stosowano wybieranie na tylko roboty do kresu według projektu rozpoczętego doprowadzić, rozwijać jak pełną grubość pokładu z pozostawieniem przypiętej ławy (warstwy węgla) pod najmocniej sieć przygotowanych dróg podziemnych, tak, aby wzięty w odbudowę stropem o grubości 1–2 m, którą starano się wybrać dopiero przy rabowaniu pierwszy pas pokładu w wierzchniem, czyli 1szem piętrze, z upływem roku 1846 (usuwaniu) obudowy21. Łabęcki odnotował, że eksploatację grubych pokładów był wyprzątnięty aż po chodnik pośredni. węgla etapami, realizowano od 1835 r. na polecenie Marcelego Królikiewicza, naczelnika Okręgu Zachodniego22. Nie przynosiła ona pozytywnych skutków, Metoda eksploatacji dopracowana przez Cieszkowskiego, została zapropo- nowana Wydziałowi Górnictwa do zatwierdzenia przez Łabęckiego w 1848 r.24 obecnych ulic Z. Cieplaka i Królowej Jadwigi (cała pierzeja domów w tym rejonie została Umożliwiała wybieranie węgla niemal bez strat (nie pozostawiano niewybra- wyburzona w latach 70. XX wieku). Należy także zaznaczyć, że z życiem rodzinnym Ciesz- nych partii złoża, przy miąższości pokładów dochodzących do 25 m). Tym kowskich wiąże się także przykre wydarzenie, a mianowicie śmierć w wieku dziecięcym samym zmniejszono znacząco ryzyko pożarów, które wcześniej występowały jednego z ich synów, którego pamięć została przez rodziców uczczona wmurowaniem bardzo często. tablicy pamiątkowej przy kościele będzińskim, która zachowała się do dnia dzisiejszego. Eksploatację pokładu węgla kamiennego rozpoczynano od zabezpieczenia 19 S. Kossuth, Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla w Zagłębiu Gór- stropu na prawie całym odcinku przeznaczonym do wydobycia, a następnie nośląskim do połowy XIX wieku. „Wiad. Górn.,“ 1960, nr 11, s. 405–409; tenże, Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla w Zagłębiu Górnośląskim do połowy XIX wybierano dolne partie pokładu już pod zabezpieczonym stropem. Wadą wieku. [w:] (pr. zbior.), 1961: Materiały z prac Rady, z. 30, ser. E (2). Górnictwo polskie systemu było jednak duże zużycie drewna, przeznaczonego na obudowy, w tysiącletnim okresie istnienia państwa polskiego. Wyd. Geol., Warszawa, s. 22–52; a także której ustawianie też było bardzo pracochłonne. Urobek uzyskiwany w ten J. Jaros, Górnictwo węgla kamiennego. [w:] Pazdur J., 1961 (red.): Zarys dziejów górnictwa sposób był droższy od węgla wydobywanego bardziej niebezpiecznymi (lub na ziemiach polskich. Wyd. Górn.-Hutn., Katowice, t. 2, s. 39–68; tenże, Z dziejów techniki niszczącymi złoże metodami) w kopalniach pruskiego Górnego Śląska25. Kon- górniczej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. „Wiad. Górn.”, 1962, nr 7–8, 266–268; nr 11, kurencja między kopalniami rozpoczęła się dopiero po wybudowaniu kolei s. 416–419; tenże, Z dziejów techniki górniczej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym (3). „Wiad. Górn.”, 1963, nr 9, 266–268; s. 291–294; tenże, Rozwój podziemnego transportu w ko- żelaznych i uruchomieniu w 1859 r. odcinka łączącego Zagłębie Dąbrowskie palniach węgla kamiennego. „Wiad. Górn.”, 1964, nr 4, 266–268; s. 110–112; nr 4, s. 141–143; z Katowicami. Aby zapewnić ochronę kopalń lokalnych zastosowano duże nr 7–8, s. 260–261; tenże, Postęp techniczny i wydajność pracy w górnictwie węglowym na cło przywozowe na węgiel górnośląski, w postaci tzw. opłat szosowych26. ziemiach polskich, [w:] Pawłowska-Pietrzak (red.), Gospodarka przemysłowa i początki cywilizacji technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. 23 Tamże, s. 385–386. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, 1977, s. 147–160; tenże, Rozwój techniki w polskim 24 Tamże, górnictwie węgla kamiennego w okresie pięćsetlecia. „Prz. Górn.”, 1978, nr 3, s. 139–144. 25 S. Kossuth, Zarys rozwoju techniki…, 1960; J. Jaros, Z dziejów techniki górniczej…,, 1963. 20 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 468. 26 K. Srokowski, Przemysł węglowy w Królestwie Polskiem. Szkic historyczno-statystyczny. 21 S. Kossuth, Zarys rozwoju techniki…, 1960. „Prz. Górn.-Hutn.”, 1906, nr 8, s. 231–239; tenże, Przemysł węglowy w Królestwie Polskiem. 22 H. Łabęcki, Pożary na kopalniach, a przedewszystkiem na kopalniach węglowych „Prz. Górn.-Hutn.”, 1910, nr 9, s. 277–289; A. Jezierski, Handel zagraniczny Królestwa Pol- w Królestwie Polskiem. „Bibl. Warsz.”, 1860, z. 3 (11), s. 380–423. skiego 1815–1914. „Rozpr. Uniw. Warsz.”, z. 18, Państw. Wyd. Nauk., Warszawa, 1967, s. 1–227. 60 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Należy zaznaczyć, że większość poznanych, w Okręgu Zachodnim, po- kładów węgla kamiennego została odkryta przez Józefa Cieszkowskiego, lub przy jego współudziale, dając tym samym podstawę do otwarcia i rozbudowy kopalń: „Szuman” (1864 r.), „Łabęcki” (1865 r.), „Hieronim” (1867 r.), „Nowa” (1867 r.) oraz „Cieszkowski” (1846 r.), która została tak nazwana na cześć samego Cieszkowskiego. W kopalni „Ksawery” (1825 r.) Cieszkowski odkrył trzy pokłady, z których węgiel był wykorzystywany do produkcji koksu sto- sowanego w Hucie Bankowej. Przedmiotem największego zainteresowania górniczego były jednak różnego rodzaju kruszce, których występowanie ograniczało się jednak do niewielu miejsc. Jednym z nich były Żychcice, położone wzdłuż granicy między Kró- lestwem Polskim a Prusami. Kopalina występowała w okolicach Mierzęcic, Boguchwałowic, Siemoni. Na warstwach wapienia zalega tutaj bardzo płytko w formie gniazd ruda cynku oraz żelaza. Rudy te są niskoprocentowe i zawie- rają znaczne ilości wody27. Od 1818 r. trwała w Żychcicach już eksploatacja galmanu w kopalni „Barbara”, który był dostarczany do huty „Ksawery”. Później powstała kopalnia „Kasper” oraz płuczka galmanu „Herkules”28. W obrębie zbioru dokumentów dotyczących kopalń można napotkać także interesujące opisy prac, które były prowadzone pod kierunkiem Cieszkow- skiego w okolicach Boguchwałowic, gdzie poszukiwania złoża rudy żelaza realizowano na jesieni 1843 r., a ich zakres obejmował wykonanie następu- jących prac29:

1. w wsi Boguchwałowicach zgłębiono na pochyłe wzgórza od strony wschodniej w bliskości dworskich zabudowań duklę czyli szybik okrągły w kamieniu wapiennym nadpokładowym dolomitowym zwanym. Do głębokości 1 ½ łatra, z której to głębokości prowadzono chodnik ku zachodowi […] Do długości łatrów 3 i natrafiono gdzie niegdzie na kawałki nieco uboższego galmanu trzy- mające z wapieniem dolomitowym i gliną zółtą pomieszaną. […] 4. zgłębiono

27 AGD sygn. 706, 2284. 28 AGD sygn. 695, 696, 709; E. Ciuk, Zarys historii przemysłu górniczego i hutniczego w Zagłębiu Dąbrowskiem i okolicy. „Technik Polski”, 1936, nr 5–6–7, s. 114–121; D. Molenda, Górnictwo kruszców. [w:] Pazdur J. (red.), Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich. t. 1, Wyd. Gór.-Hut., Katowice, 1960, s. 120–162; taż, Sztolnia Ponikowska. Z dziejów gór- nictwa olkuskiego w epoce feudalnej. „Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater.,” 1960, t. 7; Stud. z Dziejów Gór. i Hut., t. 4, s. 9–64; J. Jaros, Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część I. „Wiad. Górn.”, 1962, nr 2, s. 68–71; tenże, Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część II. „Wiad. Górn.”, 1962, nr 3, s. 108–111; tenże, Dzieje górnictwa w Żychcicach. „Wiad. Górn.”, 1971, nr 7–8, s. 248–250. 29 Por. AGD sygn. 2284. 60 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 61

Należy zaznaczyć, że większość poznanych, w Okręgu Zachodnim, po- 2 dukle, głębokości 3 2/10 łatrów, przechodzi pokład wierzchni nie uławicony, kładów węgla kamiennego została odkryta przez Józefa Cieszkowskiego, lub kamienia białawego nadpokładowego o 1/2 łatra grubości, na takowym 8 cali przy jego współudziale, dając tym samym podstawę do otwarcia i rozbudowy kamienia piaskowego gdzie niegdzie szczątkami galmanu poprzerastany, po kopalń: „Szuman” (1864 r.), „Łabęcki” (1865 r.), „Hieronim” (1867 r.), „Nowa” nim następuje głębiej kamień białawo-szary z żółtym przerostem i gliną żółtą (1867 r.) oraz „Cieszkowski” (1846 r.), która została tak nazwana na cześć aż do wymienionej głębokości dukli. samego Cieszkowskiego. W kopalni „Ksawery” (1825 r.) Cieszkowski odkrył trzy pokłady, z których węgiel był wykorzystywany do produkcji koksu sto- W efekcie zakrojonych na dużą skalę poszukiwań nie natrafiono na prze- sowanego w Hucie Bankowej. mysłowe koncentracje rudy żelaza, napotykając tylko gniazda galmanu. Przedmiotem największego zainteresowania górniczego były jednak różnego W związku z brakiem efektów Cieszkowski wzywał naczelnika Wydziału rodzaju kruszce, których występowanie ograniczało się jednak do niewielu Kopalń do kontroli rudy żelaznej wydobywanej w dobrach prywatnych, w celu miejsc. Jednym z nich były Żychcice, położone wzdłuż granicy między Kró- porównania jej z wynikami osiągniętymi w czasie poszukiwań30. lestwem Polskim a Prusami. Kopalina występowała w okolicach Mierzęcic, Dokumenty i raporty sporządzone przez Cieszkowskiego z prac poszuki- Boguchwałowic, Siemoni. Na warstwach wapienia zalega tutaj bardzo płytko wawczych za rudami galmanu, które były realizowane w Okręgu Zachodnim, w formie gniazd ruda cynku oraz żelaza. Rudy te są niskoprocentowe i zawie- nie zachowały się w oryginale i znane są tylko z odpisów. Jednym z nich jest: rają znaczne ilości wody27. Od 1818 r. trwała w Żychcicach już eksploatacja „Raport roczny o rezultatach poszukiwań galmanu, dokonanych w r. 1844 – galmanu w kopalni „Barbara”, który był dostarczany do huty „Ksawery”. Później w oddziałach Olkusz i Żychcice”31: powstała kopalnia „Kasper” oraz płuczka galmanu „Herkules”28. W obrębie zbioru dokumentów dotyczących kopalń można napotkać także Stosownie do polecenia Wydziału Górnictwa z d. 10//22 lutego r. 1844 nr interesujące opisy prac, które były prowadzone pod kierunkiem Cieszkow- 1311 w nowych punktach formacji kruszconośnej oraz tam, gdzie są czynne już skiego w okolicach Boguchwałowic, gdzie poszukiwania złoża rudy żelaza kopalnie galmanu, w kwietniu [roku zeszłego] przedsięwzięte zostały roboty realizowano na jesieni 1843 r., a ich zakres obejmował wykonanie następu- celem wynalezienia nowych zdatnych do odbudowy pokładów. Ponieważ kamień jących prac29: podkładowy formacji kruszconośnej w kierunku swej rozciągłości przedstawia dwa główne przeciwne sobie nachylenia, mianowicie: od Niezdary przez Sław- 1. w wsi Boguchwałowicach zgłębiono na pochyłe wzgórza od strony wschod- ków do Olkusza z nachyleniem północno-wschodnim i od Szarleja na Śląsku niej w bliskości dworskich zabudowań duklę czyli szybik okrągły w kamieniu Górnym przez Żychcice i Bobrowniki z nachyleniem południowo-zachodnim, wapiennym nadpokładowym dolomitowym zwanym. Do głębokości 1 ½ łatra, przeto poszukiwania podzielono na dwa oddziały: Olkusz i Żychcice. z której to głębokości prowadzono chodnik ku zachodowi […] Do długości łatrów 3 i natrafiono gdzie niegdzie na kawałki nieco uboższego galmanu trzy- W rejonie Olkusza przeprowadzono prace mające na celu zbadanie32: mające z wapieniem dolomitowym i gliną zółtą pomieszaną. […] 4. zgłębiono […] rozciągłości pokładu kruszconośnego ku zachodowi od linii sztolni Po- 27 AGD sygn. 706, 2284. nikowskiej, jak również dla powzięcia przekonania, czy kamień podkładowy 28 AGD sygn. 695, 696, 709; E. Ciuk, Zarys historii przemysłu górniczego i hutniczego wznosi się ku górom wapienia jurskiego, czy upada pod nimi głębiej na północ w Zagłębiu Dąbrowskiem i okolicy. „Technik Polski”, 1936, nr 5–6–7, s. 114–121; D. Molenda, pomiędzy zachodnim końcem od Pomorzan i Stoczków”. Górnictwo kruszców. [w:] Pazdur J. (red.), Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich. t. 1, Wyd. Gór.-Hut., Katowice, 1960, s. 120–162; taż, Sztolnia Ponikowska. Z dziejów gór- nictwa olkuskiego w epoce feudalnej. „Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater.,” 1960, t. 7; Stud. z Dziejów Gór. i Hut., t. 4, s. 9–64; J. Jaros, Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych 30 AGD sygn. 2284, pismo z 20 IV//2 V 1845 r. Zagłębia Górnośląskiego. Część I. „Wiad. Górn.”, 1962, nr 2, s. 68–71; tenże, Rozwój wiedzy 31 Sprawozdanie z dn. 26 I // 7 II 1845 r., [za:] A. Albrecht, Materyały tyczące się kopalń o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część II. „Wiad. Górn.”, 1962, nr 3, galmanu w Królestwie Polskiem. „Prz. Górn.-Hutn.”, 1904, nr 9, s. 246–250; nr 10, s. 273–276; s. 108–111; tenże, Dzieje górnictwa w Żychcicach. „Wiad. Górn.”, 1971, nr 7–8, s. 248–250. nr 15, s. 426–428; nr 16, s. 444–448; nr 17, s. 476–482; nr 20, s. 550–555; nr 21, s. 574–576. 29 Por. AGD sygn. 2284. 32 Tamże. 62 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Wykonano szereg otworów wiertniczych, które z powodów technicznych (skrzywienie, urwanie świdra, zasypanie) nie zostały prawidłowo zakończone. Jak wspomina raport33:

Pomimo starań więc zamierzony cel nie mógł być osiągniętym, gdyż otwory te przeszedłszy pokłady formacji jura, dosięgły nadkładu formacji kruszcono- śnej, jednak z powodu nieregularnego układu nie można było wywnioskować czy kamień podkładowy wznosi się, czy też upada głębiej na północ w górze wapienia jurskiego

Dodatkowe prace wiertnicze wykonane na kopalni „Ulisses” doprowadziły do odkrycia nowego złoża galmanu, a dla34:

[…] przekonania się, jaki kamień i jaka ilość galmanu zawiera się w starych zwałach na Kawiej Górze, przedsięwzięto przekopywanie ich w różnych kierunkach; znaleziono przy tym kamień nadkładowy siwy i brunatny oraz małe części galmanu. Obok tego pogłębiono następujące szyby: Szybik nr 2 głębokości 14,1 łatrów, Szybik na wschód głębokości 10,1 łatrów, Szyb stary w stronie południowo-wschodniej głę- bokości 7,2 łatrów. Niektóre szyby dosięgły kamienia podkładowego, inne wapienia nadkładowego brunatnego, przeważnie jasnoziemistego, mało obiecującego […]. W stronie północnej od góry Gieraski w polu, zwanem Żołażowice, pogłębiono 5 szybików, w których znaleziono mało obiecujący kamień nadkładowy.

Wykonane prace poszukiwawcze w drugim rejonie złożowym, w okolicach Żychcic opisano następująco35:

Dla bliższego przekonania się o położeniu i rozciągłości głównego pokładu galmanu, na kopalni Barbara pod Żychcicami przebito otwór wiertniczy w nad- kładzie dawnych robót odbudowy rud ołowianych, którym na głębokości 91 stóp 1 cala dosięgnięto kamienia podkładowego. Nadto w stronie południowej od szybu pomocniczego otwór wiertniczy nr 2, doszedłszy do 52 stóp 4 cali głębokości, z powodu kurzawki został wstrzymany.

Należy zaznaczyć, z otwory wiertnicze wykonane w rejonie Rogoźnika natrafiły36:

33 Tamże. 34 Tamże. 35 Tamże. 36 Tamże. 62 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 63

Wykonano szereg otworów wiertniczych, które z powodów technicznych […] na kamień nadkładowy z rudą żelazną, lecz przypływ wody przeszkadzał (skrzywienie, urwanie świdra, zasypanie) nie zostały prawidłowo zakończone. dalszemu pogłębianiu. Szybikiem nr 9 dosięgnięty został kamień podkładowy, Jak wspomina raport33: a w szybiku nr 11 znaleziono gniazdo galmanu, które dało do 2000 kibli galmanu; z szybiku tego również prowadzony był chodnik na wschód (długości 7 łatrów) Pomimo starań więc zamierzony cel nie mógł być osiągniętym, gdyż otwory w miale galmanowym. W stronie południowej, od Wojkowic Komornych na te przeszedłszy pokłady formacji jura, dosięgły nadkładu formacji kruszcono- wzgórzu, ciągnącem się ku szybowi maszynowemu, pogłębiono szybiki […]. śnej, jednak z powodu nieregularnego układu nie można było wywnioskować W szybikach tych natrafiono na kurzawkę, kamień nadkładowy ciemnożółty czy kamień podkładowy wznosi się, czy też upada głębiej na północ w górze z rudą żelazną, a w większych głębokościach na wodę. […] Od kopalni Her- wapienia jurskiego kules ku młynowi Kuna pogłębiono szybiki […]. Szybiki te doszły przeważnie do kamienia podkładowego a w większych głębokościach do wody; w szybiku Dodatkowe prace wiertnicze wykonane na kopalni „Ulisses” doprowadziły nr 4 na głębokości 2 łatrów od powierzchni prowadzono chodnik na północ do odkrycia nowego złoża galmanu, a dla34: (2 łatry) i na wschód (6,5 łatra) w śladach galmanu, który jednak okazał się małoprocentowy. […] przekonania się, jaki kamień i jaka ilość galmanu zawiera się w starych zwałach na Kawiej Górze, przedsięwzięto przekopywanie ich w różnych kierunkach; Cieszkowski prowadząc badania i poszukiwania złóż węgla i galmanu znaleziono przy tym kamień nadkładowy siwy i brunatny oraz małe części galmanu. wykonywał szereg szurfów, szybików oraz otworów wiertniczych. Ich opisy Obok tego pogłębiono następujące szyby: Szybik nr 2 głębokości 14,1 łatrów, Szybik nie zachowały się i są znane także tylko z odpisów37. Wśród niewielu doku- na wschód głębokości 10,1 łatrów, Szyb stary w stronie południowo-wschodniej głę- mentów dotyczących opisu skał przewierconych można przypomnieć profil bokości 7,2 łatrów. Niektóre szyby dosięgły kamienia podkładowego, inne wapienia otworu nr 2 pod Parczami (okolice Olkusza), który wykonano w XI 1844 r. nadkładowego brunatnego, przeważnie jasnoziemistego, mało obiecującego […]. pod osobistym kierunkiem Cieszkowskiego. Otwór „przebito do kamienia W stronie północnej od góry Gieraski w polu, zwanem Żołażowice, pogłębiono dolomitowego na głębokości 98 stóp 3 cali”, a opis przewierconych skał przed- 5 szybików, w których znaleziono mało obiecujący kamień nadkładowy. stawiał się następująco38:

Wykonane prace poszukiwawcze w drugim rejonie złożowym, w okolicach Ziemia urodzajna: 0 [stóp] –6 [cali]; ił żółty: 3 – 0; glina siwoczerwona: 6 –5; Żychcic opisano następująco35: glina siwoczerwona stwardniała: 1 –3; wapień kamienisty: 1 –2; margiel z iłem zielonym i siwym: 2 –2; kamień piaskowy twardy, w którym pokazała się większa Dla bliższego przekonania się o położeniu i rozciągłości głównego pokładu ilość wody: 4 –4; glina marglowa koloru siwego: 1 – 0; łupek gliniasty z ziemią galmanu, na kopalni Barbara pod Żychcicami przebito otwór wiertniczy w nad- krzemienistą; 1 – 0; łupek gliniasty węglowy czarny: 1 –3; glina marglowa czer- kładzie dawnych robót odbudowy rud ołowianych, którym na głębokości 91 wona i zielona: 0 –9; łupek gliniasty węglowy brunatny: 0 –6; wapień twardy stóp 1 cala dosięgnięto kamienia podkładowego. Nadto w stronie południowej krzemienisty siwy: 0 –6; glina węglowa czerwonego i siwego koloru z ułamkami od szybu pomocniczego otwór wiertniczy nr 2, doszedłszy do 52 stóp 4 cali węgla: 2 – 0; glina czerwona: 0 –6; wapień twardy: 0 –4; glina: 3 –2; wapień głębokości, z powodu kurzawki został wstrzymany. twardy brunatny: 4 –3; glina marglowa stwardniała: 4 –4; wapień: 9 –7; glina siwa: 7 –2; glina piaszczysta siwa: 6 –2; wapień marglowy siwy: 0 –10; wapień Należy zaznaczyć, z otwory wiertnicze wykonane w rejonie Rogoźnika ciemnosiwy z ziemią krzemienistą i pirytem: 0 –4; wapień z marglem zielono- natrafiły36: siwym: 0 –2; glina siwa: 0 –5; wapień i margiel: 5 –10; stwardniała mieszanina marglu, ziemi krzemienistej i wapienia: 4 –6; glina marglowa: 2 –4; wapień 33 Tamże. 34 Tamże. 37 Por. AGD sygn. 709, Akta Zarządu Górniczego Raportów działań i historycznych 35 Tamże. poszukiwań galmanu od r. 1843. 36 Tamże. 38 Por. A. Albrecht, Materyały…, nr 10, s. 274–275. 64 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak twardy szpatowaty, przerośnięty kawałkami kruszcu ołowianego: 1 –4; piaskowiec miękki marglisty brunatny: 1 –10; wapień szpatowy biały, przerośnięty kamieniem dolomitowym: 1 –6; piaskowiec szary wapnisty, przerośnięty żyłami twardego marglu: 2 – 0; wapień żółto-biały, przerośnięty szpatem wapiennym: 1 –11; piaskowiec marglisty siwobrunatny: 1 –1; szpat wapienny marglisty siwy: 0 –1; wapień szpatowy jasnosiwy: 0 –4; wapień żółty, przerośnięty żyłami szpatu wapiennego: 0 –7; piaskowiec krzemienisty i margiel stwardniały czerwonego i żółtego koloru: 2 –10; piaskowiec stwardniały i margiel, w których znajdowała się ławica dolomitu ciemnosiwego koloru grubości od 2 do 6 cali: 5 –7; wapień dolomitowy nadkładowy jasnosiwy i żółty: 4 – 0; stare zroby: 1 –9”.

W wspomnianym raporcie Cieszkowskiego zamieszczony jest także opis kopalń galmanu występujących w Okręgu Zachodnim39. Podano charaktery- stykę kopalni „Anna” w Strzemieszycach Małych, „Leonidas” koło Sławkowa oraz płuczki galmanu „Strzemieska” i „Bobrek”. Raport koncentruje się na aspektach ekonomicznych dotyczących zasad eksploatacji, wielkości wydobycia oraz opisuje czynności związane z przewożeniem i oczyszczaniem urobku. Niewielką część sprawozdania stanowią opisy geologiczne40:

Kopalnia Leonidas tak jak i inne za śladem dawnych szybów kruszcowych w roku 1822 stworzona została […]. Nadkład stanowi –1. Stare zroby kruszcowe. 2. Szary kamień wapienny. Pokład stanowi wapień szary podstawowy – tu znajdują się dwa pokłady galmanowe, jeden w nadkładzie, drugi spoczywa na pokładzie – kierunek pokładu jest od strony południowo-wschodniej ku stronie północno zachodniej. W rozciągłości pokładu znajduje się zagłębie – pochył ich jest do środka zagłębia, od 2ch do 8miu stopni – grubość tychże pokładów galmanowych w przecięciu wynosi do 8miu cali każdego w szczególności. Twar- dość skał nadkładowych i podkładowych jest ta sama, co przy kopalni Anna. Galman znajdujący się na tej kopalni jest biały pomieszany z kamieniami nadkładowymi, procentowość jego jest najwięcej do 10%.

Najbardziej szczegółowym jest jednak charakterystyka złoża na kopalni „Anna”, gdzie autor raportu pracował przez szereg lat41:

Kopalnia Anna […] za śladem dawnego górnictwa ołowianego – przez otwo- rzenie i pogłębienie kilku nowych szybów, którymi przebito pokład galmanowy

39 AGD sygn. 709. 40 Por. A. Albrecht, Materyały…, 1904, nr 10, s. 276. 41 Tamże, s. 276. 64 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 65 twardy szpatowaty, przerośnięty kawałkami kruszcu ołowianego: 1 –4; piasko- rozpoczęto działanie [od 1833 r.]”. Opis występujących warstw skalnych jest na- wiec miękki marglisty brunatny: 1 –10; wapień szpatowy biały, przerośnięty stępujący: „1). Stare zroby kruszcowe grubości łatrów 2. 2). Kamień dolomitowy kamieniem dolomitowym: 1 –6; piaskowiec szary wapnisty, przerośnięty żyłami brunatny z szpatem wapiennym przerośnięty grubości łatrów 4. 3). Następnie twardego marglu: 2 – 0; wapień żółto-biały, przerośnięty szpatem wapiennym: kamień dolomitowy przechodzi w kolory ciemno szare bardzo twardy grubości 1 –11; piaskowiec marglisty siwobrunatny: 1 –1; szpat wapienny marglisty siwy: od 2 do łatrów 3. Następstwo to warstw tam ma miejsce, gdzie nadkład jest 0 –1; wapień szpatowy jasnosiwy: 0 –4; wapień żółty, przerośnięty żyłami szpatu w komplecie całym. Nad tym nadkładem rozciąga się pokład galmanowy ciemno wapiennego: 0 –7; piaskowiec krzemienisty i margiel stwardniały czerwonego zółtym i brunatnym kamieniem – nadkładu – niekiedy częściami rudniatemi, i żółtego koloru: 2 –10; piaskowiec stwardniały i margiel, w których znajdowała przerośnięty. W samym zaś nadkładu i pomiędzy warstwami znajdują się jeszcze się ławica dolomitu ciemnosiwego koloru grubości od 2 do 6 cali: 5 –7; wapień dwa pokłady, czyli porozniecane cząstki galmanu, w głębokości od powierzchni dolomitowy nadkładowy jasnosiwy i żółty: 4 – 0; stare zroby: 1 –9”. ziemi od 4ch do 7miu łatrów. Grubość tych pokładów po szczególe w przecięciu, rachować można na pół łatra. Gatunki galmanowe są: 1. żółty, 2. biały; pomiędzy W wspomnianym raporcie Cieszkowskiego zamieszczony jest także opis którymi natrafia się niekiedy krzemianem cynku i spat cynkowy – rozciągłości kopalń galmanu występujących w Okręgu Zachodnim39. Podano charaktery- pokładów nie jednostajna. Procentowość jego od 8miu do 12tu procent. Rozciągłość stykę kopalni „Anna” w Strzemieszycach Małych, „Leonidas” koło Sławkowa tego pokładu jest od zachodu na wschód tworząca przez całą górę Warpie i Za- oraz płuczki galmanu „Strzemieska” i „Bobrek”. Raport koncentruje się na głębie [!] w kształcie koryta mając pochylenie z obu stron wychodni to jest ze aspektach ekonomicznych dotyczących zasad eksploatacji, wielkości wydobycia strony południowej i północnej, do środka koryta od 0 do 15 stopni. W stronie oraz opisuje czynności związane z przewożeniem i oczyszczaniem urobku. wschodniej, rozciągłości pokładów znajdują się gniazda rozrzuconego galmanu, Niewielką część sprawozdania stanowią opisy geologiczne40: zrazu znacznego wymiaru – największe z nich było 5 łatrów grube, 25 długie i 15 łatrów szerokie, gniazda te po wszystkich stronach zmieniając wymiar Kopalnia Leonidas tak jak i inne za śladem dawnych szybów kruszcowych grubości, tak znacznie, iż zupełnie niknąc między kamieniem. Z wykazanej w roku 1822 stworzona została […]. Nadkład stanowi –1. Stare zroby kruszco- grubości warstw nadkładowych, przekonać się można, iż szyby dochodzą do we. 2. Szary kamień wapienny. Pokład stanowi wapień szary podstawowy – tu takiej głębokości, to jest od 9ciu do 10ciu łatrów. Cały pokład galmanowy spoczywa znajdują się dwa pokłady galmanowe, jeden w nadkładzie, drugi spoczywa na na wapieniu muszlowym, który stanowi jego podkład (spąg). pokładzie – kierunek pokładu jest od strony południowo-wschodniej ku stronie północno zachodniej. W rozciągłości pokładu znajduje się zagłębie – pochył Zakład ten oraz pobliskie kopalnie „Kawia Góra” i „Leonidas” rozlokowane ich jest do środka zagłębia, od 2ch do 8miu stopni – grubość tychże pokładów były na terenie wsi rządowej Strzemieszyce Małe. Miejscowość ta, która do galmanowych w przecięciu wynosi do 8miu cali każdego w szczególności. Twar- drugiej połowy XVIII w. była własnością biskupów krakowskich, została dość skał nadkładowych i podkładowych jest ta sama, co przy kopalni Anna. w 1816 r. przekazana w zarząd Dyrekcji Głównej Górniczej42. Galman znajdujący się na tej kopalni jest biały pomieszany z kamieniami Jednym z bardzo ważnych i interesujących opracowań jest, wykonane nadkładowymi, procentowość jego jest najwięcej do 10%. w 1844 r., zbiorcze zestawienie „Wiadomości statystyczne”, w związku z prze- jęciem górnictwa rządowego przez Komisję Rządową Przychodów i Skarbu43. Najbardziej szczegółowym jest jednak charakterystyka złoża na kopalni Sprawozdanie, tak się przynajmniej wydaje, zostało wykonane przez sztygarów, „Anna”, gdzie autor raportu pracował przez szereg lat41: pracujących na kopalniach. Po zestawieniu całości przez Cieszkowskiego przedstawiono je władzom Kopalnia Anna […] za śladem dawnego górnictwa ołowianego – przez otwo- zwierzchnim. Opisy poszczególnych kopalń dotyczą możliwości wydobyw- rzenie i pogłębienie kilku nowych szybów, którymi przebito pokład galmanowy czych oraz podają sumaryczne dane dotyczące kosztów produkcji. Opisy

39 AGD sygn. 709. 42 Rybak A. (red.), Państwowe górnictwo galmanu na terenie Dąbrowy Górniczej w XIX 40 Por. A. Albrecht, Materyały…, 1904, nr 10, s. 276. wieku. Muz. Miejskie „Sztygarka”, Dąbrowa Górnicza, 2002, s. 72–75. 41 Tamże, s. 276. 43 AGD sygn. 779, jak też raporty dotyczące kopalni „Reden”, AGD sygn. 1829, 1832. 66 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak geologiczne są bardzo krótki, a przykładem może być następująca charakterystyka kopalni „Tadeusz” 44:

Kopalnia Węgla Tadeusz w r. 1792 wzięła swój początek, w r. 1797 przeszła pod zarząd Królestwa pruskiego – później znowu do Księstwa Warszawskiego – od zaś 1815 należy do Królestwa Polskiego […] następnie w r. 1815 założona Sztolnia pod nazwiskiem Wernera w kierunku od zachodu na wschód a te po koniec r. 1839 do 749 łatrów przedłużywszy, pokład węglowy Hojm [Hoym] takowy przecięty będąc i pełniący poziomem wpoczywa i znacznie pole wę- glowe tegoż osuszyła. Poprzednio prowadzono odbudowę na pokładzie Hoym i w części na pokładzie węglowym Tadeusz; gdy atoli dzisiejszą na wychodni pierwszego odbywa się, gdzie po największej części miękki węgiel jest wydobywany i ściąganiem wód dosyć kosztownym walczyć potrzeba […]. Oprócz tych dwóch pokładów znajdują się w obrębie tej kopalni 2 jeszcze inne, sztolnią Wernera rozpoznane, których grubość od 24/100 do 70/100 łatra dochodzi; do tychże należy pokład pod nazwiskiem Andrzej na 7/10 łatra gruby, mocne nakłonienie na północny-wschód do 42 stopni dochodzące mając i około 150 łatrów rozciągający się. W ogólności pokłady Hoym i Tadeusz zagłębie ko- ciołkowate [!] formujące kierunek swej rozciągłości mają łukowy; pokryte są od powierzchni ziemi licząc ziemię urodzajną, piaskowcem szarym twardym i łupkiem glinianym; podstawą dla tychże na wychodniach jest łupek gliniany w większej zaś głębokości piaskowiec siwy twardy drobno ziarnisty.

