Namba 1957 Februeri 23 - 29, 2012 40 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

SEVIM: Ol sumatin bi- long Kikori Sekonderi Sevim Pik Nus trausel.... skul long Galp Provins I bungim ol ripot data long wanpela kain trausel, em Pik Nus Trausel, we ol i karimaut sevei o wok painim long ol ples we ol dispela trausel i save karim ol kiau long en. Poto I soim ol sumatin i painim ol nupela pikinini Pik Nus Trausel i bruk na kamaut long Wara Wau long Kikori. I nogat planti long ol dispela kain trausel i stap long wol tude na PNG LNG Projek i wok wantaim ol komyuniti long Galp provins long sevim ol dispela Pik Nus Trausel. Poto: Carla Eisem- berg, Institut bilong Aplait Ikoloji, Kenbera Yunivesiti, . Ritim moa stori long Pik Nus Trausel long pes 8...

Abal na MarapeAja Alex lusim Potabe i raitim stap Somare yet long namel sia bilong palamen. Abal, husat i bin stap deputi praim min- TUPELA Memba bilong Palamen, ista bilong bipo gavman bilong Somare, husat i bin stap strong long sapotim na ekting praim minista taim Gren Sif i bin Gren Sif Se , i lusim go haus sik long Singapore, i joinim Nesenel Alaiens (NA) bilong em pinis. Dame hap aste tasol , na Wankain taim, Palamen Spika Jeffrey kisim nupela sia bilong en long Palamen Nape i tokim ol arapela memba husat i haus olsem Deputi Oposisen Lida. sindaun long namel sia long joinim gav- Marape i bin stap Edukesen Minista man o oposisen bikos i no gutpela long ol aninit long Somare, na wanpela taim em i sindaun olsem yet taim palamen i gat i bin stap ekting deputi lida bilong NA gavman na oposisen i stap. Hailans rijen, tasol em i bihainim leg mak Memba bilong Wabag, na bilong kain biknem poroman bilong Sir Memba bilong Tari-Pori, James Marape, i Michael olsem na Sir Puka 64 bin stap wantain Somare tasol nau tupela Temu, na lusim Somare. i lusim kem bilong Somare, husat i nau Moa long pes 2

12-pela pes Saplimen bilong Ilektorol Komisin “ LUKLUK I GOHET LONG ILEKSEN 2012” insait... P2 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 nius Kwaliti bilong edukesen Larim Task Fos Sweep mekim wok

emNESENEL gavman namba i mas Ipatas. wan samtingnogat. Mi yet i save givim lukluk i go insait long kwal- “Mipela i gat data bes i o mani long ol skul,” Ipatas i iti bilong edukesen, na rekot i stap. Nau yet, Enga tok. wokbung wantaim ol edukesen sabsidi i gat 160, Em i tok dispela ekspirens provinsel gavman long 000 sumatin skul long olgeta bilong en long fri edukesen i larim fri edukesen polisi i hap long kantri. Sampela i ken halivim nesenel gavman karim gutpela kaikai, Enga skul long ausait kantri olsem long mekim gutpela polisi, Gavana Peter Ipatas i tok. Australia na Nu Silan. Dis- stretim kwaliti bilong eduke- Ipatas i amamas long fri pela olgeta sumatini kisim sen, na putim moa mani long edukesen polisi bilong gav- gutpela save aninit long dis- larim ol sumatin i kisim moa man tasol, em i laikim pat- pela sapot bilong provinsel save long kirapim dispela nasip i mas stap namel long gavman,” Ipatas i tok. kantri. nesenel gavman na provinsel Em i tok long larim dispela Olsem na em i amamas gavman, na dispela patnasip fri edukesen polisi i karim gut long O’Neill-Namah gavman i mas lukluk i go insait long kaikai, ol lida i mas wokbung long kamapim dispela gut- kwaliti bilong edukesen long wantaim ol papamama, skul pela polisi, tasol em i salen- kirapim o muvim dispela sumating na ol tisa bilong sim gavman long kamapim AGENSIM SEPIK… (L-R) Helt Minista, Jamie Maxton-Graham, Deputi Praim Minista, kantri go het. wan-wan skul. patnasip o wokbung wantaim Aninit long lukluk bilong “Mi gat bikpela ekspiriens ol provinsel gavman bikos fri , Polis Minista, John Boito, na Nesenel Plening Minista, Sam Basil i tok- Ipatas, Enga Provins i bin gat long dispela 14 yia. Olsem na edukesen i ken westim mani tok long ol nius manmeri long tok agensim pasin bilong ol polisman long Wewak, husat i gutpela edukesen polisi long long larim dispela polisi i bilong gavman sapos ol stopim wok bilong Investigesen Task Fos Sweep long Boram Ples Balus, Is Sepik 14-pela yia olgeta, na nau tu, kamap gut, mi save wokbung papa-mama, sumating na Provins. Poto: Nicky Bernard planti ol sumatin bilong Enga wantaim ol papa-mama, ol tisa i no wokbung gut, na WEWAK Polis mas larim Investige- wanpela Polis Komisina tasol, husat i i wok long kisim save aninit tisa na wantaim ol sumatin ol sapos gavman tu i bikmaus sen Task Fos Sweep (ITFS) tim Tom Kulunga,” Namah i tok. long dispela edukesen sab- yet tu. Mi yet save sekim nating. mekim ol wok bilong ol bikos ol i laik Em i putim pinga long memba bi- sidi progrem bilong Gavana sapos ol i yusim mani gut o stopim ol pasin korapsen na stil pasin long Angoram, Arthur Somare na ol lida long dispela kantri i mekim. ESP Gavana, Peter Wararu, long Deputi Praim Minista Belden kamapim dispela kain pasin, we em i O’Neill: PNG em strongpela Namah i mekim dispela toktok bihain ken bagarapim nem bilong provins, long ol polisman long Wewak, Is kantri na ol pipel long hap. demokretik kantri Sepik Provins, i bin stopim wanpela Polis Minista, John Boito i tok, em i Air Niugini balus i bin laik pundaun askim ol polisman long mekim wok Aja Alex Potabe i raitim bin kisim independens, dispela askim long pastaim praim long Wewak Ples Balus las wik. painimaut i go insait lon dispela asua, yumi bin gat wanpela ek- minista taim yu stap wantaim Dispela balus i bin karim sampela na ol polisman husat i brukim loa bai STRONGPELA pasin sekyutiv diktetasip. Long em.” polisman na wokman bilong ITFS mekim save long kot. demokresi long gavman namba wan taim, Palamen Em i tok nogat wanpela strong- long sekim olsem wanem Is Sepik Wankain taim, Sivil Aviesen Minista, pela toktok dibet i bin kamap long sistem bilong PNG i stap i nau painimaut olsem em i Provinsel Gavman i save yusim pab- Puri Ruing tok Sivil Aviesen Sefti yet, em i no lus o go gat pawa taim yumi i bin floa bilong Palamen bikos tripela lik mani, tasol ol polisman na man- Atoriti (CASA PNG) i mekim wok bagarap wantaim dispela kalapim floa long rausim o foapela memba tasol i bin kon- meri long hap i tokim dispela balus painimaut tu long dispela asua, na politikel asua i kamap dispela diktetasip,” O’Neill i trolim gavman. Na gavman i bin namel long Peter O’Neill na tok. ron long han bilong ol taim ol ara- long tanim go bek long Mosbi wan- husat man i brukim loa bai go long Gren Sif Se Michael So- O’Neill i mekim dispela pela memba i bin karim nem nat- taim ol disepela ITFS na ol polisman. kalabus. mare. toktok taim Oposisen Lida, ing na bilasim palamen haus Tasol Namah i tok 4-pela polisman Em i tok bipo gavana bilong Praim Minista, Peter Dame Carol Kidu i bin nating. husat i no bin werim yunifom i bin go Madang, Jim Kas, i bin mekim O’Neill i tok, maski PNG i askim, sapos pasin “Mipela long dispela gavman i ausait long ples balus na ol i stap wankain pasin na em i bin asua na bin lukim sampela nupela demokresi long politikel laik mekim planti ol gutpela samt- aninit lon lukluk bilong ol ami long kot i bin sasim em. samting we bipo i no bin sistem long PNG i stap ing. Nau yumi olgeta i gat sans Moem Baracks. “CASA PNG i save pinis long dis- kamap long kantri, PNG strong yet olsem taim bipo long toktok na autim tingting bi- “Mi laik tokim ol manmeri long pela asua long Wewak. Ol i mekim em i stap strong yet olsem bihain long kantri i bin long yumi wan-wan memba long Wewak long stopim dispela kain wok painimaut na taim mi kisim dis- wanpela trupela lukim sampela nupela ronim dispela kantri. Dispela em i pasin bikos em i pasin bilong ol pela ripot, bai mi skelim pastaim. demokretik kantri long wol. samting kamap long kot pasin demokresi. Olsem na mi teroris. Loa i tok tambu long dispela Sapos em i polis keis, bai mi lusim Tasol O’Neill i tok taim haus, palamen haus, ami laik tokim kantri, ol investa, haus kain pasin. Na ol polisman long long han bilong polis long sasim ol pastaim gavman i bin na polis hetkwata, na long bisnis, na intanesenel komyuniti ronim kantri, i bin luk olsem ol arapela gavman dipat- olsem demokresi bilong yumi i Wewak tu i mas kisim tok orait long man husat i brukim loa,” Ruing i tok. i nogat pasin fridom na men olsem Fainens na stap strong yet,” O’Neill i tok. PNG i bin luk olsem wan- Tresari na Komyuniti Divel- pela kantri we eksekyutiv opmen opis. dikteta i ronim. O’Neill i tokim Dame “Palamentari demokresi Carol: “Yu bin stap wan- Abal na Marape lusim Somare bilong PNG em i strong pela strongpela sapota na I kam long pes 1 ol benefit i kam long PNG LNG Pro- tumas. Tasol ol trupela holim wanpela posisen bi- jek bikos Hela i no bin holim wanpela agrimen wantaim gavman na kam- samting i kamap pinis long long gavman minista aninit Marape, husat i Siaman bilong Hela Transisenal Atoriti, i aste tokaut long pani long kisim benefit long ges bi- kantri bai stap yet olsem tu- long dispela eksekyutiv risain o lusim NA Pati bihain long em long en. pela samting. Bihain long dikteta long 9-pela yia ol- i toksave pinis long Gren Sif long “Hela provins em i olsem bebi. 36-pela krismas taim PNG i geta na yu no laik askim Sande long bung bilong NA Pati. Olsem na mi laik stretim ol kaikai bi- Em i lusim NA bikos em mas sin- long en. Wok bilong mi em long sin- daun wantaim Praim Minista Peter daun wantaim siaman bilong NEC, O’Neill long stretim ol wok long nu- husat i Praim Minista Peter O’Neill, pela Hela Provins, na larim dispela na nau mi laik wokbung wantaim em nupela provins i ron gut olsem ol ara- long stretim tupela provins bilong mi- pela provins long kantri. tupela, Hela na Sauten Hailans,” “Mi amamas long Gren Sif bikos Marape i tok. gavman bilong en tasol i givim Hela Marape tokaut long lusim NA taim Provins, na nau mi askim em pinis Sif Eksekyutiv Opisa bilong Hela long lusim pati bilong en bikos mi gat Trensisenal Atoriti , William Bando, Marape lusim NA: Memba bilong Tari-Pori planti wok long mekim long kirapim biknem bisnisman Larry Andagali, NA Siaman bilong Hela Trensisenal Atoriti, nupela provins bilong Hela pipel,” bipo deputi praim minista Michael James Marape i sindaun wantaim ol lida bi- Nali, Sif bilong Hela Gimbi Marape i tok. long Hela na tokaut long lusim Nesenel Em i tok narapela wok bilong en Asosiesen, Damien Arabagali, Lot olsem Siaman bilong Hela Trensise- Meya bilong Tari taun, Ken Arawii na Alaiens Pati bilong Gren Sif Sir Michael So- nal Atoriti i laikim em long sindaun ol arapela lida i lukluk i stap long mare bikos em i laik mekim wok bilong nu- wantain O’Neill long toktok long Palamen Haus aste. pela Hela Provins. Poto: Nicky Bernard olsem wanem Hela Provins bai kisim nius Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P3 Loya mas redi long Suprim Kot Refrens Aja Alex Potabe i raitim lukluk moa i go insait long Mama Loa na stretim TUPELA Suprim Kot Re- sampela ol asua tupela frens bilong painimaut gavman wantaim i bin sapos gavman bilong mekim, na larim dispela Peter O’Neill o Gren if kantri i groa moa olsem Se Michael Somare em i trupela demokretik kantri tru tru gavman bai long wol. kamap neks wik Mande Loya bilong Is Sipik bihain long tripela jas Provinsel Eksekyutiv, husat i harim dispela re- Ribink Pato, i askim kot frens i surukim kot i go long surukim taim liklik long neks wik gen bikos bikos em i no bin stretim planti ol loya i no redim gut ol pepa wok bilong en ol yet. bihain long klaien bilong Deputi Sif Jastis Gibbs en long Is Sipik i bungim Salika i tokim ol loya bi- narapela hevi gen long long tupela sait wantaim Wewak. long redim ol yet, na Pato i tokim kot olsem noken askim kot moa liklik asua kamap long long surukim harim bilong Wewak Ples balus wan- dispela tupela refrens we taim ol polisman bilong em bai stretim dispela Wewak na ol memba bi- bikpela politikel hevi long Investigesen Task namel long O’Neill na So- Fos Sweep i distebim wok mare. bilong painim ol evidens Jastis Salika i tokim ol long sapotim ol pepa wok loya olsem ol i adjonim bilong Is Sipik Provinsel kot bikos sampela bilong Eksekyutiv. ol 19-pela intevanea Loya bilong Palamen husat bai joinim dispela Spika Jeffrey Nape, refrens i no stretim ol ap- Tiffany Twivey i tok, em i likesen pepa bilong ol. Na nidim moa taim tu long ol i nidim planti moa taim redim em yet long bekim tu long stretim ol pepa ol toktok i kam long dis- wok an putim olgeta pela ol arapela intevena. samting gut long sanap Ol i surukim kot i go long Suprim Kot na harim neks wik we ol bai toktok dispela bikpela askim bi- long ol aplikesen bilong ol long Mama Loa o Konsti- intavena husat i laik tusen bilong kantri. joinim dispela refrens bi- Jastis Salika i tok kantri long painimaut sapos i no bin gat dispela kain gavman bilong Somare o hevi bipo, tasol nau em i O’Neill i tru tru gavman nupela hevi, we em i nau aninit long loa bilong namba wan taim PNG bai kantri. P4 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 nius No bihainim loa na wokim bisnis long loging sip i go bikpela Paul Fuzo i raitim Dispela pasin i save lukluk long ban- taim ol video dek, lep- man bilong ol logging olsem okid Sepik Blu na wok painimaut long ol lukim tu ol kainkain isim ol dispela kain top, ol piksa na buk sip bilong ol Esia lain ol narapela okid na garu dispela toktok na i PLANTI samting in- samting bilong nara- pasin na rot i no nogut na moa long ol wantaim ol samting diwai tu i wok long go painim olsem pasin bi- sait long Is Sepik pela kantri i wok mekim wanpela samt- woklain bilong ol olsem vidio dek na aut long dispela rot. long senisim ol pisin Provins i wok long long kam insait long ing long dispela. loging sip. skrin, bumbokis, lep- I gat pret tru i stap, olsem koki em i tru. lusim provins na i go provins wantaim Wantok Niuspepa Ol pisin em ol kain top, ol piksa na buk nogut dispela rot bilong Wantok ripota, Paul aut long narapela nogat gutpela sekim long Wewak i kisim olsem wait na blek nogut, ol marasin bi- iligel o i no bihainim loa Fuzo, i bin bungim kantri long rot bilong na glasim bilong planti komplen na tok- koki, kalanga, kapul, long kamapim pamuk senis namel long ol Esia tripela koki we sampela senisim ol samting gavman. tok i kam long ol NGO diwai kengeri, guria na pasin, ol strongpela loging na ol asples man- ol yuts i bin kisim i kam we ol lokol manmeri I gat bikpela luksave na konsen pipel insait planti moa narapela dring na planti ol nara- meri i ken opim rot bi- daun long Yangoru long i wok long mekim i stap pinis insait long long provins i tok ol animal em ol asples pela samting we ol i long gan na drag senis i Wewak taun polis wantaim ol sip i save provins long dispela pipel i wok long pipel i wok long yusim laikim. kamap insait long stesin, na i redi long karim timba i go aut iligel pasin, tasol ol senisim ol pisin bilong long karim i go na Luksave i stap provins. Ripot we Wan- kalap long dingi na go long provins. gavman ejensi we i provins na kantri wan- senis wantaim ol wok- olsem i gat ol plawa tok Niuspepa long long Colang long Wewak i kisim long ol senisim long kisim NGO na konsen pipel ya strongpela dring. i tok dispela ol iligel Is Sepik Provins i ken pasin i save kamap long kamap maus rot bilong tripela bikpela loging ol kainkain samting kem long Kaup, Marian- nogut long kam insait berg, na Colang we ol i long ol narapela kantri tok dispela tu i wok long sapos gavman i no luk- kamapim planti sosel luk hariap long mekim hevi insait long komyu- wanpela samting long niti bilong ol. stopim dispela iligel Wantok Niuspepa pasin. long Wewak i bin mekim Qaet pipel bai no nap vot long ol korap lida

