Józef Cieszkowski naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku Andrzej J. Wójcik Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku Katowice 2014 Recenzent dr hab. Jędrzej Chumiński, prof. UE Opracowanie graficzne Marek J. Piwko {mjp} Redakcja Ada Grzelewska Redakcja techniczna Anna Ula Pilśniak Copyright © Copyright by Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak, 2014 ISBN 978-83-7164-850-2 „Śląsk” Sp. z o. o. Wydawnictwo Naukowe ul. J. Ligonia 7, 40-036 Katowice tel.: 32 258 07 56, faks: 32 258 32 29 e-mail: [email protected], [email protected] www.slaskwn.com.pl Recenzent Spis treści dr hab. Jędrzej Chumiński, prof. UE Opracowanie graficzne Marek J. Piwko {mjp} Redakcja Rozwój rządowego przemysłu górniczego Ada Grzelewska do 1870 roku oraz dominujące trendy w wykorzystywaniu Redakcja techniczna surowców mineralnych Anna Ula Pilśniak 7 Copyright © Copyright by Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak, 2014 Warunki kształtowania się górnictwa i organizacja władz górniczych Królestwa Polskiego 21 Marceli Królikiewicz. Nauczyciel górnictwa i pierwszy naczelnik Okręgu Zachodniego 35 Józef Cieszkowski – górnik zagłębiowski 52 Józef Cieszkowski (English version) 79 Юзеф Патриций Чешковский 95 Literatura 111 Materiały zamieszczone na płycie CD 155 ISBN 978-83-7164-850-2 „Śląsk” Sp. z o. o. Wydawnictwo Naukowe ul. J. Ligonia 7, 40-036 Katowice tel.: 32 258 07 56, faks: 32 258 32 29 e-mail: [email protected], [email protected] www.slaskwn.com.pl Rozwój rządowego przemysłu górniczego do 1870 roku oraz dominujące trendy w wykorzystywaniu surowców mineralnych Powstanie przemysłu górniczego W następstwie trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. obszar znajdujący się w rejonie miejscowości Dąbrowa [Górnicza] – Będzin – Siewierz wszedł w skład państwa pruskiego. Przeobrażenia przestrzenne obszaru wiązały się ściśle z rozwojem górnictwa i przemysłu. Odkryte pokłady węgla w rejonie Dąbrowy zostały już w 1796 r. przejęte przez pruski Urząd Górniczo-Hutniczy z siedzibą w Tarnowskich Górach. Władze pruskie prowadziły tu intensywne poszukiwania tej kopaliny, którym patronował minister górnictwa, naczelny starosta Friedrich Anton von Heinitz1. Otwarto szereg kopalń, w których prowadzono eksploatację metodą odkrywkową, możliwą z uwagi na niewielką głębokość zalegania pokładu węgla kamiennego. Do nowych zakładów górniczych należała też pierwsza kopalnia węgla w Dąbrowie, która otrzymała nazwę Reden, od nazwiska ówczesnego pru- skiego dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu Fryderyka Wilhelma von Redena, którą tak opisywał Hieronim Łabęcki2: Po przejściu tej części kraju pod rząd pruski otworzono kopalnię, której dano imię ówczesnego dyrektora królewsko-pruskiego górnictwa, hr. Redena. Z po- czątku, to jest od r. 1796 do 1806, sama robota odkrywkowa i wyprowadzenie małej płytkiej sztolni dla wód, stanowiły te kopalnię. 1 J. Piernikarczyk, Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. Śl. Zw. Akad., Katowice, 1936, s. 1–496. 2 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 483. Jak podaje Piotr Przesmycki (Historia rozwoju Dąbrowy Górniczej, 1927, „Przegląd Górniczo-Hutniczy” 1927, nr 10, s. 298–303, nr 11, s. 336–341) pokład węgla został po raz pierwszy został odkryty w 1785 r. 8 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Rozpoczęto tutaj regularną odkrywkową eksploatację pokładu węgla kamiennego, występującego pod niewielką 2 m warstwą nadkładu, składa- jącego się z iłu, w miejscu gdzie wcześniej już prowadzili nieregularne prace mieszczanie będzińscy. Pokład ten o imponującej miąższości dochodzącej do 20 m zalegał w kierunku południowo-wschodnim pod kątem 120. W latach 1798–1799 wykonano szyb i na głębokości około 20 m sztolnię odwadniającą, której przekrój prostokątny posiadał powierzchnię 1,6 m2. Obok eksploatacji powierzchniowej stosowano także wydobycie podziemne. Roboty górnicze, rozpoczęte na skalę przemysłową przez władze pruskie, były kontynuowane w dobie Księstwa Warszawskiego. Od 1807 r. region ten znajdował się w granicach Księstwa Warszawskiego, a cesarz Napoleon Bonaparte przekazał dawne siewierskie dobra biskupie i starostwo będzińskie swemu marszałkowi Jean Lannesowi, księciu de Montebello, który w 1809 r. zginął pod Wagram3. Całość tych dóbr otrzymała wówczas nazwę Księstwa Siewierskiego (o innych wszelako granicach, niż dawna posiadłość biskupia nosząca tą nazwę). W 1809 r. Komisja Jego Królewskiej Mości urządzająca huty i kopalnie naro- dowe kierowana przez Ludwika Hauke, odłączyła inwestycje górnicze od dóbr siewierskich, oddając je Zarządowi Górniczemu. Dalsze decyzje, oznaczające pełne przejęcie przedsiębiorstw przez państwo, zapadły w 1813 i 1814 r. Naj- pierw, z powodu zaległości podatkowych, kopalnia „Reden” została przekazana