W zbiorach archiwalnych zachowały się częściowo sprawozdania z po- szukiwań pokładów węgla. Niestety w większości poświęcone są one rozli- czeniom finansowym prowadzonym w trakcie poszukiwań, a wyniki prac są podane tak schematycznie i skrótowo, że obecnie nie sposób je analizować i wykorzystywać. Wśród nich można wymienić: „Akta Zarządu Górniczego robót świdrowych przy poszukiwaniach kopalni węgla od r. 1842”45 i „Kontrola poszukiwań węgla kamiennego pod wsią Łągiszą z d. 25 X 1842 rozpoczętych i z d. 27 I 1843 zakończonych”46. Jednym z nielicznych zachowanych opracowań kartograficznych sporzą- dzonych przez Cieszkowskiego jest plan „Grund i profil rys kopalni galmanu Barbara pod Żychcicami”47. Jest to bardzo dokładny szkic wykonany w skali

44 Charakterystyka kopalni „Tadeusz” – AGD sygn. 779. 45 AGD sygn. 707. 46 AGD sygn. 708. 47 Por. AGD sygn. 280 – Plany i mapy. Plan opatrzony jest następującą adnotacją: „Zdjęty przez Cieszkowskiego Asyst. Inży. Pod. Inży. Skalskiego w roku 1824 i 1825. Rysował Ludwik Skupieński”. 66 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 67 geologiczne są bardzo krótki, a przykładem może być następująca charakte- 1:500 (łatry), z zaznaczeniem kierunku północy, a przedstawiający sytuację rystyka kopalni „Tadeusz” 44: terenową przy zastosowaniu metody kreskowej. Mapie towarzyszą dwa przekroje geologiczne. Zaznaczony jest także przebieg wyrobisk górniczych Kopalnia Węgla Tadeusz w r. 1792 wzięła swój początek, w r. 1797 przeszła w rejonie Szybu Wielkiego i Szybów 4, 5, 6. pod zarząd Królestwa pruskiego – później znowu do Księstwa Warszawskiego Działalność Cieszkowskiego została doceniona przez Senat Wolnego Miasta – od zaś 1815 należy do Królestwa Polskiego […] następnie w r. 1815 założona Krakowa, który zapraszał go do prac merytorycznych nad założeniami usta- Sztolnia pod nazwiskiem Wernera w kierunku od zachodu na wschód a te po wodawstwa górniczego48. Obok niego w pracach tych uczestniczyli Ludwik koniec r. 1839 do 749 łatrów przedłużywszy, pokład węglowy Hojm [Hoym] Zejszner, Feliks Radwański i Jan Mieroszewski49. Trudno dziś określić, w jakim takowy przecięty będąc i pełniący poziomem wpoczywa i znacznie pole wę- stopniu Cieszkowski przyczynił się do stworzenia „Prawa górniczego”, które glowe tegoż osuszyła. Poprzednio prowadzono odbudowę na pokładzie Hoym zostało uchwalone 16 lipca 1844 r. Składało się ono z dziesięciu „Tytułów”, i w części na pokładzie węglowym Tadeusz; gdy atoli dzisiejszą na wychodni a zawierało 100 artykułów. pierwszego odbywa się, gdzie po największej części miękki węgiel jest wydo- Cieszkowski interesował się także problemami kształcenia kadr górniczych bywany i ściąganiem wód dosyć kosztownym walczyć potrzeba […]. Oprócz i dążył do otwarcia szkoły górniczej w Okręgu Zachodnim. Starania Ciesz- tych dwóch pokładów znajdują się w obrębie tej kopalni 2 jeszcze inne, sztolnią kowskiego, związane z wykorzystaniem na siedzibę szkoły zamku w Będzinie, Wernera rozpoznane, których grubość od 24/100 do 70/100 łatra dochodzi; do przyniosły wyodrębnienie funduszy, które miały być przeznaczone na remont tychże należy pokład pod nazwiskiem Andrzej na 7/10 łatra gruby, mocne oraz wcześniejsze opracowanie projektów architektonicznych przebudowy nakłonienie na północny-wschód do 42 stopni dochodzące mając i około 150 zamku (około 1840 r.), przez Franciszka Lanci, pracownika Biura Zarządu łatrów rozciągający się. W ogólności pokłady Hoym i Tadeusz zagłębie ko- w Dąbrowie50. Niestety, w następstwie zmian przeprowadzonych w górnictwie, ciołkowate [!] formujące kierunek swej rozciągłości mają łukowy; pokryte są pomysły te nie zostały nigdy urzeczywistnione51. od powierzchni ziemi licząc ziemię urodzajną, piaskowcem szarym twardym W 1850 r. Józef Cieszkowski wydzierżawił folwark w Strzemieszycach Ma- i łupkiem glinianym; podstawą dla tychże na wychodniach jest łupek gliniany łych i zamieszkał w tutejszym dworze. Folwark strzemieszycki, jako własność w większej zaś głębokości piaskowiec siwy twardy drobno ziarnisty. władz górniczych, był dzierżawiony różnym osobom. Byli to m.in.: Jan Kubi- czek burmistrz sławkowski, a następnie Józef Dobiecki. W latach 1847–1850 W zbiorach archiwalnych zachowały się częściowo sprawozdania z po- folwark dzierżawili chłopi strzemieszyccy, a po śmierci Józefa Cieszkowskiego, szukiwań pokładów węgla. Niestety w większości poświęcone są one rozli- czeniom finansowym prowadzonym w trakcie poszukiwań, a wyniki prac są 48 K. Jahoda, Prawo górnicze „Wolnego, Niepodległego i Ściśle Neutralnego Miasta podane tak schematycznie i skrótowo, że obecnie nie sposób je analizować Krakowa” (1844). „Prz. Górn.”, 1983, nr 11–12, s. 470–475. Autor ocenia, że był to zbiór i wykorzystywać. Wśród nich można wymienić: „Akta Zarządu Górniczego przepisów górniczych, wydanych w języku polskim, wyprzedzający zdecydowanie swoimi robót świdrowych przy poszukiwaniach kopalni węgla od r. 1842”45 i „Kontrola ustaleniami prawa górnicze innych państw. poszukiwań węgla kamiennego pod wsią Łągiszą z d. 25 X 1842 rozpoczętych 49 Por. opis działalności Zejsznera w: S. Czarniecki, Zarys historii geologii na Uniwer- 46 sytecie Jagiellońskim. Uniw. Jagiell., Wyd. Jubil., Kraków, 1964, s. 1–146. i z d. 27 I 1843 zakończonych” . 50 A. Rybak, A. Wójcik, Franciszek Maria Lanci – budowniczy gmachu zarządu Górni- Jednym z nielicznych zachowanych opracowań kartograficznych sporzą- czego w Dąbrowie Górniczej. „Raptularz Kulturalny”, 1998, nr 3, s. 30–33; tychże, Budynek dzonych przez Cieszkowskiego jest plan „Grund i profil rys kopalni galmanu Zarządu Górniczego w Dąbrowie Górniczej. „Zesz. Muzeum Miejskiego „Sztygarka”, 1999, Barbara pod Żychcicami”47. Jest to bardzo dokładny szkic wykonany w skali vol. I, s. 10–14. 51 Rybicka I., Kształcenie elewów górniczych po zamknięciu Szkoły Akademiczno-Górniczej 44 Charakterystyka kopalni „Tadeusz” – AGD sygn. 779. w Kielcach. [w:] Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno- 45 AGD sygn. 707. -Górniczej w Kielcach. (red. W. Różański), Kiel. Tow. Nauk., Kielce, 1972, s. 75–85; gdzie 46 AGD sygn. 708. podaje, że w okresie administracji górnictwem przez Bank Polski (w latach 1833–1842) 47 Por. AGD sygn. 280 – Plany i mapy. Plan opatrzony jest następującą adnotacją: naukę pobierało około 150 uczniów (s. 79). Zapisani do Korpusu Górniczego odbywali „Zdjęty przez Cieszkowskiego Asyst. Inży. Pod. Inży. Skalskiego w roku 1824 i 1825. Rysował szereg praktyk (trwających w sumie dwa lata) w kopalniach, a poszczególne etapy koń- Ludwik Skupieński”. czyły się przygotowaniem sprawozdań z przebiegu prac. 68 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Joanna Ucka, a po niej Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych52. Niestety nie zachowały się żadne przekazy ikonograficzne do- tyczące budynku, w którym część swego życia spędził Naczelny Zawiadowca Kopalń Zachodniego Okręgu Górniczego. Z ówczesnych opisów wynika, że był to skromny budynek drewniany, zwany dworem jednak nieposiadający charakterystycznego kolumnowego ganku53. Józef Cieszkowski, który w ostatnich latach życia chorował prawdopodobnie na podagrę, zmarł 11 czerwca 1867 r. Cieszkowskiego pochowano zapewne na cmentarzu parafialnym w Gołonogu, jednak jego grób nie zachował się54. Zapis w księdze parafialnej kościoła p.w. św. Antoniego w Gołonogu, prowadzonej przez księdza Józefa Gąsiorowskiego (1802–1888), plebana parafii w latach 1841–1888, stwierdza55:

Strzemieszyce Małe. Działo się to w wsi Gołonogu dn. 14 czerwca 1867 roku o godzinie 12 w południe. Stawili się Andrzej Szlęzak strażnik lasów rządowych lat 49 i Feliks Czerniak właściciel gruntu, lat 40 mający, w Strzemieszycach Małych zamieszkali i oświadczyli, iż w dniu 11 czerwca roku bieżącego o godzinie 9 wieczór umarł Józef Cieszkowski, żonaty, emeryt w Strzemieszycach Małych, pod numerem 135 zamieszkały, lat 67 mający, syn Franciszka i Rozalii małżonków Cieszkowskich z wsi Czubrowic, zostawiwszy po sobie owdowiałą żonę Ksawerę, z Grabowskich. Po przekonaniu się naocznie o zejściu Józefa Cieszkowskiego akt ten przeczytany stawiającym i przez nas tylko podpisany, gdyż stawiający pisać nie umieją. Ksiądz Gąsiorowski.

52 A. Rybak, Z dziejów oświaty na terenie Strzemieszyc Małych 1820–2000. Dąbrowa Górnicza, 2002, s. 24–26. 53 A. Rybak (red.), Górnictwo…, s. 43. 54 J. Jaros, Cieszkowski…, 1984, podaje, że Cieszkowski zmarł w Warszawie. 55 Archiwum Parafii p.w. Św. Antoniego w Dąbrowie Górniczej (Gołonogu), Księga zgonów za rok 1867. 68 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Strzemieszyce Małe. Działo się to w wsi Gołonogu dn. 14 czerwca 1867 roku o godzinie 12 w południe. Stawili się Andrzej Szlęzak strażnik lasów rządowych lat 49 i Feliks Czerniak właściciel gruntu, lat 40 mający, w Strzemieszycach Pałac biskupi w Kielcach – siedziba Akademii Górniczej Małych zamieszkali i oświadczyli, iż w dniu 11 czerwca roku bieżącego o go- („Tygodnik ilustrowany” 1960, nr 47, s. 437) dzinie 9 wieczór umarł Józef Cieszkowski, żonaty, emeryt w Strzemieszycach Małych, pod numerem 135 zamieszkały, lat 67 mający, syn Franciszka i Rozalii małżonków Cieszkowskich z wsi Czubrowic, zostawiwszy po sobie owdowiałą żonę Ksawerę, z Grabowskich. Po przekonaniu się naocznie o zejściu Józefa Cieszkowskiego akt ten przeczytany stawiającym i przez nas tylko podpisany, gdyż stawiający pisać nie umieją. Ksiądz Gąsiorowski.

Tablica pamiątkowa z Kościoła pw. Świętej Trójcy w Będzinie. „W wieku dziecięcym zmarli Bronisława i Stanisław Cieszkowscy, R. 1833 i 1835” „Mapa górnictwa w Królestwie Polskiem. Okręg Zachodni”, 1844, skala około 1:760 000 Fragment mapy obejmującej Dąbrowę [Górniczą], autorstwa Fryderyka Krumpla, z zaznaczonym domem Józefa Cieszkowskiego – nr 36 (F. Krumel, AGD – Plany i mapy, w tym AGD sygn. 4 [WAP sygn. 5596), 1823: „Situationsplan der Redengruben und Konstantinhütten Arbeiterkolonie bei Dabrowa”; zob. też powtórzona AGD sygn. 6 (WAP 5260), 1833, uzupeł. 1837, 1839: „Situationsplan der Redengruben und Konstantinhütten Arbeiter-kolonie bei Dabrowa”. Por. A. J. Wójcik, Działalność geologiczna i grnicza Afryderyka Krumpla w Okręgu Zachodnim Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku, „Analceta” 2004, z. 1-2, s. 201–220)

„Mapa górnictwa w Królestwie Polskiem. Okręg Zachodni”, 1844, skala około 1:760 000 Dąbrowska metoda wybierania pokładów węgla (Na podstawie: S. Kossuth, Zarys rozwoju metod eksploatacji w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym do 1914 roku, w: Systemy eksploatacji węgla kamiennego, red. M. Borecki, Katowice 1964, s. 63) Stara kopalnia „Łabęcka” na terenie kopalni „Paryż” (według rysunku J. Ryszkiewicza, „Tygodnik Ilustrowany” 1888, nr 296, s. 144)

Pożar kopalni „Cieszkowski” (drzeworyt M. Kluczewskiego, według F. Jastkowskiego, „Kłosy” 1873, nr 410, s. 300) Stara kopalnia „Łabęcka” na terenie kopalni „Paryż” (według rysunku J. Ryszkiewicza, „Tygodnik Ilustrowany” 1888, nr 296, s. 144)

Odkrywka kopalni „Cieszkowski”, według fotografii M. Fajans, 1866 rok

Pożar kopalni „Cieszkowski” (drzeworyt M. Kluczewskiego, według F. Jastkowskiego, „Kłosy” 1873, nr 410, s. 300) J. M. Hempel, „Karta geognostyczna zagłębia węglowego w Królestwie Polskiem, ułożona z rozkazu dyrektora górnictwa Jenerała Majora Szenyszyna”, skala 1:20 000, strona tytułowa – sekcja II, lotogr. M. Fajans, Warszawa 1856 Zakłady górnicze i kopalnie węgla w Dąbrowie (według drzeworytu Dymitrowicza, „Tygodnik Ilustrowany” 1869, nr 62, s. 112)

J. M. Hempel, „Karta geognostyczna zagłębia węglowego w Królestwie Polskiem, ułożona z rozkazu dyrektora górnictwa Jenerała Majora Szenyszyna”, skala 1:20 000, strona tytułowa – sekcja II, lotogr. M. Fajans, Warszawa 1856

„Grund i profil rys kopalni galmanu Barbara pod Żychcicami” autorstwa Józefa Cieszkowskiego (Archiwum Górnicze Dąbrowy, sygn. 280 – „Plany i mapy”) Zamek w Będzinie (Litografia Sommera, na podstawie rysunku Pobielskiego, „Tygodnik Ilustrowany” 1861, nr 87, s. 196)

Budynek Zarządu Okręgu Zachodniego w Dąbrowie (Górniczej) (Według litografii j. Ceglińskiego, w: D. Kmiotek, J. Kmiotek, Ukłony z Dąbrowy. Dzieje Dąbrowy Górniczej na starych pocztówkach, Dąbrowa Górnicza 2003, s. 122) Zamek w Będzinie (Litografia Sommera, na podstawie rysunku Pobielskiego, „Tygodnik Ilustrowany” 1861, nr 87, s. 196)

Budynek Zarządu Okręgu Zachodniego w Dąbrowie (Górniczej) Kopalnia węgla w Dąbrowie (Według litografii j. Ceglińskiego, w: D. Kmiotek, J. Kmiotek, Ukłony z Dąbrowy. Dzieje (Rys. Dymitrowicz, „Biesiada Literacka”, „Tygodnik Ilustrowany” 1880, nr 254, s. 312) Dąbrowy Górniczej na starych pocztówkach, Dąbrowa Górnicza 2003, s. 122) Kościół w Gołonogu (Rys. Fabijański, „Tygodnik Ilustrowany” 1862, nr 163, s. 188)

Górnicy i kolejka podziemna (Według rysunku J. Ryszkiewicza, „Tygodnik Ilustrowany” 1867, nr 419, s. 157) Józef Cieszkowski

Until the 18th century, with few exceptions, there was no unity in the field of geology – in the knowledge and general concepts concerning mining prac- tice. The disharmony between the collected factographic material and the Kościół w Gołonogu theory was increasing. Regardless of the development of various philosophic (Rys. Fabijański, „Tygodnik Ilustrowany” 1862, nr 163, s. 188) concepts, the observation method came to be used as a research method. The mine geologists, who directly carried out the search and recognition of the deposits of mineral resources, were significantly closer to using it, and one of the first geologists working in the Kingdom of Poland – part of Russian Empire (1815 –1916), was Józef Cieszkowski.

Mineral deposits in the West Mining District

Territorial range of the West Mining District that existed till 1869, and was developing gradually from Olkusz – Siewierz territory that was operating from 1826–1833. In the first half of XIX century, the administrative division of the Kingdom of Poland was submitted to different changes. The West Mining District itself consisted mostly of Będzin county, the south part of Częstocho- wa county and west part of Olkusz county. Till 1795 this region belonged to the Republic of Poland. Next it was incorporated to Prussian Upper Silesia and together with former Siewierz duchy was named Neu Schlesien (New Silesia). Prussia later returned the Olkusz region to Austria in 1797. After the war between Prussia and France and the Prussia’s loss of New Silesia region in 1807, also in consequence of Vienna Congress arrangements in 1815, the Górnicy i kolejka podziemna stabilization of political borders rout till 1914 took place. The borders of three (Według rysunku J. Ryszkiewicza, „Tygodnik Ilustrowany” 1867, nr 419, s. 157) 80 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak invasive countries converged in a characteristic point – in Modrzejów, at the confluence of the rivers White and Black Przemsza, commonly known as “Triangle of Three Emperors”1. The development of geological-mining knowledge of the West Mining District of the Kingdom of Poland was mostly connected with searching for hard coal deposits, zinc and lead ores and making them accessible. Carboniferous hard coal deposits were situated in the swath from Czeladź and Sosnowiec on the west to Bukowno and Bór Biskupi on the east. These deposits were at the same time limited from the north – east side by the line of outcropping waste rocks of lower carboniferous era. The hard coal was extracted in ministerial mines2: nearby Dąbrowa [Górnicza]: “Reden”, “Ksawery” (“Xawery”); nearby Niwka: “Maurycy”, “Jacek”, “Józef” and “Józef” in Bobrek; nearby Germany: “Feliks” (“Felix”); also near Strzyżowice: “Tadeusz”. The deposits of zinc and lead ores, that existed in the swath of dolomite and limestone of middle Trias (from Bobrowniki, Żychcice on the west to Olkusz on the east), were the subject of secular, intensive exploitation. At first, people exploited and searched for silver and galena, and since the beginning of XIX century the exploitation of calamine (the ore consisted of zinc and lead minerals used for smelting zinc) on a large industrial scale started. The exploitation was conducted in ministerial mines: nearby Strzemieszyce and Sławków: “Anna”, “Leonidas”; near Bukowno and Starczynów and Olkusz: “Ulisses”, “Jerzy”, “Józef”; in Żychcice: “Barbara”, “Herkules”, “Kacper” also in Ząbkowice: “Katarzyna”. In the West Mining District, various researches were conducted in order to find other ores, inter alia, iron ore as well as fire– clay (used for production of muffles in zinc works). The exploitation of fire-clay was limited to Trias area of the deposits in Mierzęcice (“August” mine) and Dańdówka. The iron ore, on the other hand, was exploited on the small scale in ministerial mines: nearby Częstochowa and Koziegłowy (mines: “Dankowice”, “Aleksander”, “Warpie”, near Kostrzyń, in Bargły, near Rękoszowice, near Całka, near Młynek, near Konopiska), also near Łosień, in the area of Siemonia, Góra Siewierska, Żychcice and Bobrowniki.

1 A. Wójcik, School of Mines Sztygarka on background of beginnings of coal mining in Dąbrowa Basin. Mining Review, no 6, p. 37–40, 1996, same author West Mining District. The Drafts From Histories of Geological and Mining Activity in the Kingdom of Poland. Institute for the History of Science, Polish Academy of Sciences, Warsaw, 2008, p. 1–330. 2 A. J. Wójcik, The organization of the mining and metallurgy authorities of The Polish Kingdom in the first half of the XIX century. [in:] Analecta, 2005, vol. 1–2, p. 227–308; National Archive in Katowice, Mining Archive of Dąbrowa [Górnicza] AGD – 12/839/0 (hereonafter called AGD), AGD sygn. 494, 1829, 2168. 80 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 81 invasive countries converged in a characteristic point – in Modrzejów, at the Acquiring professional experience confluence of the rivers White and Black Przemsza, commonly known as “Triangle of Three Emperors”1. of Cieszkowski The development of geological-mining knowledge of the West Mining Józef Patrycy (Patrycjusz) Cieszkowski, whose coat of arms was Zerwikaptur, District of the Kingdom of Poland was mostly connected with searching for the son of Franciszek and Rozalia of Długoborscy, was born on 8 March 1798 hard coal deposits, zinc and lead ores and making them accessible. in Czubrowice. He came from a family of land owners, and his father owned Carboniferous hard coal deposits were situated in the swath from Czeladź estate near Wieluń3. Having finished the gymnasium in Opole4 he took up and Sosnowiec on the west to Bukowno and Bór Biskupi on the east. These further education at the Academy of Mining in Kielce. Because the education deposits were at the same time limited from the north – east side by the line at the School lasted three years it should be stated, that he probably remained of outcropping waste rocks of lower carboniferous era. The hard coal was ex- in Kielce between 1817 and 1820. He studied there along with his brother, Jan tracted in ministerial mines2: nearby Dąbrowa [Górnicza]: “Reden”, “Ksawery” Kanty Cieszkowski5, the later stationmaster of the ironworks of Olkusz, who (“Xawery”); nearby Niwka: “Maurycy”, “Jacek”, “Józef” and “Józef” in Bobrek; was a member of the secret association, “Brotherhood of Burszowie” during nearby Germany: “Feliks” (“Felix”); also near Strzyżowice: “Tadeusz”. his education at the Academy in Kielce. The deposits of zinc and lead ores, that existed in the swath of dolomite About 40–45 people graduated from the Academy of Mining, while in total and limestone of middle Trias (from Bobrowniki, Żychcice on the west to about 100 students studied there6. Among the students, who permanently wrote Olkusz on the east), were the subject of secular, intensive exploitation. At first, their names in the history of industry, are: Wacław Borowski, Karol Fritsche, people exploited and searched for silver and galena, and since the beginning Michał Kossecki, Kazimierz Kossowski, Aleksander de Pollini, Łukasz Reklewski, of XIX century the exploitation of calamine (the ore consisted of zinc and Józef Skalski, Andrzej Spleszyński, Jan Strahler, Tadeusz Szwejkowski7. In 1820 lead minerals used for smelting zinc) on a large industrial scale started. The 3 The reconstruction of the first years of Cieszkowski’s life presents many difficulties. exploitation was conducted in ministerial mines: nearby Strzemieszyce and Maybe the not very rich Cieszkowscy family often moved from one place to another in search Sławków: “Anna”, “Leonidas”; near Bukowno and Starczynów and Olkusz: for profit, as it was with many representatives of the poor nobility. It should be pointed out that “Ulisses”, “Jerzy”, “Józef”; in Żychcice: “Barbara”, “Herkules”, “Kacper” also S. J. Adamczyk, Academic Mining School in Kielce (1816–1827) “Jard” Advertising-Publishing in Ząbkowice: “Katarzyna”. Agency, Kielce, 2003, p. 1–144; gives (p. 70) the following names of Cieszkowski: Jerzy Józef In the West Mining District, various researches were conducted in order to Patrycy. The Great Illustrated Encyclopedia, on the other hand, S. Sikorskiego Press, Warsaw, 1893, vol. 11, p. 1005 states that Cieszkowski was born “in the village of Czubrowice in the find other ores, inter alia, iron ore as well as fire– clay (used for production area of Skalbmierz”. It should also be stated that J. Jaros, Cieszkowski Józef. [in:] Orłowski B. of muffles in zinc works). The exploitation of fire-clay was limited to Trias (ed.): Dictionary of Polish pioneers of technique. Śląsk Publishing House, Katowice 1984, p. area of the deposits in Mierzęcice (“August” mine) and Dańdówka. The iron 42–43, gives the town of Czubrynowice near Skalbmierz as Cieszkowski’s birth place. The ore, on the other hand, was exploited on the small scale in ministerial mines: author however, based upon the analysis of the material, believes that Józef Cieszkowski nearby Częstochowa and Koziegłowy (mines: “Dankowice”, “Aleksander”, was born in the Kalisz province, not the Cracow province, as was believed so far. 4 “W Opolu pruskiem”, compare to Great Encyclopedia…, 1893. “Warpie”, near Kostrzyń, in Bargły, near Rękoszowice, near Całka, near Młynek, 5 I. Rybicka, Trade Education in mining and metallurgy in The Polish Kingdom in the near Konopiska), also near Łosień, in the area of Siemonia, Góra Siewierska, XIX century. Zesz. Nauk. AGH no. 469, Mining, no. 64, 1975, p. 1–120 and S. J. Adamczyk, Żychcice and Bobrowniki. Academic Mining School…, 2003, p. 59, where is stated that Jan Kanty Cieszkowski was already interrogated in November 1821, along with other students in connection with the 1 A. Wójcik, School of Mines Sztygarka on background of beginnings of coal mining in investigation of the Kielce district police on the secret society, which eventually ended Dąbrowa Basin. Mining Review, no 6, p. 37–40, 1996, same author West Mining District. in March 1823, and happily for all the students, because none of them were punished. The Drafts From Histories of Geological and Mining Activity in the Kingdom of Poland. Compare also to: S. Małachowski-Łempicki, Secret associations in the Świętokrzyskie Institute for the History of Science, Polish Academy of Sciences, Warsaw, 2008, p. 1–330. voivodship. The Świętokrzyskie Memoirs 1930, Kielce 1931, p. 103–113. 6 A. S. Kleczkowski, on the history of the Mining Academy (The Academic Mining 2 A. J. Wójcik, The organization of the mining and metallurgy authorities of The Polish School) and the Chief Mining Directorate in Kielce. Quarterly Journal of the History of Kingdom in the first half of the XIX century. [in:] Analecta, 2005, vol. 1–2, p. 227–308; Science and Technology, 1994, vol. 1, p. 61–70. National Archive in Katowice, Mining Archive of Dąbrowa [Górnicza] AGD – 12/839/0 7 AGD sign. 194; A. Żeleńska-Chełkowska, The Academic Mining School in Kielce (hereonafter called AGD), AGD sygn. 494, 1829, 2168. in relation to the endevours to establish technical education in Poland. [in:] W. Różański, 82 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Cieszkowski was employed as an assistant engineer in the Olkusz – Siewierz territory, and from 1823 as an inspector of calamine mines in Sławków8. The abilities he showed must have been noticed by his superiors, as he was send to study abroad. Probably, it must have been connected with the Academy’s students training program. This is how Cieszkowski wrote about the aim of his foreign travel9: “The aim of my journey, with which I was sent abroad, was to scout the mines there in order to introduce the use of more efficient and less costly mining methods in our mines, by comparing the foreign mines with ours. With this in mind I tried to explore all areas connected with my subject, from the location, extraction, up to the destination of minerals”. H. Łabęcki placed multiple references in his “Dictionary of Mining”10 to reports written by Cieszkowski11. Cieszkowski’s foreign voyage, as well as those

ed., Commemorative Book of the 150th Anniversary of the founding of the Academic Mining School in Kielce. Kielce Scientific Society, Kielce, 1972, p. 13–53; and J. Szepański, Graduates of the Mining Academy (Academic Mining School in Kielce. Kielce Studies, ser. Hist., vol. 3, 1998, p. 5–14. 8 A. J. Wójcik, The organization of the mining and metallurgy…, 2005, same author, The miners of Stanisław Staszic – the organization of the mining authorities of The Polish Kingdom. [in:] Mining and Tunneling Engineering, 2005, no. 2, p. 41–50. It should be mentioned, that J. Jaros, Cieszkowski Józef…, 1984, stated that he started professional work as late as 1826. 9 A. S. Kleczkowski, The report from the mining journeys of Józef Cieszkowski to En- gland, France and Belgium in 1825–1827. Review of Earth Museum, 1977, vol. 27, p. 41–45; compare also to ref. 9, concerning Volume I. 10 H. Łabęcki, Polish-Russian-French-German and Russian-Polish mining dictionary (with the addition of words relating to mineralogy, geology, chemistry and the more important ore crafts) and the Glossary of medieval minig latin in Poland. Posthumous edition. K. Kowalewski Printing House, Warsaw, 1868, p. 1–347, [p. 83], [p. 36]. Compare also to H. Łabęcki, Mining in Poland. The description of Polish mining and metallurgy in the technical, historical-statisticaland legal respects. J. Kaczanowski Printing House, Warsaw, 1841, vol. I, p. 1–538; vol. II, p. 1–551, and especially vol. I, p. 591; same author, Beginnings of the science of mining. Komissyja Rządowa Przychodów i Skarbu, Warsaw, 1843, p. 1–76, and especially p. 7. The first map, consisting of 18 sheets (published in print), whose title includes the term “Zagłębie”, should also be mentioned. Compare to J. Hempel, The geognostic card of the coalfield in The Polish Kingdom, made by order of the director of mining, General Major Szenszyn. Litogr. M. Fajans, Warsaw, [scale 1:20 000], 1856. Compare to A. J. Wójcik, Jan Hempel – the author of the first “Geognostic map of the coalfield in The Polish Kingdom”. Mining and Tunneling Engineering, no. 1, p. 45–46; same author, Jan Hempel – miner and geologist – author„ Geognostic map of the coalfield…”. Scientific Review of Technical University in Wrocław, Studies and Materials Series no. 32. „Heritage and history of mining and the possibilities to use the remains of the old mining works”, 2006, p. 349–359; same author, West Mining District…, 2008.. 11 A. S. Kleczkowski, The report from the mining journeys…, 1977. 82 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 83