Michael Novingu I raitim

OL PIPEL bilong Qaet long Pomio Distrik, Is Nu Briten, bai i no nap votim ol kendidet i gat korap pasin i stap long ol long 2012 Ileksen. Presiden bilong Qaet long Pomio Distrik, Sechini Mozarum i tok, ol i kisim taim nogut na nogat sevis i kam long ol bikos ol memba bilong palamen we ol i votim pinis i no givim sevis long ol. Mozarum i tok makim 5-pela klen o wanpisin bilong Qaet em Kairak, Mali, Chachet na Uramo i stap long bus ples long Pomio distrik i kisim taim nogut bikos ol lida man ol bin votim pastaim i no kisim sevis i go long ol. Em i tok husat kendidet i laik resis long 2012 Ileksen i mas bihainim laik na tingting bilong ol manmeri long kisim sevis i go long ol. Mozarum i tok, ol i stretim pinis fom bilong mipela long 2012 Ileksen. Moa yet em i tok, maski yu memba bilong palamen long tude, bipo ol arapela kendidet long nesenel provin- sel i gat korap pasin i stap wantaim ol, pipel i no inap votim ol. “Mipela i kisim taim nogut pinis na mipela i laikim senis i kam long distrik bilong mipela. “Nem bilong mipela i bagarap pinis bikos ol lidaman bilong mipela i wokim korap pasin na nogat senis i kam long mipela”, Mozarum i tok. Mozarum i tok, ol bai votim kendidet i gat gutpela pasin long wok bung wantaim LLG na lukautim pablik mani, i laik votim ol lidaman husat i gat gutpela pasin, ol kristen husat pret long God, long kisim sevis i go long ol. Long wankaim taim, Mozarum i singaut long gavman long karimaut wok painim i go insait long ol projek we memba bilong Pomio, Paul Tiensten, i kirapim aninit long Pomio Joint Distrik Plening Baset Praiorioti Komiti long painim husat tru i papa long ol dispela projek. Mozarum i tok, ol pipel i laik save husat tru i papa long To i Pot Sevis Kampani, ol mani em i givim long kirapim Mop Shipping Kampani i stap yet long karimaut wok o nogat. “Mipela i laik save tu long Pomio Kredit Skim na Wide Be Invesmen Kampani em i pondaun pinis na i no moa wok, husat i kamapim asua long bruk daun bilong ol dis- pela kampani na memba bilong Pomio Paul Tiensten i putim mani we”? Mozarum i tok. Mozarum i tok, ol laik save tu long husat tru i papa long Ill-Was Was Oil Palm Projek, na husat em ol sea holda bilong kampani. nius Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P5

OLGETANoken skul long fi bikos baim ol planti kom- yusim projek fi olsem dispela plen, singautfi i praimeri level i go plen long ol papa- kondisen long kisim go long nesenel gav- antap long hai, mama na pablik i pikinini i go insait long man long olgeta pikinini i mas kisim Yu- sekonderi na ne- kamap long fri skul fi. skul,” Mista Zurenuoc i nivesel Praimeri senel hai skul long NEB bung long tok. Edukesen na bai gat kantri i noken sasim Kimbe i bin pasim tok Mista Zurenuoc i tok moa savelain long di- projek fi moa, Eduke- long stopim long sam- planti lain insait long velopim kantri na wok komyuniti i paul long sen Minista, pela taim, ol sumatin i man. skul sabsidi na tuison Theodore Zurenuoc, peim skul projek fi. fi fri edukesen polisi bi- Minista i tok i kam i tok. “NEB i stopim olgeta long nesenel gavman. inap nau, 51 pesen Minista Zurenuoc i projek fi inap ol i kisim Mista Zurenuoc i long ol skul long kantri tokaut long dispela tok orait long Provinsel mekim klia olsem o 5,835 skul i kisim samting long dispela Edukesen Bot na dis- polisi bilong gavman i pinis ol skul sabsidi na fri edukesen mani. Siaman bilong NCD/Sentrel Skaut, Joe Kanekane na Bonner Tito (NEC wok, bihainim ol planti pela fi bai no inap bihainim taget i stap Em i tok ol dispela toktok olsem planti bikpela. Ol Nesenel long Mileniu Divelop- memba) long Variarata. skul i noken sasim skul skul i wok long sasim Hai Skul i kam aninit men Gods na PNG VIsen 2050 na ne- fi long ol papamama. skul projek fi. long dispela, na ol bai senel Divelopmen Em i tok ol skul we i Em i tok Nesenel kisim tok orait long Ne- Strateji 2010-2030, Mi- kisim ol skul sabsidi na edukesen Bot I(NEB) senel Edukesen. siun Tem Divelopmen fri skul fi mani em ol Ol skaut i wokim disisen long “Nogat pikinini bai Plen 2011-15 na Ne- saspendim o stopim lusim skul bikos em i senel edukesen Plen dispela we i bin givim long sampela taim, ol no peim projek fi. NEC 2005-2014. ol benk akaun bilong ol selebretim pikinini i baim ol projek i wari long ol skul i Em i tok long olgeta pinis. faundas de Kebinet makim ol nupela Dipatmen Het Nesenel Eksekyutiv Kaunsel i mekim sampela son, Se Hugo na James Graham olsem memba PNG SKAUT Asosiesen o bin sele- senis long sampela ol dipatmen het na stetutori bilong Nesenel Rot Sefti Atoroti bod. bretim Faundas De bilong em long bodi long dispela wik. Mista O’Neill i tok altenat bod memba bilong dispela wik taim ol i selebretim bonde Praim Minista, Peter O’Neill, i mekim dispela Nesenel Rot Sefti Atoriti (NRSA) em Gary Sed- bilong em long aste, Februeri 22. FAUNDA: Lord Powell, faunda bi- toktok na senis na amamas long ol dispela nu- don, Gerea Api, Joseph Hamylton na Navi Anis. Na ol i joinim planti tausen skaut long ol skaut long wol. pela husat bai kisim ol posisen o wok. Marc Orisuru Avai ol e mol o makim em olsem Ol dipatmen het em Pascoe Kase (Helt) na long olgeta hap bilong wol i tingim Ol Poto: NCD. Sentrel Skaut sia- Galp Provinsel Administreta, em bai stap long Lucy Bogari, em Ekting Sekreteri bilong Dipat- Lord Powell em man i bin statim man, Joe Kanekane opis inap 4-pela yia olgeta taim kebinet i rausim Skaut Muvmen long wol. men bilong Foren Afes na Tred. Emmanuel Xavier olsem ekting administreta. NCD Provinsel Skaut Komisina, Kebinet i makim Ralph Saulep olsem siaman Olgeta dispela dipatmen het bai stap long opis Max Galeva, i tok long ol, em i no Ol i tok kain selebresen olsem bilong Sivil Aviation Sefti Atoriti bilong Papua Ni- taim bilong tingim dispela bikman i strongim ol velyu i bin hap ugini, na Robert Collins olsem deputi bilong em. inap 4-pela yia na ol bod bai stap inap tripela yia tasol, nogat. Em i bilong luksave long long driman bilong dispela bik- Kebinet tu i makim Jacob Luke, Greg Ander- tasol. wok na as tingting em i statim dispela man i bin sanapim kain ogenais- muvmen, tasol mekim samting stret esen olsem. olsem em i laikim long en, Mista Gal- Ol i tok olgeta trup bilong Sen- eva na siaman bilong NCD Skaut trel provins i stat long Gabagaba Asosiesen, Joe Kanekane i tok mu- i kam olsem long Porebada i bin vmen long NCD i pulim planti yang- kamap long bung wantaim long pela manki long go insait long em. selebretim dispela de.