Samuelowi Buchbachowi, dzierżawcy dóbr marszałka Lannesa, a następnie, z powodu zadłużenia wobec skarbu państwa, została zajęta przez Trybunał Cywilny Województwa Krakowskiego4. Kontynuując w tym czasie na kopalni „Reden” eksploatację głębszych partii pokładu węgla zarzucono system chod- nikowy i zastosowano tzw. łupiestwo dolne5. Zwiększało to niebezpieczeństwo pracy, a także było ze wszech miar nieekonomiczne. Mimo tak niesprzyjających warunków do działalności górniczej Buchbach otrzymał w 1814 r. stanowisko inspektora kopalń, z chwilą, gdy przekazano kopalnie pod nadzór Dyrekcji Górniczej w Krakowie. Jego pomocnikiem był szychtmajster Gottwald. Pod- legali im bezpośrednio sztygarzy kierujący praca kopalń „Reden” i „Hoym”6. 3 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1. Otrzymał on polskie dobra publiczne podobnie jak marszałek Louis Davout, który został właścicielem Księstwa Łowickiego. 4 Tamże; oraz K. Srokowski, Z dziejów przemysłu węglowego w Polsce, „Przegląd Gór- nicz-Hutniczy”1923, nr 6, s. 578–584; P. Przesmycki, Historia rozwoju…, 1927. Na własność administracji rządowej przeszła także kopalnia „Hoym” w Strzyżowicach. 5 H. Łabęcki, Górnictwo w Polsce…, 1841, t. 1, s. 483. 6 M. Łabuz, Zarys powstania i rozwoju rządowego przemysłu węglowego w Dąbrowie Górniczej do 1876 roku. Expres Zagłębiowski Magazyn, 1997, nr 8, s. 34–43; nr 9, s. 36–43; nr 10, s. 36–44; nr 11, s. 36–43; 1998, nr 1, s. 46–51. 8 Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak Józef Cieszkowski – naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym 9 Rozpoczęto tutaj regularną odkrywkową eksploatację pokładu węgla W tym okresie rozpoczęto także budowę kopalni węgla w Niemcach. kamiennego, występującego pod niewielką 2 m warstwą nadkładu, składa- W 1814 r. Feliks Łubieński, jako naddzierżawca ekonomii sławkowskiej, jącego się z iłu, w miejscu gdzie wcześniej już prowadzili nieregularne prace podczas kopania studni dla browaru natrafił tu na pokład węgla. Zapocząt- mieszczanie będzińscy. Pokład ten o imponującej miąższości dochodzącej do kowało to dzieje tamtejszej kopalni węgla „Feliks”, pracującej początkowo 20 m zalegał w kierunku południowo-wschodnim pod kątem 120. W latach na potrzeby miejscowego browaru, metodą odkrywkową, a jak stwierdzał 1798–1799 wykonano szyb i na głębokości około 20 m sztolnię odwadniającą, Hieronim Łabęcki7: której przekrój prostokątny posiadał powierzchnię 1,6 m2. Obok eksploatacji powierzchniowej stosowano także wydobycie podziemne. Roboty górnicze, […] eksploatację przy pomocy szybu prowadzono od r. 1823, a w 1824 r. za- rozpoczęte na skalę przemysłową przez władze pruskie, były kontynuowane niechano eksploatacji po pożarze. Wznowienie wydobycia nastąpiło po 1843 r.” w dobie Księstwa Warszawskiego. Od 1807 r. region ten znajdował się w granicach Księstwa Warszawskiego, Sytuację polityczną i gospodarczą ustabilizowało dopiero zakończenie a cesarz Napoleon Bonaparte przekazał dawne siewierskie dobra biskupie wojen. W 1815 r., na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego, dawne i starostwo będzińskie swemu marszałkowi Jean Lannesowi, księciu de Księstwo Siewierskie wraz z starostwem będzińskim, znalazło się w granicach Montebello, który w 1809 r. zginął pod Wagram3. Całość tych dóbr otrzymała Królestwa Polskiego. Jako dobra skonfiskowane poprzednim posiadaczom, wówczas nazwę Księstwa Siewierskiego (o innych wszelako granicach, niż tereny te, których wartość gospodarcza, z uwagi na zasoby naturalne była dawna posiadłość biskupia nosząca tą nazwę). oceniana bardzo wysoko, przeszły na własność skarbu Królestwa Polskiego. W 1809 r. Komisja Jego Królewskiej Mości urządzająca huty i kopalnie naro- dowe kierowana przez Ludwika Hauke, odłączyła inwestycje górnicze od dóbr siewierskich, oddając je Zarządowi Górniczemu. Dalsze decyzje, oznaczające pełne przejęcie przedsiębiorstw przez państwo, zapadły w 1813 i 1814 r. Naj- Pierwszy okres uprzemysłowienia pierw, z powodu zaległości podatkowych, kopalnia „Reden” została przekazana w latach 1816–1824 Samuelowi Buchbachowi, dzierżawcy dóbr marszałka Lannesa, a następnie, z powodu zadłużenia wobec skarbu państwa, została zajęta przez Trybunał W 1815 r. dawne Księstwo Siewierskie, wraz z włączonym starostwem będziń- Cywilny Województwa Krakowskiego4. Kontynuując w tym czasie na kopalni skim znalazło się w granicach Królestwa Polskiego. Zarówno przeważające „Reden” eksploatację głębszych partii pokładu węgla zarzucono system chod- w Księstwie własności biskupów krakowskich, jak dawne królewszczyzny nikowy i zastosowano tzw. łupiestwo dolne5. Zwiększało to niebezpieczeństwo w starostwie przejęte zostały przez skarb Królestwa. Dobra te dominowały pracy, a także było ze wszech miar nieekonomiczne. Mimo tak niesprzyjających w utworzonej wówczas gminie