Cieszkowski was employed as an assistant engineer in the Olkusz – Siewierz of other specialists, was realized with the intention of deep understanding of territory, and from 1823 as an inspector of calamine mines in Sławków8. The industrial achievements, as well as orienting in the possibility of purchasing abilities he showed must have been noticed by his superiors, as he was send appliances, which were not made in the Kingdom of Poland12. Apart from to study abroad. Probably, it must have been connected with the Academy’s Cieszkowski, the mission was also carried out by Konstanty Wolicki, Adam students training program. This is how Cieszkowski wrote about the aim of his Maksymilian Kitajewski and probably, Juliusz (Julian) Adolf Gutt, a gradu- foreign travel9: “The aim of my journey, with which I was sent abroad, was to ate of the Academy of Mining in Kielce, after 1835 employed in the mining scout the mines there in order to introduce the use of more efficient and less industry as a clerk for special missions13. costly mining methods in our mines, by comparing the foreign mines with Unfortunately, for a long period it was impossible to state whether the ma- ours. With this in mind I tried to explore all areas connected with my subject, nuscripts of the reports were preserved. Only just A. S. Kleczkowski, during from the location, extraction, up to the destination of minerals”. a query of the collections of the Mining Institute in Sankt Petersburg, found H. Łabęcki placed multiple references in his “Dictionary of Mining”10 to Cieszkowski’s manuscripts. They are three notebooks with signatures: G 911–913, reports written by Cieszkowski11. Cieszkowski’s foreign voyage, as well as those previously N24/XIVC, and later 170-172/XIVC (the size in cm of 33.5 by 22; 32 by 21; 31 by 21 – numbering in total 208 pages of text, richly illustrated ed., Commemorative Book of the 150th Anniversary of the founding of the Academic with drawings)14. It is worthwhile to cite the list of contents of these materials, Mining School in Kielce. Kielce Scientific Society, Kielce, 1972, p. 13–53; and J. Szepański, recapitulating the travels of Józef Cieszkowski: “Notebook I. The first part Graduates of the Mining Academy (Academic Mining School in Kielce. Kielce Studies, ser. of the description of the mining voyage to England in 1825 and 1826, during Hist., vol. 3, 1998, p. 5–14. which Northumberland and Durham Counties were visited […]. Notebook II 8 A. J. Wójcik, The organization of the mining and metallurgy…, 2005, same author, of the mining voyage of Józef Cieszkowski, stationmaster of the mines of the The miners of Stanisław Staszic – the organization of the mining authorities of The Polish Kingdom. [in:] Mining and Tunneling Engineering, 2005, no. 2, p. 41–50. It should be West Region, to England in 1825 and 1826, to York, Nottingham and Derby mentioned, that J. Jaros, Cieszkowski Józef…, 1984, stated that he started professional Counties, as well as South, Lancashire, South-Strafford and Southern Wales work as late as 1826. […]. Notebook III. The description of the mining voyage to England, France 9 A. S. Kleczkowski, The report from the mining journeys of Józef Cieszkowski to En- and Belgium, taken in 1825, 1826 and 1827 by Józef Cieszkowski, stationmaster gland, France and Belgium in 1825–1827. Review of Earth Museum, 1977, vol. 27, p. 41–45; of the mines of the West Region”. compare also to ref. 9, concerning Volume I. The reports from the voyage were made in 1834 (Notebook III) and in 1836 10 H. Łabęcki, Polish-Russian-French-German and Russian-Polish mining dictionary (with the addition of words relating to mineralogy, geology, chemistry and the more impor- (Notebook I). The texts include geological descriptions of places, where coal tant ore crafts) and the Glossary of medieval minig latin in Poland. Posthumous edition. K. deposits of coal were situated (coal districts), but concentrate mainly on Kowalewski Printing House, Warsaw, 1868, p. 1–347, [p. 83], [p. 36]. Compare also to H. mining descriptions (methods of drainage, mining and specialized under- Łabęcki, Mining in Poland. The description of Polish mining and metallurgy in the technical, ground transport). According to A. S. Kleczkowski, who is the only Polish historical-statisticaland legal respects. J. Kaczanowski Printing House, Warsaw, 1841, vol. I, scientist who had a possibility to familiarize himself with these materials, the p. 1–538; vol. II, p. 1–551, and especially vol. I, p. 591; same author, Beginnings of the science descriptions are: “…carried out carefully. The form of the report is concise of mining. Komissyja Rządowa Przychodów i Skarbu, Warsaw, 1843, p. 1–76, and especially p. 7. The first map, consisting of 18 sheets (published in print), whose title includes the and very factual. Many of the important technical details were presented by term “Zagłębie”, should also be mentioned. Compare to J. Hempel, The geognostic card of numerous designs, which take into consideration the scale and materials. the coalfield in The Polish Kingdom, made by order of the director of mining, General Major The author paid his attention especially to the mechanical equipment of the Szenszyn. Litogr. M. Fajans, Warsaw, [scale 1:20 000], 1856. Compare to A. J. Wójcik, Jan mines: tools, means of transportation, on-surface transport. […] However, the Hempel – the author of the first “Geognostic map of the coalfield in The Polish Kingdom”. conclusions about using the observations in these fields in Polish mines are Mining and Tunneling Engineering, no. 1, p. 45–46; same author, Jan Hempel – miner and geologist – author„ Geognostic map of the coalfield…”. Scientific Review of Technical 12 J. Szczepański, The modernisation of mining and metallugry in The Polish Kingdom University in Wrocław, Studies and Materials Series no. 32. „Heritage and history of mining in the I half of the XIX century. The role of German and British experts. Higher Pedagogical and the possibilities to use the remains of the old mining works”, 2006, p. 349–359; same School, Kielce, 1997, p. 1–249. author, West Mining District…, 2008.. 13 The same, and S. J. Adamczyk, Academic Mining School…, 2003. 11 A. S. Kleczkowski, The report from the mining journeys…, 1977. 14 A. S. Kleczkowski, The report from the mining journeys…, 1977. 84 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

very poor. […] Cieszkowski analyzes his observations, but sees a possibility to use only some of the transportation devices”. It should be noticed, that the introduction to the “Dictionary of Mining” by H. Łabęcki lists: “Explanations of the abbreviations of the names of writers brought up in the Dictionary by the side of words, which they created or used for the first time” – where the term “Coalfield” is introduced as the definition of a geological structure with a synclinal arrangement of sedimentary rock layers. Cieszkowski’s reports lack the term: “Coalfield”. The introduction to the mining terminology probably happened gradually, and must have taken place about 1840. Cieszkowski was promoted over the years in ministerial mining from assistant engineer (1820), inspector of calamine mines (1823) to the position of stationmaster of mines, which happened in 1829. In 1831 he became the stationmaster of mines and in 1837 the Chief stationmaster of Mines, and from 1843 he was the head of the West Mining District, Division of Mines (until 1861)15. During his work he repeatedly stayed abroad in official business. In 1840 he visited the mining establishments in Trenczyn in Hun- gary (today Slovakia). The beginnings of Cieszkowski’s career in Dąbrowa Górnicza coincided with changes in his personal life. After marriage with Florentyna Ksawera of Grabowscy, whose coat of arms was Jastrzębiec, his children were born here16.

15 A. J. Wójcik, The organization of the mining…, 2005; same author, The miners of Stanisław Staszic…, 2005. It should be mentioned that J. Jaros, Cieszkowski Józef…, 1984, states that Józef Cieszkowski became the head of the West Mining District in 1840. 16 The father of F. K. Grabowska – Franciszek, was the owner of the Popów land in the Kalisz district, a major of artillery and the last commander of the Częstochowa stronghold. Compare to M. Kantor-Mirski, From the past of the Dąbrowa Area and its vicinity. Sosnowiec, 1930, vol. I, p. 231–232. The first child was Julian Walenty, born on 24 February 1831, whose godparents were Antoni Bauner, the cashier and later vice-inspector of the Olkusz-Siewierz Territority and Anna Schliess, the eife of Karol Schliess – the archivist of the same territory (compare to the Archive of the Saint Spirit parish in Będzin, Baptismal register for 1831, act 33, p. 372). Next, on 15 February 1832, Bronisława Faustyna was born, and on 26 February of the following year, Roman Wincenty, whose christening was attended by Tomasz Skawiński, the village-mayor of Olkusz – Siewierz Borough and Karol Bańkowski, the stationmaster of the ironworks of Olkusz-Siewierz Territory. On 12 September 1835 the Cieszkowscy’s third son, Stanisław was born, next on 13 October 1836 daughter Jadwiga Zenobia, on 28 December 1837 Emilia Rozalia and on 22 June 1839 their last child, Władysław Paulinus (the same archive, Baptismal register for 1832, act 21, p. 425; for 1833, act 15, p. 469; for 1835, act 139, p. 93; for 1836, act 214, p. 167; for 1837, act 258, p. 246; for 1839, act 133, p. 345). The children’s acts of christening contain an information that Józef Cieszkowski lived in the Dąbrowa colony, in the building mrket no. 36 at that time, compare to F. Krumpel: AGD – Plans and maps, including AGD sign. 4 (WAP sign. 5596) – 1823: Situationsplan der Redengruben 84 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 85 very poor. […] Cieszkowski analyzes his observations, but sees a possibility Mining and geological activities to use only some of the transportation devices”. It should be noticed, that the introduction to the “Dictionary of Mining” Thanks to Cieszkowski’s wide practical interests new methods of mining hard by H. Łabęcki lists: “Explanations of the abbreviations of the names of writers coal deposits and transportation of spoil (carts on rails) were introduced. brought up in the Dictionary by the side of words, which they created or used The recognition of the deposited particular coal beds created the foundation for the first time” – where the term “Coalfield” is introduced as the definition for creating new mines in the areas where those deposits were situated. The of a geological structure with a synclinal arrangement of sedimentary rock detailed description of various methods of coal deposits exploitation over the layers. Cieszkowski’s reports lack the term: “Coalfield”. The introduction to years was the subject of many studies17. It is worth to emphasize the fact of the mining terminology probably happened gradually, and must have taken the separation of the method of coal deposits exploitation called “dąbrowska” place about 1840. Cieszkowski was promoted over the years in ministerial or “zagłębiowska”, which consists of mining thick deposits layer by layer. mining from assistant engineer (1820), inspector of calamine mines (1823) Cieszkowski was the precursor of its use18. The mining of thick hard coal to the position of stationmaster of mines, which happened in 1829. In 1831 deposits, with a thickness over 6–8 m caused many problems. The method he became the stationmaster of mines and in 1837 the Chief stationmaster of used was to mine the full thickness of the deposit while leaving a “fastened Mines, and from 1843 he was the head of the West Mining District, Division of Mines (until 1861)15. During his work he repeatedly stayed abroad in official und Konstantinhütten Arbeiterkolonie bei Dabrowa and AGD sign. 6 (WAP sign. 5260) business. In 1840 he visited the mining establishments in Trenczyn in Hun- – 1833, supplemented in 1837 and 1839: Situationsplan der Redengruben und Konstantin- gary (today Slovakia). The beginnings of Cieszkowski’s career in Dąbrowa hütten Arbeiter-kolonie bei Dabrowa. Also compare to A. J. Wójcik, The geological and mining activity of Fryderyk Krumpel in the West Mining District of The Polish Kingdom Górnicza coincided with changes in his personal life. After marriage with in the first half of the XIX century. Analceta, 2004, vol. 1–2, p. 201–220. It should also Florentyna Ksawera of Grabowscy, whose coat of arms was Jastrzębiec, his be mentioned that the family life of the Cieszkowscy family is also connected with an 16 children were born here . unfortunate event, namely the death of one of their sons in his childhood. His memory was commemorated by his parents through the embedding of a plaque by the church 15 A. J. Wójcik, The organization of the mining…, 2005; same author, The miners of in Będzin, which is retained until today. Stanisław Staszic…, 2005. It should be mentioned that J. Jaros, Cieszkowski Józef…, 1984, 17 S. Kossuth, The outline of the development of mining technology in the coal mines states that Józef Cieszkowski became the head of the West Mining District in 1840. of the Upper Silesian Area up till mid XIX century. Mining Messages, 1960, no. 11, p. 16 The father of F. K. Grabowska – Franciszek, was the owner of the Popów land 405–409; same author, The outline of the development of mining technology in the coal in the Kalisz district, a major of artillery and the last commander of the Częstochowa mines of the Upper Silesian Area up till mid XIX century. [in:] (collective work) 1961: stronghold. Compare to M. Kantor-Mirski, From the past of the Dąbrowa Area and its Records from the Council’s work, z. 30, ser. E (2). Polish mining in the thousand year period vicinity. Sosnowiec, 1930, vol. I, p. 231–232. The first child was Julian Walenty, born on of the existence of the Poland. Geological Publishing House, Warszawa, p. 22–52; and 24 February 1831, whose godparents were Antoni Bauner, the cashier and later vice-in- also J. Jaros, Coal mining. [in:] Pazdur J., 1961 (ed.): The outline of the history of mining spector of the Olkusz-Siewierz Territority and Anna Schliess, the eife of Karol Schliess in Poland. Mining and Metallurgy Publishing House, Katowice, vol. 2, p. 39–68; same – the archivist of the same territory (compare to the Archive of the Saint Spirit parish in author, From the history of mining technology in the Upper Silesian Coalfield. Mining Będzin, Baptismal register for 1831, act 33, p. 372). Next, on 15 February 1832, Bronisława Messages, 1962, no. 7–8, p. 266–268; no. 11, p. 416–419; same author, From the history Faustyna was born, and on 26 February of the following year, Roman Wincenty, whose of mining technology in the Upper Silesian Coalfield (3). Mining Messages, 1963, no. 9, christening was attended by Tomasz Skawiński, the village-mayor of Olkusz – Siewierz 266–268; p. 291–294; same author, The development of underground transport in hard coal Borough and Karol Bańkowski, the stationmaster of the ironworks of Olkusz-Siewierz mines. Mining Messages, 1964, no. 4, 266–268; p. 110–112; no. 4, p. 141–143; no. 7–8, p. Territory. On 12 September 1835 the Cieszkowscy’s third son, Stanisław was born, next 260–261; same author, Technical progress and efficiency of work in coal mining in Poland. on 13 October 1836 daughter Jadwiga Zenobia, on 28 December 1837 Emilia Rozalia [in:] Pawłowska-Pietrzak (ed.), Industrial economy and the beginnings of technological and on 22 June 1839 their last child, Władysław Paulinus (the same archive, Baptismal civilizations in the agricultural states of Europe. Studies and materials. ZNO, Wrocław, register for 1832, act 21, p. 425; for 1833, act 15, p. 469; for 1835, act 139, p. 93; for 1836, 1977, p. 147–160; same author, The development of technology in Polish hard coal mining act 214, p. 167; for 1837, act 258, p. 246; for 1839, act 133, p. 345). The children’s acts of in the period of the quincentenary. Mining Review, 1978, no. 3, p. 139–144; and A. Szc- christening contain an information that Józef Cieszkowski lived in the Dąbrowa colony, zurowski, The hitherto development of methods of excavating coal beds in the Upper in the building mrket no. 36 at that time, compare to F. Krumpel: AGD – Plans and Silesian Coalfield. Mining Review, 1986, no. 6, p. 169–177. maps, including AGD sign. 4 (WAP sign. 5596) – 1823: Situationsplan der Redengruben 18 H. Łabęcki, Mining in Poland…, 1841, vol. 1, p. 468. 86 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

bench” (a layer of coal) of a 1–2 m thickness under the roof, which was attempted to be mined while plundering (removing) the casing19. Łabęcki noted that the mining of thick coal deposits in phases was done since 1835 upon the command of Marceli Królikiewicz, the head of the West Mining District20. It did not bring positive effects and its use generated a number of dangers. In consequence the quantity of mined coal decreased significantly. This regularity was observed in the “Reden” mine21. The mining method improved by Cieszkowski, was proposed to the Institute of Mining for approval of Łabęcki in 184822. It enabled mining coal almost without loss (no unmined parts of the deposit were left behind in deposits of thickness up to 25 m). At the same time it decreased the risk of fires, which were very frequent earlier. The mining of a hard coal deposit started with securing the roof almost on the whole section destined for extraction, and next the lower parts were mined under a secure roof. The downside of this system was the high consumption of wood for the casing, which was also labor-intensive to build. The spoil created with the use of this method was more expensive than the coal mined using more dangerous (or destroying the deposits) methods in the Prussian mines of Upper Silesia23. The competition between mines only started after the railway was built and the line connecting Zagłębie Dąbrowskie with Katowice was started in 1859. To ensure protection for the local mines, high tariffs in the form of road taxes were imposed on Upper-Silesian coal24.

19 S. Kossuth, The outline of the development of mining technology…, 1960. 20 H. Łabęcki, Fires in the mines, and especially coal mines in the Polish Kingdom. Varsovian Library, 1860, vol. 3 (11), p. 380–423. 21 Ibid., p. 385–386 „When the group of Prussian experts (pp. Noggerath [Johann Ja- kob – the Prussian mineralogist] and Karnal [actually Rudolf A. W. von Carnall – the Prussian miner and geologist]), brought about in the end of 1843, started the recognition of the status of the work and resolving future assignments, they found the mine already established according to plan, however, they reprimanded the unfortunate, as they called it, idea of an inclined shaft; due to the impossibility of reversing what had already been done and the costs suffered, however, they decided that the work in progress should be continued according to the project and develop as well as possible the network of prepared underground routes, so that the first zone of the bed in the top, or st1 deck, which was already taken under rebuilding, was cleared up to the intermediate gallery with the end of 1846”. 22 Ibid. 23 S. Kossuth, The outline of the development of mining technology…, 1960; J. Jaros, From the history of mining technology…,, 1963. 24 A. Jezierski, Foreign trade of The Polish Kingdom 1815–1914. Rozpr. Uniw. Warsz., z. 18, National Scientific Publishing House, Warszawa, 1967, p. 1–227; K. Srokowski, Coal industry in The Polish Kingdom. Historical-statistical draft. Mining Review, 1906, no. 8, p. 86 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 87 bench” (a layer of coal) of a 1–2 m thickness under the roof, which was It should be emphasized that most of the hard coal deposits identified in attempted to be mined while plundering (removing) the casing19. Łabęcki the West Mining District were discovered by Józef Cieszkowski or with his noted that the mining of thick coal deposits in phases was done since 1835 cooperation, creating a foundation for opening and development of mine: upon the command of Marceli Królikiewicz, the head of the West Mining “Szuman” (founded in 1864), “Łabęcki” (1865), “Hieronim” (1867), “Nowa” District20. It did not bring positive effects and its use generated a number of (1867), and the “Cieszkowski” mine (1846), which was named after Cieszkowski dangers. In consequence the quantity of mined coal decreased significantly. himself. In the “Ksawery” mine, which was built in 1825, Cieszkowski dis- This regularity was observed in the “Reden” mine21. covered three deposits, the coal from which was used to make coke for use The mining method improved by Cieszkowski, was proposed to the Institute in Bankowa Foundry. of Mining for approval of Łabęcki in 184822. It enabled mining coal almost However, the object of the biggest interest in mining were various ores, without loss (no unmined parts of the deposit were left behind in deposits of whose occurrence was limited to few places. One of those places was Żychcice, thickness up to 25 m). At the same time it decreased the risk of fires, which situated along the border between the Kingdom of Poland and Prussia. The were very frequent earlier. The mining of a hard coal deposit started with mineral occurred in the area near Mierzęcice, Boguchwałowice and Siemonia. securing the roof almost on the whole section destined for extraction, and Zinc and iron ores are deposited there very shallow in the form of pits on next the lower parts were mined under a secure roof. The downside of this layers of limestone. These ores are of low percentage and contain significant system was the high consumption of wood for the casing, which was also amounts of water25. Calamine was mined in the “Barbara” mine in Żychcice labor-intensive to build. The spoil created with the use of this method was since 1818 and delivered to the “Ksawery” foundry. The “Kasper” mine and more expensive than the coal mined using more dangerous (or destroying the “Herkules” calamine washer were built later on26. deposits) methods in the Prussian mines of Upper Silesia23. The competition It is also possible to find interesting descriptions of work, which was con- between mines only started after the railway was built and the line connecting ducted under the management of Cieszkowski in the area near Boguchwałow- Zagłębie Dąbrowskie with Katowice was started in 1859. To ensure protection ice within the collection of documents concerning mines27. As an effect of for the local mines, high tariffs in the form of road taxes were imposed on Upper-Silesian coal24. 231–239; same author, Coal industry in The Polish Kingdom. Mining Review, 1910, no. 9, p. 277–289; A. J. Wójcik, West Mining District…, 2008. 25 AGD sign. 706, 2284. 19 S. Kossuth, The outline of the development of mining technology…, 1960. 26 AGD sign. 695, 696, 709; E. Ciuk, The outline of the history of mining and metal- 20 H. Łabęcki, Fires in the mines, and especially coal mines in the Polish Kingdom. lurgy industry in the Dąbrowa Area and its vicinity. Polish Technician, 1936, no. 5–6–7, p. Varsovian Library, 1860, vol. 3 (11), p. 380–423. 114–121; D. Molenda, Ore mining. [in:] Pazdur J. (ed.), The outline of the history of mining 21 Ibid., p. 385–386 „When the group of Prussian experts (pp. Noggerath [Johann Ja- in Poland. vol. 1, Mining and Metallurgy Publishing House, Katowice, 1960, p. 120–162; kob – the Prussian mineralogist] and Karnal [actually Rudolf A. W. von Carnall – the and D. Molenda, Ponikowska Adit. From the history of mining in Olkusz in the feudal age. Prussian miner and geologist]), brought about in the end of 1843, started the recognition Studies and materials from history of material culture, 1960, vol. 7; Study of the History of the status of the work and resolving future assignments, they found the mine already of Mining and Metallurgy, vol. 4, p. 9–64; J. Jaros, The development of the knowledge about established according to plan, however, they reprimanded the unfortunate, as they called it, geological conditions in the Upper Silesian Area. Part I. Mining Messages, 1962, no. 2, p. idea of an inclined shaft; due to the impossibility of reversing what had already been done 68–71; same author, The development of the knowledge about geological conditions in the and the costs suffered, however, they decided that the work in progress should be continued Upper Silesian Area. Part II. Mining Messages, 1962, no. 3, p. 108–111; and, The history of according to the project and develop as well as possible the network of prepared underground mining in Żychcice. Mining Messages, 1971, no. 7–8, p. 248–250. routes, so that the first zone of the bed in the top, or st1 deck, which was already taken under 27 AGD sign. 2284, in which the search for iron ore was conducted in the fall of 1843, rebuilding, was cleared up to the intermediate gallery with the end of 1846”. and its scope included the following tasks: “1. A round shaft was bored in the limestone 22 Ibid. cap-rock, called dolomite, in the inclined hills in the village of Boguchwałowice, to the east 23 S. Kossuth, The outline of the development of mining technology…, 1960; J. Jaros, of the manor buildings. The shaft was bored to the depth of 1.5 lachters [an old Silesian unit From the history of mining technology…,, 1963. of measurement, 1 lachter = 2,0924 m], at which depth a gallery was created westwards 24 A. Jezierski, Foreign trade of The Polish Kingdom 1815–1914. Rozpr. Uniw. Warsz., […] Up to the length of 3 lachters and fragments of somewhat more penurious calamine z. 18, National Scientific Publishing House, Warszawa, 1967, p. 1–227; K. Srokowski, Coal held on to dolomite limestone and mixed yellow clay. […] 4. 2 round shafts were bored to industry in The Polish Kingdom. Historical-statistical draft. Mining Review, 1906, no. 8, p. the depth of 3.2 lachters, passing through a top bed of not horizontal white-ish cap-rock ½ 88 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak a large-scale search no industrial concentrations of iron ore were found, just pits of calamine. Because the search did not bring any effects, Cieszkowski called the head of the Department of Mines to control the iron ore extracted on private property, in order to compare it with the results achieved during the search28. The documents and reports on the search of calamine ore, done in the West Mining District, which were prepared by Cieszkowski have not been retained in their original form and are only known from duplicates. One of them is the “Yearly report on the results of the search for calamine done in 1844 in the Olkusz and Żychcice branches”29: “In accordance with the command of the Institute of Mining from 10 // 22 February 1844 number 1311, work has been undertaken in April [of the previous year] to find new deposits fit for rebuilding in new ore-baring formations and in areas where calamine mines are already working. Because the bed rock of the ore-baring formation over its length presents two main, opposing inclinations, namely: from Niezdary through Sławków up to Olkusz with a north-western inclination and from Szarlej in Upper Silesia through Żychcice and Bobrowniki with a southwestern inclination, the search was divided into two branches: Olkusz and Żychcice”. In the area of Olkusz, work was conducted to investigate “the length of the ore-baring bed to the west from the line of the Panikowska adit, and also to find out whether the bed rock rises towards the mountains of Jurassic limestone or drops deeper below them to the north, between the western end from Pomorzany to Stoczków”. A number of boreholes was made, which because of technical reasons (bending, braking of the drill, filling up) were not correctly ended. The report mentions: “Regardless of the efforts the intended goal could not be reached, because the boreholes having passed the beds of the Jurassic formation, reached the cap-rock of the ore-baring formation, however due to its irregular structure it was impossible deduce whether the bed-rock rises or falls deeper towards the north in the mountain of Jurassic limestone”. Additional boring work conducted in the “Ulisses” mine lead to the discovery of a new deposit of calamine. Also in order to: “…find out what lachter thick, on top of it, 8 inches of sandstone parted in places with fragments of calamine, deeper than this there is white-gray rock with yellow parting and yellow clay up to the depth of the round shafts”. 28 AGD sign. 2284, letter of 20 IV // 2 V 1845. 29 Report from 26 I // 7 II 1845, [after:] A. Albrecht, Materials concerning the calamine mines in The Polish Kingdom. Minig Review, 1904, no. 9, p. 246–250; no. 10, p. 273–276; no. 15, p. 426–428; no. 16, p. 444–448; no. 17, p. 476–482; no. 20, p. 550–555; no. 21, p. 574–576; compare to no. 9, p. 248–250. 88 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 89 a large-scale search no industrial concentrations of iron ore were found, just kind of stone and how much calamine was contained in the old piles on pits of calamine. Because the search did not bring any effects, Cieszkowski Kawia Góra, digging was undertaken in various directions; grey and brown called the head of the Department of Mines to control the iron ore extracted cap-rock and small parts of calamine. Aside from this, the following pit- on private property, in order to compare it with the results achieved during shafts were deepened: Shaft number 2, 14.1 lachters (an old Silesian unit of the search28. The documents and reports on the search of calamine ore, done measurement, 1 lachter = 2,0924 m) deep, the shaft to the east, 10.1 lachters in the West Mining District, which were prepared by Cieszkowski have not deep, and the old shaft on the south-eastern side, 7.2 lachters deep. Some been retained in their original form and are only known from duplicates. of the shafts reached the bed-rock, others the cap brown limestone, mainly One of them is the “Yearly report on the results of the search for calamine light-sallow, little promising […]. To the north of the Gieraski mountain, done in 1844 in the Olkusz and Żychcice branches”29: “In accordance with in the field called Zołażowice, 5 shafts were deepened and little promising the command of the Institute of Mining from 10 // 22 February 1844 number cap-rock was found there”. 1311, work has been undertaken in April [of the previous year] to find new The search work conducted in the second deposit area, in the vicinity of deposits fit for rebuilding in new ore-baring formations and in areas where Żychcice, was described as follows: “To be sure about the location and length calamine mines are already working. Because the bed rock of the ore-baring of the main calamine deposit, a borehole was created through the cap-rock formation over its length presents two main, opposing inclinations, namely: of the old rebuilding of lead ore in the Barbara mine near Żychcice, which from Niezdary through Sławków up to Olkusz with a north-western incli- reached the bed-rock on the depth of 91 feet and 1 inch. Furthermore, to the nation and from Szarlej in Upper Silesia through Żychcice and Bobrowniki side of the auxiliary shaft borehole number 2 was stopped having reached 52 with a southwestern inclination, the search was divided into two branches: feet and 4 inches depth, because of quicksand”. The boreholes made in the Olkusz and Żychcice”. area of Rogoźnik came across: “…cap-rock with iron ore, but an inflow of In the area of Olkusz, work was conducted to investigate “the length of water interrupted further deepening. Shaft number 9 reached the bed-rock the ore-baring bed to the west from the line of the Panikowska adit, and also and a pit of calamine, which yielded up to 2000 buckets was found in shaft to find out whether the bed rock rises towards the mountains of Jurassic number 11; a gallery (7 lachters long) was also created to the east from this limestone or drops deeper below them to the north, between the western shaft in calamine culm. On the hill to the south of Wojkowice Komorne, which end from Pomorzany to Stoczków”. A number of boreholes was made, which stretching towards the machine shaft, shafts were deepened […]. Quicksand, because of technical reasons (bending, braking of the drill, filling up) were dark-yellow cap-rock with iron ore and, on bigger depths, water was found not correctly ended. The report mentions: “Regardless of the efforts the in these shafts. […] Shafts were deepened from the Herkules mine towards intended goal could not be reached, because the boreholes having passed the Kuna mill […]. These shafts mostly reached the bed-rock and water on the beds of the Jurassic formation, reached the cap-rock of the ore-baring bigger depths; In shaft number 4, on the depth of 2 lachters from the surface, formation, however due to its irregular structure it was impossible deduce a gallery was created to the south (2 lachters) and to the east (6.5 lachters) in whether the bed-rock rises or falls deeper towards the north in the mountain traces of calamine, which turned out to be low-grade”. of Jurassic limestone”. When conducting the research and prospection for coal and calamine Additional boring work conducted in the “Ulisses” mine lead to the deposits, Cieszkowski made a number of shafts and boreholes. Their -de discovery of a new deposit of calamine. Also in order to: “…find out what scriptions were not retained and are only known from duplicates30. There is lachter thick, on top of it, 8 inches of sandstone parted in places with fragments of calamine, 30 Compare to AGD sign. 709, Files of the Mining Board of Records of activities and deeper than this there is white-gray rock with yellow parting and yellow clay up to the depth historical searches for calamine since 1843. Among the few documents concerning the of the round shafts”. description of the rock drilled through, the profile of borehole no. 2 near Parcze (in the 28 AGD sign. 2284, letter of 20 IV // 2 V 1845. vicinity of Olkusz), which was drilled in November 1844 under Cieszkowski’s personal 29 Report from 26 I // 7 II 1845, [after:] A. Albrecht, Materials concerning the calamine supervision, can be recalled. The borehole “was punched up to the dolomite rock at the mines in The Polish Kingdom. Minig Review, 1904, no. 9, p. 246–250; no. 10, p. 273–276; no. depth of 98 feet and 3 inches” – [after:] A. Albrecht,Materials…, no. 10, p. 274–275 – “fertile 15, p. 426–428; no. 16, p. 444–448; no. 17, p. 476–482; no. 20, p. 550–555; no. 21, p. 574–576; soil: 0 [feet] – 6 [inches]; yellow loam: 3 – 0; white–red clay: 6 – 5; hardened white–red compare to no. 9, p. 248–250. clay: 1 – 3; rocky limestone: 1 – 2; marl with green and white loam: 2 – 2; hard sandstone, in 90 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

also a description of calamine mines situated in the West Mining District in Cieszkowski’s report31. The characteristics of the “Anna” mine in Strzemieszyce, “Leonidas” mine near Sławków and the calamine washer “Strzemieska” and “Bobrek” were given. The report concentrates on the economic aspects concerning the principles of extraction, output and describes the process of transporting and cleaning the spoil. A small part of the report is dedicated to geological descriptions32. However, the most detailed description is the one characteristic of the deposit in the “Anna” mine, where the author of the report worked for a number of years. The description of the rock layers occurring is as follows33: “1). Old ore cavities with a thickness of 2 lachters. 2). Brown dolomite rock with limestone spar parted with a thickness of 4 lachters. 3). Next, the dolomite rock passes over to dark-grey colors, very hard, with a thickness between 2 and 3 lachters. Such a succession of layers has place in places, where the cap-rock is complete. There is a bed of calamine, parted with dark-yellow and brown rock – of the cap-rock – and partly parted with