Ol namba wan Renbo skaut wantaim loa na jastis opisel i wok long promo- tim loa na oda.

Gavman salim falcon jet balus

Aja Potabe i raitim palamen, ol i skelim Falcon Jet balus bilong olsem dispela balus i gavman pinis. Balus i GAVMAN i salim pinis wok long yusim moa nau stap long Singa- Falcon Jet balus long mani long ronim. pore. Mipela bai kisim 30 milian US dola long Praim Minista Peter K130 o K150 milian wanpela kampani long O’Neill i tok kebinet i long dispela balus. Dis- Singapore. mekim disisen long pela mani bai kirapim Pastaim Somare salim dispela balus na ol haus sik insait long gavman i bin baim dis- mani ol i kisim long dis- kantri na stretim gut- pela balus long K120 pela bai go long stretim pela helt kea na milian long yusim ol haus sik na helt medikel sevis long ol olsem gavman balus, sevis long kantri. grasruts pipel bilong tasol taim nupela gav- “Long gutpela bilong yumi,” O’Neill i tok. man i go insait long PNG, mipela i salim heltedukesen Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P7 Raihu Haus sik kisim helpim long BSP Benk OL SIK manmeri long projek i kirapim komyu- givim dispela kain Wol Visen go pas Raihu Distrik haus sik niti wok bung long helpim i go long komyu- long Aitape, Sandaun wanem, ol woklain na niti,”Mista Kelebi, i tok. provins bai gat gutpela ol famili bilong ol bai Aitape i bin lonsim ol bet long maloloim sik wok wantaim long lukim Komyuniti Projek bilong bodi bilong ol na tok olsem dispela projek i BSP Benk long yia longken TB givim sik long awenes narapela 16- Na PNG em i stap namba 3 SIK TB i save kilim dai 1.7 tenkyu i go long BSP karim kaikai. 2009. Long dispela milian pipel long wol olgeta pela pipel klostu long en sapos long Esia Pasifik rijen wantaim Benk, em beng bilong Em i tok BSP i gat taim, Aitape BSP Brens yia na insait long wanpela ol i no was gut. bikpela mak long pipel i gat sik ol pipel long dispela wok long givim samting i bin givim ol bet i go de, 4,500 pipel i save dai. Sik TB i gat marasin bilong TB, tasol em i stap namba long kantri. i go bek long komyuniti long Mateniti wing Long PNG, 16,000 nupela em we ol lain i kisim sik ya i ken Pasifik rijen. Las wik, han bilong we benk i stap na wok bilong Raihu Haus sik. manmeri i save kisim sik TB na kisim marasin insait long 6-pela Wanpela man long PNG i BSP Benk long Aitape i long en. Dispela em i namba 4 wanpela manmeri o pikinini i mun na kamap orait. save dai long sik TB bihain long bin tok em bai givim ol Em i tok tu olsem dis- komyuniti projek BSP save dai long dispela sik bihain Tasol taim pipel i no kisim tupela awa, awenes bilong Wol long olgeta tupela awa. marasin bilong ol long taim ol i Visen i tok. nupela matres na ol pela i soim olsem laik Benk long Aitape i Ol dispela ripot i kamaut long makim long em, sik bai go Awenes i tok moa pipel i dai keten i go long 9-pela bilong beng long kon- wokim long en. Long ol wok awenes bilong daunim nogut na dispela man o meri i long HIV na AIDS em ol i gat 2009, em bin givim ol haus sik wod na tu, tribiut i go long helti na sik TB long redim ol wok bilong gat sik bai givim binatang sik TB. long patoloji seksen strongpela komyuniti. matres i go long wod Wol TB De long neks mun. bilong sik TB i go long moa Na sapos pipel i kisim tritmen bilong haus sik. Long makim Raihu bilong ol mama i karim Planti long ol lain i gat sik TB pipel. bilong sik TB, mak bilong pipel Ol woklain bilong Haus sik, Trevor Kelebi, na long 2010, benk i bin i gat HIV na AIDS wantaim ol Sik TB em i save kamap long i dai long sik HIV na AIDS bai beng bai putim nupela i bin autim bikpela tok apgretim basketball na tu. ol turangu pipel i stap long ol go daun tu. pen (paint) long haus amamas i go long BSP tenis kot long Aitape Tasol yumi ken daunim na ples i pas pas na i nogat gut- Wol Visen, Nesenel helt sik na tu, klinim haus long stretim na penim Katolik Daiosis. stopim ol dai long sik TB bikos pela win i kam insait, na ples i Dipatmen na ol narapela patna sik na ol eria i raunim haus sik long wanem, Stat yet lon g yia em i gat marasin bilong em. no klinpela. i wok strong long karimaut ol hasu sik. dispela bai mekim ol sik 2009, BSP Benk i tro- Sik TB i save kalap long Na sik TB i save kilim moa wok awenes na long neks wik narapela man taim em i sin- yangpela pipel, ol bikpela man- Mande, bai gat Wol TB De Benk bai wokim ol manmeri i amamas na moim pinis moa long daun, sanap o stap klostu long meri we bikpela mak bilong ol Midia lons. dispela samting aninit helpim ol long kamap K2 milian long karimaut man o meri i gat dispela sik. Na em ol meri. Long dispela taim, ol midia long Komyuniti Projek orait. ol komyuniti projek long taim man i gat sik TB i toktok o Sean White em Nesenel TB long PNG bai kisim moa 2012 progrem bilong “Dispela em samting olgeta hap bilong dis- kus, ol binatang i kalap i go Edvokesi Komyunikesen na infomesen na ol i ken helpim em. we komyuniti bai ama- pela kantri we ol han i long narapela manmeri i sin- Komyuniti Menesa wantaim long skruim ol wok awenes na Brens menesa bilong mas long en long brens bilong em i stap daun o slip klostu long en. Wol Visen i tok moa long 60 pe pipel i ken save na mekim Aitape Benk, Alex wanem, nogat planti na wok long en. Lon g ol wok awenes we Wol sen bilong pipel long wol i gat samting long abrusim, daunim Wafimbi, i tok dispela arapela kampani i save Visen i wok long karimaut, ol i sik TB i stap long Esia Pasifik na helpim ol lain i gat sik TB. tok wanpela man i gat sik TB i rijen. NCDC skul bas sevis i ron yet