which significant quantities of water showed: 4 – 4; marl clay of white color: 1 – 0; clay slate with flinty soil: 1 – 0; black carbonic clay slate: 1 – 3; red and green marl clay: 0 – 9; brown carbonic clay slate: 0 – 6; hard white flinty limestone: 0 – 6; red and white carbonic clay with fragments of coal: 2 – 0; red clay: 0 – 6; hard limestone: 0 – 4; clay: 3 – 2;hard brown limestone: 4 – 3; hardened marl clay: 4 – 4; limestone: 9 – 7; white clay: 7 – 2; white sandy clay: 6 – 2; white marl limestone: 0 – 10; dark–white limestone with flinty soil and pyrites : 0 – 4; limestone with green–white marl: 0 – 2; white clay: 0 – 5; limestone and marl: 5 – 10; hardened mixture of marl, flinty soil and limestone: 4 – 6; marl clay: 2 – 4; hard cracked limestone parted with fragments of lead ore; 1 – 4; soft marly brown sandstone: 1 – 10; white cracked limestone parted with dolomite rock: 1 – 6; grey calcareous sandstone parted with reefs of hard marl: 2 – 0; yellow-white marl parted with calciferous spar.: 1 – 11; white-brown marly sandstone: 1 – 1;white marly calciferous spar: 0 – 1; light-grey sparry limestone: 0 – 4; yellow limestone, parted with veins of calciferous spar: 0 – 7; flinty sandstone and hardened red and yellow marl: 2 – 1–; hardened sandstone and marl, in which a clearly separated bed of dark-grey dolomite of thickness between 2 and 6 inches: 5 – 7; light-grey and yellow dolomite limestone cap-rock: 4 – 0; old ore cavities: 1 – 9”. 31 AGD sign. 709. 32 [after:] A. Albrecht, Materials…, 1904, no. 10, p. 276: The Leonidas mine, as well as others, was created in the places of old ore shafts in 1822 […]. The cap-rock is formed out of – 1. Old ore cavities. 2. grey limestone. The bed-rock is formed out of grey foundational limestone – two calamine beds are situated there, one in the cap-rock and the other in the bed-rock – the direction of the bed-rock is from the south-east towards the north-west. There is a basin in the length of the bed – the inclination to the middle is between 2 and 8 degrees – the thickness of each of these calamine beds in a cross-section equals up to 8 inches. The hardness of the cap-rock and the bed-rock is the same as in the Anna mine. The calamine situated in this mine is white, mixed with cap-rock and its percentage is up to 10% at best”. 33 Ibid., p. 276 90 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 91 also a description of calamine mines situated in the West Mining District in rudniate pieces, over this cap-rock. Within the cap-rock and between the Cieszkowski’s report31. The characteristics of the “Anna” mine in Strzemieszyce, layers, there are two more beds, meaning stirred-up fragments of calamine, “Leonidas” mine near Sławków and the calamine washer “Strzemieska” and on the depth of 4 to 7 lachters from the surface. The thickness of these beds “Bobrek” were given. The report concentrates on the economic aspects con- in particular in a section, can be estimated at a half of a lachter. The brands cerning the principles of extraction, output and describes the process of of calamine are: 1. yellow, 2. white; between which zinc silicate and zinc spat transporting and cleaning the spoil. A small part of the report is dedicated can be found – the length of the beds not constant. Its percentage from 8 to to geological descriptions32. However, the most detailed description is the 12 percent. The length of this bed is from the east to the west through the one characteristic of the deposit in the “Anna” mine, where the author of whole Warpie mountain and Zagłębie [!] in the shape of a channel sloping the report worked for a number of years. The description of the rock layers on both sides of the outcropping, that is from the south and the north, to- occurring is as follows33: “1). Old ore cavities with a thickness of 2 lachters. 2). wards the middle of the channel between 0 and 15 degrees. In the east part Brown dolomite rock with limestone spar parted with a thickness of 4 lachters. of the length of the bedsthere are pits of scattered calamine, in some cases of 3). Next, the dolomite rock passes over to dark-grey colors, very hard, with significant size – the biggest one of them was 5 lachters thick, 25 long and 15 a thickness between 2 and 3 lachters. Such a succession of layers has place lachters wide; these pits varied so greatly in thickness on all sides, that they in places, where the cap-rock is complete. There is a bed of calamine, parted completely disappeared between the rock. It is possible to estimate from the with dark-yellow and brown rock – of the cap-rock – and partly parted with shown thickness of the cap-rock layers, that the shafts reach such a depth, that is from 9 to 10 lachters. The whole calamine bed lies on shell limestone, which significant quantities of water showed: 4 – 4; marl clay of white color: 1 – 0; clay slate which constitutes its bed-rock (bottom)”. with flinty soil: 1 – 0; black carbonic clay slate: 1 – 3; red and green marl clay: 0 – 9; brown This factory together with the nearby “Kawia Góra” and “Leonidas” mines carbonic clay slate: 0 – 6; hard white flinty limestone: 0 – 6; red and white carbonic clay with fragments of coal: 2 – 0; red clay: 0 – 6; hard limestone: 0 – 4; clay: 3 – 2;hard brown were located in the area of the government village Strzemieszyce Małe. This th limestone: 4 – 3; hardened marl clay: 4 – 4; limestone: 9 – 7; white clay: 7 – 2; white sandy town, which up to the second half of the 18 century was the property of the clay: 6 – 2; white marl limestone: 0 – 10; dark–white limestone with flinty soil and pyrites : bishops of Cracow, was passed on to the Central Directorate of Mining in 181634. 0 – 4; limestone with green–white marl: 0 – 2; white clay: 0 – 5; limestone and marl: 5 – 10; One of the highly important and interesting studies is the “Wiadomości hardened mixture of marl, flinty soil and limestone: 4 – 6; marl clay: 2 – 4; hard cracked statystyczne” (“Statistic information”) collective summary, written in 1844 limestone parted with fragments of lead ore; 1 – 4; soft marly brown sandstone: 1 – 10; white in connection with the taking over of the ministerial mining by the Govern- cracked limestone parted with dolomite rock: 1 – 6; grey calcareous sandstone parted with 35 reefs of hard marl: 2 – 0; yellow-white marl parted with calciferous spar.: 1 – 11; white-brown ment Committee for Income and Treasure . The report, it seems, was carried marly sandstone: 1 – 1;white marly calciferous spar: 0 – 1; light-grey sparry limestone: 0 – 4; out by the group of miners, who worked at these mines. After Cieszkowski yellow limestone, parted with veins of calciferous spar: 0 – 7; flinty sandstone and hardened compiled the whole data, it was presented to the superior authorities. The red and yellow marl: 2 – 1–; hardened sandstone and marl, in which a clearly separated descriptions of the particular mines concern the output possibilities and give bed of dark-grey dolomite of thickness between 2 and 6 inches: 5 – 7; light-grey and yellow a summary of production cost data. The geologic descriptions are very short, dolomite limestone cap-rock: 4 – 0; old ore cavities: 1 – 9”. and the following description of the “Tadeusz” mine is a good example of 31 AGD sign. 709. 36 32 [after:] A. Albrecht, Materials…, 1904, no. 10, p. 276: The Leonidas mine, as this :“The Tadeusz Coal Mine was founded in 1792, in 1797 it was passed well as others, was created in the places of old ore shafts in 1822 […]. The cap-rock is under the control of the Prussian Kingdom – later again to the Duchy of formed out of – 1. Old ore cavities. 2. grey limestone. The bed-rock is formed out of grey Warsaw – and from 1815 it belongs to the Kingdom of Poland […] next, in foundational limestone – two calamine beds are situated there, one in the cap-rock and 1815 the Adit named Werner was created in the direction from the west to the other in the bed-rock – the direction of the bed-rock is from the south-east towards the east and it was extended to 749 lachters up until the end of 1839. Having the north-west. There is a basin in the length of the bed – the inclination to the middle is between 2 and 8 degrees – the thickness of each of these calamine beds in a cross-section equals up to 8 inches. The hardness of the cap-rock and the bed-rock is the same as in 34 Rybak A. (ed.), National/Public calamine mining in the territory of Dąbrowa Gór- the Anna mine. The calamine situated in this mine is white, mixed with cap-rock and its nicza in the XIX century. Dąbrowa Górnicza, 2002, p. 72–75. percentage is up to 10% at best”. 35 AGD sign. 779, as well as reports concerning the „Reden” mine, AGD sign. 1829, 1832. 33 Ibid., p. 276 36 AGD sign. 779. 92 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak cut across the Hojm [Hoym] coal bed, the mine extracted a significant part of this bed. The rebuilding on the Hoym bed and partly on the Tadeusz coal bed was conducted earlier; today’s reconstruction, however, is conducted on the outcropping of the former, where mostly soft coal is extracted and there is a need to decrease the cost of water extruding […]. There are two more beds recognized by the Werner adit, apart from those two, within the area of this mine, whose thickness ranges from 24/100 lachters to 70/100 lachters; these include the bed named Andrzej, 7/10 lachters thick, inclined to the north-east at up to 42 degrees and about 150 lachters long. In general, the Hoym and Tadeusz beds, which make up a cauldron-like field, are arched in shape; they are covered, from the surface down and fertile land, with gray, hard sandstone and clay slate; their bed-rock on the outcroppings is clay slate and, at bigger depths, fine-grained, white, hard sandstone”. The reports from searching for coal beds were partly retained in the archival collections. Unfortunately, most of them are devoted to financial clearings conducted during the search, and the results of the work are given so schematically and briefly that it is currently impossible to analyze and utilize them. Among these, the “Mining Board records of the drilling work during the search for coal mines since 1842”37 and the “Control of the search for hard coal near the village of Łagisza commenced on 25 X 1842 and ended on 27 I 1843”38. One of the few retained cartographic studies done by Cieszkowski is the “Ground and crack profile of the Barbara calamine mine near Żychcice”39 plan. It is a very detailed sketch scaled at 1:500 (lachters), with the northern direction marked, showing the field situation with the use of the dash method. The map is accompanied by two geological cross-sections. The course of the mine workings in the area of the Large Shaft and Shafts 4, 5, 6 is also marked. Ciesz- kowski’s work was also appreciated by the Senate of the Free City of Cracow, who invited him to do substantial work on the assumptions of the mining legislation40. Aside from him, Ludwik Zejszner, Feliks Radwański and Jan

37 AGD sign. 707. 38 AGD sign. 708. 39 Compare to AGD sign. 280 – Plans and maps. The plan is provided with the following annotation: “Taken by Cieszkowski, Asistant Engineer to Engineer Skalski, in 1824 and 1825. Drawn by Ludwik Skupieński”; A. J. Wójcik, West Mining District…, 2008. 40 K. Jahoda, Mining law of the „Free, Independent and Strictly Neutral City of Cracow” (1844). Mining Review, 1983, no. 11–12, p. 470–475. The author considers that it was a collection of mining regulations published in Polish, which outstripped the mining laws of other countries with its provisions. 92 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 93 cut across the Hojm [Hoym] coal bed, the mine extracted a significant part Mieroszewski participated in the work41. Today it is difficult to assess, to what of this bed. The rebuilding on the Hoym bed and partly on the Tadeusz coal degree Cieszkowski contributed to the creation of the “Mining Law”, which was bed was conducted earlier; today’s reconstruction, however, is conducted on passed on 16 VII 1844. It consisted of ten “Titles”, and contained 100 articles. the outcropping of the former, where mostly soft coal is extracted and there is a need to decrease the cost of water extruding […]. There are two more beds recognized by the Werner adit, apart from those two, within the area Summary of this mine, whose thickness ranges from 24/100 lachters to 70/100 lachters; these include the bed named Andrzej, 7/10 lachters thick, inclined to the Józef Cieszkowski was also interested in the problems of the education of north-east at up to 42 degrees and about 150 lachters long. In general, the mining personnel and aspired to the opening of a mining school in the Hoym and Tadeusz beds, which make up a cauldron-like field, are arched in West Mining District. His efforts to use the castle in Będzin for the premises shape; they are covered, from the surface down and fertile land, with gray, of the school yielded an acquiring of funds, which were to be used for the hard sandstone and clay slate; their bed-rock on the outcroppings is clay slate renovation and the prior preparation of architectural projects for the recon- and, at bigger depths, fine-grained, white, hard sandstone”. struction of the castle (about 1840) done by Franciszek Lanci, a worker of the The reports from searching for coal beds were partly retained in the Board Office in Dąbrowa42. Unfortunately, because of changes carried out in archival collections. Unfortunately, most of them are devoted to financial mining, these ideas were never realized43. In 1850 Józef Cieszkowski rented clearings conducted during the search, and the results of the work are given the farm in Strzemieszyce Małe and lived in the manor-house there. The so schematically and briefly that it is currently impossible to analyze and farm, as property of the mining authorities, was rented to various people44. utilize them. Among these, the “Mining Board records of the drilling work Unfortunately there is no iconography record concerning the building, in during the search for coal mines since 1842”37 and the “Control of the search which the Main Stationmaster of the Mines of the West Mining District for hard coal near the village of Łagisza commenced on 25 X 1842 and ended spent part of his life. The descriptions of the time state that it was a modest, on 27 I 1843”38. wooden building, although it was called a manor-house, it did not have the One of the few retained cartographic studies done by Cieszkowski is the “Ground and crack profile of the Barbara calamine mine near Żychcice”39 plan. It is a very detailed sketch scaled at 1:500 (lachters), with the northern direc- 41 Compare to the description of Zejszner’s activities in: S. Czarniecki, The outline of the history of geology at the Jagiellonian University. Jagiellonian University, Publishing tion marked, showing the field situation with the use of the dash method. The House, Kraków, 1964, p. 1–146. map is accompanied by two geological cross-sections. The course of the mine 42 A. Rybak, A. Wójcik, Franciszek Maria Lanci – the builder of the edifice of the workings in the area of the Large Shaft and Shafts 4, 5, 6 is also marked. Ciesz- Mining Board in Dąbrowa Górnicza. Cultural Diary, 1998, no. 3, p. 30–33; same authors, kowski’s work was also appreciated by the Senate of the Free City of Cracow, The building of the Mining Board in Dąbrowa Górnicza. „Sztygarka” City Museum, 1999, who invited him to do substantial work on the assumptions of the mining vol. I, p. 10–14. legislation40. Aside from him, Ludwik Zejszner, Feliks Radwański and Jan 43 I. Rybicka, The education of mining pupils after the closing of the Academic Mining School in Kielce. [in:] W. Różański (ed.), Commemorative Book of the 150th Anniver- sary of the founding of the Academic Mining School in Kielce. Kielce Scientific Soci- ety, Kielce, 1972, p. 75–85; where it is stated that during the time that the Polish Bank 37 AGD sign. 707. administered mining (in the years 1833–1842) there were 150 students (p. 79). Those 38 AGD sign. 708. enrolled to the Mining Corps stood a number of apprenticeships (lasting two years in 39 Compare to AGD sign. 280 – Plans and maps. The plan is provided with the total) in mines, and the individual stages ended with the preparation of reports from following annotation: “Taken by Cieszkowski, Asistant Engineer to Engineer Skalski, in the progress of the work. 1824 and 1825. Drawn by Ludwik Skupieński”; A. J. Wójcik, West Mining District…, 2008. 44 A. Rybak, From the history of education in the territory of Strzemieszyce Małe 40 K. Jahoda, Mining law of the „Free, Independent and Strictly Neutral City of Cracow” 1820–2000. Dąbrowa Górnicza, 2002, p. 24–26. These were, among others, Jan Kubiczek (1844). Mining Review, 1983, no. 11–12, p. 470–475. The author considers that it was a col- the mayor of Sławków and next, Józef Dobiecki. Between 1847 and 1850, the farm was lection of mining regulations published in Polish, which outstripped the mining laws of rented by peasants from Strzemieszyce, and after Józef Cieszkowski’s death, Joanna Ucka other countries with its provisions. and after her the Warsaw Association of Coal Mines and Ironworks. 94 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

characteristic columned porch45. Józef Cieszkowski, who probably suffered from gout in his final years, died on 11 June 1867. Cieszkowski was undoubtedly buried at the parish cemetery in Gołonóg, but his grave did not maintain46.

45 Ibid., p. 43. 46 Jaros, Cieszkowski…, 1984, states that Cieszkowski died in Warsaw. The record in the parish register of the St. Anthony church in Gołonóg, lead by priest Józef Gąsiorowski (1802–1888), vicar of the parish in the years 1841–1888, states it explicitly: “Strzemieszyce Małe. It happened in the village of Gołonóg on 14 June 1867 at noon. Andrzej Szlęzak, the 49 years old government forest warden, and Feliks Czerniak, the 40 years old land owner, both living in Strzemieszyce Małe showed up and stated that on 11 June of the current year at 9 p.m. Józef Cieszkowski, a married pensioner, the son of Franciszek and Rozalia, married couple Cieszkowscy, from the village of Czubrowice died, having left a widowed wife Ksawera of Grabowscy. Having assured myself personally of the decease of Józef Cieszkowski, this act was read to the setters and signed by us/me only, as the setters are unable to write. Priest Gąsiorowski”. 94 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak characteristic columned porch45. Józef Cieszkowski, who probably suffered from gout in his final years, died on 11 June 1867. Cieszkowski was undoubtedly Юзеф Патриций buried at the parish cemetery in Gołonóg, but his grave did not maintain46. Чешковский 45 Ibid., p. 43. 46 Jaros, Cieszkowski…, 1984, states that Cieszkowski died in Warsaw. The record in the parish register of the St. Anthony church in Gołonóg, lead by priest Józef Gąsiorowski (1802–1888), vicar of the parish in the years 1841–1888, states it explicitly: “Strzemieszyce Małe. It happened in the village of Gołonóg on 14 June 1867 at noon. Andrzej Szlęzak, the 49 years old government forest warden, and Feliks Czerniak, the 40 years old land owner, both living in Strzemieszyce Małe showed up and stated that on 11 June of the current year at 9 p.m. Józef Cieszkowski, a married pensioner, the son of Franciszek and Rozalia, married couple Cieszkowscy, from the village of Czubrowice died, having left a widowed wife Ksawera of Grabowscy. Having assured myself personally of the decease of Józef Cieszkowski, this act was read to the setters and signed by us/me only, as the setters are unable to write. Гербовый род1 Зервикаптур, сын Франтишека и Розалии (урожденной Priest Gąsiorowski”. Длугобрской), родился 8 марта 1798 г. в селе Чубровице. Происходил из семьи помещиков, его отец владел имением под Велюнем2. По окончании гимназии «в прусском Ополе»3 продолжил обучение в Академической горной школе в Кельцах (по-польски она называлась

1 Гербовый род (пол. ród herbowy) – понятие, которое относится только к поль- ской геральдике применительно к землям Речи Посполитой. Обозначает исполь- зование одного герба несколькими семьями (иногда несколькими десятками или даже сотнями семейств), нередко уже не состоящими в кровном родстве, но считающимися потомками одного рыцарского рода. 2 Множество трудностей вызывает воссоздание первых лет жизни Юзефа Чеш- ковского. Вероятно, не слишком богатые Чешковские часто переезжали с места на место в поисках заработка, как это происходило со многими представителями бедной шляхты. Следует отметить, что С. Адамчик приводит следующие имена Чешковского: Ежи Юзеф Патриций (cм.: Adamczyk S. J., Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach (1816–1827). Kielce: Agencja Rekl.-Wyd. „Jard”. 2003. C. 70), a «Большая всеобщая иллю- стрированная энциклопедия» (Cieszkowski Józef // Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana. Warszawa: Druk. S. Sikorskiego. 1893. Т. 11–12. C. 1005) и «Всеобщая энцикло- педия» С. Оргельбранда (Cieszkowski Józef // S. Orgelbranda Encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami. Warszawa: Wyd. Tow. Akc. 1898. T. III. C. 561) сообщают, что Чешковский родился «в деревне Чубровице в Скальбмерском области» Следует также отметить, что Е. Ярос считает местом рождения Чешковского Чубриновице возле Скальбмежа (см.: Jaros J. Cieszkowski Józef // Słownik polskich pionierów techniki / red. B. Orłowski. Katowice: Wyd. Śląsk. 1984. C. 42–43). Авторы настоящего исследования на основании анализа изученных ими материалов, утверждают, что Чешковский родился в Калишской области в районе Скальмежа, a не в Краковском, как до сих пор считалось. Стоит упомянуть, что в нескольких километрах от Скальмежа находится деревня Попув, откуда родом была жена Чешковского. 3 Cieszkowski Józef // Wielka encyklopedia powszechna…, следует отметить, что на рубеже XVIII и XIX в. существовали тенденции расширения миграции поляков 96 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Горная Академия). Она была основана в декабре 1816 г.4 и находилась в ведении Правительственной комиссии вероисповеданий и обществен- ного просвещения, относясь к Отделу промышленности и искусств, генеральным директором которого был Станислав Сташиц. После де- сяти лет работы, по решению административного совета, с 16 декабря 1826 г. эта горная школа была перенесена в Варшаву, однако фактически так никогда и не возобновила занятий на новом месте, хотя формально продолжала существовать5. Программа обучения в келецкой Академии в группе математических и естественных наук включала: математику, физику, общую химию, геологию, минералогию; в группе профильных предметов входили: горное дело, металлургия, горное машиноведение, землемерное дело (маркшейдерия), пробирное дело, горное право, лесоводство, коммерче- скую переписка по бухгалтерским вопросам, a также топографический и архитектурный рисунок. Кандидаты для поступления в школу долж- ны были достичь 16-ти лет и окончить, по крайней мере, пять классов воеводской школы. Вступительный экзамен состоял из проверки зна- ний основ математики, физики и немецкого языка, на котором велись

на территорию прусской Силезии. Кроме предложений, связанных с поселением и приемом на работу на промышленные предприятия, происходила очевидно также популяризация достижений образования. Особенно показательно в этой связи «Извещение относительно преимуществ, которые должны быть даны иностранцам, приезжающим жить в Силезию» (см. в: Długoborski W., Więź ekonomiczna między Zagłębiami Górnośląskim i Dąbrowskim w epoce kapitalizmu (do 1877 roku). Katowice: Śl. Inst. Nauk. 1973. C. 65). 4 Kleczkowski A. S. Staszic i Akademia Górnicza w Kielcach. nowe spojrzenie // Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej (Piła, 19–20 paźdz. 1995). Piła: Muz. Stanisława Staszica. 1995. C. 113–124. Целый ряд ранее неизвестных документов введен в научный оборот в работе, посвященной истории Академической горной школы: Kleczkowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J. Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc // Pr. Muz. Ziemi. 1986. № 38. C. 65–92. 5 В 1831 г. в Царстве Польском были закрыты все высшие учебные заведения. О си- стеме высшего профессионального технического образовании Царства Польского см.: Miąso J. Szkolnictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815–1915. Wrocław: Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN. 1966. 324 s.; Он же: Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego i późniejsze starania o kształcenie inżynierów w Królestwie Polskim // 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976. Mater. z sesji nauk (Warszawa, 13–14 grudnia 1976). Warszawa. 1979. C. 31–44; Rybicka I. Kształcenie elewów górniczych po zamknięciu Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach // Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach / red. W. Różański. Kielce: Kiel. Tow. Nauk. 1972. C. 75–85. 96 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 97

Горная Академия). Она была основана в декабре 1816 г.4 и находилась практически все занятия. Если вступительный экзамен не был сдан в ведении Правительственной комиссии вероисповеданий и обществен- с первого раза, абитуриент перед очередным поступлением проходил ного просвещения, относясь к Отделу промышленности и искусств, годичную практику на горных предприятиях. Обучение продолжалось генеральным директором которого был Станислав Сташиц. После де- три года (в случае менее способных учеников могло быть продлено до сяти лет работы, по решению административного совета, с 16 декабря четырех лет). Учебный год длился с октября по июнь, оплата за обучение 1826 г. эта горная школа была перенесена в Варшаву, однако фактически составляла 72 злотых ежегодно6. в период каникул, a также в течение так никогда и не возобновила занятий на новом месте, хотя формально двух лет после окончания Школы, ученики были обязаны проходить продолжала существовать5. бесплатную практику на разных горных предприятиях, по итогам ко- Программа обучения в келецкой Академии в группе математических торой составляли соответствующие отчеты. и естественных наук включала: математику, физику, общую химию, Систему занятий Академической горной школы подробно охарак- геологию, минералогию; в группе профильных предметов входили: теризовал преподававший там Георг Г. Пуш в письме от 26 января 1817 горное дело, металлургия, горное машиноведение, землемерное дело г. своему учителю во Фрайберге Абрааму Г. Вернеру7. в научных и ди- (маркшейдерия), пробирное дело, горное право, лесоводство, коммерче- дактических целях в Академии была организована библиотека, кабинет скую переписка по бухгалтерским вопросам, a также топографический моделей и технических рисунков, a также минералогический кабинет. и архитектурный рисунок. Кандидаты для поступления в школу долж- Поскольку обучение в этой школе продолжалось три года, Чешковский, ны были достичь 16-ти лет и окончить, по крайней мере, пять классов скорее всего, находился в Кельцах в 1817–1820 гг. Он учился там вместе воеводской школы. Вступительный экзамен состоял из проверки зна- со своим братом Яном Кантом Чешковским8, впоследствии ставшим ний основ математики, физики и немецкого языка, на котором велись начальником олькушских заводов. в период обучения Ян Кант был членом тайного общества Братство Польских Буршей9, целью которого на территорию прусской Силезии. Кроме предложений, связанных с поселением в соответствии с «Уставом» было «единство, братство, взаимная под- и приемом на работу на промышленные предприятия, происходила очевидно также держка и умножение студенческих привилегий»10. популяризация достижений образования. Особенно показательно в этой связи «Извещение относительно преимуществ, которые должны быть даны иностранцам, приезжающим жить в Силезию» (см. в: Długoborski W., Więź ekonomiczna między 6 Более двух третей учеников получали правительственную стипендию. Zagłębiami Górnośląskim i Dąbrowskim w epoce kapitalizmu (do 1877 roku). Katowice: 7 Kleczkowski A. S. Cztery listy J. B. Puscha z lat 1809–1820. Wiadomość o rękopiśmi- Śl. Inst. Nauk. 1973. C. 65). ennych i drukowanych listach Puscha // Pr. Muz. Ziemi. 1977. № 27. C. 50–51. 4 Kleczkowski A. S. Staszic i Akademia Górnicza w Kielcach. nowe spojrzenie // 8 Rybicka I. Kształcenie zawodowe w górnictwie i hutnictwie Królestwa Polskiego w XIX Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej (Piła, 19–20 paźdz. 1995). Piła: Muz. Stanisława wieku // Zesz. nauk. AGH. № 469 (Górn., № 64). 1975. C. 1–120; С. Адамчик приводит Staszica. 1995. C. 113–124. Целый ряд ранее неизвестных документов введен в научный сведения, что Ян Кант Чешковский был допрошен 6 ноября 1821 г. вместе с други- оборот в работе, посвященной истории Академической горной школы: Kleczkowski ми студентами (Станиславом Дрожиньским, Ипполитом Грабковским, Войчехом A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J. Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) Кригером, Яцеком Липским, Яном Липским, Томашем Самчиньским, Каролем w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc // Pr. Muz. Ziemi. 1986. Сейдлером, Александром Сплешиньским, Франтишеком Турским, Тадеушем № 38. C. 65–92. Вишневским, Юлиушем Гуттом, Винцентом Климкевичем, Михалом Коссецким, 5 В 1831 г. в Царстве Польском были закрыты все высшие учебные заведения. О си- Козицким, Петром Крашковским, Александром Посьлини, Эрнестом Шмидтом) стеме высшего профессионального технического образовании Царства Польского в связи со следствием полиции Келецкого повята по делу о тайном обществе. След- см.: Miąso J. Szkolnictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815–1915. Wrocław: ствие закончилось в марте 1823 г. счастливо для студентов, поскольку ни один из Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN. 1966. 324 s.; Он же: Szkoła Przygotowawcza них не был наказан. (Adamczyk S. J. Szkoła Akademiczno-Górnicza… 2003. C. 59). См. do Instytutu Politechnicznego i późniejsze starania o kształcenie inżynierów w Królestwie также об этом: Małachowski-Łempicki S. Związki tajne w Świętokrzyskim // Pamiętnik Polskim // 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976. Mater. z sesji Świętokrzyski 1930. Kielce, 1931. C. 95–113. nauk (Warszawa, 13–14 grudnia 1976). Warszawa. 1979. C. 31–44; Rybicka I. Kształcenie 9 Бурш – наименование члена студенческой корпорации в немецких универ- elewów górniczych po zamknięciu Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach // Księga ситетах, a также в высших школах других стран, принявших эту традицию (в том Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach числе и Российской империи). / red. W. Różański. Kielce: Kiel. Tow. Nauk. 1972. C. 75–85. 10 Małachowski-Łempicki S. Związki tajne… 1930. C. 104. 98 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Во время обучения Юзеф Чешковский много путешествовал, посещая различные горные и металлургические предприятия. с одной стороны это было продиктовано программой обучения, которая включала прак- тические занятия11, но, по-видимому, он и сам предпринимал подобные познавательные экскурсии. Доказательством этому служит, в том числе, сохранившаяся запись в «Золотой книге» шахты «Фредерик» в арнов- ских Горах12. Концепция развития промышленности в Горной Силезии, созданная Фридрихом Вильгельмом фон Реденом, опиралась на импорт самых со- временных технических решений из Англии (паровые машины, большие коксовые печи, судоходные каналы), создание современной топливной базы на основе каменного угля для черной и цветной металлургии, a так- же формирование эффективной транспортной системы. с этой целью был основан большой комплекс государственной горно-металлургической промышленности, в который входили вышеупомянутая шахта «Фреде- рик», серебряный и свинцовый заводы «Фредерик» и каменноугольные шахты «Королева Лусия» возле Забже и «Король» недалеко от Хожува. За огромную по тем временам сумму – 15 тыс. талеров13 в 1787 г. была приобретена 32-дюймовая паровая машина системы Ньюкомена14 мощ- ностью в одну лошадиную силу. Машину по частям доставили сначала в Щецин, a после по Одре до Кендзежина-Козле, откуда конными теле- гами перевезли в Тарновские Горы. Она была запущена 19 января 1788 г. в шахте «Кунст», где в течение минуты устройство откачало 1,5 м3 воды с глубины 50 м15. После установки машины шахта «Фредерик» стала местом, куда направлялись целые толпы ученых, и не только из близ- лежащих стран, но также из Турции, Скандинавии, Италии и Англии. Вплоть до середины XIX в. они восхищались тарногорским горным делом и изучали его. Здесь, под влиянием чудес техники и природы, побежденной горняками, полные энтузиазма, творческого вдохновения

11 См. картографические работы, подготовленные в период обучения Ю. Чеш- ковским, например: AGAD (Archiwum Główne Akt Dawnych). Zbiory kartograficzne. № 565-18. Plan sytuacyjny terenów kopalnianych w Miedziance. 12 Тарновские Горы – город и гмина - теперь в Силезском воеводстве Польши. 13 Что равнялось 45 тыс. польских злотых, в то время как годовой заработок рядового солдата составлял около 140 злотых. 14 Паровая машина Ньюкомена использовалась для откачки воды в шахтах, была широко распространена в XVIII в. 15 “Das preussische England…”: Berichte über die industriellen und sozialen Zustän- de In Oberschlesien zwischen 1780 und 1876 / hrsg. von H. Dobbelmann, V. Husberg, W. Weber. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 1993. C. 101–103. (Studien der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund. Bd. 10). 98 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 99

Во время обучения Юзеф Чешковский много путешествовал, посещая и подъема, они записывали свои впечатления в специально приготовлен- различные горные и металлургические предприятия. с одной стороны ной для этой цели книге. Среди подписей фигурируют многочисленные это было продиктовано программой обучения, которая включала прак- фамилии поляков, которые с большим интересом следили за разви- тические занятия11, но, по-видимому, он и сам предпринимал подобные тием горносилезского горного дела и промышленности. Пребывание познавательные экскурсии. Доказательством этому служит, в том числе, в Тарновских Горах Чешковского в книге отмечено словами: „Den 30. сохранившаяся запись в «Золотой книге» шахты «Фредерик» в арнов- Oct. 1819. Jozef Czieszkowski, Königl. Poln. Berg-Elve aus Kielce.” («День ских Горах12. 30 октября 1819. Юзеф Чешковский, Царство Польское, ученик горной Концепция развития промышленности в Горной Силезии, созданная школы из Кельц.»)16. Фридрихом Вильгельмом фон Реденом, опиралась на импорт самых со- Горную Академию в Кельцах окончило около 40–45 человек, a обуча- временных технических решений из Англии (паровые машины, большие лось в ней в общей сложности возможно даже около 10017. Среди учени- коксовые печи, судоходные каналы), создание современной топливной ков, имена которых вошли в историю промышленности, были Вацлав базы на основе каменного угля для черной и цветной металлургии, a так- Боровский, Кароль Фритше, Михал Коссецкий, Казимеж Коссовский, же формирование эффективной транспортной системы. с этой целью был Александр де Поллини, Лукаш Реклевский, Юзеф Скальский, Анджей основан большой комплекс государственной горно-металлургической Сплешиньский, Ян Страхлер и Тадеуш Швейковский18. промышленности, в который входили вышеупомянутая шахта «Фреде- Вначале (с 1820 г.) Юзеф Чешковский работал ассистентом по инже- рик», серебряный и свинцовый заводы «Фредерик» и каменноугольные нерному делу Олькушско-Северского дозорства, a с 1823 г. – инспектор шахты «Королева Лусия» возле Забже и «Король» недалеко от Хожува. на галмейных рудниках в Славкове19. Для практических занятий был За огромную по тем временам сумму – 15 тыс. талеров13 в 1787 г. была направлен за границу. О причинах своего заграничного путешествия приобретена 32-дюймовая паровая машина системы Ньюкомена14 мощ- Чешковский писал так: «Целью моего путешествия, с которой я был ностью в одну лошадиную силу. Машину по частям доставили сначала отправлен за границу, было обследование тамошних шахт, чтобы срав- в Щецин, a после по Одре до Кендзежина-Козле, откуда конными теле- нивая таковые с нашими, можно было использовать методы горного гами перевезли в Тарновские Горы. Она была запущена 19 января 1788 г. дела, пригодные к применению с большим результатом и меньшими в шахте «Кунст», где в течение минуты устройство откачало 1,5 м3 воды с глубины 50 м15. После установки машины шахта «Фредерик» стала 16 Das Goldene Buch von Tarnowitz. (Fremdenbuch der Friedrichsgrube von 1788 ab.). местом, куда направлялись целые толпы ученых, и не только из близ- Ehrentafel : Verzeichnis der freiwilligen Beitrage der Berg- und Huttenleute 1813/14 nebst лежащих стран, но также из Турции, Скандинавии, Италии и Англии. Begleitbriefen. Anhang zur Festschrift zum XII. Allgemeinen Deutschen Bergmannstage. Вплоть до середины XIX в. они восхищались тарногорским горным Bd. 5. Breslau: Wyd. R. Nischkovsky. 1913. C. 58. делом и изучали его. Здесь, под влиянием чудес техники и природы, 17 Kleczkowski A. S. Nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Gór- побежденной горняками, полные энтузиазма, творческого вдохновения niczej) i Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach // Kwart. Hist. Nauki i Techn. 1994. №. 1. C. 61–70. 11 См. картографические работы, подготовленные в период обучения Ю. Чеш- 18 Archiwum Państwowe w Katowicach, Archiwum Górnicze Dąbrowy [Górni- ковским, например: AGAD (Archiwum Główne Akt Dawnych). Zbiory kartograficzne. czej] (AGD – 12/839/0. № 194; Żeleńska-Chełkowska A. Szkoła Akademiczno-Górnicza № 565-18. Plan sytuacyjny terenów kopalnianych w Miedziance. w Kielcach na tle dążeń do stworzenia polskiego szkolnictwa technicznego // Księga 12 Тарновские Горы – город и гмина - теперь в Силезском воеводстве Польши. Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach / 13 Что равнялось 45 тыс. польских злотых, в то время как годовой заработок red.: W. Różański. Kielce: Kieleckie Tow. Nauk, 1972. C. 13–53; Szczepański J. Absolwenci рядового солдата составлял около 140 злотых. Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) w Kielcach // Stud. Kieleckie. Ser. 14 Паровая машина Ньюкомена использовалась для откачки воды в шахтах, Hist. 1998. № 3. C. 5–14. была широко распространена в XVIII в. 19 Wójcik A. J. Organizacja władz górniczych i hutniczych Królestwa Polskiego 15 “Das preussische England…”: Berichte über die industriellen und sozialen Zustän- w pierwszej połowie XIX wieku // Analecta. 2005. № 1–2. C. 227–308; Он же. Górnicy de In Oberschlesien zwischen 1780 und 1876 / hrsg. von H. Dobbelmann, V. Husberg, Stanisława Staszica – organizacja władz górniczych Królestwa Polskiego // Budow. Górn. W. Weber. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 1993. C. 101–103. (Studien der Forschungsstelle i Tunel. 2005. № 2. C. 41–50. в то же время Е. Ярос отмечает, что работать по специ- Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund. Bd. 10). альности Чешковский начал лишь в 1826 г. (Jaros J. Cieszkowski Józef.... 1984. C. 42-43). 100 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