OL SKUL sumatin insait longMosbi Mista Alu i tok tupela bas i save ron siti bai go het long kisim fri trenspot long wanpela narapela rot long ol api- sevis i kam long Nesenel Kapitel nun. Distrik Komisin (NCDC). Em i laik toksave long pablik insait Dispela em ol bikpela yelopela bas long NCD olsem em (NCDC) i no we NCDC i bin kisim long Kwinslen, inap long givim fri bas sevis i go i go Australia, na i ron insait long siti long tasol ol i mas peim bas fi, na klostu las 4-pela yia nau. long pinis bilong las yia, ol bin painim Tasol long dispela taim, wanpela 14 Mail Smash Doctor, em wanpela bas i gat sik na i stap long woksop, praivet kampani, long menesim dis- tasol ol i yusim wanpela stenbai bas pela bas sevis. Peter Aupika, NCD DACSM kodineta ol draiva bilong Comfort Taxi. taim wanpela yelo bas i stap long Tasol Mista Alu i tok em i no kisim woksop. yet tok orait long Trenspot Dipatmen Bihainim ripot i bin kamap long nius na ICCC na ol toktok long dispela i long las wik olsem fri bas sevis bilong stap long ol bot bilong ol. Long diuspela tasol na Mista Alu i ol sumatin long siti i no ron moa, Siti tok bai ol bas i ron fri tasol yet. Menesa, Leslie Alu, i tok Nesenel Mista Alu i tok ol dispela bas i save Kapitel Distrik Gavana, Powes wokim ol ron long taim planti pasin- Parkop, i dairektim skul pikap ron dia, ol wokman na ol sumatin i laik go long mekim ol ron yet. long wok na skul. Na long apinun “Mipela i putim wanpela stenbai taim planti manmeri i laik wokabaut, bas long kisim ples bilong wanpela ol bas ya i wokim ol ron bilong ol. yelo bas i stap long woksop nau. Gavana i tokim NCDC menesmen “Mipela i ranim tupela yelopela bas long kisim sampela moa nupela bas long wokim skul sevis ron long ol dis- insait long tripela mun i kam long pela bas rut (route). Bas BCO 413 i helpim daunim hevi bilong ol PMV i sevisim na o ron long Gerehu, sot insait long siti. Boroko, Taun, Badihagwa, Koki, Mista Alu i tok em i laik mekim klia olsem ol i no resis wantaim ol PMV Manu na Is Boroko. Namba tu bas bas long siti, tasol em i laikim bai ol em BCW 180, i save mekim ron long dispela bas i helpim long givim sevis Lepokono Kupiman (bipo TB peisen) i tok long sik TB long long draiva. narapela rot, “ Mista Alu i tok. long ol sumatin long liklik we. P8 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 laipstail Lukautim pik-nus trosel, Piku SSO Highlands, op- “Pik-nus trosel em i wanpela long ol na wantaim helpim bi- eretta bilong PNG LNG Pik Nus Trosel, Piku. projek, i gat wanpela long PNG LNG Projek, mipela i nupela projek we em i putim kamapim wanpela buk bilong ol maniE long en long lukautim sumatin pinis long givim i go aut wok bilong was long ol bus- long rijen. graun na animel long Kikori “Ol tok pilai na stori bilong na Omati wara insait long dispela hevi tu i kamap long Galp provins. redio bilong ol sumatin na Ol wara long hap em i asples mipela bai tanim i go long tok bilong wanpela kain animel we i Inglis, Motu na Pisin na putim i nogat planti long narapela hap go aut long ol redio stesen, long graun. tasol wok tru long graun i mas Em i ples bilong pik-nus kamap yet,” Dokta Eisenberg i trosel. tok. Ol saientis na save manmeri Wantaim helpim bilong gat bikpela laik long lukautim na Yolarnie, Dokta Eisenberg i skul long dispela trosel bilong kamapim ol nambis we i tambu wanem em i wanpela long ol long go na kisim ol trosel long laspela kain femili bilong trosel en. we i no stap planti tumas. As bilong dispela em long Dispela pik-nus trosel (Car- helpim na apim namba bilong ol rettochelys insculpta), i stap trosel gen. tasol long ol wara long Sauten I gat ol arapela gutpela samt- hap bilong PNG na Irian Jaya ing i ken kamap long dispela tu long Indonesia na long Noten olsem, ol bus na arapela animel hap bilong Australia. long dispela hap graun na wara wok em long soim olsem ol as- olsem,” Dokta Eisenberg i tok. tim dispela trosel em long givim Ol asples manmeri bilong tu i ken kamap gut na namba ples manmeri ken kisim sam- Profesa Arthur Georges bi- o soim narapela samting bilong Kikori, arere long wara, i save bilong ol i go bikpela gen. pela mani long ol dispela kain long Yunivesiti bilong Canberra, ol manmeri long kaikai o yusim. kaikai mit na kiau bilong dispela “Astingting long dispela kain wok bilong lukautim ples i bilip wanpela rot bilong lukau- “Ol manmeri long Kikori ken trosel we ol i save kolim olsem senisim pasin bilong ol na “Piku” long tokples bilong ol. lainim long lukautim dispela “Dispela trosel i gat gutpela trosel tasol yumi mas kamapim mit na kiau na olgeta manmeri ol arapela rot bilong ol long wok save painim namel long Ogas na kisim mani long lukautim sin- na Febuari olgeta yia,” Yolarnie daun bilong ol bai ol ken lusim Amepou, wanpela sumatin long tru ol olpela bilip na pasin bilong PNG Institut bilong Baiolojikol ol,” Profesa Georges i tok. Rises, long Goroka i tok. “Bilong wanem bai ol i lusim Bipo i no tumas tasol nau dispela ol kaikai bilong ol femili planti moa manmeri save bilong ol long nau, na lusim i painim dispela trosel long stap bilong ol lain long bihain kaikai. taim?” Wok bilong Dokta Eisenberg I gat wanpela konsevesen na tim bilong em i painim olsem ples i stap nau long Wau wara namba bilong trosel nau i go long Kikori na Omati. daun tru na i no olsem bipo. Astingting em bilong papa- “I mas i gat lukaut long kisim graun bilong dispela ples, Frank na kaikai tasol i noken tumas, John na family bilong em long we bai daunim o pinisim ol- kamap olsem ol was manmeri geta,” dokta Eisenberg i tok. bilong dispela ples. Olgeta komyuniti long wol na “Sapos mipela i ken mekim tu long ol asples i laik lukim dis- dispela i wok gut long Frank na pela trosel i stap yet. femili bilong em, ol arapela Papua Niugini gat wok tu long famili tu bai bihainim,” Eisen- Lukautim dispela Pik lukim dispela i kamap, na em i berg i tok. Nus trosel long Wau gat bikpela wok long lukaut long “Ol asples manmeri yet i mas wara long Kikori. ol manmeri noken kilim planti go pas long dispela kain ol wok trosel tumas. lukaut bai em i ken stap long Em i was tu long ol intane- taim.” senel wok bilong salim mit na ol Em i laik lukim wankain wok arapela samting bilong trosel lukaut i mas kamap long ol ara- we i save kamap namel long ol pela nambis na ples bilong ol wara bilong PNG na Papua dispela trosel na animel i save provins bilong Indonesia. kaikai, insait long Kikori na ol Wantaim sapot bilong PNG arapela nambis ples. LNG Projek, Dokta Eisenberg wantaim tim bilong em i wokhat nau long lukluk daunim dispela Ringim ol dispela lain long kisim moa save: hevi. Dr Carla Eisemberg - “Komyuniti aweanes em i PNG 72064134; +61 401737884 bikpela hap long wok bilong [email protected] mipela, na mipela i wokbung Yolarnie Amepou – PNG 71323867 wantaim ol skul long helpim ol [email protected] tisa long mekim ol sumatin i luk- Prof Arthur Georges -- +61 2 62015785 +61 save na laikim long lukautim ol 418 866741 [email protected] busgraun na animel bilong ol. merinius Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P9 YANGPELA MAMA: Bihain tain bilong Bethany, Ol yangpela mama i no givap nau i gat 18 kris- OL yangpela mama meri we sosaiti i no bin laik i wok gut long Plumpton Hai skul long Sidni (Sydney). mas, i luk gut. Hia save long ol, tasol nau ol i mekim samting long kon- “Mipela i kamapim ples we ol yangpela meri i ken em i holim 20 mun trolim laip bilong ol. Ritim stori bilong ol. mekim wok bilong ol na i no wari planti long ol pikinini pikinini meri bilong BETHANY Zasi i bin gat 15-pela krismas tasol taim bilong ol bikos ol narapela lain i lukautim ol. em bin painimaut olsem em i gat bel. Long wankain “Ol i gat sapot long ol narapela husat i save long hevi em, Tiarna. Poto: taim, boipren bilong em i tok pikinini long bel i no bilong ol i gat long en,” Mista McGoughan i tok. Womens Weekly, em na em bin lusim em. Ol bin statim dispela progrem taim ol i lukim planti lik- January 2012 Bethany i no bin gat plen long kamap mama taim em lik meri we krismas bilong ol ino inap yet na i stap long i yangpela olsem na tu, bagarapim bihain taim bilong skul i karim bel na lusim skul. em. Las yia, 107 pikinini meri long dispela eria bilong Mel- “Olgeta samting i senis taim mi bin bel,” Bethany bon i bin karim bel na lusim skul, taim 12,000 pikinini husat i gat 20 krismas nau, na mama bilong smatpela skul meri long Australia i save karim bel na kamap ol liklik pikinini meri, Tiarna, i gat 20-pela mun, i tok. mama long wanpela yia. “Famili bilong mi i bin lukluk long mi long go long yu- Moa long neks wik.. nivesiti, tasol taim mi bin gat bebi, em bin hat olgeta. I kam long Australian Womens Weekly, January Bikos mi gat bebi, mi no bin nap long stap long skul tu, megesin. em i hat stret. “Taim mi bin save wokabaut, pipel i save lukluk nogut, toktok baksait na sampela i bin save tok nogutim mi. Planti lain em mi no save long ol, tasol ol save ting olsem ol i gat rait long kolim ol kain nogut nem long mi, na bagarapim mi. Ol mekim mi pilim olsem mi wanpela pipia meri, bikos mi yangpela olsem na mi bel. “Tasol em i orait long wanem, bai mi soim ol olsem ol i rong. Bai mi go skul yet long yunivesiti wanpela de,” Bethany i tok. Bethany em i wanpela long liklik grup bilong12-pela yangpela mama long saut isten sabeb bilong Melbon husat i laik kamapim senis long laip bilong ol. Na wanpela progrem ol i kolim long “Aim’n High”em dispela progrem we i helpim ol yangpela mama olsem Bethany long painim na strongim ol long go long skul, na pinisim skul. Na noken ting olsem welfea bai lukau- tim ol. Misin Australia i kamapim dispela progrem na ol i ranim dispela progrem wantaim wanpela lokol sekon- deri kolis. Em i wanpela narakain kombinesen bilong ol klasrum na lukautim ol pikinini we ol yangpela mama i save gat taim long stap long wanpela rum we Misin Australia i givim ol na putim ol pikinini bilong ol long lening senta long Doveton, na go skul long Hallam Sinia Sekonderi Kolis. Taim ol mama i stap long skul na mekim ol skul wok bilong ol, ol i lukautim ol pikinini bilong ol long senta. Progrem i save givim ol yangpela meri taim bilong skul gut na ol pikinini i kisim kwaliti lukaut. Stuart McGougan i bin statim projek tripela yia i go pinis, bihain long em i harim long narapela projek olsem Strongim tingting long kisim edukesen i go long olgeta LONG wik tri bilong 2012 skul yia, ol papamama i stre- tim olgeta wok redi nau long ol pikinini bilong ol i ken sindaun gut na skruim save long dispela skul yia. Long ol edukesen institusen insait long Hailans na Momase rijen, em i wik bilong sori taim ol i tingim ol nu- pela na olpela sumatin i bin lus long sip, MV Rabaul Kwin, i bin go daun long solwara klostu tripela wik i go pinis, na tu, traim long helpim ol dispela i stap laip long sindaun gut long skul, tasol ol i stap long wari na hevi yet. Wanpela bikpela askim yumi gat long en long MV Rabaul Kwin birua em, watpo planti sumatin tru i bin dai? Ansa i no hatpela. Ol i wok long painim edukesen o skul long ol narapela provins long wanem, i nogat long wan wan provins bilong ol yet. Ol pikinini i lus taim ol i go painim skul long narapela provins. Edukesen i gat bikpela wok long strongim pipel long wanem, em i sapotim demokresi na em i ken strongim ol wan wan manmeri na ol grup long wantaim save na ol i ken kamap indipenden o, mekim ol wok ol yet. Olsem na ol atoriti i mas mekim ol progrem na ol wok ektiviti bai helpim stret ol sumatin. Edukesen straksa bilong tude em ol i wokim olsem traiengel na beis o as bilong em i bikpela wantaim planti sumatin I stap long praimeri skul level. Tasol taim edukesen i go moa long hai, sekonderi na teseri level, spes i liklik na planti sumatin i nogat sans long stap na skruim skul bilong ol. I nogat planti teseri institusen o bikpela skul we ol- geta pikinini i pinisim Gret 12 i ken go skul long ol. Global polisi tude em ol i sapotim strong praimeri edukesen. Na ol i no bisi long sekonderi skul na teseri level. Taim yumi toktok long edukesen, yumi mas tingim ol nits bilong ol skul pikinini tu long sait bilong sefti, sekyu- riti, kwaliti, i gat skul na ol tisa i stap na skul i mas stap long ples we bai isi long ol pikinini i wokabaut i go long en. Em i taim nau ol politisen na ol lida i strongim tingting bilong ol na sanapim ol bikpela skul long ol wan wan provins bilong ol. Maski bai ol i tromoim bikpela mani long sanapim ol bikpela skul, em i mani long bildim save long ol risos bilong yumi, em ol yangpela save man na meri husat bai go hetim ol wok na go pas long kantri. P10 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 siosnius