затратами в наших шахтах. Исходя из этого, я старался изучить мой предмет в целости, начав от обнаружения, добычи и вплоть до места назначения минералов»20. Иероним Лабенцкий в своем «Горном словаре»21 неоднократно ссы- лается на отчеты о заграничной поездке авторства Чешковского22. Во введении к работе упомянуты: «Объяснения сокращений фамилий писа- телей, приведенных в словаре рядом с понятиями, которые они создали или первыми использовали […] Чешк. Чешковский Юзеф, б. начальник шахт Западного округа. Отчет о поездке по горной промышленности Англии в 1825 и 1826 (рукопись); официальные рапорты до 1850». Заграничные поездки Чешковского и других специалистов осущест- влялись с намерением углубленного изучения достижений иностранной промышленности и рассмотрения возможностей покупки оборудования, не производившегося в Царстве Польском23. Отчеты о поездках были подготовлены им лишь в 1834 г. (Тетрадь III) и в 1836 г. (Тетрадь I). в них Чешковский описал рудники (в соответствии с авторской терминологией)

20 Kleczkowski A. S. Sprawozdanie z podróży górniczych Józefa Cieszkowskiego do Anglii, Francji, Belgii w latach 1825-1827 // Pr. Muz. Ziemi. 1977. № 27. C. 41–45. 21 Łabęcki H. Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-niemiecki i rossyjsko- polski (z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, geologii, chemii oraz ważniejszych rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej w Polsce. Wydanie pośmiertne., Warszawa: Druk. K. Kowalewskiego. 1868. C. 36, 83. 22 К сожалению, в течение долгого времени не удавалось установить, сохрани- лись ли рукописи отчетов. Только А. С. Клечковский (Kleczkowski A. S. Sprawozdanie z podróży... 1977. C. 41-45.) в процессе своего изучения фондов Горного института в Санкт-Петербурге отыскал рукописные материалы Чешковского. Это три тетради размером 33,5x22; 32x21; 31x21, насчитывающие в сумме 208 страниц текста, богато иллюстрированного рисунками. См.: Библиотиека Национального минерально-сы- рьевого университета «Горный». № G 911-913. Описания, по мнению Клечковско- го – единственного польского ученого, которому удалось ознакомиться с этими материалами, «… выполнены необыкновенно старательно. Характер отчетов сжатый и очень деловой. Много важных технических подробностей представлено с помощью технических рисунков, выполненных в масштабе и с учетом материала. Особое внимание автор обращал на техническое оснащение шахт: инструменты, транспортные средства, перевозка на поверхности. [...] Однако на этом фоне выводы относительно применения произведенных наблюдений в польских шах- тах выглядят очень скромно. [...] Чешковский анализирует свои наблюдения, но видит возможность практического применения только некоторых транспортных устройств». (Kleczkowski A. S. Sprawozdanie z podróży... 1977. C. 44.) 23 Szczepański J. Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Kielce: Wyż. Szkoła Pedag. 1997. C. 1-294. 100 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 101

затратами в наших шахтах. Исходя из этого, я старался изучить мой с геологической точки зрения: формации, род и последовательность предмет в целости, начав от обнаружения, добычи и вплоть до места слоев, их толщину, направление и угол наклона и отклонения; a также назначения минералов»20. с точки зрения горного дела: способы осушения (скважины и обору- Иероним Лабенцкий в своем «Горном словаре»21 неоднократно ссы- дование), выемку (вырубку породы), откатку, приемку на поверхности лается на отчеты о заграничной поездке авторства Чешковского22. Во и дальнейшую транспортировку. введении к работе упомянуты: «Объяснения сокращений фамилий писа- Кроме Чешковского в хозяйственных миссиях за границами Царства телей, приведенных в словаре рядом с понятиями, которые они создали Польского участвовали также: Константин Волицкий, Адам Максими- или первыми использовали […] Чешк. Чешковский Юзеф, б. начальник лиан Китаевский и, вероятно, Юлиуш (Юлиан) Адольф Гутт, выпускник шахт Западного округа. Отчет о поездке по горной промышленности Горной академии в Кельцах, служивший до 1835 г. в горной промышлен- Англии в 1825 и 1826 (рукопись); официальные рапорты до 1850». ности чиновником по особым поручениям24. Заграничные поездки Чешковского и других специалистов осущест- После возвращения в Царство Польское Юзеф Чешковский был влялись с намерением углубленного изучения достижений иностранной в 1829 г. назначен на должность ассистента начальника шахт в Гор- промышленности и рассмотрения возможностей покупки оборудования, ном Округе в Домбровe [Гурничей]. в 1831 г. стал начальником шахт, не производившегося в Царстве Польском23. Отчеты о поездках были в 1837 г. – главным заведующим Отдела Шахт, a впоследствии, с 1843 и, подготовлены им лишь в 1834 г. (Тетрадь III) и в 1836 г. (Тетрадь I). в них по-видимому, до 1853 г. являлся начальником шахт Западного округа25. Чешковский описал рудники (в соответствии с авторской терминологией) Многократно в период своей работы он находился за границами края. Например, в 1840 г. посетил, помимо прочего, горные предприятия Тренчина в Венгрии26. 20 Kleczkowski A. S. Sprawozdanie z podróży górniczych Józefa Cieszkowskiego do Anglii, Francji, Belgii w latach 1825-1827 // Pr. Muz. Ziemi. 1977. № 27. C. 41–45. Начало карьеры Чешковского на территории Домбровы [Гурни- 21 Łabęcki H. Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-niemiecki i rossyjsko- чей] совпало с изменениями в его личной жизни. После женитьбы на polski (z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, geologii, chemii oraz Флорентине Ксавере Грабовской27, принадлежавшей к гербовому роду ważniejszych rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej Ястшембец, на свет появились его дети. Первенец – Юлиан Валентин w Polsce. Wydanie pośmiertne., Warszawa: Druk. K. Kowalewskiego. 1868. C. 36, 83. родился 24 февраля 1831 г. Его крестными стали Антоний Баунер – кас- 22 К сожалению, в течение долгого времени не удавалось установить, сохрани- сир, a впоследствии вице-инспектор Олькушско-Северского дозорства, лись ли рукописи отчетов. Только А. С. Клечковский (Kleczkowski A. S. Sprawozdanie 28 z podróży... 1977. C. 41-45.) в процессе своего изучения фондов Горного института и Анна Шлисс – жена Кароля Шлисса, архивиста этого же дозорства . в Санкт-Петербурге отыскал рукописные материалы Чешковского. Это три тетради размером 33,5x22; 32x21; 31x21, насчитывающие в сумме 208 страниц текста, богато 24 Там же; Adamczyk S. J. Szkoła Akademiczno-Górnicza... 2003. C. 70. иллюстрированного рисунками. См.: Библиотиека Национального минерально-сы- 25 Wójcik A. J. Organizacja władz górniczych… 2005. C. 227-308; Он же. Górnicy рьевого университета «Горный». № G 911-913. Описания, по мнению Клечковско- Stanisława Staszica… 2005. C. 41-50; Rocznik urzędowy obejmujący spis naczelnych го – единственного польского ученого, которому удалось ознакомиться с этими władz Cesarstwa oraz wszystkich Władz i Urzędników Królestwa Polskiego. Warszawa: материалами, «… выполнены необыкновенно старательно. Характер отчетов [nakład Komisyi Sprawiedl.], 1850–1854. Е. Ярос утверждает, что Ю. Чешковский стал сжатый и очень деловой. Много важных технических подробностей представлено начальником Западного Округа в 1840 (Jaros J. Cieszkowski Józef… 1984. C. 42-43), с помощью технических рисунков, выполненных в масштабе и с учетом материала. a С. Адамчик, что «… в 1840–1861 гг. он был начальником этого Округа [Западного]» Особое внимание автор обращал на техническое оснащение шахт: инструменты, (Adamczyk S. J. Szkoła Akademiczno-Górnicza… 2003. C. 70), что является извращением транспортные средства, перевозка на поверхности. [...] Однако на этом фоне фактов, но может быть и следствием непонимания организационной структуры выводы относительно применения произведенных наблюдений в польских шах- горного дела и металлургии Царства Польского. тах выглядят очень скромно. [...] Чешковский анализирует свои наблюдения, но 26 В настоящее время Тренчин находится в западной Словакии. видит возможность практического применения только некоторых транспортных 27 Отец Ф. К. Грабовской – Франтишек – был владельцем поместья Попув устройств». (Kleczkowski A. S. Sprawozdanie z podróży... 1977. C. 44.) в Калишской области, майором артиллерии и последним комендантом Ченстохов- 23 Szczepański J. Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie ской крепости. См.: Kantor-Mirski M. Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy. XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Kielce: Wyż. Szkoła Pedag. 1997. Sosnowiec, 1930. Т. I. C. 231–232. C. 1-294. 28 Archiwum Parafii p.w. Św. Trójcy w Będzinie. Akt 33. Księga chrztów za rok 1831. C. 372. 102 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

15 февраля 1832 г. родилась Бронислава Фаустина, a 26 февраля 1833 г. – Роман Винцентий, крестными которого были Томаш Скавиньский – войт Олькушско-Северской гмины, и Кароль Баньковский – начальник заводов Олькушско-Северского дозорства. 12 сентября 1835 г. на свет появился третий сын Чешковских – Станислав, 13 октября 1836 г. – дочь Ядвига Зенобия, 28 декабря 1837 г. – Эмилия Розалия, a 22 июня 1839 г. родился последний из их детей – Владислав Паулинус29. Благодаря широким практическим интересам Юзефа Чешковского были введены на шахте «Реден» новые методы эксплуатации залежей угля и транспортировки выработки (телеги на рельсах). Разведка залежей отдельных угольных пластов позволила основать в местах их выхода новые шахты. Подробное описание разных методов эксплуатации угольных месторождений в течение ряда лет было предметом многих публикаций30. Необходимо отметить тот факт, что Чешковский был предшественником применения особого метода эксплуатации угольных

29 Archiwum Parafii p.w. Św. Trójcy w Będzinie. Akt 21. Księga chrztów za rok 1832. C. 425; Аkt 15. То же za rok 1833. C. 469; Аkt 139. То же za rok 1835. C. 93; Akt 214. То же za rok 1836. C. 167; Аkt 258. То же za rok 1837. C. 246; Akt 133. То же za rok 1839. C. 345. Приведенные здесь записи крещений содержат также информацию, что Юзеф Чешковский проживал в этот период в Домброве, a конкретно в поселке Реден на перекрестке современных улиц З. Чепляка и Королевы Ядвиги (весь ряд домов в этом районе был снесен в 70-х гг. XX в.). в семейной жизни Чешковских было и трагическое событие – смерть в детском возрасте одного из их сыновей, память которого родители почтили мемориальной доской при бендзинском костеле. Эта доска сохранилась до сегодняшнего дня. 30 См., например: Kossuth S. Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla w Zagłębiu Górnośląskim do połowy XIX wieku // Wiad. Górn. 1960. № 11. C. 405–409; Он же. Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla w Zagłębiu Górnośląskim do połowy XIX wieku // Materiały z prac Rady. № 30. Ser. E (2). Górnictwo polskie w tysiącletnim okresie istnienia państwa polskiego. Wyd. Geol., Warszawa, 1961. C. 22–52; Jaros J. Górnictwo węgla kamiennego // Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich / red. J.Pazdur. Katowice: Wyd. Górn.-Hutn. 1961. T. 2. C. 39–68; Он же. Z dz- iejów techniki górniczej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym // Wiad. Górn. 1962. № 7–8, C. 266–268; № 11. C. 416–419; Он же. Z dziejów techniki górniczej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym // Wiad. Górn. 1963. № 9. C. 266–268, 291–294; Он же. Rozwój podziemnego transportu w kopalniach węgla kamiennego // Wiad. Górn. 1964. № 4. C. 110–112; № 4. S. 141–143; Он же. Postęp techniczny i wydajność pracy w górnictwie węglowym na ziemiach polskich // Gospodarka przemysłowa i początki cywilizacji technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały / red. I. Pawłowska-Pietrzak. Wrocław: Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wydaw. PAN, 1977. C. 147–160; Он же. Rozwój techniki w polskim górnictwie węgla kamiennego w okresie pięćsetlecia // Prz. Górn. 1978. № 3. C. 139–144. 102 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 103

15 февраля 1832 г. родилась Бронислава Фаустина, a 26 февраля 1833 г. месторождений, основанного на разработке мощных пластов слоями – Роман Винцентий, крестными которого были Томаш Скавиньский – и получившего название «домбровского» или «заглембского»31. войт Олькушско-Северской гмины, и Кароль Баньковский – начальник Существовавшие до этого времени методы разработки мощных, заводов Олькушско-Северского дозорства. 12 сентября 1835 г. на свет толщиной более 6–8 м, каменноугольных пластов вызывали целый ряд появился третий сын Чешковских – Станислав, 13 октября 1836 г. – дочь трудностей. Использовалась выемка на всю толщину пласта с оставле- Ядвига Зенобия, 28 декабря 1837 г. – Эмилия Розалия, a 22 июня 1839 г. нием слоя угля в 1–2 м под кровлей, который старались добыть только родился последний из их детей – Владислав Паулинус29. при обрушении креплений32. Лабенцкий отметил, что эксплуатация Благодаря широким практическим интересам Юзефа Чешковского мощных угольных пластов поэтапно стала осуществляться с 1835 г. по были введены на шахте «Реден» новые методы эксплуатации залежей распоряжению начальника Западного округа Марцелия Круликевича33. угля и транспортировки выработки (телеги на рельсах). Разведка залежей Она не принесла положительных результатов, a ее использование соз- отдельных угольных пластов позволила основать в местах их выхода давало ряд опасностей. Следствием стало значительное уменьшение новые шахты. Подробное описание разных методов эксплуатации количества добываемого каменного угля. Такая закономерность была угольных месторождений в течение ряда лет было предметом многих замечена на шахте «Реден»34. публикаций30. Необходимо отметить тот факт, что Чешковский был Этот метод выемки, доработанный Чешковским, в 1848 г. был пред- предшественником применения особого метода эксплуатации угольных ложен Горному отделу для утверждения Лабенцким35. в новом вари- анте метод позволял добывать уголь почти без потерь (не оставалось невынутых партий залежи при толщине пластов, доходящей до 25 м). 29 Archiwum Parafii p.w. Św. Trójcy w Będzinie. Akt 21. Księga chrztów za rok 1832. Тем самым был значительно уменьшен риск пожаров, которые раньше C. 425; Аkt 15. То же za rok 1833. C. 469; Аkt 139. То же za rok 1835. C. 93; Akt 214. То же za rok 1836. C. 167; Аkt 258. То же za rok 1837. C. 246; Akt 133. То же za rok 1839. C. происходили довольно часто. 345. Приведенные здесь записи крещений содержат также информацию, что Юзеф Разработка пласта каменного угля начиналась с обеспечения безопас- Чешковский проживал в этот период в Домброве, a конкретно в поселке Реден на ности кровли почти на всем участке, предназначенном для добычи, a за- перекрестке современных улиц З. Чепляка и Королевы Ядвиги (весь ряд домов тем вынималась нижняя партия залежи уже под защищенной кровлей. в этом районе был снесен в 70-х гг. XX в.). в семейной жизни Чешковских было Недостатком этой системы было, однако, использование большого коли- и трагическое событие – смерть в детском возрасте одного из их сыновей, память чества дерева, предназначенного для крепи, постройка которой в свою которого родители почтили мемориальной доской при бендзинском костеле. Эта доска сохранилась до сегодняшнего дня. очередь также была делом очень трудоемким. Выработка, полученная 30 См., например: Kossuth S. Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla таким способом, была дороже угля, добытого более небезопасными (или w Zagłębiu Górnośląskim do połowy XIX wieku // Wiad. Górn. 1960. № 11. C. 405–409; разрушающими месторождение) методами в шахтах прусской Горной Он же. Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla w Zagłębiu Górnośląskim Силезии36. Конкуренция между шахтами началась лишь после постройки do połowy XIX wieku // Materiały z prac Rady. № 30. Ser. E (2). Górnictwo polskie железных дорог и введения в действие в 1859 г. отрезка, соединяющего w tysiącletnim okresie istnienia państwa polskiego. Wyd. Geol., Warszawa, 1961. C. Заглембе Домбровское и Катовице. Чтобы гарантировать защиту мест- 22–52; Jaros J. Górnictwo węgla kamiennego // Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich / red. J.Pazdur. Katowice: Wyd. Górn.-Hutn. 1961. T. 2. C. 39–68; Он же. Z dz- iejów techniki górniczej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym // Wiad. Górn. 1962. № 31 Łabęcki H. Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego, pod 7–8, C. 266–268; № 11. C. 416–419; Он же. Z dziejów techniki górniczej w Górnośląskim względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym. Warszawa: Drukarnia Zagłębiu Węglowym // Wiad. Górn. 1963. № 9. C. 266–268, 291–294; Он же. Rozwój J. Kaczanowskiego, 1841. T. II. C. 468. podziemnego transportu w kopalniach węgla kamiennego // Wiad. Górn. 1964. № 4. 32 Kossuth S. Zarys rozwoju technik… 1960. C. 405-409. C. 110–112; № 4. S. 141–143; Он же. Postęp techniczny i wydajność pracy w górnictwie 33 Łabęcki H. Pożary na kopalniach, a przedewszystkiem na kopalniach węglowych węglowym na ziemiach polskich // Gospodarka przemysłowa i początki cywilizacji w Królestwie Polskiem // Bibl. Warsz. 1860. № 3 (11). C. 380–423. technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały / red. I. Pawłowska-Pietrzak. 34 Там же. C. 385–386. Wrocław: Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wydaw. PAN, 1977. C. 147–160; Он же. Rozwój 35 Там же. techniki w polskim górnictwie węgla kamiennego w okresie pięćsetlecia // Prz. Górn. 36 Kossuth S. Zarys rozwoju techniki… 1960. C. 405-409; Jaros J. Z dziejów techniki 1978. № 3. C. 139–144. górniczej… 1963. № 9. C. 266–268. 104 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

ных шахт, была введена большая ввозная пошлина на горносилезский уголь, в виде так называемых шоссейных сборов37. Следует отметить, что большинство разведанных в Западном округе залежей каменного угля были открыты самим Юзефом Чешковским либо при его участии, давая тем самым основу для появления и развития шахт «Шуман» (1864), «Лабенцкий» (1865), «Иероним» (1867), «Новая» (1867), a также «Чешковский» (1846), названную так в его честь. На шахте «Ксаверий», основанной еще в 1825 г., Чешковский открыл три пласта, уголь из которых использовался для производства кокса, применявше- гося на металлургическом заводе Хута Банкова38 в Домброве [Гурничей]. Однако предметом наибольшего интереса Чешковского в горном деле были все-таки разного рода руды, выходы которых были огра- ничены небольшим количеством мест. Одним из них было Жихчице, расположенное вдоль границы между Царством Польским и Пруссией. Рудник находился в окрестностях Меженциц, Богухваловиц и Семони. Здесь, на слоях известняка, на очень незначительной глубине залегали в форме гнезд цинковая и железная руда. Эти бедные руды содержали большое количество воды39. с 1818 г. в Жихцицах велась добыча галмея на руднике «Барбара», который был поставщиком завода «Ксаверий». Позже возникли рудник «Каспер», a также мойка галмея «Геркулес»40. Среди документов, касающихся рудников, можно встретить ин- тересные описания работ, которые проводились под руководством

37 Srokowski K. Przemysł węglowy w Królestwie Polskiem. Szkic historyczno-statystyczny // Prz. Górn.-Hutn. 1906. № 8. C. 231–239; Он же. Przemysł węglowy w Królestwie Polskiem // Prz. Górn.-Hutn. 1910. № 9. C. 277–289; Jezierski A. Handel zagraniczny Królestwa Polskiego 1815–1914 // Rozpr. Uniw. Warsz. № 18. Warszawa: Państw. Wyd. Nauk. 1967. C. 1-227. 38 Хута Банкова (польск. Huta Bankowa) – металлургический завод, основанный в Домброве в 1834–1840 гг. Польским Банком, от которого и происходит название предприятия. 39 AGD № 706, 2284. 40 AGD № 695, 696, 709; Ciuk E. Zarys historii przemysłu górniczego i hutniczego w Zagłębiu Dąbrowskiem i okolicy // Technik Polski. 1936. № 5–7. C. 114–121; Molenda D. Górnictwo kruszców // Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich / red. J. Pazdur. T. 1. Katowice: Wyd. Gór.-Hut., 1960. C. 120–162; Она же. Sztolnia Ponikowska. Z dziejów górnictwa olkuskiego w epoce feudalnej // Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., Warszawa, 1960. № 7 (Stud. z Dziejów Gór. i Hut. № 4). C. 9–64; Jaros J. Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część I // Wiad. Górn. 1962. № 2. C. 68-71; Он же. Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część II // Wiad. Górn. 1962. № 3. C. 108–111; Он же. Dzieje górnictwa w Żychcicach // Wiad. Górn. 1971. № 7–8. C. 248–250. 104 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 105

ных шахт, была введена большая ввозная пошлина на горносилезский Чешковского в окрестностях Богухваловиц, где поиски залежей железной уголь, в виде так называемых шоссейных сборов37. руды начались осенью 1843 г.41. в результате этих широко задуманных Следует отметить, что большинство разведанных в Западном округе мероприятий не было найдено промышленных концентраций железной залежей каменного угля были открыты самим Юзефом Чешковским руды, встречались только гнезда галмея. в связи с отсутствием эффекта либо при его участии, давая тем самым основу для появления и развития Чешковский обратился к начальнику Отдела шахт для проверки железной шахт «Шуман» (1864), «Лабенцкий» (1865), «Иероним» (1867), «Новая» руды, добытой в частных владениях, чтобы сравнить ее с образцами, (1867), a также «Чешковский» (1846), названную так в его честь. На шахте найденными во время своих изысканий42. «Ксаверий», основанной еще в 1825 г., Чешковский открыл три пласта, Документы и рапорты, составленные Чешковским в ходе работ по уголь из которых использовался для производства кокса, применявше- поиску галмейных руд, которые проводились в Западном округе, не гося на металлургическом заводе Хута Банкова38 в Домброве [Гурничей]. сохранились в оригинале и известны лишь по копиям. Одной из них Однако предметом наибольшего интереса Чешковского в горном является «Готовой отчет о результатах поисков галмея, совершившихся деле были все-таки разного рода руды, выходы которых были огра- в 1844 г. в отделах Олькуш и Жихцице»43. ничены небольшим количеством мест. Одним из них было Жихчице, Чешковский, проводя исследования и разыскания залежей угля и гал- расположенное вдоль границы между Царством Польским и Пруссией. мея, делал ряд шурфов и буровых скважин. Оригиналы их описания Рудник находился в окрестностях Меженциц, Богухваловиц и Семони. также утрачены и доступны нам только в копиях44. Среди немного- Здесь, на слоях известняка, на очень незначительной глубине залегали численных документов, касающихся описания просверленных пород, в форме гнезд цинковая и железная руда. Эти бедные руды содержали можно упомянуть профиль скважины № 2 под Парчами (окрестности большое количество воды39. с 1818 г. в Жихцицах велась добыча галмея Олькуша), которая была сделана в ноябре 1844 г. под личным руковод- на руднике «Барбара», который был поставщиком завода «Ксаверий». ством Чешковского. Скважина «пробита до доломитового камня на Позже возникли рудник «Каспер», a также мойка галмея «Геркулес»40. глубину 98 футов 3 дюйма», a описание просверленных пород являлось Среди документов, касающихся рудников, можно встретить ин- очень подробным45. тересные описания работ, которые проводились под руководством В вышеупомянутом отчете Чешковского помещено также описание галмейных рудников, находящихся в Западном округе46. Дана характе- ристика шахт «Анна» в Стшемешицах Малых и «Леонидас» возле Слав- 37 Srokowski K. Przemysł węglowy w Królestwie Polskiem. Szkic historyczno-statystyczny // Prz. Górn.-Hutn. 1906. № 8. C. 231–239; Он же. Przemysł węglowy w Królestwie кова, a также моек галмея «Стшемеска» и «Бобрек». в отчете основное Polskiem // Prz. Górn.-Hutn. 1910. № 9. C. 277–289; Jezierski A. Handel zagraniczny внимание посвящено экономическим аспектам, касающимся правил Królestwa Polskiego 1815–1914 // Rozpr. Uniw. Warsz. № 18. Warszawa: Państw. Wyd. эксплуатации, количества добычи, кроме того представлены действия, Nauk. 1967. C. 1-227. связанные с перевозкой и очисткой выработки47. Наиболее подробной, 38 Хута Банкова (польск. Huta Bankowa) – металлургический завод, основанный однако, является характеристика месторождения на шахте «Анна», где в Домброве в 1834–1840 гг. Польским Банком, от которого и происходит название предприятия. 39 AGD № 706, 2284. 41 См.: AGD № 2284. 40 AGD № 695, 696, 709; Ciuk E. Zarys historii przemysłu górniczego i hutniczego 42 AGD № 2284 (20 IV//2 V 1845 г. w Zagłębiu Dąbrowskiem i okolicy // Technik Polski. 1936. № 5–7. C. 114–121; Molenda D. 43 Отчет за 26.01.–07.02.1845 г. размешен в: Albrecht A. Materyały tyczące się ko- Górnictwo kruszców // Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich / red. J. Pazdur. T. palń galmanu w Królestwie Polskiem // Prz. Górn.-Hutn. 1904. № 9. C. 246–250; № 10. 1. Katowice: Wyd. Gór.-Hut., 1960. C. 120–162; Она же. Sztolnia Ponikowska. Z dziejów C. 273–276; № 15. C. 426–428; № 16. C. 444–448; № 17. C. 476–482; № 20. C. 550–555; № górnictwa olkuskiego w epoce feudalnej // Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., Warszawa, 21. C. 574–576. 1960. № 7 (Stud. z Dziejów Gór. i Hut. № 4). C. 9–64; Jaros J. Rozwój wiedzy o warunkach 44 См.: AGD № 709, Akta Zarządu Górniczego Raportów działań i historycznych geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część I // Wiad. Górn. 1962. № 2. C. 68-71; Он poszukiwań galmanu od r. 1843. же. Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część II // 45 Albrecht A. Materyały tyczące się kopalń… 1904. № 10. C. 274–275. Wiad. Górn. 1962. № 3. C. 108–111; Он же. Dzieje górnictwa w Żychcicach // Wiad. Górn. 46 AGD № 709. 1971. № 7–8. C. 248–250. 47 Albrecht A. Materyały tyczące się kopalń… 1904. № 10. C. 276. 106 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

автор отчета работал в течение нескольких лет48. Она, как и близлежащие шахты «Кавя Гура» и «Леонидас», находилась на территории деревни Стшемешице Мале, принадлежавшей правительству. Эта местность до второй половины XVIII в. находилась в собственности краковских епископов, a в 1816 г. была передана в управление Горной дирекции в Кельцах49. Одной из очень важных и интересных работ является сводный отчет «Статистические известия», созданный в 1844 г. в связи с передачей управления государственной горной промышленностью в Правитель- ственную комиссию финансов и казначейства50. Он, как нам представ- ляется, был составлен штейгерами, работавшими в шахтах, и после сведения Чешковским в единое целое был представлен высшим властям. Описания отдельных шахт касаются возможностей добычи и пред- ставляют суммарные данные, относящиеся к стоимости производства, геологические же описания в отчете очень короткие51. В архивных собраниях частично сохранились отчеты о поисках залежей угля. К сожалению, они в большинстве своем посвящены фи- нансовым расчетам, проводившимся в процессе поисков, a результаты работ поданы так схематично и сокращенно, что в настоящее время их невозможно проанализировать и использовать. в качестве примера можно назвать: «Дела Горного управления буровых работ при поисках угольных месторождений в 1842 г.»52 и «Контроль за поисками каменного угля близ деревни Лагиша, начатыми 25.X.1842 и законченными 27.I.1843»53. Вышеупомянутый Иероним Лабенцкий в своем «Горном словаре» представил ряд терминов, автором которых был Юзеф Чешковский. Среди них следует прежде всего назвать «вскрыша», «бремсберг», «выход горных пород», «бассейн»54. Cамым важным понятием, которое благодаря Юзефу Чешковскому на века вошло в польскую терминологию горного дела, стал термин «бассейн» (пол. “zagłębie”). Поначалу он охватывал определение гео- логической структуры, характеризующейся синклинальным залега- нием пластов осадочной породы. в отчетах Чешковского нет термина

48 Тамже. C. 276. 49 Państwowe górnictwo galmanu na terenie Dąbrowy Górniczej w XIX wieku / red. A. Rybak. Dąbrowa Górnicza: Muz. Miejskie „Sztygarka”, 2002. C. 72–75. 50 AGD № 779, см. также рапорты, касающиеся шахты «Реден»: AGD № 1829, 1832. 51 См., AGD № 779 (Характеристика шахты «Тадеуш»). 52 AGD № 707. 53 AGD № 708. 54 Łabęcki H. Słownik górniczy… 1868. C. 159-162. 106 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 107

автор отчета работал в течение нескольких лет48. Она, как и близлежащие «бассейн». Введение его в обиход происходило постепенно, и имело место шахты «Кавя Гура» и «Леонидас», находилась на территории деревни вероятно около 1840 г.55. Необходимо вспомнить также о первой напе- Стшемешице Мале, принадлежавшей правительству. Эта местность чатанной карте, состоящей из 18 листов, в названии которой помещен до второй половины XVIII в. находилась в собственности краковских термин «бассейн». Это работа Яна Марианна Гемпля «Геогностическая епископов, a в 1816 г. была передана в управление Горной дирекции арта угольного бассейна в Царстве Польском, составленная по приказу в Кельцах49. директора горного департамента генерал-майора Шеншина»56. Одной из очень важных и интересных работ является сводный отчет Среди других терминов, упомянутых в «Горном словаре», авторство «Статистические известия», созданный в 1844 г. в связи с передачей которых приписывается Чешковскому, нужно отметить названия для управления государственной горной промышленностью в Правитель- определения должностей, a также названия горных предметов и орудий. ственную комиссию финансов и казначейства50. Он, как нам представ- Примерами могут быть «навальщик», «закладчик» – названия должно- ляется, был составлен штейгерами, работавшими в шахтах, и после стей, связанных с погрузкой и разгрузкой руды галмея. сведения Чешковским в единое целое был представлен высшим властям. Одной из немногочисленных сохранившихся картографических ра- Описания отдельных шахт касаются возможностей добычи и пред- бот, созданных Чешковским, является план «Сущность и особенности ставляют суммарные данные, относящиеся к стоимости производства, галмейного рудника Барбара под Жихчицами»57. Она представляет со- геологические же описания в отчете очень короткие51. бой очень подробное описание, выполненное в масштабе 1:500 (латр58), В архивных собраниях частично сохранились отчеты о поисках с обозначением направления севера и показывающее местные условия залежей угля. К сожалению, они в большинстве своем посвящены фи- с применением штрихового метода. К карте прилагались два геологиче- нансовым расчетам, проводившимся в процессе поисков, a результаты ских обзора. Кроме того, было обозначено развитие выработок в районе работ поданы так схематично и сокращенно, что в настоящее время шахты Большой и шахт № 4, 5, 6. их невозможно проанализировать и использовать. в качестве примера Деятельность Чешковского была высоко оценена сенатом Вольного можно назвать: «Дела Горного управления буровых работ при поисках города Кракова, который приглашал его для работы над созданием угольных месторождений в 1842 г.»52 и «Контроль за поисками каменного концепции горного законодательства59. Вместе с ним в этих меро- угля близ деревни Лагиша, начатыми 25.X.1842 и законченными 27.I.1843»53. приятиях участвовали Людвик Зейшнер, Феликс Радваньский и Ян Вышеупомянутый Иероним Лабенцкий в своем «Горном словаре» представил ряд терминов, автором которых был Юзеф Чешковский. Среди них следует прежде всего назвать «вскрыша», «бремсберг», «выход 55 Łabęcki H. Górnictwo w Polsce… 1841. T. I. C. 591; Он же. Początki nauki kopal- горных пород», «бассейн»54. nictwa. Warszawa: Nakł. Komissyi Rządowej Przychodów i Skarbu, 1843. C. 7. Cамым важным понятием, которое благодаря Юзефу Чешковскому 56 Hempel J. Karta geognostyczna zagłębia węglowego w Królestwie Polskiem ułożona на века вошло в польскую терминологию горного дела, стал термин z rozkazu dyrektora górnictwa Jenerała Majora Szenszyna [1:20 000]. Warszawa: Litogr. M. «бассейн» (пол. “zagłębie”). Поначалу он охватывал определение гео- Fajans, 1856. Подробнее об этом см.: Wójcik A. J. Jan Hempel – autor pierwszej „Mapy geognostycznej zagłębia węglowego w Królestwie Polskiem” // Budow. Górn. i Tunel. логической структуры, характеризующейся синклинальным залега- 2006. № 1. C. 45–56; Он же. Jan Hempel – górnik i geolog – autor „Mapy geognostycznej нием пластов осадочной породы. в отчетах Чешковского нет термина zagłębia węglowego....” // Pr. Nauk. Pol. (Ser. Studia i Materiały). Wrocław, 2006. № 32. Dziedzictwo i historia górnictwa oraz możliwości wykorzystania pozostałości dawnych 48 Тамже. C. 276. robót górniczych. C. 349–359. 49 Państwowe górnictwo galmanu na terenie Dąbrowy Górniczej w XIX wieku / red. 57 AGD № 280 – Plany i mapy [Планы и карты]. План снабжен аннотацией сле- A. Rybak. Dąbrowa Górnicza: Muz. Miejskie „Sztygarka”, 2002. C. 72–75. дующего содержания: «Снят Чешковским – Ассист. Инж. Скальского в 1824 и 1825 50 AGD № 779, см. также рапорты, касающиеся шахты «Реден»: AGD № 1829, 1832. г. Чертил Людвик Скупеньский». 51 См., AGD № 779 (Характеристика шахты «Тадеуш»). 58 Латр (польск. łatr) – старинная мера длины, использовавшаяся в горном 52 AGD № 707. деле, равнялась 2,016 м. 53 AGD № 708. 59 Jahoda K. Prawo górnicze „Wolnego, Niepodległego i Ściśle Neutralnego Miasta 54 Łabęcki H. Słownik górniczy… 1868. C. 159-162. Krakowa” (1844) // Prz. Górn. 1983. № 11–12. C. 470–475. 108 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Мерошевский60. Трудно определить, в какой степени Чешковский при- ложил руку к созданию «Горного права», утвержденного 16 июля 1844 г. Чешковский интересовался также проблемами подготовки кадров для горной промышленности и стремился открыть профильную шко- лу в Западном округе. Благодаря стараниям Чешковского около 1840 г. было получено отдельное финансирование на ремонт и подготовку архитектурных проектов перестройки замка в Бендзине, предназна- ченного в качестве помещения для школы. Проект разрабатывался Франциском Ланци, сотрудником канцелярии Горного управления Западного округа в Домброве [Гурничей]61. К сожалению, в связи с ре- формами, произошедшими в горном деле, эти замыслы так и не были реализованы62. Ланци также был проектировщиком главной резиденции канцелярии Управления. Он происходил родом из Италии и закончил римскую Академию св. Луки, где за свою дипломную работу – проект перестройки храма Santa Maria in Ara coeli – получил золотую медаль и звание почетного профессора этого учебного заведения. Ланци при- ехал в Польшу в 1825 г. по приглашению Станислава Алексанра Мала- ховского. в 1830 г. он руководил работами на Вавеле при перестройке королевских гробниц. Впоследствии он получил должность инспектора и строительного техника университетских зданий. Руководством горной промышленности был приглашен в Домброву, где в 1837–1843 гг. рабо- тал в качестве строительного техника Отдела строительства горных предприятий Западного округа63.

60 Описание деятельности Зейшнера см. в: Czarniecki S. Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kraków: Uniw. Jagiell, 1964. C. 1-146. 61 Rybak A., Wójcik A. Franciszek Maria Lanci – budowniczy gmachu zarządu Górniczego w Dąbrowie Górniczej // Raptularz Kulturalny. 1998. № 3. C. 30–33; Они же. Budynek Zarządu Górniczego w Dąbrowie Górniczej // Zesz. Muzeum Miejskiego „Sztygarka”. 1999. Vol. I. C. 10–14. 62 Rybicka I. Kształcenie elewów górniczych po zamknięciu Szkoły Akademiczno-Gór- niczej w Kielcach // Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akadem- iczno-Górniczej w Kielcach / red. W. Różański. Kielce: Kiel. Tow. Nauk., 1972. C. 75–85. Автор сообщает, что в период, когда горным делом управлял Польский Банк (1833–1842 гг.), в Академии было около 150 учеников (C. 79). Записанные в Горный Корпус проходили ряд практик (продолжавшихся в общей сложности два года) на шахтах, a отдельные этапы заканчивались подготовкой отчетов о проделанной работе. 63 Ланци был очень хорошо оплачиваемым сотрудником для того времени. Он получал 900 рублей серебром в год, в то время как его непосредственный начальник только 600. Кроме того, он имел в своем распоряжении казенную квар- тиру и располагал специальным представительским фондом, который позволял 108 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 109

Мерошевский60. Трудно определить, в какой степени Чешковский при- Самое старое описание резиденции Горного управления представлено ложил руку к созданию «Горного права», утвержденного 16 июля 1844 г. в труде Юзефа Миколая Висьлицкого «Описание Царства Польского» Чешковский интересовался также проблемами подготовки кадров (1850)64. Во время сбора материалов для этой публикации Чешковский для горной промышленности и стремился открыть профильную шко- лично сопровождал его по горным и металлургическим предприятиям лу в Западном округе. Благодаря стараниям Чешковского около 1840 Западного округа. Висьлицкий охарактеризовал Чешковского такими г. было получено отдельное финансирование на ремонт и подготовку словами: «Милостивый государь Юзеф Чешковский, превосходный архитектурных проектов перестройки замка в Бендзине, предназна- и заслуженный чиновник горного ведомства, который с огромной любез- ченного в качестве помещения для школы. Проект разрабатывался ностью сопровождал нас в шахтах, находящихся под его управлением»65. Франциском Ланци, сотрудником канцелярии Горного управления В 1850 г. Юзеф Чешковский взял в аренду усадьбу в Стршемешицах Западного округа в Домброве [Гурничей]61. К сожалению, в связи с ре- Малых и поселился в ней. Стшемешицкая усадьба, являвшаяся соб- формами, произошедшими в горном деле, эти замыслы так и не были ственностью горного департамента, сдавалась разным людям. Среди реализованы62. Ланци также был проектировщиком главной резиденции них были славковский бургомистр Ян Кубичек, a после Юзеф Добецкий. канцелярии Управления. Он происходил родом из Италии и закончил в 1847–1850 гг. усадьбу арендовали местные крестьяне, после смерти римскую Академию св. Луки, где за свою дипломную работу – проект Юзефа Чешковского – Иоанна Уцкая, a потом – Варшавское общество перестройки храма Santa Maria in Ara coeli – получил золотую медаль угольных шахт и металлургических заводов66. К сожалению, не сохрани- и звание почетного профессора этого учебного заведения. Ланци при- лось ни одного изображения дома, в котором часть своей жизни провел ехал в Польшу в 1825 г. по приглашению Станислава Алексанра Мала- начальник шахт Западного округа. Из описаний современников следует, ховского. в 1830 г. он руководил работами на Вавеле при перестройке что это было скромное деревянное здание, называемое усадьбой, однако королевских гробниц. Впоследствии он получил должность инспектора не имевшее характерного крыльца с колоннами67. и строительного техника университетских зданий. Руководством горной Юзеф Чешковский, который в последние годы жизни, по-видимому, промышленности был приглашен в Домброву, где в 1837–1843 гг. рабо- страдал подагрой, умер 11 июня 1867 г. Его похоронили, скорее всего, на тал в качестве строительного техника Отдела строительства горных приходском кладбище в Голоноге (теперь в районе Домбровы Гурничей), предприятий Западного округа63. однако его могила на сохранилась68. Следует подчеркнуть, что не все забыли о Юзефе Чешковском и его 60 Описание деятельности Зейшнера см. в: Czarniecki S. Zarys historii geologii достижениях. в конце XIX в. энциклопедии подводили итог его про- na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kraków: Uniw. Jagiell, 1964. C. 1-146. фессиональной деятельности следующим утверждением: «Чешковский 61 Rybak A., Wójcik A. Franciszek Maria Lanci – budowniczy gmachu zarządu был выдающимся практиком и страстным геологом […] Несмотря на Górniczego w Dąbrowie Górniczej // Raptularz Kulturalny. 1998. № 3. C. 30–33; Они свою высокую должность, много времени посвящал горнякам, обучая их же. Budynek Zarządu Górniczego w Dąbrowie Górniczej // Zesz. Muzeum Miejskiego в шахтах способам прокладки и обеспечению безопасности подземных „Sztygarka”. 1999. Vol. I. C. 10–14. 62 Rybicka I. Kształcenie elewów górniczych po zamknięciu Szkoły Akademiczno-Gór- niczej w Kielcach // Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akadem- ему содержать карету и пару лошадей. Все это указывало на высокую оценку его iczno-Górniczej w Kielcach / red. W. Różański. Kielce: Kiel. Tow. Nauk., 1972. C. 75–85. профессиональной деятельности. См.: Rybak A., Wójcik A. Franciszek Maria Lanci… Автор сообщает, что в период, когда горным делом управлял Польский Банк 1999. C. 10–14. (1833–1842 гг.), в Академии было около 150 учеников (C. 79). Записанные в Горный 64 Wiślicki J. M. Opis Królestwa Polskiego pod względem historycznym, statystycznym, Корпус проходили ряд практик (продолжавшихся в общей сложности два года) rolniczym, fabrycznym, handlowym, zwyczajowym i obyczajowym. 1850: T. 1. C 26–27. на шахтах, a отдельные этапы заканчивались подготовкой отчетов о проделанной 65 Там же. C. 33. работе. 66 Rybak A. Z dziejów oświaty na terenie Strzemieszyc Małych 1820–2000. Dąbrowa 63 Ланци был очень хорошо оплачиваемым сотрудником для того времени. Górnicza, 2002. C. 24–26. Он получал 900 рублей серебром в год, в то время как его непосредственный 67 Там же. C. 43. начальник только 600. Кроме того, он имел в своем распоряжении казенную квар- 68 Е. Ярос пишет, что Чешковский умер в Варшаве (Jaros J. Cieszkowski Józef … тиру и располагал специальным представительским фондом, который позволял 1984. C. 43). 110 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

галерей; он пользовался большим уважением не только среди коллег, но и среди подчиненных. Во время пожаров на цинковом заводе под Бенд- зином (1842) и угольной шахте (1841 и 1849) проявил огромную энергию и спокойствие, спасая жизни находящихся под землей работников»69.

69 Cieszkowski Józef // Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana… 1893. C. 1005; См. также: Cieszkowski Józef // S. Orgelbranda encyklopedia powszechna… 1898. T. III. C. 561. 110 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

галерей; он пользовался большим уважением не только среди коллег, но Literatura и среди подчиненных. Во время пожаров на цинковом заводе под Бенд- зином (1842) и угольной шахте (1841 и 1849) проявил огромную энергию и спокойствие, спасая жизни находящихся под землей работников»69.

69 Cieszkowski Józef // Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana… 1893. C. 1005; См. также: Cieszkowski Józef // S. Orgelbranda encyklopedia powszechna… 1898. T. III. C. 561.

Archiwalia

Archiwum Państwowe w Katowicach, Archiwum Górnicze Dąbrowy [Górniczej] AGD –12/839/0: 8, 14, 117, 194, 224, 292, 316, 323, 331, 345, 356, 362–368, 370, 372, 374, 376, 378, 382, 384, 386, 398, 435, 437, 459, 467, 469, 494, 496, 499, 545, 693–696, 699, 704, 706–711, 713–715, 738, 750, 753, 755, 757, 759–762, 765–766, 768, 773–774, 779, 795, 1821, 1823, 1829–1830, 1832, 1847, 1858, 2167–2168, 2170–2171, 2216–2218, 2222, 2225, 2284, 2308, 2349, 2846, 2848, 2850–2852, 2861, 2865, 2913, 3052–3055, 3058–3059, 3081–3084, 3087–3088, 4159–4164, 4169, 4174–4178, 4181–4183, 4224, 4231, 4234, 4340, 5106–5108, 5111, 5115, 5172A, 5173A, 5211–5214, 5243, 5248, 5255, 5258–5299. Archiwum Państwowe w Katowicach, Zbiór Kartograficzny AGD – Plany i mapy –12/181/0: 1, 2, 4–8, 10–18, 20–31, 33, 35–55, 60, 63–64, 69–71, 101–105, 131, 136–138, 143–144, 155, 167, 172, 181, 196–209, 216–217, 220–223, 225–229, 231–233, 235–238, 271, 277, 278–285, 287–295, 297–314, 316, 334–341, 343–345, 347–349, 355–360, 362–364, 433, 435–447, 450–451, 457–459, 468, 470, 492, 494–496, 502, 511–512, 522–525, 527–529, 533–537, 540–541, 558–559, 576–577, 588, 590, 633–645. Archiwum Państwowe w Kielcach, Oddział w Radomiu (mapy): 2319, 4892–4935, 5034, 5050, 5056a. Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie, Zbiory Kartograficzne: 565–13, 565–17, 565–18, 565–24.

Publikacje

[b.a.– Strasz M. ?] 1846: Karta położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręg Wschodni. Litogr. Banku Polskiego. Rytował J. Dietrich. Warszawa, skala 1:126 000. Adamczyk S. J., 2003a: Szkoła Akademiczno-Górnicza – pierwsza wyższa uczelnia w regionie świętokrzyskim. [w:] Z przeszłości regionu świętokrzyskiego. Od XVI do XX wieku. [w:] Mater. Konf. Nauk., Kielce, 8 kwietnia 2003. Red. J. Wijaczka, Agencja Rekl.-Wyd. „Jard”, Kielce, s. 73–106. 112 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Adamczyk S. J., 2003b: Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach (1816–1827). Agencja Rekl.-Wyd. „Jard”, Kielce, s. 1–144. Albrecht A., 1904: Materiały tyczące się kopalń galmanu w Królestwie Polskiem. „Prze- gląd Górniczo-Hutniczy” nr, s. 246–250; nr 10, s. 273–276; nr 15, s. 426–428; nr 16, s. 444–448; nr 17, s. 476–482; nr 20, s. 550–555; nr 21, s. 574–576. Babicz J., 1971: O historycznych związkach geografii z geologią. Pr. Muz. Ziemi, t. 18, z. 1, s. 37–61. Baliński M., 1841a: [Rec.:] Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym, skreślił Hieronim Łabęcki. Tom I z tablicami. Bibl. Warsz., z. 3, s. 483–484; s. 725–731. Baliński M., 1841b: [Rec.:] Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym, skreślił Hieronim Łabęcki. Tom II. Bibl. Warsz., z. 4, s. 678–684. Bieniarzówna J., 1977: Kadra techniczna w przemyśle Królestwa Polskiego, [w:] Pawłow- ska-Pietrzak (red.), 1977: Gospodarka przemysłowa i początki cywilizacji technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, s. 271–294. Bogdanowicz K., 1907: Matieriały dlja izuczienija rakowinnawo izwiestniaka Dombrowska- wo Bassiejna. Trudy Gieołogiczieskawo Komitieta, Nowaja Serija, Wypusk 35, s. 1–99. Bogdanowicz K., 1910: Wapień muszlowy w zagłębiu Dąbrowskiem. Prz. Górn.-Hutn., nr 1, s. 1–5; nr 2, s. 49–53; nr 4, s. 104–109; nr 5, s. 133–148; nr 9, s. 306–309; nr 10, s. 329–333; nr 11, s. 361–369; nr 12, s. 398–419; nr 13, s. 425–429. Buch L. V., 1805: Geognostische Uebersicht von Neu-Schlesien (Berlin, 2 Februar 1805), [w:] Lepold’s von Buch’s Gesammelte Schriften, herausgegeben von J. Ewald, J. Roth und H. Eck. Wyd. G. Reimer, Berlin, 1867, t. 1, s. 719–739. Budkowska B., Braun J., Filar D., Prasnak M., 1967: Materiały do bibliografii historii przemysłu w Polsce (1815–1964). [w:] Pietrzak-Pawłowska I. (red.), 1967: Zakłady prze- mysłowe w Polsce XIX i XX wieku. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, s. 194–261. Bukowiecki S., 1912: Naczelne zasady górniczego prawa cywilnego na ziemiach polskich w przeszłości i teraźniejszości, [w:] Pam. II Zjazdu Pol. Górn. i Hutn., we Lwowie w roku 1910. Zw. Górn. i Hutn. Pol., Kraków, s. 182–221. Carnall R. v., 1832: Geognostische Vergleichung zwischen den Nieder und Oberschlesien Gebirgs-Formationen, und Aussichten über deren Bildung. Arch. Miner., z. 4, s. 303–361. Carnall R. v., 1836: Die Sprunge Steinkohlengebirge. Arch. Miner. z. 9, s. 3–216. Carnall R. v., 1844a: Geognostische Karte von den Erz-Lagerstätten des Muschelkalksteins bei Tarnowitz und Beuthen in Oberschlesien. Simon Schropp u Com., Berlin, skala 1:50 000 (2 wyd., 1854 r.). Carnall R. v., 1844b: Geognostische Karte von Ober-Schlesien. Simon Schropp u Com., Berlin, skala 1:200 000 (2 wyd., 1857 r.). Carnall R. v., 1856: Eine Flöz-Karte von dem oberschlesien Auptflozzuge der Steinkohlen- formation. Z. Dtsch. geol. Ges., z. 8, 314. Carnall R. v., 1857: Geognostische karte von dem russisch-polnische Steinkohlengebirge. Z. Dtsch. Geol. Ges., z. 9, s. 556. Carnall R. v., 1860: Oberschlesiens Gebirgsschichten oder Erlauterungen zu der geognostischen karte von Oberschlesien. Wochenschrift des Schlesischen Vereins für Berg- und Hüttenwesen, z. 2, s. 1–55 112 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 113

Adamczyk S. J., 2003b: Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach (1816–1827). Agencja Cygorijni K., 1977: Etapy rozwoju hutnictwa cynkowego w Polsce. PAN, Nauka dla wszyst- Rekl.-Wyd. „Jard”, Kielce, s. 1–144. kich, z. 280, Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, s. 1–36. Albrecht A., 1904: Materiały tyczące się kopalń galmanu w Królestwie Polskiem. „Prze- Czarniecki S., 1964: Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Uniw. Jagiell., gląd Górniczo-Hutniczy” nr, s. 246–250; nr 10, s. 273–276; nr 15, s. 426–428; nr 16, Wyd. Jubil., Kraków, 1964, s. 1–146. s. 444–448; nr 17, s. 476–482; nr 20, s. 550–555; nr 21, s. 574–576. Czarniecki S., 1973: Łabęcki Hieronim. (w): Polski Słownik Biograficzny, t. 18, z. 2, s. 173–175. Babicz J., 1971: O historycznych związkach geografii z geologią. Pr. Muz. Ziemi, t. 18, z. 1, s. 37–61. Czarniecki S., 1978: Stanisław Staszic a rozwój polskiej geologii. [w:] Stanisława Staszic Baliński M., 1841a: [Rec.:] Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym, skreślił Hieronim polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 51–84. Łabęcki. Tom I z tablicami. Bibl. Warsz., z. 3, s. 483–484; s. 725–731. Czarnocki S., 1908: Budowa geologiczna utworów węglowych w zagłębiu Dąbrowskim. Baliński M., 1841b: [Rec.:] Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego Prz. Górn.– Hutn., nr 4, s. 93–95; nr 6, s. 155–159; nr 7, s. 177–180; nr 8, s. 211–214; nr pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym, skreślił Hieronim 9, s. 237–240; nr 10, s. 273–277; nr 11, s. 318–319; nr 12, s. 331–335; nr 14, s. 383–387; nr Łabęcki. Tom II. Bibl. Warsz., z. 4, s. 678–684. 15, s. 413–416; nr 16, s. 442–445; nr 17, s. 469–471; nr 21, s. 588–589; nr 23, s. 648–650. Bieniarzówna J., 1977: Kadra techniczna w przemyśle Królestwa Polskiego, [w:] Pawłow- Czepulis R., 1970: Kształtowanie się inteligencji technicznej w Królestwie Polskim, [w:] Kula ska-Pietrzak (red.), 1977: Gospodarka przemysłowa i początki cywilizacji technicznej W., Leskiewiczowa J. (red.), 1970: Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku. Studia w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały. Zakład Narodowy im. Ossolińskich o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej. PWN, Warszawa, s. 69–120. – Wydaw., Wrocław, s. 271–294. Degenhart O., 1865: Geologische Karte von Oberschlesien,[b.w.], skala 1:200 000. Bogdanowicz K., 1907: Matieriały dlja izuczienija rakowinnawo izwiestniaka Dombrowska- Domański J., Pabisz J., 1981: Zasoby archiwalne map górniczych i ich ewidencjonowanie. wo Bassiejna. Trudy Gieołogiczieskawo Komitieta, Nowaja Serija, Wypusk 35, s. 1–99. Archeion, z. 71, s. 49–58. Bogdanowicz K., 1910: Wapień muszlowy w zagłębiu Dąbrowskiem. Prz. Górn.-Hutn., nr 1, Fritsche K., 1826: O użytku jeometryi opisującej w ogólności, a w szczególe o jej zastosowaniu s. 1–5; nr 2, s. 49–53; nr 4, s. 104–109; nr 5, s. 133–148; nr 9, s. 306–309; nr 10, s. 329–333; do inżynieryi górniczej. [b.w.], Kielce, s. 1–9. nr 11, s. 361–369; nr 12, s. 398–419; nr 13, s. 425–429. Gajda S., 1976: Rozwój polskiej terminologii górniczej. Wyższa Szkoła Pedag., Opole, Ser. Buch L. V., 1805: Geognostische Uebersicht von Neu-Schlesien (Berlin, 2 Februar 1805), [w:] B, Stud. i monografie, z. 55, s. 1–157. Lepold’s von Buch’s Gesammelte Schriften, herausgegeben von J. Ewald, J. Roth und Gałecka I., Kaczkowska Z., Kalniet A., Sokołowska M., 1956: Bibliografia i rejestr map H. Eck. Wyd. G. Reimer, Berlin, 1867, t. 1, s. 719–739. oraz materiałów kartograficznych z zakresu geologii Polski. Wiek XIX i XX. Wyd. Geol., Budkowska B., Braun J., Filar D., Prasnak M., 1967: Materiały do bibliografii historii Warszawa, s. 1–326. przemysłu w Polsce (1815–1964). [w:] Pietrzak-Pawłowska I. (red.), 1967: Zakłady prze- Garbowska J., 1993: Nauki geologiczne w uczelniach Wilna i Krzemieńca w latach 1781–1840. mysłowe w Polsce XIX i XX wieku. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Pr. Muz. Ziemi, z. 42, s. 5–112. Wyd. PAN, Wrocław, s. 194–261. Gaweł A., 1962: Zarys historii wiedzy geologicznej w Polsce. Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Bukowiecki S., 1912: Naczelne zasady górniczego prawa cywilnego na ziemiach polskich Pol., ser. C, z. 5, s. 3–20. w przeszłości i teraźniejszości, [w:] Pam. II Zjazdu Pol. Górn. i Hutn., we Lwowie Gaweł A., 1973: Obserwacje Jana Filipa Carosiego z 1783 r. nad epigenetycznym tworzeniem się w roku 1910. Zw. Górn. i Hutn. Pol., Kraków, s. 182–221. krzemieni w skałach zawierających w sobie sole wapnia. Pr. Muz. Ziemi, z. 21, cz. 1, s. 3–27. Carnall R. v., 1832: Geognostische Vergleichung zwischen den Nieder und Oberschlesien Gąsiorowska N., 1922: Górnictwo i hutnictwo w Królestwie Polskiem 1815–1830. Bibl. Wyż. Gebirgs-Formationen, und Aussichten über deren Bildung. Arch. Miner., z. 4, s. 303–361. Szkoły Handl., Warszawa, Wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa, s. 1–592. Carnall R. v., 1836: Die Sprunge Steinkohlengebirge. Arch. Miner. z. 9, s. 3–216. Gąsiorowska– Grabowska N., 1965: Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskiem 1815–1918. Carnall R. v., 1844a: Geognostische Karte von den Erz-Lagerstätten des Muschelkalksteins PWN, Warszawa, s. 1–624. bei Tarnowitz und Beuthen in Oberschlesien. Simon Schropp u Com., Berlin, skala Goetel W., 1955: Znaczenie „Ziemiorodztwa Karpatow” Stanisława Staszica w historii 1:50 000 (2 wyd., 1854 r.). geologii polskiej, [w:] Staszic S., 1955: O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Carnall R. v., 1844b: Geognostische Karte von Ober-Schlesien. Simon Schropp u Com., Polski. Klasycy geologii polskiej. Wyd. Geol., Warszawa, s. 1–107. Berlin, skala 1:200 000 (2 wyd., 1857 r.). Goetel W., 1972: Osobowość naukowa Stanisława Staszica jako inicjatora Szkoły Akademicz- Carnall R. v., 1856: Eine Flöz-Karte von dem oberschlesien Auptflozzuge der Steinkohlen- no-Górniczej w Kielcach. [w:] Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły formation. Z. Dtsch. geol. Ges., z. 8, 314. Carnall R. v., 1857: Geognostische karte von Akademiczno-Górniczej w Kielcach. (red. W. Różański), Kiel. Tow. Nauk., Kielce, s. 55–66 dem russisch-polnische Steinkohlengebirge. Z. Dtsch. Geol. Ges., z. 9, s. 556. Greiner P., 1983: Śląska kartografia górnicza XVI do końca XVIII wieku. Kwart. Hist. Nauki Carnall R. v., 1860: Oberschlesiens Gebirgsschichten oder Erlauterungen zu der geognosti- i Techn., z. 2, s. 309–328. schen karte von Oberschlesien. Wochenschrift des Schlesischen Vereins für Berg- und Greiner P., 1997: Kartografia górnicza na Śląsku od XVI do pierwszej połowy XIX wieku. Hüttenwesen, z. 2, s. 1–55 Uniw. Wrocław., Centr. Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych, Wyd. Uniw. Wrocław., Wrocław, s. 1–128. 114 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Grocholski Z., 1978: Zasługi Stanisława Staszica dla górnictwa. [w:] Stanisława Staszic i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 18–24. Gwardak T., 1977; Polskie piśmiennictwo kartograficzne (1659–1939). Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, z. 61, s. 1–256. Hempel J., 1856: Karta geognostyczna zagłębia węglowego w Królestwie Polskiem, ułożona z rozkazu dyrektora górnictwa Jenerała Majora Szenszyna. Litogr. M. Fajans, Warszawa, skala 1:20 000. Hempel J., 1867: Description géologique des environs de Kielce, de Chenciny et de Malagoszcz, situes au centre de la Pologne. Annales des mines, ser. 6, z. 12, s. 141–183. Hempel J., 1876: Kilka słów o „Karcie Geognostycznej Roemera”. Bibl. Warsz., z. 1, s. 259–279. Hempel J., 1877: Uwagi co do poszukiwań soli kamiennej w granicach Królestwa Polskiego (z mapą). Bibl. Warsz., z. 3 (147), s. 88–98. Ihnatowicz I., 1961: W sprawie zasad publikacji źródeł historycznych z XIX i XX wieku. Prz. Hist., t. 52, z. 1, s. 161–172. Jahoda K., 1961: Przyczynek do historii prawa górniczego i organizacji władz górniczych w Polsce. [w:] (pr. zbior.), 1961: Materiały z prac Rady, z. 30, ser. E (2). Górnictwo polskie w tysiącletnim okresie istnienia państwa polskiego. Wyd. Geol., Warszawa, s. 84–116. Jahoda K., 1983: Prawo górnicze „Wolnego, Niepodległego i Ściśle Neutralnego Miasta Kra- kowa” (1844). Prz. Górn., nr 11–12, s. 470–475. Janczak J., 1976: Zarys dziejów kartografii śląskiej do końca XVIII wieku. Inst. Śląski w Opolu, s. 1–93. Janota– Bzowski Z., 1987: Dzieje rodziny Hemplów spisane we współpracy z Kazimierzem Hemplem. Państw. Inst. Wydaw., Warszawa, s. 1–263. Jaros J., 1956: Organizacja rządowej administracji górniczej na Śląsku w latach 1769–1922. Archeion, z. 26, s. 187–213. Jaros J., 1957a: Materiały archiwalne do historii górnictwa i hutnictwa w zbiorach Woje- wódzkiego Archiwum Państwowego w Katowicach. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., t. 1; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., t. 1, s. 465–168. Jaros J., 1957b: Stan badań nad historią górnictwa i hutnictwa na ziemiach polskich w latach 1870–1945. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., t. 1; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., t. 1, s. 107–130. Jaros J., 1958: Henryka Heintzmanna „O przygotowywaniu i eksploatacji pokładów węgla kamiennego w śląskich okręgach górniczych ze szczególnym uwzględnieniem Górnego Śląska”. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., t. 3; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., t. 2, s. 277–357. Jaros J., 1960: Rudolfa von Carnalla „O pożarach podziemnych w kopalniach węgla kamiennego ze szczególnym uwzględnieniem kopalń górnośląskich”. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., t. 7; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., t. 4, s. 131–182. Jaros J., 1961a: Górnictwo węgla kamiennego, [w:] Pazdur J., 1961 (red.): Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich. Wyd. Górn.– Hutn., Katowice, t. 2, s. 39–68. Jaros J., 1961b: Początki górnictwa węglowego na Śląsku. Wiad. Górn., nr 12, s. 435–438. Jaros J., 1962a: Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część I. Wiad. Górn., nr 2, s. 68–71. Jaros J., 1962b: Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część II. Wiad. Górn., nr 3, s. 108–111. 114 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 115