TOKTaim Len i kam bilong long olpela tok Inglis Lent tok “lencten” (meaning Spring – taim bilong gutpela san), na em i toktok long ol de Praim Minista givim K1.5 m i kamap longpela long dispela taim bilong yia long not hap bi- long graun. Bihainim dispela tok, Sios i yusim long makim taim bilong mekim redi long Ista. Len em i gat 6-pela wik o 40 de long en. Em i stat long Es Trinde aste, na i go inap long Gut Fonde. Mipela i no kautim 6-pela Sande bilong Len bikos long Sande mipela i selebre- long Lemakot peris tim kirap bilong Krais. Bilong helpim mipela long dispela wok LEMAKOT Katolik Peris lukluk ‘landscape’ na lotu bilong Sios i senis long taim bilong long Nu Ailan provins i ken Len. Haus lotu i nogat plaua na narapela bilas, kala bilong go hetim ol wok bilong em i laplap bilong misa em i pepel o vaiolet. Mipela i no save go strong moa, na tok singsing Ona long Sande na Aleluia (meaning “Praise God”). tenkyu i go long Praim Min- Ol singsing i narakain, na i toktok long marimari bilong God na pen na indai bilong Jisas Krais. Long Sarere bipo long ista, Peter O’Neill, husat i Sande namba 5 bilong Len Sios i bihainim olpela pasin na bin donetim K1.5 milian i go mipela i save karamapim ol kruse na ol statyu long laplap bi- long peris wanpela wik i go long soim rot we ol sin bilong mipela i pulim mipela i go pinis. longwe long God. Diwai kros i stap hait inap long Lotu bi- Praim Minista O’Neill i bin long tingim pen na indai bilong Jisas Krais long Gutfraide i givim dispela mani insait long pinis. Ol statyu i stap hait long bigin bilong Ista Vigil. wanpela bikpela seremoni we 40 de i helpim mipela long tingim Jisas, husat i bin stap 40 Imamaculate Conception de long ples i nogat man, em i hapim kaikai na i pre bipo em Lemakot Peris i selebretim i statim wok bilong em. Namba 40 i gat koneksen wantaim ol narapela samting i bin kamap bipo long stori bilong Israel. 100 yia bonde bilong em long Moses i bin stap long maunten Sainai 40 de na bihain em i Sande Februeri 12, 2012. kisim tenpela mandato bilong God. Bihain long ol manmeri Na praim minista wantaim bilong Israel i lusim Isip, ol i bin wokabaut 40 yia long ples i lain bilong em i bin stap long nogat man na bihain ol i go long ples God i bin promisim ol. dispela selebresen. Long dispela taim bilong Len God i laik bai mipela, pipel bi- Wan handret yia i go pinis long Em i amamas, na i redim mipela yet long ol bikpela lotu long Februeri 12, 1912, paio- WELKAM LONG KAVIENG: Wanpela grup i wokim singsing tumbuna na danis na welkamim Praim bilong Ista. God i kirapim tingting bilong mipela long tanim nia misinari pater bilong kantri Minista Peter O’Neill na grup bilong em long Kavieng. Poto: Opis bilong Praim Minista bel na kamap nupela gen, bai mipela i strong long pre na long mekim wok marimari. Frans, Pater Gerrard Peekel i God i singautim mipela long bungim Krais long ol sakramen, bin go sua long nambis bilong soim tok tenkyu bilong gav- kamapim em i stat tasol bi- hetim dispela polis o loa. bai mipela i ken pulap tru long nupela laip bilong Em. Sakra- Nu Ailan na planim Tok bilong men bilong sekan, konpesio em I bikpela samting long taim Bikpela long Lemakot. man i go long Katolik Sios long ol gutpela samting moa i “Narapela 30 pesen long ol bilong Len. Long Taim bilong Len mipela i ken stretim ol Mista O’Neill i bin autim tok long bikpela na gutpela wok kam bai ol i lukim. skul i mas opim benk akaun pasin bilong mipela. Mipela i mas kamap wanbel wantaim ol amamas long Katolik Sios em i mekim long givim helt na “Kamapim fri edukesen na bilong ol. Nau yet, mipela i bratasusa, wantaim God na wantaim Sios. God i strongim long skruim wok long givim edukesen sevis i go long ol helt polisi em i nupela samt- wok long kisim ol stretim ol mipela, bai mipela i ken klia long sin, na bai mipela inap long helt na edukesen sevis i go pipel na ol komyuniti long Nu ing na namba wan taim long samting long redi na opim ol sakim ol traim nogut. I gutpela, sapos ol manmeri i tekpat o go insait long ol ritrit i kamap long peris. long ol pipel long kantri na ol Ailan. Gavman i gat bikpela wanpela gavman i mekim in- benk akaun bilong ol. Bihain Long taim bilong Len God i laik bai mipela i mekim wok komyuniti. bilip olsem sosaiti i kisim gut- sait long dispela kantri. Long ol i opim ol akaun, bai mipela pela skul bai stap olsem helti sotpela taim i go pinis tasol, i putim ol mani bilong ol dis- penans, na tambu long sampela samting, bilong tenkim Em Mista O’Neill i bin givim long ol blesing bilong Em. K1.5 milian sekmani i go long sosaiti,” Mista O’Neill, i tok. planti toktok i bin kamap pela skul i go insait,” Mista Long wok penans bilong mipela long taim bilong Len, God i peris pris, Pater Abel Tulik, na Taim Mista O’Neill i toktok olsem dispela gavman bai feil O’Neill i tok. laik helpim mipela long daunim ol pasin nogut. I gutpela makim gavman long wokim ol long ol polisi bilong gavman, na i no i nap kisim dispela Em bin tok amamas long sapos mipela i makim wok penans bilong mipela long ples o tok tenkyu toktok long ol sios em bin tok gavman bilong em sevis i go long pipel. Nu Ailan provinsel gavman long peris. Ol manmeri i ken makim samting bilong mekim long bikpela wok ol i mekim i gat wok long kamapim gut “Tasol mi tokim yupela long long go hetim fri eduke- orait komyuniti bilong ol long dispela taim bilong Len. Ol i ken ting long kirapim wanpela gutpela pasin olsem: pre grup, long givm sevis i go long pipel laip na sindaun bilong ol man- olsem 70 pesen long ol skul sen polisi bilong nesenel gav- Baibel stadi, wok marimari. Na tu ol i ken daunim wanpela long dispela kantri. meri. Na fri edukesen na helt insait long kantri i kisim pinis man i go long Gret 12 long kea we gavman bilong em i ol fri skul sabsidi fan long go dispela yia. pasin nogut i kamap strong long ples bilong ol olsem: tok “Dispela em i mak long baksait, pilai kas, spak, pait. Ol manmeri i ken mekim wok bi- long ples o peris i go het olsem: stretim rot o stretim bris. Wok penans bilong ol long taim bilong Len i sut long dispela poin ol i makim pinis. Long olgeta lotu na pre mipela i skelim Tingim wanpela narapela long taim bilong Lent sindaun bilong mipela long dispela poin mipela i makim pinis. ASTE Trinde em i “Ash yumi nupela laip gen. taim, ol sios memba i yia. long Ista. God i kirapim gutpela tingting na i givim strong long mipela, Trinde”, na long Olsem na long ol mekim ol wok redi long “Taim bilong Lent i “Long dispela yia, mi bai mipela i ken kamap holi na kisim laip tru bilong oltaim. kalenda bilong Katolik Ash Trinde, ol Katolik spiritual na fisikel sait. givim yumi gen sans laik bai yumi tingim ol Long taim bilong Len mipela i mas tingim gut, mipela i man- Sios long wol, em i stat Sios memba i save Stat long Lent, em i long glasim Kristen laip toktok i stap long Pas i meri bilong sin, na planti taim mipela i save tingting long bilong Lent. wokim lotu na kisim sit tambu long ol Katolik i bilong yumi. Dispela go long ol Hibru: Yumi mipela tasol. Tasol pasin marimari bilong God i skulim mipela long daunim mipela yet, na long helpim ol arapela manmeri Lent em i taim bilong bilong paia (ash) we gat namel long 18 na em i gutpela taim bi- mas tingim wanpela i sot long samting. Long wanem, God Papa, oltaim i save redi long Ista, we ol pater i save mekim 60 krismas long kaikai long yumi long glasim narapela na yumi soim mekim gut long mipela, na long dispela gutpela pasin pasin Kristen sios long wol i preia na toktok, na retpela mit. Na tu, long wokabaut bilong yumi dispela long laik pasin bilong Em mipela i laik tenkim em tru. save tingim na selebre- mekim mak bilong hapim kaikai. Dispela long bilip olsem wan na ol gutpela wok. Long taim bilong Len mipela i tingim pen na indai bilong tim pen, dai na kirap bi- Diwai Kruse long pes em i hap long ol wok wan manmeri na “Long ol dispela tok- Jisas, Pikinini bilong God. Long pen na indai bilong Jisas long Jisas long Ista wantaim long en na penens bilong ol long komyuniti, wantaim tok, santu man i raitim God i givim nupela laip long ol manmeri bilong graun. Mipela Sande. putim long wan wan strongim spiritual sait helpim bilong Papa pas i go long ol Hibru i i tingim dispela na i litimapim nem bilong God, na mipela i Winim dai na kirap man. na redi long Ista. God na ol sakramen. singautim yumi long tenkim Em long bikpela marimari bilong Em. Long diwai kros Jisas i soim, sin em i samting nogut tru. bilong Jisas long Ista Long Katolik Sios Hetman bilong Kato- “Preia, sering, stap luksave long Jisas Long diwai kros Jisas i kisim bek mipela, na olsem bikpela Sande em i bikpela lotu kalenda, Lent i lik Sios long wol,Pop isi na hapim kaikai em i olsem Hai Pris husat i strong bilong Em i kamap ples klia. God i oraitim ol manmeri samting tru long save stat 6-pela wik Benedict 16, i givim ol mak bilong dispela winim pasin bilong long diwai kros. Long diwai i stap long paradais, indai i wanem, Jisas i sevim pastaim long Ista tingting na toktok bi- wokabaut yumi statim lusim ol rong bilong kamap, na bihain, long diwai kros, laip i kamap. Long diwai yumi long sin na long Sande. long em long taim bi- long Lent i go long wanpela narapela na i stap long paradais Seten i win, na long diwai kros Seten i kirap bek, em i givim Insait long dispela long Lent long dispela amamas i wetim yumi opim rot i go long God. lus. Jisas i daunim hambak bilong Seten na bilong ol samt- ing nogut. Long Diwai kros Jisas i win tru, na nau Em i bosim olgeta samting. Long dispela as Seten i heitim diwai kros na ol sampela manmeri tu ol i no rispektim dispela mak bilong Tupela nupela sios wokman kisim blesing salvesen bilong mipela. Ol liteji o lotu bilong dispela taim i fit long helpim ol kateku- Paulus Tali i raitim Pasto Koni nau bai lukau- Long arapela bikpela tok, Hengali, Butibum, Sipaia na men na ol bilip manmeri long bung wantaim indai na kirap bi- tim progrem bilong ol mama Reveran Dani i tok yumi ol Kamkumung. long Krais. Len em i helpim mipela long tingim gen baptais WANPELA spesel lotu i bin Geyamsau, yut, Sande skul, Kristen manmeri bilong tude Long taim bilong blesim bilong mipela. Mipela i laik tingim ol promis bilong baptais, kamap long Sen Andrew Na Reveren Gedisa bai i mas save olsem Tok bilong tupela nupela pasto, Rev- mipela i laik tingim wara i wasim mipela long ol sin bilong mipela, mipela i laik tingim God Triwan i bin givim laip bilong Peris haus lotu long Lae, kamap stadi masta. God em gat pawa wantaim eren Dani i bin tok “yutupela em long mipela. klostu tasol long Luteran het Long wainkain taim wok bilong Holi Spirit. nau i kamap wokman bi- Sampela praktikel sagestion bilong mekim Len bilong mipela opis, we tupela Luteran man Reveran Dani i autim tok bi- Em i tok, Tok bilong God long God. Go na autim tok i karim gutpela kaikai: 1. Trai long hapim kaikai long sam- i bin kisim blesing long long God, em bin tokim ol tasol i bringim lait long yumi bilong God long ol Kristen pela de na lusim sampela amamas. 2. Mekim sampela moa kamap ol pasto. Kristen long buk bilong John na i go aut long olgeta hap bilong Lae Luteran seket in- wok olsem: atendim pre grup, Baibel sering grup, visitim ol Pasto Koni Mando na 1-Ves 1- 5 olsem Tok bilong long maunten, bus na nam- sait long Yabim Distrik. sikmanmeri. 3. Mekim refleksen long baptais bilong yu. Rit Jon 4:5-42, Jon 9:1-41 na Jon 11:1-45. 4. Tekpat long Lotu Reveren Gedisa Yaeng- God i gat laip na tok yet i bis. Ol sios lida bilong Sen An- sori na mekim gutpela konpesio. 5. Tekpat long ol ritrit. 6. Bi- namu i bin kisim blesing bi- kamap man. Em bin tok Sen Andrew drew peris i bin sanap bak- hainim Rot bilong diwai kros. 7. Pre bilong helpim ol kateku- long Yabim Luteran Sios Em i tok long bipo, ol tum- sait long tupela nupela men na ol manmeri bilong sin. 8. Wanem samting yu laik peris em i muv long taim tru Distrik presiden, Reveran buna bilong yumi i save bilip wokman bilong sios taim ol wokim o lusim, mekim dispela wantaim amamas na isi (mod- David Dani. na holim tru wok Gutnius. bilong ol tumbuna bilong bin kisim blesing. eration). ileksennius Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P11 P12 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 ileksennius

ILEKSEN AWENES: Tilim ol awenes metiriel long ol yut bilong Papua Kompaun long long Lae, Morobe provins. Poto: PNGEC MIdia Ol wok redi long ileksen

2012ILEKTOREL Komisina, Andrew Trawen, i i tok- gohevi long taim bilonggut 2002 n a 2007 Ne- Mista Trawen i tok ol 12-pela provins we (Ambunti-Dreikikir, Angoram, Maprik, Wewak, save long kantri olsem ol wok bilong apdetim senel Ileksen, tasol maski long ol dispela tok- wok long Komon Rol i pinis i em olgeta Wosera-Gaui na Yangoru Saussia) o stretim ol Ilektorel Rol pepa bilong 2012 Ne- tok, tupela ileksen i bin ron gut tasol. provins long Sauten Rijen, Niugin i Ailans na 10). Wes Sepik-Olgeta 4-pela Open ilek- senel Ileksen i wok long go gut na bai redi “Long mipela long PNGE, nogat samting i Momase rijen. Bogenvil, Manus na Westen toret (Aitape-Lumi, Nuku, Telefomin na Grin) long taim bilong vot. narakain long 2012 ileksen na ol wok redi bi- provins tasol i no pinisim ol wok yet. 11). Morobe-Olgeta 9-pela Open Ilektoret Mista Trawen i wokim dispela toktok long long mipela long kamapim fri, fea na seif ilek- Ol Prilimineri Ilektorel Rol long ol 12-pela (Bulolo, Finsafen, Huon Galp, Kabwum, kliarim ol ripot we sampela ol Palamen sen i go gut tasol,” Mista Trawen, i tok. provin i pinis em ol i putim ol long ples we Makam, Menyamya, Nawae na Tewae-Siassi) memba, ol lida bilong ol politikel pati na pab- “Dispela i karamapim apdetim o stretim ol pablik i ken lukim. Em long: 12). Madang-Olgeta 6-pela Open ilektoret lik husat i tok ol 2012 Nesenel Ileksen Komon Komon Ril, fainalaisim ol sekyurit i operesen 1). Sentrel Provins- Olgeta 4-pela Open (Bogia, madang, Midel Ramu, Rai-Kos, Rol bai no inap redi taim ileksen i kamap. plen wantaim taim na ol ples we vot bai ilektoret (Abau, Goilala, Kairuku Hiri na Rigo) Sumkar na Usino-Bundi) “Plening, ol wok redi na kamapim ileksen kamap long en, stretim ol lojistik bilong elek- 2). Galp- Tupela Open ilektoret (Kerema na Mista Trawen i tok ol 10-pela provins em i wok bilong ogenaisesen we mama Loa i sen olsem trenspot, ol balot pepa, ol balot Kikori) we ol i no pinisim wok long ol ileksen data tok oraitim long go pas long en bihain long ol- bokis na ol narapela ilektronik rikwaimen,” 3). Milen Be- Olgeta 4-pela Open Ilektoret em 7-pela Hailans provins na Bogenvil, geta 5-pela yia. Dispela em Ilektorel Komisin. Mista Trawen i tok. (Alotau, Esa’ala. Kiriwona-Gudinaf na Sama- Manus na Westen provins. “Mipela i gat strongpela bilip olsem bai ol Komisina Trawen i luksave long sapot bi- rai-Murua) Tasol em i tok ol wok long putim ol data Komon Rol apde i redi pastaim long taim bi- long intanesenel komyuniti husat i wok long 4). Nesenel Kapitel Distrik- Olgeta tripela o infomesen i go insait i wok long go gut long vot i kamap na bai gat gutpela ileksen helpim PNGEC long ol wok redi bilong em open ilektoret (Mosbi Notis, Mosbi Notwes na na ol bai pinis long ol wok i kam. long mun Jun. long 2012 nesenel ileksen. Mosbi Saut) “Taim ol wok i pinis, ol bai prinim ol Pril- “Ol wok manmeri bilong Komisin em ol pro- Em i tok dispela em ol kantri olsem namba 5). Noten- Tupela Open ilektoret (Ijivitari na imineri Rol na prinim ol, na ol bai salim fesenel lain o ol i save long mekim wok bilong wan poroman, Australia, Nu Silan na Saut Sohe) ol i go bek long putim long ples we pab- ol long sait bilong plening, redim na karimaut Korea husat i sapotim PNGEC wantaim ol es- 6). Is N u Briten- Olgeta 4-pela Open ilek- lik i ken lukim na glasim, na sapos ol i no ol wok bilong ileksen insait long PNG. I moa- kpet o savelain edvaisa, ileksen lojistiks, toret (Gesel, Kokopo, Pomio na Rabaul) wanbel long sampela samting, ol i ken beta long yumi i givim ol sapot na ol i ken kari- trenspotesen na komyunikesen. 7). Wes Nu Briten- Tupela Open ilewktoret tokaut na PNGEC bai stretim. maut gut ol wok bilong ol long ileksen,” Mista Long wankain taim, ol prilimineri Ilektorel (Kandrien-Glosta na Talasea) Bihain long ol i kisim tingting bilong Trawen, i tok. Rol bilong 12-pela provins i pinis. Na 10-pela 8). Nu Ailan- Tupela Open ilektoret (Kaveing pipel, ol bai fainalaisim ol Prilimineri Rol Mista Trawen i tok wankain samting we ol tasol i no pinis yet we ol i tok ol bai pinisim na Namatanai) long redi nau long taim bilong vot bai stat kain toktok i bin kamap long Komisin bai gat long ol wik i kam. 9). Is Sepik- Olgeta 6-pela Open ilektoret long Jun 23,2012,” Mista Trawen i tok. ileksennius Janueri 26 - Februeri 1, 2012 Wantok P13

Ilektorel Komisin na Polis kisim helpim long Australia long 2012 Nesenel Ileksen PNG Nesenel Ileksen 2012 i risos kampani long kantri. kisim bikpela helpim i kam I luk olsem ol Arava na long gavman bilong Aus- Casa balus bilong PNG Ami tralia, we Difens Fos bilong bai no inap wok, na PNG Australia bai givim tupela he- Ilektorel Komisin (PNGEC) i likopta long karimaut ol wok kisim etvais long kisim ol bilong em. balus long ol tet level balus Na PNG Polis Fos i kisim kampani olsem Ealains PNG K5.6 milian nupela komyu- long helpim karim ol balot nikesen netwok sistem long bikos, ol balot pepa na ol helpim ol kariamut ol wok narapela samting bilong long sait bilong sekyuriti long yusim long ileksen, wantaim taim bilong 2012 nesenel tu ol lain bai wok olsem ileksen bai stat long tupela sekyuriti. mun i kam. Foapela nevi patrol bot bi- Asisten Sekreteri bilong long PNG Difens Fos bai Pasifik Rijen long Difens Di- stap na PNG Ilektorel patmen bilong Australia em Komisin i ken yusim long Tyson Sarai bin tokaut long karimaut ol ileksen wok long dispela samting taim em bin ol nambis provins. raun i kam long sotpela wok- Long ol wok bilong ileksen abaut i kam long PNG las long Otonomes Rijen bilong wik. Bogenvil, Komisina Trawen i Grup bilong Mista Sara i tokaut olsem PNGEC i askim bin bung na toktok wantaim pinis Nu Silan long helpim ol bikbos bilong PNG Polis wantaim si (sea) trenspot Konstebuleri , PNG Difens bikos em i “no go zone” long Fos, Koreksenel Sevis, Ne- ol ami. Dispela em bikos tok senel Intelijens Ogenaisesen i stap long nogat ami bai go na PNG Ilektorel Komisin. long Bogenvil, aninit long AUSTRALIA DIFENS I HELPIM: Mark Sheppard bilong Australia Difens Fos (Lephan), PNG Ilektorel Komisina, Andrew Em i tok bai ol dispela tu- Bogenvil Pis Agrimen. Trawen (namel), na Tyson Sara (Raithan) long PNGEC hetopis i toktok long nits bilong Komisin long sait bilong trenspot pela helikopta i wok long Em i tok Nu Silan i bin las wik. Poto: Australia Hai Komisin Pablik Rilesen PNG long tupela yia, na gav- givim gutpela ansa, tasol man bilong Australia bai fainol ansa bai kam long peim olgeta kos long he- Wellington. likopta taim em i wok i stap Komisina i bin tok tenkyu i long PNG. go long Mista Sara na Em i tok ol dispela he- delegesen bilong em na tok likopta bai kamap long kantri wokabaut bilong ol i kam long mun Me bilong dispela long raitpela taim stret we yia long sapotim PNG Difens PNGEC i wok long redi na Fos trenspot wing long wok fainalaisim o stretim bilong ol. trenspot, ileksen sekyuriti na Mista Sara i tok bai tupela poling progrem bilong em, helikopta i beis o i stap long na tu ol ileksen lojistiks bi- Hagen na mekim wok taim long 2012 neseenl ileksen. wok ileksen i go het insait Long wankain taim, Hai long 7-pela Hailans provins. komisina bilong Australia Ilektorel Komisina, Andrew long PNG, Ian Kemish, i tok Trawen, i bin tokim grup bi- dispela helpim peket bai gat long Mista Sara olsem PNG i tupela helikopta na 30 bin leit long painim ol he- kompyuta ol i baim pinis bi- likopta long inapim ol ea long PNGEC i yusim long trenspot rikwaiamen, tasol ol data wok bilong ileksen. polis i stretim pinis ol he- Mista Kemish i tok tu likopta wantaim Helifiks long olsem ol Federel Polis bilong karimaut ol wok sekyuriti Australia i pinisim nupela long taim bilong ileksen. komyunikesen netwok bilong Helifix helikopta kampani PNG Polis na dispela bai em dispela wanpela he- helpim ol (polis) long stretim likopta kampani we i nogat ol trabel bai kamap long taim BUNGLONGHELPIMPNGNESENELILEKSEN: Tupela bikman na bikmeri I wok wantaim Australia Hai Komisin kontrak wantaim ol bikpela bilong ileksen. Ilektorel Sapot Progrem na Australia Difens Dipatmen. Poto: Australia Hai Komisin Pablik Rilesen ileksennius Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P15