Grocholski Z., 1978: Zasługi Stanisława Staszica dla górnictwa. [w:] Stanisława Staszic Jaros J., 1962c: Z dziejów techniki górniczej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. Wiad. i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii Górn., nr 7–8, s. 266–268; nr 11, s. 416–419. polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 18–24. Jaros J., 1963a: Rozwój badań geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Zaranie Śląskie, z. Gwardak T., 1977; Polskie piśmiennictwo kartograficzne (1659–1939). Monografie z Dziejów 2, s. 203–218. Nauki i Techniki, z. 61, s. 1–256. Jaros J., 1963b: Z dziejów techniki górniczej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym (3). Wiad. Hempel J., 1856: Karta geognostyczna zagłębia węglowego w Królestwie Polskiem, ułożona Górn., nr 9, s. 291–294. z rozkazu dyrektora górnictwa Jenerała Majora Szenszyna. Litogr. M. Fajans, Warszawa, Jaros J., 1964: Rozwój podziemnego transportu w kopalniach węgla kamiennego. Wiad. skala 1:20 000. Górn., nr 4, s. 110–112;nr 4, s. 141–143; nr 7–8, s. 260–261. Hempel J., 1867: Description géologique des environs de Kielce, de Chenciny et de Malagoszcz, Jaros J., 1965: Historia górnictwa węglowego w Zagłębiu Górnośląskim do 1914 roku. Zakł. situes au centre de la Pologne. Annales des mines, ser. 6, z. 12, s. 141–183. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, 1–314. Hempel J., 1876: Kilka słów o „Karcie Geognostycznej Roemera”. Bibl. Warsz., z. 1, s. 259–279. Jaros J., 1968a: Organizacja administracji górniczej w Królestwie Polskim (1815–1918). Stud. Hempel J., 1877: Uwagi co do poszukiwań soli kamiennej w granicach Królestwa Polskiego z Dziejów Górn. i Hutn., t. 12, s. 116–139. (z mapą). Bibl. Warsz., z. 3 (147), s. 88–98. Jaros J., 1968b: Zasięg terytorialny Zagłębia Dąbrowskiego. Zaranie Śląskie, z. 1, s. 41–49. Ihnatowicz I., 1961: W sprawie zasad publikacji źródeł historycznych z XIX i XX wieku. Jaros J., 1970: Własność górnicza na ziemiach polskich w XVIII i XIX wieku. Wiad. Górn., Prz. Hist., t. 52, z. 1, s. 161–172. nr 10, s. 303–305. Jahoda K., 1961: Przyczynek do historii prawa górniczego i organizacji władz górniczych Jaros J., 1971: Dzieje górnictwa w Żychcicach. Wiad. Górn., nr 7–8, s. 248–250. w Polsce. [w:] (pr. zbior.), 1961: Materiały z prac Rady, z. 30, ser. E (2). Górnictwo polskie Jaros J., 1977: Postęp techniczny i wydajność pracy w górnictwie węglowym na ziemiach w tysiącletnim okresie istnienia państwa polskiego. Wyd. Geol., Warszawa, s. 84–116. polskich, [w:] Pawłowska-Pietrzak (red.), 1977: Gospodarka przemysłowa i początki Jahoda K., 1983: Prawo górnicze „Wolnego, Niepodległego i Ściśle Neutralnego Miasta Kra- cywilizacji technicznej w rolniczych krajach Europy. Studia i materiały. Zakł. Narod. kowa” (1844). Prz. Górn., nr 11–12, s. 470–475. im. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, s. 147–160. Janczak J., 1976: Zarys dziejów kartografii śląskiej do końca XVIII wieku. Inst. Śląski Jaros J., 1978a: Dzieje polskiej kadry technicznej w górnictwie (1136–1976). Śl. Inst. Nauk., w Opolu, s. 1–93. PWN, Warszawa– Kraków, s. 1–296. Janota– Bzowski Z., 1987: Dzieje rodziny Hemplów spisane we współpracy z Kazimierzem Jaros J., 1978b: Rozwój techniki w polskim górnictwie węgla kamiennego w okresie pięćset- Hemplem. Państw. Inst. Wydaw., Warszawa, s. 1–263. lecia. Prz. Górn., nr 3, s. 139–144. Jaros J., 1956: Organizacja rządowej administracji górniczej na Śląsku w latach 1769–1922. Jaros J., 1980a: Kadra techniczna w Zagłębiu Dąbrowskim w XIX i w początkach XX wieku. Archeion, z. 26, s. 187–213. Kwart. Hist. Kult. Mater., z. 4, s. 501–510. Jaros J., 1957a: Materiały archiwalne do historii górnictwa i hutnictwa w zbiorach Woje- Jaros J., 1980b: Z dziejów kadry technicznej w Zagłębiu Dąbrowskim. Prz. Górn., nr 9, s. 445–452. wódzkiego Archiwum Państwowego w Katowicach. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., Jaros J., 1984a: Cieszkowski Józef, [w:] Orłowski B. (red.): Słownik polskich pionierów t. 1; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., t. 1, s. 465–168. techniki. Wyd. Śląsk, Katowice, s. 42–43. Jaros J., 1957b: Stan badań nad historią górnictwa i hutnictwa na ziemiach polskich w la- Jaros J., 1984b: Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich. Śl. Inst. Nauk., tach 1870–1945. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., t. 1; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., Katowice, s. 1–200. t. 1, s. 107–130. Jaros J., 1985: Specyfika rozwoju górnictwa węglowego w Zagłębiu Dąbrowskim. Prz. Górn., Jaros J., 1958: Henryka Heintzmanna „O przygotowywaniu i eksploatacji pokładów węgla nr 9, s. 303–306. kamiennego w śląskich okręgach górniczych ze szczególnym uwzględnieniem Górnego Jasiński B., 1884: Osuszenie kopalń olkuskich. Wszechświat, nr 41, s. 641–646; nr 42, Śląska”. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., t. 3; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., t. 2, s. 658–661; nr 43, s. 677–680. s. 277–357. Jaworska-Cygorijni K., 1989: Produkcja cynku z rud galmanowych w XIX wieku na ziemiach Jaros J., 1960: Rudolfa von Carnalla „O pożarach podziemnych w kopalniach węgla kamien- polskich. Zakł. Narod. im. Ossolińskich – Wydaw., Wrocław, s. 1–181. nego ze szczególnym uwzględnieniem kopalń górnośląskich”. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Jedlicki J., 1964: Nieudana próba kapitalistycznej industrializacji. Analiza państwowego Mater., t. 7; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., t. 4, s. 131–182. gospodarstwa przemysłowego w Królestwie Polskim XIX w. Książka i Wiedza, War- Jaros J., 1961a: Górnictwo węgla kamiennego, [w:] Pazdur J., 1961 (red.): Zarys dziejów szawa, s. 1–415. górnictwa na ziemiach polskich. Wyd. Górn.– Hutn., Katowice, t. 2, s. 39–68. Jezierski A., 1967a: Handel zagraniczny Królestwa Polskiego 1815–1914. Rozpr. Uniw. Warsz., Jaros J., 1961b: Początki górnictwa węglowego na Śląsku. Wiad. Górn., nr 12, s. 435–438. z. 18, PWN, Warszawa, s. 1–227. Jaros J., 1962a: Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część Jezierski A., 1967b: Modele przedsiębiorstw w przemyśle górniczo-hutniczym Zagłębia I. Wiad. Górn., nr 2, s. 68–71. Dąbrowskiego XIX i XX w., [w:] Pietrzak-Pawłowska I. (red.), 1967: Zakłady prze- Jaros J., 1962b: Rozwój wiedzy o warunkach geologicznych Zagłębia Górnośląskiego. Część mysłowe w Polsce XIX i XX wieku. Studia i materiały. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, II. Wiad. Górn., nr 3, s. 108–111. Wyd. PAN, Wrocław, s. 35–44. 116 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Jezierski A., Kaczyńska E., Kowalska S., Piesowicz K., 1961: Ekonomika górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim 1840-1910. Dział Wyd. Uniw. Warsz., Warszawa, s. 1–238. Jezierski A., Zawadzki S. M., 1966: Dwa wieki przemysłu w Polsce. Zarys dziejów. Wiedza Pow., Warszawa, s. 1–402. Jura D., Lewandowski J., 1996: Kartograficzno-geologiczne opracowania Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (rys historyczny, stan aktualny, potrzeby). Prz. Geol., nr 6, s. 57–563. Jurkiewicz K., 1886: Jan Hempel (Wspomnienie pośmiertne). Bibl. Warsz., z. 3, s. 89–92. Kleczkowski A. S., 1970: Z lat młodzieńczych G. G. Puscha (1790–1816). Pr. Muz. Ziemi, t. 15, cz. 1, s. 95–112. Kleczkowski A. S., 1972: Jerzy Bogumił Pusch. Życie i dzieło w okresie Królestwa Polskiego (1816–1831). Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Pol., Ser. C, z. 17, s. 123–150. Kleczkowski A. S., 1974: Jerzy Bogumił Pusch – ostatni okres życia i działalności 1830–1846. Pr. Muz. Ziemi, z. 21, cz. 2, 65–104. Kleczkowski A. S. 1977a: Najwcześniejszy kurs górnictwa dla polskiej szkoły górniczej – rę- kopis J. B. Puscha w Leningradzie. Poszukiwania innych śladów Puscha w Leningradzie. Pr. Muz. Ziemi, z. 27, s. 35–39. Kleczkowski A. S., 1977b: Sprawa wydania drukiem Geognostische Beschreibung von Polen Jerzego Bogumiła Puscha na tle korespondencji z wydawcą z lat 1830–1835. Pr. Muz. Ziemi, z. 27, s. 57–70. Kleczkowski A. S. 1977c: Sprawozdanie z podróży górniczych Józefa Cieszkowskiego do Anglii, Francji, Belgii w latach 1825–1827. Pr. Muz. Ziemi, z. 27, s. 41–45. Kleczkowski A. S., 1977d: Zbiór rękopisów z Wydziału Górnictwa przy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu Królestwa Polskiego w Bibliotece Instytutu Górniczego w Lenin- gradzie. Pr. Muz. Ziemi, z. 27, s. 27–33. Kleczkowski A. S., 1978: Staszica zarząd górnictwem (1815–1824) – zaranie i kres w świetle archiwów A. J. Czartoryskiego i K. Lubeckiego. [w:] Stanisława Staszic i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 117–143. Kleczkowski A. S., 1979: Czterdzieści lat związków Staszica z górnictwem polskim 1784–1824 – próba podziału czasowego, [w:] Kleczkowski A. S. (red.), 1979: Stanisław Staszic. Geologia – górnictwo – hutnictwo. Wyd. Geol., Warszawa, s. 69–82. Kleczkowski A. S., 1980a: Co studiował J. B. Pusch w Lipsku w latach 1810–1815. Pr. Muz. Ziemi, z. 31, s. 111–113. Kleczkowski A. S., 1980b: Cztery listy J. B. Puscha z lat 1815–1828 do Christiana Kefersteina w Halle. Pr. Muz. Ziemi, z. 31, s. 115–135. Kleczkowski A. S., 1994: Stan badań nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno– Górniczej) i Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Kwart. Hist. Nauki i Techn., z. 1, s. 61–70. Kleczkowski A. S., 1995: Staszic i Akademia Górnicza w Kielcach. Nowe spojrzenie. [w:] Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, s. 113–124. Kleczkowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 65–92. Konias A., 2001: Zagłębie Dąbrowskie w kartografii (zarys historyczny). [w:] Barański M. (red.), 2001: Zagłębie Dąbrowskie. W poszukiwaniu tożsamości. Pr. Nauk. Uniw. Śl., nr 1977, Wyd. Uniw. Śl., Katowice, s. 161–200. 116 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 117

Jezierski A., Kaczyńska E., Kowalska S., Piesowicz K., 1961: Ekonomika górnictwa i hut- Kosacka D., 1962: Nowe plany przemysłowe w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Kwart. nictwa w Królestwie Polskim 1840-1910. Dział Wyd. Uniw. Warsz., Warszawa, s. 1–238. Hist. Kult. Mater., z. 3–4, s. 773–783. Jezierski A., Zawadzki S. M., 1966: Dwa wieki przemysłu w Polsce. Zarys dziejów. Wiedza Kosiński W., 1869: Kilka uwag o najnowszych badaniach geognostycznych w południowo- Pow., Warszawa, s. 1–402. -zachodnich okolicach Królestwa Polskiego, oraz na Szlązku i w Galicyi. Bibl. Warsz., Jura D., Lewandowski J., 1996: Kartograficzno-geologiczne opracowania Górnośląskiego z. 1, s. 245–257. Zagłębia Węglowego (rys historyczny, stan aktualny, potrzeby). Prz. Geol., nr 6, s. 57–563. Kosiński W., 1874: Geologiczne badania i mappy Królestwa Polskiego, [w:] Lubomirski J. Jurkiewicz K., 1886: Jan Hempel (Wspomnienie pośmiertne). Bibl. Warsz., z. 3, s. 89–92. T., Stawiski E., Prystański S., et all., 1874: Encyklopedia rolnictwa i wiadomości związek Kleczkowski A. S., 1970: Z lat młodzieńczych G. G. Puscha (1790–1816). Pr. Muz. Ziemi, z niem mających. t. 2, D-G, s. 546–555. t. 15, cz. 1, s. 95–112. Kosiński W., 1882: Kopalnie Olkuskie ich przeszłość i przyszłość. Pam. Fizjograf., z. 2, Kleczkowski A. S., 1972: Jerzy Bogumił Pusch. Życie i dzieło w okresie Królestwa Polskiego s. 124–133. (1816–1831). Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Pol., Ser. C, z. 17, s. 123–150. Kosmowska-Ceranowicz B., 1968: Katalog wystawy. Polska kartografia geologiczna przed Kleczkowski A. S., 1974: Jerzy Bogumił Pusch – ostatni okres życia i działalności 1830–1846. 1919 r. Muzeum Ziemi PAN, Warszawa, s. 1–73. Pr. Muz. Ziemi, z. 21, cz. 2, 65–104. Kossowski K., 1849: Do redakcyi Biblioteki Warszawskiej (Uwagi nad dziełem Oeynhausena Kleczkowski A. S. 1977a: Najwcześniejszy kurs górnictwa dla polskiej szkoły górniczej – rę- Opis Geologiczny górnego Szlązka). Bibl. Warsz., z. 2, s. 639–646. kopis J. B. Puscha w Leningradzie. Poszukiwania innych śladów Puscha w Leningradzie. Kossuth S., 1960: Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla w Zagłębiu Górno- Pr. Muz. Ziemi, z. 27, s. 35–39. śląskim do połowy XIX wieku. Wiad. Górn., nr 11, s. 405–409. Kleczkowski A. S., 1977b: Sprawa wydania drukiem Geognostische Beschreibung von Polen Kossuth S., 1961: Zarys rozwoju techniki górniczej w kopalniach węgla w Zagłębiu Gór- Jerzego Bogumiła Puscha na tle korespondencji z wydawcą z lat 1830–1835. Pr. Muz. nośląskim do połowy XIX wieku, [w:] (pr. zbior.), 1961: Materiały z prac Rady, z. 30, Ziemi, z. 27, s. 57–70. ser. E (2). Górnictwo polskie w tysiącletnim okresie istnienia państwa polskiego. Wyd. Kleczkowski A. S. 1977c: Sprawozdanie z podróży górniczych Józefa Cieszkowskiego do Geol., Warszawa, s. 22–52. Anglii, Francji, Belgii w latach 1825–1827. Pr. Muz. Ziemi, z. 27, s. 41–45. Kossuth S., 1962: Wielkie sztolnie odwadniające w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. Prz. Kleczkowski A. S., 1977d: Zbiór rękopisów z Wydziału Górnictwa przy Komisji Rządowej Górn., nr 7–8, s. 460–465. Przychodów i Skarbu Królestwa Polskiego w Bibliotece Instytutu Górniczego w Lenin- Kot H., 1970: Historia nowożytnej kartografii Śląska 1800–1939 (poza kartografia urzędową). gradzie. Pr. Muz. Ziemi, z. 27, s. 27–33. Wyd. Śląsk, Katowice, s. 1–211. Kleczkowski A. S., 1978: Staszica zarząd górnictwem (1815–1824) – zaranie i kres w świetle Kownacki H., 1791: O starożytności kopalni krószców, wyrabiania metaliów, czyli robót archiwów A. J. Czartoryskiego i K. Lubeckiego. [w:] Stanisława Staszic i jego dzieło. górniczych w kluczu sławkowskim, dobrach należących i w całey tegoż klucza okolicy, Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej. Piła w znaczney części Powiatu Krakowskiego, graniczącey z Szlązkiem znayduiących się. 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 117–143. Druk. Korp. Kadetów, Warszawa, s. 1–92. Kleczkowski A. S., 1979: Czterdzieści lat związków Staszica z górnictwem polskim 1784–1824 Kownacki H., 1792: O górach. [b.w.] Warszawa, s. 1–60. – próba podziału czasowego, [w:] Kleczkowski A. S. (red.), 1979: Stanisław Staszic. Kucharzewski F., 1894: Bibliografia polska techniczno-przemysłowa obejmująca prace Geologia – górnictwo – hutnictwo. Wyd. Geol., Warszawa, s. 69–82. drukowane oddzielnie, w czasopismach lub znane z rękopisu, we wszystkich działach Kleczkowski A. S., 1980a: Co studiował J. B. Pusch w Lipsku w latach 1810–1815. Pr. Muz. techniki i przemysłu do końca 1874 roku. Nakł. Redakcyi Przeglądu Technicznego, Ziemi, z. 31, s. 111–113. Warszawa, [s. XX], s. 1–327. Kleczkowski A. S., 1980b: Cztery listy J. B. Puscha z lat 1815–1828 do Christiana Kefersteina Kucharzewski F., 1922: Polskie piśmiennictwo górniczo-hutnicze. Prz. Górn.-Hutn., nr 4, w Halle. Pr. Muz. Ziemi, z. 31, s. 115–135. s. 169–175; nr 5, s. 231–238; nr 6, s. 301–306; nr 7, s. 377–381; nr 8, s. 457–463; nr 9, s. 518–524. Kleczkowski A. S., 1994: Stan badań nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno– Łabęcki H., 1841: Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego, pod względem Górniczej) i Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Kwart. Hist. Nauki i Techn., z. 1, s. 61–70. technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym. Drukarnia J. Kaczanowskiego, Kleczkowski A. S., 1995: Staszic i Akademia Górnicza w Kielcach. Nowe spojrzenie. [w:] Warszawa, t. 1, s. 1–538; t. 2, s. 1-551. Stanisław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Łąbęcki H., 1841a: Wiadomość bibliograficzna o górnictwie w Polsce i naukach przyrodzo- Staszica, Piła, s. 113–124. nych ścisły związek z niem mających. Bibl. Warsz., z. 4, s. 99–136.Łabęcki H., 1841b: Kleczkowski A. S., Zillmann K.-F., Hofmann J., 1986: Początki Akademii Górniczej Wiadomość ogólna o górnictwie prywatnych w Królestwie Polskiem w r. 1840. Bibl. w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z archiwów Drezna, Freiberga i Kielc. Warsz., z. 2, s. 532–537. Pr. Muz. Ziemi, z. 38, s. 65–92. Łabęcki H., 1841c: Wiadomość ogólna o górnictwie Rządowem w r. 1840. Bibl. Warsz., z. Konias A., 2001: Zagłębie Dąbrowskie w kartografii (zarys historyczny). [w:] Barański M. 2, s. 219–228. (red.), 2001: Zagłębie Dąbrowskie. W poszukiwaniu tożsamości. Pr. Nauk. Uniw. Śl., Łabęcki H., 1843: Początki nauki kopalnictwa. Nakł. Komissyi Rządowej Przychodów nr 1977, Wyd. Uniw. Śl., Katowice, s. 161–200. i Skarbu, Warszawa, s. 1–76. 118 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Łabęcki H., 1843a: Przypadki nieszczęśliwe w kopalniach węgla kamiennego w Polsce. Bib. Warsz., z. 1, s. 201–220. Łabęcki H., 1845: O prawie własności ziemi, szczególniej zaś jej wnętrza, podług dawnych praw polskich i przepisów dziś obowiązujących, ze względem na artykuł 552 kod. cyw. Bibl. Warsz., z. 2, s. 485–540. Łabęcki H., 1848: Zarys ziemioznawczy gór i równin Królestwa Polskiego i krain przyległych podług spostrzeżeń i oznaczeń Pusza, Zejsznera, Lilla, Dubois, Eichwalda, Murchisona. Lit. Fleck & Co., Warszawa, skala 1:21 400 000. [w:] Beudant F. S., 1848: Wykład po- czątków mineralogji i geologji. (Przeł. H. Łabęcki). T. I Mineralogjia, [26], 1–297, [16]; T. II Geologja, [22], 1–351, [22]. Druk. S. Strąbskiego, Warszawa. Łabęcki H., 1848: Wskazówka wzniesień górotworów w pasmach gór Stokrzyskich, Sudetów, Tatrów, Karpat i równin pośrednich podług pomysłu F. De Beaumont. Lit. Fleck & Co., Warszawa, skala 1:21 400 000. [w:] Beudant F. S., 1848: Wykład początków mineralogji i geologji. (Przeł. H. Łabęcki). T. I, Mineralogjia, [26], 1–297, [16]; T. II, Geologja, [12], 1–351, [22]. Druk. S. Strąbskiego, Warszawa. Łabęcki H., 1852: O utworze węgla brunatnego w Polsce i związki jego z pokładami solnymi. Bibl. Warsz., z. 4, s. 472–477. Łabęcki H., 1868: Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-niemiecki i rossyjsko-polski (z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, geologii, chemii oraz ważniej- szych rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej w Polsce. Wydanie pośmiertne. Druk. K. Kowalewskiego, Warszawa, s. 1–347, [s. 83], [s. 36]. Łabęcki H., 1860a: O karcie i z powodu karty geognostycznej Zagłębia Węglowego w Kró- lestwie Polskiem, wykonanej przez Jana Hempla. Bibl. Warsz., z. 1, s. 440–447. Łabęcki H., 1860b: Pożary na kopalniach, a przedewszystkiem na kopalniach węglowych w Królestwie Polskiem. Bibl. Warsz. z. 3 (11), s. 380–423. Łukaszewicz W., 1966: Korpus Górniczy w Okręgu Zachodnim, [w:] Kula W. (red.): Spo- łeczeństwo Królestwa Polskiego. Studia o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej. PWN, Warszawa, t. 2, s. 7–110. Madurowicz H., 1959: Działalność naukowa Jana Jaśkiewicza. Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Polskiej, Ser. C, z. 3, s. 3–102. Majewski S., 1939: Rzut oka na historię rozwoju prawa i administracji górniczej w Polsce do powstania 1830 r. Odbitka z Kal. Górn.-Hutn., Chrześcijańska Drukarnia „Nakła- dowa”, Będzin, s. 1–14. Maślankiewicz K., 1978: Surowce mineralne i skalne na mapie geologicznej Polski Stanisła- wa Staszica. [w:] Stanisława Staszic i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 144–157. Mauve C., 1860: Flötzkarte de oberschlesischen Steinkohlengebirges bei Beuthen, Gleiwitz, Myslovitz und Nikolai. Breslau, 12 arkuszy w skali 1:16 000, 1 arkusz (zbiorczy) w skali 1:80 000. Miąso J., 1966: Szkolnictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815–1915. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, s. 1–324. Miąso J., 1979: Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego i późniejsze starania o kształcenie inżynierów w Królestwie Polskim. (w): 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976. Mater. z sesji nauk. 13–14 grudnia 1976, Wyd. Pol. Warsz., Warszawa, s. 31–44. 118 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 119

Łabęcki H., 1843a: Przypadki nieszczęśliwe w kopalniach węgla kamiennego w Polsce. Bib. Molenda D., 1957: Stan badań nad historią górnictwa i hutnictwa metali nieżelaznych Warsz., z. 1, s. 201–220. w Polsce feudalnej. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., t. 1; Stud. z Dziejów Górn. Łabęcki H., 1845: O prawie własności ziemi, szczególniej zaś jej wnętrza, podług dawnych i Hutn., t. 1, s. 52–76. praw polskich i przepisów dziś obowiązujących, ze względem na artykuł 552 kod. cyw. Molenda D., 1960a: Górnictwo kruszców, [w:] Pazdur J., 1960 (red.): Zarys dziejów gór- Bibl. Warsz., z. 2, s. 485–540. nictwa na ziemiach polskich. Wyd. Górn.-Hutn., Katowice, t. 1, s. 120–162. Łabęcki H., 1848: Zarys ziemioznawczy gór i równin Królestwa Polskiego i krain przyległych Molenda D., 1960b: Sztolnia Ponikowska. Z dziejów górnictwa olkuskiego w epoce feudalnej. podług spostrzeżeń i oznaczeń Pusza, Zejsznera, Lilla, Dubois, Eichwalda, Murchisona. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mater., t. 7; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., t. 4, s. 9–64. Lit. Fleck & Co., Warszawa, skala 1:21 400 000. [w:] Beudant F. S., 1848: Wykład po- Molenda D., 1972: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI– XVIII czątków mineralogji i geologji. (Przeł. H. Łabęcki). T. I Mineralogjia, [26], 1–297, [16]; wieku. Z dziejów postępu technicznego w eksploatacji kruszców. Zakł. Narod. im. Osso- T. II Geologja, [22], 1–351, [22]. Druk. S. Strąbskiego, Warszawa. lińskich, Wyd. PAN, Wrocław, s. 1–424. Łabęcki H., 1848: Wskazówka wzniesień górotworów w pasmach gór Stokrzyskich, Sudetów, Molenda D., 1979: Górnictwo i hutnictwo w rejonie Sławkowa w Polsce przedrozbiorowej. Tatrów, Karpat i równin pośrednich podług pomysłu F. De Beaumont. Lit. Fleck & Co., Rudy Metale, nr 11, s. 522–524. Warszawa, skala 1:21 400 000. [w:] Beudant F. S., 1848: Wykład początków mineralogji Mostowik P., 1988: Dzieje Szkoły Górniczej w Tarnowskich Górach (1839–1922). Sobótka, i geologji. (Przeł. H. Łabęcki). T. I, Mineralogjia, [26], 1–297, [16]; T. II, Geologja, [12], z. 1, s. 49–62. 1–351, [22]. Druk. S. Strąbskiego, Warszawa. Nita M., 2001: Zagłębie Dąbrowskie w historiografii. Pojęcie, źródła, stan badań i postulaty Łabęcki H., 1852: O utworze węgla brunatnego w Polsce i związki jego z pokładami solnymi. badawcze, [w:] Barański M. (red.), Zagłębie Dąbrowskie. W poszukiwaniu tożsamości. Bibl. Warsz., z. 4, s. 472–477. Pr. Nauk. Uniw. Śl., nr 1977, Wyd. Uniw. Śl., Katowice, s. 52–71. Łabęcki H., 1868: Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-niemiecki i rossyjsko-polski Olszewicz B., 1921: Polska kartografia wojskowa (zarys historyczny). Woj. Inst. Nauk.-Wyd., (z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, geologii, chemii oraz ważniej- Gł. Księg. Wojsk., Warszawa, s. 1–199, [s. 79]. szych rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej w Polsce. Olszewicz B., 1998: Kartografia polska XIX wieku. (Przegląd chronologiczno-bibliograficzny). Wydanie pośmiertne. Druk. K. Kowalewskiego, Warszawa, s. 1–347, [s. 83], [s. 36]. Materiały zachowane w Archiwum Polskiej Akademii Nauk oraz Instytucie Historii Łabęcki H., 1860a: O karcie i z powodu karty geognostycznej Zagłębia Węglowego w Kró- Nauki Polskiej Akademii Nauk przygotowała do wydania W. Wernerowa. Inst. Hist. lestwie Polskiem, wykonanej przez Jana Hempla. Bibl. Warsz., z. 1, s. 440–447. Nauki PAN, Pol. Tow. Geogr., Warszawa, t. 1, s. 1–288; t. 2, s. 289–528; t. 3, s. 1–192 Łabęcki H., 1860b: Pożary na kopalniach, a przedewszystkiem na kopalniach węglowych Orłowski B., 1984: Jaśkiewicz Jan, [w:] Orłowski B. (red.): Słownik polskich pionierów w Królestwie Polskiem. Bibl. Warsz. z. 3 (11), s. 380–423. techniki. Wyd. Śląsk, Katowice, s. 89–90. Łukaszewicz W., 1966: Korpus Górniczy w Okręgu Zachodnim, [w:] Kula W. (red.): Spo- Oeynhausen C. v., 1821: Geognostische Carte von Ober-Schlesien und den angränzenden łeczeństwo Królestwa Polskiego. Studia o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej. PWN, Ländern, entworfen im Jahr 1819. Gez. C. Kuper, Cöln, skala 1:290 000. Warszawa, t. 2, s. 7–110. Oyenhausen C. V., 1822: Versuch einer geognostischen Beschreibung von Oberschlesien und Madurowicz H., 1959: Działalność naukowa Jana Jaśkiewicza. Stud. i Mater. z Dziejów den nachts angrenzenden Gegenden von Polen, Galizien und Őstereichtisch-Schlesien. Nauki Polskiej, Ser. C, z. 3, s. 3–102. Nebst einer geognostischen Carte un drei Specialsbrissen. Bädeker, Essen, [s. 34], s. 1–471. Majewski S., 1939: Rzut oka na historię rozwoju prawa i administracji górniczej w Polsce Paćko T., Trzebiński W. (red.), 1983: Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce. do powstania 1830 r. Odbitka z Kal. Górn.-Hutn., Chrześcijańska Drukarnia „Nakła- Zeszyt 5. Wieloarkuszowe mapy topograficzne ziem polskich 1576–1870. Cz. 1. Tekst. dowa”, Będzin, s. 1–14. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, s. 1–109. Maślankiewicz K., 1978: Surowce mineralne i skalne na mapie geologicznej Polski Stanisła- Pawłowiczowa M., 1995: Hieronim Łabęcki i jego „Słownik Górniczy”. Prz. Górn., nr 3, wa Staszica. [w:] Stanisława Staszic i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic s. 35–40. a współczesne osiągnięcia geologii polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Pazdur J., 1957: Materiały archiwalne do historii górnictwa i hutnictwa w zbiorach Woje- Poznań, s. 144–157. wódzkiego Archiwum Państwowego w Kielcach i Radomiu. Stud. i Mater. z Hist. Kult. Mauve C., 1860: Flötzkarte de oberschlesischen Steinkohlengebirges bei Beuthen, Gleiwitz, Mater., t. 1; Stud. z Dziejów Górn. i Hutn., T. 1, s. 499–498. Myslovitz und Nikolai. Breslau, 12 arkuszy w skali 1:16 000, 1 arkusz (zbiorczy) w skali Pazdur J., 1961a: Hempel Jan Marian, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 9, s. 379–380. 1:80 000. Pazdur J., 1961b: Górnictwo rud żelaza, [w:] Pazdur J., 1961 (red.): Zarys dziejów górnictwa Miąso J., 1966: Szkolnictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815–1915. Zakł. Narod. na ziemiach polskich. T. 2, Wyd. Górn.– Hutn., Katowice, s. 71–90. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław, s. 1–324. Pazdur J., 1961c: Organizacja i polityka górnicza (1772 do 1918 r.). [w:] Pazdur J., 1961 Miąso J., 1979: Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego i późniejsze starania (red.): Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich. T. 2, Wyd. Górn.– Hutn., Ka- o kształcenie inżynierów w Królestwie Polskim. (w): 150 lat wyższego szkolnictwa tech- towice, s. 17–38. nicznego w Warszawie 1826–1976. Mater. z sesji nauk. 13–14 grudnia 1976, Wyd. Pol. Pazdur J., 1971: Postęp techniczny w hutnictwie polskim na tle rewolucji technicznej w Anglii. Warsz., Warszawa, s. 31–44. Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Polskiej, ser. D, z. 6, s. 57–87. 120 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Pietkiewicz S., 1938: O sposobach przedstawiania terenu na mapach. Gł. Druk. Wojsk., Warszawa, s. 1–57, [s. 15]. Przesmycki P., Historia rozwoju Dąbrowy Górniczej, 1927, „Przegląd Górniczo-Hutniczy” 1927, nr 10, s. 298-303, nr 11, s. 336-341. Pusch G. G., 1818: Über Aufsatz des Hr. Schultze „Beitrage zur Kenntnis des Oberschlesien Gebirges“. Taschenb. Miner., z. 12, s. 291–311. Pusch G. G., 1823: Bemerkungen über Herrn v. Oeynhausens: „Versuch einer geognostischen Beschreibung von Oberschlesien und den nächst angrenzenden Gegenden von Polen, Galizien und Österreichisch-Schlesien“. Taschenb. Miner.,z. 17, s. 751–788. Pusch J. B., 1830a: Krótki rys geognostyczny Polski i Karpat Północnych czyli opisanie zewnętrznego ukształcenia i wewnętrznego składu ziemi tego Kraju, z rekopisu niemieckiego przez A. M. Kitajewskiego. (Rzecz wyjęta z Tomu Igo i IIgo Sławianina). Wyd. A. M. Kitajewski, Warszawa, s. 1–104. Pusch J. B., 1830b: Opis kopalń galmanu i hut cynkowych, [w:] Pusch J. B., Reklewski Ł. F. (red.): Pamiętnik górnictwa i hutnictwa. Druk. J. Węcki, Warszawa, t. 1, s. 47–85. Pusch J. B., 1830c: Opis kopalń węgli kamiennych, [w:] Pusch J. B., Reklewski Ł. F. (red.): Pamiętnik górnictwa i hutnictwa. Druk. J. Węcki, Warszawa, t. 1, s. 19–46.Pusch G. G., 1833: Geognostische Beschreibung von Polen so wie der ubrigen Nord-Karpathen- Lander. Erster Theil. J. G. Cotta’sche Buchhandlung, Stuttgart und Tubingen, s. 1–338. Pusch G. G., 1836: Geognostische Beschreibung von Polen so wie der ubrigen Nord-Karpathen- Lander. Nebst einem geognostischen Atlas. Zweiter Theil. J. G. Cotta’sche Buchhandlung, Stuttgart und Tubingen, s. 1–695. Pusch G. G., 1836: Geognostischer Atlas von Polen. Verlag der J. G. Cottaschen Buchhand- lung, Stuttgart. Pusch G. G., 1837: Polens Palaontologie oder Abbildung u.Beschreibung d.vorzuglichsten u.d. nach unbeschrieben Petrefakten a. den Gebirgsformationen in Polen, Vohlynien u. den Karpathen nebst einigchallgemeinen Beitragen zur vervollstandigung der Geschichte des Europaischen Auer-Oschen. Schweierbart’s Verlagshandlung, Sttutgart, s. 1–218. Pusch J. B., 1881: Nowe przyczynki do geognozji Polski. Z rękopisów pozostałych po autorze przełożył Bronisław Rejchman. Pam. Fizjogr., 1, 133–167. Reprint, 1955, Archiwum Geologii Polskiej, Wyd. Geol., Warszawa, z. 1. Pam. Fizjogr., t. 1–2, 1881–1882, s. 7–41. Pusch J. B., 1883: Nowe przyczynki do gieognozyi Polski. (Z rękopisów pozostałych po autorze przełożył B. Reichmann). Druk. J. Bergera (Odbitka z Pam. Fizjograf.), Warszawa, s. 1–214. Pusch J. B., 1903: Geognostyczny opis Polski i innych krajów na północ od Karpat położo- nych. Tłum. K. Wójcik, Wyd. Sekcji VII Górn.-Hutn. Oddz. Warsz. Tow. Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu, Druk. S. Święckiego, Dąbrowa, s. 1–203. Radwan M., 1963: Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce. Wyd. Nauk.-Techn., Warszawa, s. 1–270. Roemer F., 1867; Geognostische Karte von Oberschlesien und den angrenzenden Gebieten in 12 Blattern im Auftrage des Konigl. Preussischen Handelsministeriums unter Mit- wirkung des Königlichen Oberbergamts zu Breslau und unter besonderer Beihulfe des O. Degenhardt, A. Halfar, H. Eck, A. Dondorff und J. Janik [skala 1:100 000]. Wyd. Neumann, Berliner Lithograph. Inst., Berlin. Roemer F., 1870: Geologie von Oberschlesien. Eine Erläuterung zur der im Auftrage des köngl. Preuss. Handels-Ministeriums von dem Verfasser bearbeitetes geologischen karte von Oberschlesien in 12 Sektionen, nebst Von königl. Oberbergrapth Dr. Runge in Breslau 120 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 121