Momase komyuniti polis kisim

MOAtrening long wanpela ten faiv long Elektorel Gavanens komyuniti polis long Momase rijen i pinisim skul long Elek- torel Gavanes long wik i go pinis. Momase Rijen komyuniti polis trena bilong ol treni wok- sop long Elektorel Gavanens trening i stat long namba 13 de bilong Mun Febuari. DLong dispela woksop, ol i lainim long wei bilong lukau- tim ileksen olsem gutpela ga- vanens, lukautim manmeri long taim bilong poling o taim bilong vot na enrolmen, na lukluk long wei bilong LPV sistem. Long opening bilong dis- pela woksop long Mande i go Emily Siamoli, Elektorel Menesa Madang pinis, Madang Dupiti Edmin- istreta na Siaman bilong meri mas stap sef na fri long 15 de bilong mun Febuari. Provinsel elektorel steseneri taim bilong ileksen. Eletorel Komisin bilong go komiti , Peter Torot, i tok 2012 Elektorel Maneja bilong pas long dispela trening wan- ileksen i mas stap fri na sef. Madang, Emily Siamoli, i taim sapot bilong Elektorel Em tok ol polis em ol ki bi- welkamim ol long tripela de Sapot Progrem, i gat planti MOMASEPOLISILEKSENTRENING: Ol polis man na meri long Momase rijen i bin long Ileksen long ron gut, na trening bilong long Madang, long ol spika long dispela sindaun long Ilektorel gavanens. Ol polis em ol strongpela patna bilong PNG Ilektorel tu bikpela samting ol man- skul bilong pinis long namba woksop. Komisin long 2012 Nesenel Ileksen. Poto: PNGEC Midia

MADANG ILEKSEN WOK REDI ILEKSEN taim i wok long Poti i soim ol teseri sumatin kamap klostu na ol wok awenes bilong Madang i sindaun long i bin stat yet las yia i go strong woksop trening we PNG Ilek- yet. Long taim bilong krismas torel Komisin i bin kamapim skul malolo, ol sumaitn bilong ol long ol lain i skruim save long bikpela skul olsem ol yunivesiti helpim karimaut ol Yut Ileksen na ol tisa kolis long kantri i bin awenes . karimaut ol ileksen awenes long Poto: Ilektorel Komisin pablik na ol komyuniti. Midia

KWIKILA YUT ELEKSEN EKSPO Planti ol lain yut n a sampela ol bikpela manmeri long Kwikila gavman stesen i harim ol toktok long ol ileksen awenes na wanem ol samting ol bai mekim long taim bilong vot. Poto: PNGEC Midia P16 Wantok Februeri 23 -29, 2012 ileksenpotos ileksenpotos Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P25

Strongim ol PNGEC opis long ol provins sabina Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P17

Pulim-taitimIPELA bai sapos yumi brukim dispela pulim taitim yet. stapSapos i olsem, Seksen 202 bungim nesenel tupela samting na lukluk Em i tingting bilong bilong Konstitusen i tok ileksen klostu long ol, ol yet, bai nogat mipela olsem Suprim Kot i orait long gavman bilong nau, na pulim-taitim long wanpela pait namel long mekim disisen long De- mekim wanpela militari o Mpolitiks i go yet. Klostu dispela tripela. semba 12, 2011, na putim ami kolaut long kam aninit nau bai kantri bai vot, na Em i luksave bilong Sir Michael bek long pawa, long komand bilong polis pinis long Julai na Ogus, mipela olsem olgeta konsti- tasol Sir Michael yet i no komisina long daunim wanpela nupela gavman tusenal isiu mipela i bungim mekim wanpela samting wanem kain loa na oda bai kisim luksave. sapos mipela i ken strongim nau i kamap long wanpela long strongim dispela di- hevi. Moa long en, ami i Na long lukluk long sin- konstitusenal demokrasi pilai politiks we wanpela sisen, inap nau tasol taim nogat wok insait long ol daun i stap nau, mipela ken aninit long rul bilong loa. grup politisen i les long em i failim ol kontem sas sivilian samting we polis i ges tasol olsem O’Neill na Long namba wan lukluk narapela grup, na rausim ol agensim sampela ol lain ken lukautim long strong bi- ol lain bilong em bai kam long en, em bai luk olsem long stretpela o krangi rot. long ol i no bihainim Suprim long ol yet. Olsem na long bek gen, na dispela bai pin- mipela i abrus na asua Na long sait bilong Suprim Kot disisen. Na i luk olsem lukluk bilong mipela, dis- isim olgeta askim bilong pinis. Nesenel Palamenb i Kot, em i tok stret olsem bikpela wara tru i ron pinis pela em i asua tru long sek- husat i trutru, na husat i kisim pawa long Ogus 2, dispela pasin i no bihainim aninit long bris, na ol isiu i sekim Difens fos long go nogat. Sapos dispela i 2011 na rausim Somare loa, na dispela i mas pinis no klia olsem bipo. insait long dispela sivilian kamap, em bai klinim olgeta gavman na makim praim bilong en. Tasol ol palamen I gat planti isiu tumas, na samting. kain kain krospait na larim minista bilong en. Dispela memba i go het moa long long planti kes, i gat isiu i Mipela i klostu brukim nupela palamen i mekim wok, em Suprim Kot i tok i strongim kona bilong tupela stap nau, we em i kamap polis fos pinis, na nau i gat wok bilong en wantaim no bihainim loa long disisen na yusim pawa ol i gat long wanpela bikpela hetpen bi- tupela lain i bruk insait long wanpela nupela ekseketiv bilong en long Desemba mekim loa long rausim long ol kas na loya long polis fos. Dispela kain pasin gavman i givim stia. 12, 2011. Tasol Palamen i Suprim Kot disisen we i no stretim. i mas pinis. Na ol politisen Mipela i ting olsem ol sua kamapim ol loa senis long nupela samting long planti Na wantaim ol dispela bilong yumi mas tingim sin- na mak bilong birua long Desemba 9, 2011, tripela komon loa kantri. ligel salens i stap nau long daun bilong ol pipel, na bi- samting i kamap long Ogus de pastaim long disisen i Samting i kamap nau, em Suprim Kot, mipela i lukim hainim stret ol loa. Em i 2, 2011 taim O’Neill na kamap, na i mekim orait Palamen i failim wanpela samting i kamap taim So- asua long bihainim rot bai Namah i rausim pawa long long loa, pasin bilong ol Konstitusenal Refrens wan- mare kem i makim Sasa brukim ol disaplin fos bilong Somare gavman bai stap long palamen long Ogus 2, taim Suprim Kot we em i olsem Komanda bilong yumi. yet, na ol solwara meknais 2011, na dispela i rausim askim kot long rul sapos ol Difens Fos. Sasa i kisim Na las tru, na ol nesenel bai no inap painim nambis. win long Suprim Kot disisen loa em i mekim long De- kontrol, na long wanpela ileksen i kamap klostu, dis- Olsem na yumi ol Papua i kamap tripela de bihain. semba 9, 2011 we i tok midia konfrens, em i tok pela pulim-taitim i nogat Niuigni manmeri bai kisim Bihain, politikal sindaun i oraitim pasin bilong Ogus 2, olsem em bai strongim longpela taim moa long bikpela, na strongpela skul kalap i go long narapela 2011, i orait aninit long kon- Suprim Kot disisen bilong stap laip. Yes, long luksave long dispela birua. level taim palamen i salen- stitusen o nogat. Na Dokta putim Somare go bek long bilong en, wanpela sait bai Taim yu lukluk long kolo- sim Suprim Kot long pawa Allan Marat, Atoni Jeneral pawa. bosim nesenel tresari long nial histori bilong yumi bilong em long mekim loa. bilong O’Neill na Namah I nogat planti soldia i bin taim bilong ileksen. Mipela mipela i no lusim blut long Tru tumas, Konstitusen em i gavman i failim narapela re- wanbel long difens fos i go ting em i wanpela sait samt- winim indipendens. Mipela i suprim institusen long frens gen i askim kot long insait long wanpela sivilian ing. no tuhat na pait long kisim kantri. Yumi save kolim tok klia long ol arapela kon- samting. Bikpela samting em i rait bilong lukautim mipela Mama Loa na long dispela stitusenal isiu. Olsem na Sasa i brek pulim-taitim i klostu kam yet. Australia i givim mipela luksave, mipela i ken tok Em nau, mipela i stap nau long en, na traim bilong ol i long pinis bilong en. Na long wanpela silva plet. olsem palamen, ekseketiv long mak we loa pait bilong lus nating. Sapos Sasa i bin larim mipela i lukluk long Bikos ol tu i olsem mipela na judisari i olsem ol pikinini husat i tru tru bosman bi- win, em bai narapela stori makim ol gutpela lida husat taim ol i bin stap olsem bilong konstitusen. Long ol- long kantri i go bek long olgeta. Nogut mipela bai i gat laik bilong ol pipel long wanpela koloni bilong geta wok loa, Konstitusen haus kot, na nau em i stap lukim blut i kapsait long kantri. Inglan. em i namba wan. Tasol long Suprim Kot long sekim kantri. Yumi noken votim ol poli- Olsem na Australia i bin pawa bilong mekim ol loa i gen disisen bilong em yet Aninit long Konstitusen, tisen husat i laik mekim laip tingting long ol politikal laik stap wantaim palamen, na bihainim ol amenmen o ami i no inap go insait long wok bilong ol long politiks, bilong mipela na i halivim pawa bilong kliarim na senis long mekim stret long wanpela kain sivil disoda o na sindaun long mani bi- mipela long inapim ol. givim mining long Konsti- loa, samting Palamen i hevi long kantri inap em i long kantri. Na nau, 36 yia bihain long tusen i stap wantaim mekim long Ogus 2, 2011. I kamap bikpela tumas long God i blesim Papua Niug- indipendens, askim i kamap Suprim Kot. Olsem na nogat pinis long dispela polis fos long daunim. ini. P18 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 sabina The Stalemate continues… E have the na- or infighting among these cision on the 12/12/11, put- allows the government of tional elections three bodies. ting Sir Michael back into the day to make a military now around the It is our view that half the power, but Sir Michael did call-out to come under the corner, and yet, the politi- constitutional issues we are nothing about enforcement command of the police com- Wcal stalemate continues. now facing are the outcome of that decision until just re- missioner to contain any law Soon the whole nation will of a politically-driven cently when he had filed and order problem. Other be going to the polls, and agenda where one group of contempt proceedings than that, the military has no by July or August, a new politicians got fed up with against a number of people role in a strictly civilian mat- arises whether we can government will be com- another group, and thus, for non-compliance with the ter which police can contain maintain a constitutional ing into power. had them thrown out rightly Supreme Court decision. on their own strength. thus, democracy under the rule of And by the look of things, or wrongly. And on its part, And it would seem that too in our view, that was a law. At first glance, it would we can almost guess that the Supreme Court said much water has passed wrong move to destabilize appear that we may have al- the same O’Neill camp will rightly that it was done un- under the bridge, and the is- the Defence Force to inter- ready taken a wrong turn. be walking back into power lawfully. And on the part of sues are not that straight vene in a strictly civilian The National Parliament and this may then render the Supreme Court, that is forward anymore. matter. seized power on 2/8/11 and the issue of legitimacy re- where the matter should be There are too many is- We have already destabi- threw out the Somare dundant or obsolete. Effect put to rest. However, the sues, and in many cases, lized the police force to the regime and appointed its of this, if it happens, will be Parliamentarians proceeded these issues are now com- extent that there are now own prime minister. This to wipe the slate clean and further to consolidate their pounded to the extent that it two factions within the po- event was ruled unconstitu- then allow the new parlia- position of political power by is now like a legal nightmare lice force. This kind of con- tional by the Supreme Court ment to conduct its business using their law-making for both judges and lawyers duct must stop. And our on 12/12/11. However, Par- with a new executive gov- power to oust the Supreme to work out. politicians must be mindful liament passed amendment ernment in place. Court decision which is not And with these legal is- of the welfare of our people laws on 9/12/11, three days But in our view, the unusual in many common sues now being debated be- and that way, play strictly by before the decision, legalis- bruises, the wounds and the law countries. fore the Supreme Court, we the rules. It is wrong to re- ing the conduct of parlia- scars of what took place on What has happened now, saw what happened when sort to means which will ment on 2/8/11, thus taking the 2/8/2011 when O’Neill is that Parliament has since the Somare camp appointed have the effect of further di- the wind out of the Supreme and Namah arrested pow- filed a Constitutional Refer- Sasa as their Commander viding our disciplined forces. Court decision given three ers off the Somare govern- ence before the Supreme of the Defence Force. Sasa And finally, now that the days later. ment will still be there, and Court asking the court to took control, and in a press national elections are Thus, the political situation the ripples will never reach rule whether the laws it conference, said he would around the corner, the pres- climbed to a higher level, the shores. Thus, for us passed on 9/12/11 legitimis- enforce the Supreme Court ent stalemate does not have where the parliament chal- Papua New Guineans, it ing its conduct of 2/8/11 are decision to put Somare back a long life to maintain any- lenged the Supreme Court was, and is, a hard lesson to constitutional. And Dr Allan in power. Fortunately, not more momentum. Yes, by as to the issue of the law- learn. Marat, the Attorney General many soldiers felt the ne- the look of it, one faction will making body. Properly put, When you look at our by O’Neill and Namah has cessity for the Defence be in charge of the national the Constitution is the colonial history, we did not also filed another reference Force to intervene in a treasury during the elec- supreme institution. It is shed blood to win independ- asking the court to deter- strictly civilian matter. tions, but this is the smaller called the Mama Law and ence. We did not slave and mine other related constitu- Thus Sasa was contained, issue in our view. from there, we can say that toil for the right to govern tional issues. and the attempt was put to The bigger issue is that the parliament, the execu- ourselves. The whole thing Thus, we are now at a rest. Had Sasa succeeded, the stalemate is finally com- tive and the judiciary are like was given to us on a silver stage where the legal battle it would have been a totally ing to a close. And let us all creatures of the constitution. platter by Australia, who for supremacy has moved different ball-game. We may look forward to appointing For all legal purposes, the also had a similar history back into the court house have seen some blood- good leaders who have the Constitution is supreme. like us in the sense that it and it is now for the spilling events unfolding in interest of the common peo- However, the power to was a colony of England at Supreme Court to revisit its the country. ple at large. make laws vests with the one time. own decision in light of the Under the Consitution, the Let us not vote for those parliament, and the power Thus, Australia was mind- amendments to make legal military cannot intervene politicians who wish to make to interpret and give mean- ful of our political expecta- what Parliament did on even in civil disorders in the a career out of politics to live ing to the Constitution vets tions so it facilitated it by 2/8/11. So there is no end to country until it becomes un- off the common fund. with the Supreme Court. aiding us to reach that end. the fight for supremacy. manageable for the police May God bless Papua Ni- Thus, if we keep these is- And now 36 years after in- It is our view that the force, in which event, Sec- ugini. sues separate, then there dependence, the question Supreme Court made its de- tion 202 of the Constitution ought not to be any conflicts