Pietkiewicz S., 1938: O sposobach przedstawiania terenu na mapach. Gł. Druk. Wojsk., verfassten das Vorkommen und die Gewinnung der nutzbaren Fossilien oberschlesiens Warszawa, s. 1–57, [s. 15]. betreffenden Anhange, Mit einem Atlas von 50 Tafeln, die bezeichneten Versteinerungen Przesmycki P., Historia rozwoju Dąbrowy Górniczej, 1927, „Przegląd Górniczo-Hutniczy” der einzelnen Ablagerungen Oberschlesien darstellenden, lithographierten Tafeln und 1927, nr 10, s. 298-303, nr 11, s. 336-341. einer Mappe mit Karten und Profilen. Louis Kolber’s Hofbuchhandlung. Druck von Pusch G. G., 1818: Über Aufsatz des Hr. Schultze „Beitrage zur Kenntnis des Oberschlesien Robert Nischkowsky, Breslau. [s. 24], s. 1–587, [s. 22]. Gebirges“. Taschenb. Miner., z. 12, s. 291–311. Rogalewicz F., 1924: Archiwum górnicze w Dąbrowie Górniczej. Prz. Górn.-Hutn., nr 6, Pusch G. G., 1823: Bemerkungen über Herrn v. Oeynhausens: „Versuch einer geognostischen s. 379–382. Beschreibung von Oberschlesien und den nächst angrenzenden Gegenden von Polen, Rogalewicz F., 1930: Kilka słów o archiwum akt górniczych w Dąbrowie Górniczej. Prz. Galizien und Österreichisch-Schlesien“. Taschenb. Miner.,z. 17, s. 751–788. Górn.-Hutn., nr 4, s. 196–207 Pusch J. B., 1830a: Krótki rys geognostyczny Polski i Karpat Północnych czyli opisanie Rogalewicz A. F., 1938: Archiwum Górnicze w Dąbrowie Górniczej. Tom I-szy. Katalog zewnętrznego ukształcenia i wewnętrznego składu ziemi tego Kraju, z rekopisu nie- Planów i Map. Dąbrowa Górnicza, [b.w.], s. 1–23. mieckiego przez A. M. Kitajewskiego. (Rzecz wyjęta z Tomu Igo i IIgo Sławianina). Wyd. Różański W., Rembalski A., Wójcik Z. J., 1995: Księga wiadomości historyczno-statystycz- A. M. Kitajewski, Warszawa, s. 1–104. nych wielkiego pieca w Rejowie. Tow. Prz. Górn., Hutn. i Przem. Staropol. w Kielcach. Pusch J. B., 1830b: Opis kopalń galmanu i hut cynkowych, [w:] Pusch J. B., Reklewski Ł. Kielce, s. 1–151, [s. 13]. F. (red.): Pamiętnik górnictwa i hutnictwa. Druk. J. Węcki, Warszawa, t. 1, s. 47–85. Rutkowski F., 1923: Węgiel brunatny w zagłębiu Dąbrowskiem. Prz. Górn.-Hutn., nr 5, Pusch J. B., 1830c: Opis kopalń węgli kamiennych, [w:] Pusch J. B., Reklewski Ł. F. (red.): s. 357–364; nr 6, s. 449–452; nr 11, s. 965–967. Pamiętnik górnictwa i hutnictwa. Druk. J. Węcki, Warszawa, t. 1, s. 19–46.Pusch G. Rybak A., Wójcik A., 2000: Mapa Staszica w Muzeum Miejskim „Sztygarka”. Wiad. Zagł., G., 1833: Geognostische Beschreibung von Polen so wie der ubrigen Nord-Karpathen- nr 18, s. 6. Lander. Erster Theil. J. G. Cotta’sche Buchhandlung, Stuttgart und Tubingen, s. 1–338. Rybicka I., 1972: Kształcenie elewów górniczych po zamknięciu Szkoły Akademiczno-Gór- Pusch G. G., 1836: Geognostische Beschreibung von Polen so wie der ubrigen Nord-Karpathen- niczej w Kielcach. [w:] Księga Pamiątkowa Jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Aka- Lander. Nebst einem geognostischen Atlas. Zweiter Theil. J. G. Cotta’sche Buchhandlung, demiczno-Górniczej w Kielcach. (red. W. Różański), Kiel. Tow. Nauk., Kielce, s. 75–85. Stuttgart und Tubingen, s. 1–695. Rybicka I., 1975: Kształcenie zawodowe w górnictwie i hutnictwie Królestwa Polskiego Pusch G. G., 1836: Geognostischer Atlas von Polen. Verlag der J. G. Cottaschen Buchhand- w XIX wieku. Zesz. Nauk. AGH, nr 469, Górn., z. 64, s. 1–120. lung, Stuttgart. Rybicka I., 1979: Biblioteka Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach, [w:] Kleczkowski Pusch G. G., 1837: Polens Palaontologie oder Abbildung u.Beschreibung d.vorzuglichsten A. S. (red.), 1979: Stanisław Staszic. Geologia – górnictwo - hutnictwo. Wyd. Geol., u.d. nach unbeschrieben Petrefakten a. den Gebirgsformationen in Polen, Vohlynien u. Warszawa, s. 107–146. den Karpathen nebst einigchallgemeinen Beitragen zur vervollstandigung der Geschichte Rzymełka J. A., 1988: Dzieje poznawania geologicznego Górnośląskiego Zagłębia Węglowego des Europaischen Auer-Oschen. Schweierbart’s Verlagshandlung, Sttutgart, s. 1–218. do 1870 roku. Pr. Nauk. Uniw. Śl., nr 898, s. 1–261. Pusch J. B., 1881: Nowe przyczynki do geognozji Polski. Z rękopisów pozostałych po autorze Samsonowicz J., 1948: Historia geologii w Polsce. Historia Nauki Polskiej w Monografiach, przełożył Bronisław Rejchman. Pam. Fizjogr., 1, 133–167. Reprint, 1955, Archiwum z. 6, PAU, Druk. Gebethnera i Wolfa, Warszawa, s. 1–43. Geologii Polskiej, Wyd. Geol., Warszawa, z. 1. Pam. Fizjogr., t. 1–2, 1881–1882, s. 7–41. Sawicki K., 1960: Pięć wieków geodezji polskiej. Szkice historyczne od XV do XIX wieku. Pusch J. B., 1883: Nowe przyczynki do gieognozyi Polski. (Z rękopisów pozostałych Państw. Przed. Wyd. Kartogr., Warszawa, s. 1–259. po autorze przełożył B. Reichmann). Druk. J. Bergera (Odbitka z Pam. Fizjograf.), Sawicki L., 1921: Przyczynki do bibliografii kartograficznej ziem polskich. Cz. 1. Spis map Warszawa, s. 1–214. archiwum wojennego w Wiedniu, odnoszących się do ziem polskich. Gł. Księg. Wojsk., Pusch J. B., 1903: Geognostyczny opis Polski i innych krajów na północ od Karpat położo- Warszawa, s. 1–241, [s. 3]. nych. Tłum. K. Wójcik, Wyd. Sekcji VII Górn.-Hutn. Oddz. Warsz. Tow. Popierania Sawicki L., 1928: Pułkownika Antoniego barona Mayera von Heldensfeld zdjęcia topogra- Rosyjskiego Przemysłu i Handlu, Druk. S. Święckiego, Dąbrowa, s. 1–203. ficzne w Polsce w latach 1801–1804. Pr. Inst. Geogr. Uniw. Jagiell., z. 10, s. 1–112. Radwan M., 1963: Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce. Wyd. Nauk.-Techn., Warszawa, s. 1–270. Skoczylas J., 1978: Interpretacja mapy geologicznej Stanisława Staszica. [w:] Stanisława Roemer F., 1867; Geognostische Karte von Oberschlesien und den angrenzenden Gebieten Staszic i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii in 12 Blattern im Auftrage des Konigl. Preussischen Handelsministeriums unter Mit- polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, 1978, s. 108–116. wirkung des Königlichen Oberbergamts zu Breslau und unter besonderer Beihulfe des Sokołowska M., 1953: Bibliografia kartografii geologicznej Polski. Biul. Inst. Geol., Wyd. O. Degenhardt, A. Halfar, H. Eck, A. Dondorff und J. Janik [skala 1:100 000]. Wyd. Geol., Warszawa, s. 1–31. Neumann, Berliner Lithograph. Inst., Berlin. Srokowski K., 1906a: Przemysł cynkowy w Królestwie Polskiem. Szkic historyczno-staty- Roemer F., 1870: Geologie von Oberschlesien. Eine Erläuterung zur der im Auftrage des styczny. Prz. Górn.-Hutn., nr 9, s. 255–259. köngl. Preuss. Handels-Ministeriums von dem Verfasser bearbeitetes geologischen karte Srokowski K., 1906b: Przemysł węglowy w Królestwie Polskiem. Szkic historyczno-staty- von Oberschlesien in 12 Sektionen, nebst Von königl. Oberbergrapth Dr. Runge in Breslau styczny. Prz. Górn.-Hutn., nr 8, s. 231–239. 122 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

Srokowski K., 1910: Przemysł węglowy w Królestwie Polskiem. Prz. Górn.-Hutn., nr 9, s. 277–289. Srokowski K., 1923: Z dziejów przemysłu węglowego w Polsce. Prz. Górn.-Hutn., nr 6, s. 578–584. Staszic S., 1806: Carta Geologica totius Poloniae, Moldaviae, Transilvaniae et partis Hunga- riae et Valachiae, inventa par Staszic anno 1806, Hoffman dell., Frey sculpt. (Mapa geologiczna całej Polski, Mołdawii, Transylwanii i części Wegier i Wołoszczyzny, opracowana przez Staszica w 1806, Hoffman rysował, Frey rytował). Warszawa, skala 1:1 182 000. Staszic S., 1815: O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski. Reprint, 1955. Seria: Klasycy geologii polskiej. Wyd. Geol., Warszawa, s. 1–390. Strasz M., 1846: Karta ogólna położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręgu Zachodnim z oznaczeniem utworów powierzchni ziemi w przybliżeniu. Litogr. Banku Polskiego, Warszawa, skala 1:126 000. Sukiennik E., 1935a: Zadanie miernictwa górniczego w dzisiejszym ruchu kopalnianym. Prz. Górn.-Hutn., nr 9, s. 469–473. Sukiennik E., 1935b: O nowe plany kopalniane, dostosowane do potrzeb ruchu. Prz. Górn.- Hutn., nr 11, s. 592–599. Szaniawska L., 1997: Mapy Królestwa Polskiego wydane w latach 1815–1915 w zbiorach Biblioteki Narodowej. Katalog. Stud. i mater. z hist. kartogr., t. 16, Bibl. Narod., War- szawa, s. 1–163. Szczepański J., 1995: Poglądy Staszica na modernizację górnictwa i hutnictwa. [w:] Stani- sław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, Piła, s. 141–154. Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, s. 1–294. Szczepański J., 1998: Absolwenci Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) w Kielcach. Stud. Kieleckie, Ser. Hist., z. 3, s. 5–14. Szczurowski A., 1986: Dotychczasowy rozwój sposobów wybierania pokładów węgla w Gór- nośląskim Zagłębiu Węglowym. Prz. Górn., t. 42, nr 6, s. 169–177. Szulczewski M., 1998: Przyroda w światopoglądzie Stanisława Staszica. Pr. Muz. Ziemi, z. 45, s. 5–38. Ślęczka K., 1975: Uniformitaryzm i aktualizm w teorii geologicznej Charlesa Lyella. Pr. Muz. Ziemi, z. 23, cz. 1, s. 1–58. Tabeński K., 1872: O kopalnictwie węgla kamiennego u nas ze szczególnym względem na Dąbrowę Górniczą. „Przyroda i Przemysł”, nr 25, s. 297–299; nr 26, s. 313–314; nr 27, s. 322–324; nr 30, s. 362–363; nr 31, s. 373–374; nr 32, s. 382–384. Trejdosiewicz J., 1880: O porfirze w Królestwie Polskiem. Spraw. Kom. Fizjogr. Akad. Umiejętności w Krakowie, t. 14, z. 2, s. 258–271. Wiśniowski T., 1971: Zarys historii nauk geologicznych w Polsce i na świecie. (Opr. i ko- mentarzem opatrzył K. Jakubowski). Pr. Muz. Ziemi, z. 18, cz. 2, t. 3–54. Wolicki K. L., 1842: List z powodu dzieła „Górnictwo polskie H. Łabęckiego”. Bibl. Warsz., z. 4, s. 643–647. Wójcik A., 1995: Mapa Stanisława Staszica – wydanie jubileuszowe 1926. [w:] Mater. Sesji Staszicowskiej, Piła, s. 137–139. 122 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 123

Srokowski K., 1910: Przemysł węglowy w Królestwie Polskiem. Prz. Górn.-Hutn., nr 9, Wójcik A., 1996: Dąbrowska „Sztygarka” na tle początków górnictwa węglowego w Zagłębiu s. 277–289. Dąbrowskim. Prz. Górn., nr 6, s. 37–40. Srokowski K., 1923: Z dziejów przemysłu węglowego w Polsce. Prz. Górn.-Hutn., nr 6, Wójcik A., 1999: Ziemie „Trójkąta Trzech Cesarzy” na mapach topograficznych. Przegląd s. 578–584. i charakterystyka map niemieckich, austriackich i rosyjskich z lat 1815–1915. Zesz. Muzeum Staszic S., 1806: Carta Geologica totius Poloniae, Moldaviae, Transilvaniae et partis Hunga- Miejskiego „Sztygarka”, vol. I, s. 15–21. riae et Valachiae, inventa par Staszic anno 1806, Hoffman dell., Frey sculpt. (Mapa geolo- Wójcik A., 2002: Warunki geologiczne występowania złóż rud cynku i ołowiu. [w:] A. Rybak giczna całej Polski, Mołdawii, Transylwanii i części Wegier i Wołoszczyzny, opracowana (red.): Państwowe górnictwo galmanu na terenie Dąbrowy Górniczej w XIX wieku, ze przez Staszica w 1806, Hoffman rysował, Frey rytował). Warszawa, skala 1:1 182 000. szczególnym uwzględnieniem strzemieszyckiego ośrodka górnictwa galmanu. Wyd. Muz. Staszic S., 1815: O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski. Reprint, 1955. Miejskiego, Dąbrowa Górnicza, s. 7–13. Seria: Klasycy geologii polskiej. Wyd. Geol., Warszawa, s. 1–390. Wójcik Z., 1972: Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera. Stud. i Mater. z Dziejów Nauki Strasz M., 1846: Karta ogólna położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiej, Ser. C, z. 17, s. 77–121. Polskiem. Okręgu Zachodnim z oznaczeniem utworów powierzchni ziemi w przybliżeniu. Wójcik Z., 1978: Geologia w Polsce w latach działalności Stanisława Staszica. [w:] Stanisła- Litogr. Banku Polskiego, Warszawa, skala 1:126 000. wa Staszic i jego dzieło. Mater. sesji nauk. Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia Sukiennik E., 1935a: Zadanie miernictwa górniczego w dzisiejszym ruchu kopalnianym. geologii polskiej. Piła 27–28 III 1976 r., Wyd. Poznańskie, Poznań, s. 31–50. Prz. Górn.-Hutn., nr 9, s. 469–473. Wójcik Z., 1979a: Elementy stratygrafii i geologii złóż na mapie Stanisława Staszica z 1815 Sukiennik E., 1935b: O nowe plany kopalniane, dostosowane do potrzeb ruchu. Prz. Górn.- roku, [w:] Kleczkowski A. S. (red.), 1979: Stanisław Staszic. Geologia – górnictwo – Hutn., nr 11, s. 592–599. hutnictwo. Wyd. Geol., Warszawa, s. 47–68. Szaniawska L., 1997: Mapy Królestwa Polskiego wydane w latach 1815–1915 w zbiorach Wójcik Z., 1979b: O twórczości geologicznej Stanisława Staszica, [w:] Kleczkowski A. S. Biblioteki Narodowej. Katalog. Stud. i mater. z hist. kartogr., t. 16, Bibl. Narod., War- (red.), 1979: Stanisław Staszic. Geologia – górnictwo – hutnictwo. Wyd. Geol., War- szawa, s. 1–163. szawa, s. 13–46. Szczepański J., 1995: Poglądy Staszica na modernizację górnictwa i hutnictwa. [w:] Stani- Wójcik Z., 1984a: Lubecki (Drucki-Lubecki) Franciszek, [w:] Orłowski B. (red.): Słownik sław Staszic. Mater. Sesji Staszicowskiej, 19–20 X 1995, Piła, Muz. Stanisława Staszica, polskich pionierów techniki. Wyd. Śląsk, Katowice, s. 123–124. Piła, s. 141–154. Wójcik Z., 1984b: Łabęcki Hieronim, [w:] Orłowski B. (red.): Słownik polskich pionierów Szczepański J., 1997: Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie techniki. Wyd. Śląsk, Katowice, s. 125–126. XIX wieku. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich. Wyż. Szkoła Pedag., Kielce, Wójcik Z., 1984c: Pusch Jerzy, [w:] Orłowski B. (red.): Słownik polskich pionierów techniki. s. 1–294. Wyd. Śląsk, Katowice, s. 174–175. Szczepański J., 1998: Absolwenci Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) Wójcik Z., 1987: Protokoły posiedzeń Komisji Kruszcowej 1782–1787. Akad. Górn.-Hutn. w Kielcach. Stud. Kieleckie, Ser. Hist., z. 3, s. 5–14. w Krakowie, Stow. Wych. Akad. Górn.-Hutn. w Krakowie, Tow. Prz. Górn., Hutn. Szczurowski A., 1986: Dotychczasowy rozwój sposobów wybierania pokładów węgla w Gór- i Przem. Staropol. w Kielcach. Kraków– Kielce, s. 1–77, [s. 15]. nośląskim Zagłębiu Węglowym. Prz. Górn., t. 42, nr 6, s. 169–177. Wójcik Z., 1997: Studia z dziejów rozpoznania bogactw mineralnych regionu świętokrzy- Szulczewski M., 1998: Przyroda w światopoglądzie Stanisława Staszica. Pr. Muz. Ziemi, skiego. Tow. Przyj. Górn., Hutn. i Przem. Staropol., Kielce, s. 1–211. z. 45, s. 5–38. Wójcik Z., 1999: Stanisław Staszic. Organizator nauki i gospodarki. Stow. Wych. AGH, Ślęczka K., 1975: Uniformitaryzm i aktualizm w teorii geologicznej Charlesa Lyella. Pr. Kraków, s. 1–220. Muz. Ziemi, z. 23, cz. 1, s. 1–58. Zalewski R., 1968: Jedna z pierwszych kopalń węgla w Polsce. Wiad. Górn., nr 11, s. 335–337. Tabeński K., 1872: O kopalnictwie węgla kamiennego u nas ze szczególnym względem na Zalewski R., 1970a: Kopalnie w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1829–1875. Wiad. Górn., Dąbrowę Górniczą. „Przyroda i Przemysł”, nr 25, s. 297–299; nr 26, s. 313–314; nr 27, nr 10, s. 305–307. s. 322–324; nr 30, s. 362–363; nr 31, s. 373–374; nr 32, s. 382–384. Zalewski R., 1970b: O kopalni „Feliks” w Zagłębiu Dąbrowskim. Wiad. Górn., nr 1, s. 21–23. Trejdosiewicz J., 1880: O porfirze w Królestwie Polskiem. Spraw. Kom. Fizjogr. Akad. Zalewski R., 1970c: Węglokopy w Zagłębiu Dąbrowskim. Wiad. Górn., nr 4, s. 121–123. Umiejętności w Krakowie, t. 14, z. 2, s. 258–271. Zimny J., 1993: Marceli Królikiewicz (1791–1839), [w:] Mater. Symp. IV, Tradycje i Ochro- Wiśniowski T., 1971: Zarys historii nauk geologicznych w Polsce i na świecie. (Opr. i ko- na Zabytków Techniki Hutnictwa Żelaza Częstochowskiego Zagłębia Rudonośnego, mentarzem opatrzył K. Jakubowski). Pr. Muz. Ziemi, z. 18, cz. 2, t. 3–54. Częstochowa, Wyd. Kom. Historii i Ochr. Zabyt. Hutn. ZG SITPH, Katowice, s. 1–4. Wolicki K. L., 1842: List z powodu dzieła „Górnictwo polskie H. Łabęckiego”. Bibl. Warsz., Żukowski W., 1950: Z historii górnictwa kruszcowego w Polsce. Prz. Górn., nr 10, s. 533–536. z. 4, s. 643–647. Wójcik A., 1995: Mapa Stanisława Staszica – wydanie jubileuszowe 1926. [w:] Mater. Sesji Staszicowskiej, Piła, s. 137–139.

Stanisław Staszic (1755–1826)

Maszyna parowa zainstalowana w kopalni Fryderyk w Tarnowskich Górach w 1788 r. Kopalnia węgla kamiennego w Lens, Francja

Transport węgla w Anglii w drugiej połowie XIX w. Kopalnia węgla kamiennego w Lens, Francja

Książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki (1779–1846)

Transport węgla w Anglii w drugiej połowie XIX w. Dedykacja poświęcona J. Cieszkowskiemu, zamieszczona w publikacji: A. Sapalski, „Wykaz tabelaryczny skał stanowiących pokłady ziemi”, Kraków 1843 Mapa geologiczna okręgu Durham (płn.-wsch. Anglia) z 1904 r.

J. Cieszkowskiego

autorstwa autorstwa

Żychcicami” Żychcicami”

Barbara pod pod Barbara

galmanu galmanu

rys kopalni kopalni rys „Grund i profil profil i „Grund

Mapa geologiczna okręgu Durham (płn.-wsch. Anglia) z 1904 r. Klasztor jezuitów w Opolu, widok ogólny

Huta Bankowa, wielkie piece, 1845 r. Klasztor jezuitów w Opolu, widok ogólny

Mapa rozmieszczenia ośrodków hutnictwa żelaza w Okręgu Zachodnim Królestwa Polskiego, lata 1835–1840 Huta Bankowa, wielkie piece, 1845 r. Kopalnia „Ksawery” w Dąbrowie Górniczej Pałac Biskupi w Kielcach, siedziba Akademii Górniczej

Kopalnia „Ksawery” w Dąbrowie Górniczej

Uroczystość otwarcia kolei na odcinku Ząbkowice–Katowice, 1859 r. List potwierdzający zatrudnienie Marcelego Królikiewicza w Szkole Akademiczno-Górniczej w Kielcach, Kielce 12 kwietnia 1818 r.

Kopania węgla kamiennego Marie-Jules w Creutzwald (departament Mozela we Francji), założona pod koniec XIX w. List potwierdzający zatrudnienie Marcelego Mapa Zagłębia Królikiewicza w Szkole Dąbrowskiego Akademiczno-Górniczej na granicy trzech w Kielcach, Kielce zaborów i Śląska 12 kwietnia 1818 r. w połowie XIX w.

Kopania węgla kamiennego Marie-Jules w Creutzwald Hieronim Łabęcki (1809–1862), (departament Mozela we Francji), założona pod koniec XIX w. górnik i geolog Mapa rozmieszczenia zakładów górniczych w Królestwie Polskim, Okręg Zachodni autorstwa Maksymilian Strasza, 1846 r. Kopalnia odkrywkowa węgla w zagłębiu Saint-Étienne we Francji, pierwsza połowa XIX w.

Mapa rozmieszczenia zakładów górniczych w Królestwie Polskim, Okręg Zachodni autorstwa Maksymilian Strasza, 1846 r.

Plan Opola, 1818 r. Mapa geologiczna okręgu przemysłowego Northumberland w północno-wschodniej Anglii z 1904 r. Legenda do mapy zamieszczonej na poprzedniej stronie

Mapa geologiczna okręgu przemysłowego Northumberland w północno-wschodniej Anglii z 1904 r. Strona tytułowa polsko-rosyjsko- -francusko-niemieckiego słownika terminów górniczych autorstwa Hieronima Łabęckiego, 1868 r.

Wielki piec w Pankach Strona tytułowa polsko-rosyjsko- -francusko-niemieckiego słownika terminów górniczych autorstwa Hieronima Łabęckiego, 1868 r.

Wielki piec w Pankach Cieszkowskiego J. autorstwa zu Miedzianka” Kupfer-Berg-Baues des Seiger-Riss und „Grund Plan Fryderyk Wilhelm Lempe (1787–1842), autor planów budowy Huty Bankowej

Jerzy Bogumił Pusz – Georg Gottlieb Pusch (1790–1846), geolog i paleontolog Fryderyk Wilhelm Lempe (1787–1842), autor planów budowy Huty Bankowej

Opole w XVIII w. na rysunku Friedricha Bernharda Wernera

Jerzy Bogumił Pusz – Georg Gottlieb Pusch Strona tytułowa publikacji A. Sapalskiego (1790–1846), geolog „Wykaz tabelaryczny skał stanowiących i paleontolog pokłady ziemi”, Kraków 1843 r. Kopalnie i inne zakłady przemysłowe na obszarze tzw. Black Country, między Wolwerhampton i Birmingham, w środkowej Anglii w XIX w. (obydwie ilustracje) Mapa rozmieszczenia zagłębi węglowych w Anglii, Walii, Szkocji i Irlandii

Kopalnie i inne zakłady przemysłowe na obszarze tzw. Black Country, między Wolwerhampton i Birmingham, w środkowej Anglii w XIX w. (obydwie ilustracje) Niezrealizowane plany przebudowy zamku w Będzinie autorstwa Franciszka M. Lanciego (obydwie ilustracje) Huta żelaza Henryków w Niwce, litografia Ernesta W. Knippla z połowy XIX w.

Niezrealizowane plany przebudowy zamku w Będzinie Kopalnia węgla w okręgu Northumberland w północno-wschodniej Anglii, 1844 r. autorstwa Franciszka M. Lanciego (obydwie ilustracje) Talon subskrypcyjny dla rodzin 92 górników, którzy zginęli w katastrofie w kopalni węgla Felling (1812 r.)

Huta żelaza Henryków w Niwce, litografia Ernesta W. Knippla z połowy XIX w. Talon subskrypcyjny dla rodzin 92 górników, którzy zginęli w katastrofie w kopalni węgla Felling (1812 r.)

Huta żelaza Henryków w Niwce, litografia Ernesta W. Knippla z połowy XIX w. Grube auf Jeraska Gora Gora auf Jeraska Grube r. 1823 Slawkow”, bei Plan „Grund und Seiger-Riss Seiger-Riss und „Grund Plan Galmay königlichen der Plan okolicy kopalń Reden i Cieszkowski Pokłady węgla kamiennego w kopalniach: Ksawery, Cieszkowski i Reden i Cieszkowski Ksawery, kopalniach: w kamiennego węgla Pokłady

Plan okolicy kopalń Reden i Cieszkowski Profile geologiczne otworów wiertniczych wykonanych w okolicy Huty Bankowej i kopalni Reden, 1846 r. (szkicu strona lewa)

(szkicu strona prawa) strona (szkicu

r. 1846 Reden, kopalni

Huty Bankowej i i Bankowej Huty

wykonanych w okolicy okolicy w wykonanych

otworów wiertniczych wiertniczych otworów Profile geologiczne geologiczne Profile

Profile geologiczne otworów wiertniczych wykonanych w okolicy Huty Bankowej i kopalni Reden, 1846 r. (szkicu strona lewa) Przecięcia pokładów węgla kamiennego na kopalniach Reden i Ksawery (1846 r.)

[ostatnia [ostatnia

na płycie CD na płycie ” [okładka] Materiały zamieszczone zamieszczone Materiały Część II opisu podróży górniczej w latach i 1826 1825 górniczej w Anglii odbytej podróży II opisu Część Pierwsza cześć opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej odbytej w Anglii i 1826 1825 w latach górniczej podróży opisu cześć Pierwsza ” odbytej w Anglii i 1826 1825 w latach górniczym względem pod Opis podróży ” Cieszkowski kopalni zawiadowca 1836 20 kwietnia dnia Dąbrowa, Ponadto zamieszczono materiały z instytutu górniczego w Petersburgu górniczego z instytutu materiały zamieszczono Ponadto [„żółty” – okładka żółta bez napisu, 99 stron rękopisu, około 50 rysunków] 50 około rękopisu, [„żółty” 99 stron żółta – okładka bez napisu, [„zielony” – okładka oliwkowa z czarnym napisem, 54 strony rękopisu, rękopisu, z czarnym 54 strony oliwkowa – okładka [„zielony” napisem, [„niebieski” – okładka granatowa z białym napisem, 55 stron rękopisu, z białym rękopisu, stron 55 granatowa okładka – napisem, [„niebieski” 3. Zeszyt III 1. Zeszyt I 2. Zeszyt II Opis podróży górniczej w Anglii, Francji i Belgii odbytej w latach 1825, 1826 1826 1825, w latach odbytej i Belgii Francji w Anglii, górniczej „Opis podróży ” [okładka] 1834 Moycha, i rysował III i IV pisał „Część Ig. „ „ „ „ - ukoń odbytej, w Anglii i 1826 1825 w latach górniczej podróży II opisu „Część strona] zawiadowcę kopalń Okręgu Zachodniego Okręgu kopalń zawiadowcę ” [pierwsza strona] czył I. Moycha ” Zachodniego Okręgu kopalń zawiadowcę Cieszkowskiego Józefa przez i 1827 a mianowicie: w Hrabstwach York, Nottingham i Derby, jak niemniej South, South, niemniej jak i Derby, Nottingham York, a mianowicie: w Hrabstwach Na pycie CD dołączonej do książki znajdują się ilustracje, które zamieszczono zamieszczono które się ilustracje, do książki znajdują CD dołączonej pycie Na w książce, a które w oryginale kolorowe. były a które w książce, [pierwsza strona] 32 rysunki] Lancashire, South-Strafford i Walii południowej przez Józefa Cieszkowskiego Cieszkowskiego Józefa przez południowej i Walii South-Strafford Lancashire, ” [okładka] i Durham Northumberland Hrabstwa 19 rysunków, 3 duże składane tablice na końcu tekstu] końcu na tablice składane 3 duże 19 rysunków, – zapiski z podróży autorstwa Józefa Cieszkowskiego: Józefa autorstwa z podróży – zapiski

Przecięcia pokładów węgla kamiennego na kopalniach Reden i Ksawery (1846 r.) 156 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak

„Część III opisu podróży górniczej w latach 1825 i 1826 w Anglii odbytej [trzecia strona] „Część IV opisu podróży górniczej w roku 1827 w Francji i Belgii odbytej” [trzydziesta pierwsza strona] „Koniec części IV i ostatniej, Józef Cieszkowski” [ostatnia strona]. 158 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak 158 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 159 160 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak 160 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 161