If you enjoy reading Sabina’s Corner, you can now contact Sabina on email: [email protected] Feel free to provide comments, suggestions, and information on topics you think Sabina should discuss. komentri Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P19

KOMENTRI Wan-wan isi isi lusim

I no long taim namelSomare sia long Palamen Haus bai stap nating bikos sampela memba husat i sindaun long hap i wok long isi isi lus wan-wan. Bipo Deputi Praim Minista Sam Abal (Wabag) hap aste tasol i joinim Dame Carol Kidu (Mosbi Saut) na kamap Deputi Oposisen Lida. Em i bin sindaun long sia bilong praim minista taim Gren Sif Sir Michael Somare i bin go long haus sik long Singa- pore tasol Peter O’Neill i bin rausim em long dispela POLYE namba wan sia taim ol arapela memba bilong pastaim gavman na oposisen i bin kalapim floa bilong Haus Tam- baran long kamapim nupela gavman long Ogas 2, 2011. Aste wanpela strongpela sapota na man husat Sir Michael i save bilip strong long en, James Marape (Tari- Pori) i lusim namel sia tu, na i luk olsem em bai joinim Sauten Hailans brata bilong en Praim Minista Peter O’Neill long gavman sait. Sampela memba i lusim namel sia o Somare kem tu na ol i joinim gavman pinis. Philip Kikala (Porgera-Lagaip), Mickey Kaeok (Wape- namanda), Benjamin Poponawa (Tambul-Nebilya) na Tom Olga (Westen Hailans) i joinim gavman pinis, na mekim namba bilong gavman go antap. Tasol ol sampela memba husat i stap yet wantaim Gren Sif i no suruk taim ol poroman bilong ol i lusim ol, nal ol i holim strong yet namel sia bilong ol stap yet. Tripela memba bilong namel sia i stap aut long pala- Jada 012 men. Arthur Somare (Angoram) na Fidelis Semoso (Not Bogenvil) bai sanap long kot long lidasip traibunel. Na papa bilong kantri bilong yumi, Gren Sif Sir Michael Somare em yet tu i stap aut long palamen bihain long palamen i mekim nupela loa long senisim loa bilong praim minista. Palamen i tok Sir Michael em i no moa memba bilong Palamen, tasol Suprim Kot, husat i bin salim em go bek gen long palamen olsem praim minista long Disemba 12, 2011 bai skelim gen narapela tupela refrens long sekim Dem Carol soim na painimaut sapos gavman bilong Somare o O’Neill i tru tru gavman aninit long Mama Loa bilong kantri. Bihain long wanpela mun tasol, bai yumi i go insait long Ileksen na kot i soim gutpela pasin long stretim dispela hevi hariap. Ol memba bilong palamen ol yet tu i soim sampela kain pasin taim Kidu na Abal i kamapim Oposisen long floa bi- piksa long ol lida long Palamen Haus. Aste Palamen Spika i tokim ol memba bi- WANPIS meri long pala- na wetim gavman na opo- Yumi save pinis olsem long namel sia long lusim ol dispela sia na joinim gavman men, Dem Carol Kidu, i sisen long vot na mekim i politiks bilong PNG em o oposisen bikos palamen i nau gat oposisen pinis. holim pinis sia bilong kamap Lo. Sapos dispela i narakain. Yu ken maus Pasin demokresi i save gat tupela sait tasol: gavman na Oposisen lida we i mekim kamap Loa, em nau bai pairap na paia long ausait oposisen. Tasol nau i luk olsem tripela grup i stap: gav- palamen i ron stret nau yumi lukim 22 meri i go in- tasol taim yu kamap long man, oposisen na namel sia. Yumi lukim wanem samting bai kamap tumaro na hap sait long palamen long mun haus palamen, bai yu maus bikos i gat gavman na tumaro. PNG em i wanpela kain ples we samting ol man i oposisen. Josephine Abaijah i lusim Julai long dispela yia taim pas bikos planti gutpela no ting bai kamap long en, i save kamap. Long tok Inglis Olgeta palamen insait sia bilong em na Dem palamen i bung bihain long gris kaikai na loli pulap long ol i kolim ‘Land of the Unexpected.’ long Wes Minista Sistem Carol Kidu i win na kam nesenel ileksen. hap. long gavman, i mas gat bek na win gen long 2007 Gutpela long Dem Carol Sapos yu no laikim ol dis- gavman na oposisen bi- we i mekim olsem 15 kris- Kidu i holim tu dispela sia pela gris kaikai na loli, bai long mekim gavman i ron mas olgeta long haus pala- bilong oposisen bikos em yu sindaun arere tasol long stret, na noken ron wan- men. las taim bilong em long bekbens na nogat wanpela pela sait tasol na mekim Sapos Dem Carol Kidu i palamen na em mas pin- gutpela sapot long sait bi- samting long save na laik no inap resis long 2012 isim wantaim dispela long mani na projek bai yu bilong ol. eleksen, bai gat wanpela o bikpela posisen. kisim. Long palamen em Gutpela oposisen i save tupela meri i win na kam Sapos yumi ken i gat ol namba gem em bikpela mekim gavman i ron gut long palamen tu o nogat? meri lida olsem Dem Carol samting bikos namba bi- long sevim kantri na ol Ating Dem Carol i save Kidu long palamen long bi- long sapot wantaim na pipel bilong em wantaim olsem bai 22 meri bai hain taim bai orait tru bikos kamapim ol Loa na Bil save gutpela sevis na divelop- kamap long palamen nau planti gutpela samting inap bringim amamas go long men. olsem na em no wari moa kamap long kantri. I no ol wanwan memba husat i Bikpela stori we i ron bikos bai gat inap ol meri i mama bilong maus pairap sapot wantaim long vot na nau, em olsem Dem Carol makim pes na maus bilong tasol na tok baksait long ol kamapim Loa na Bil. Kidu i no inap ron moa long ol meri insait long palamen man na mekim nois Olsem na tingim gut, long 2012 nesenel ileksen, we bihain long em i go. nabaut. Ol mas mama bi- ausait, yu ken paia tasol in- em bin winim sia ya tripela Taim Dem Carol Kidu bin long tingting gut na toktok sait long banis, nogut bai taim pinis. Minista bilong Komyuniti stret long kisim helpim na yu stap isi tasol. Dem Em wanpis meri long Divelopmen, em bin mekim sevis kam long pipel. Carol Kidu i klia gut tru long haus palamen. bikpela wok tru wantaim ol Dem Carol Kidu i soim dispela sistem long 15 kris- Em bin kam insait long saveman bilong em long gutpela piksa tru long mas i kam olsem na moa- kamapim dispela Lo bilong palamen long 1997 wan- wanem kain lida em ol beta ol mama mas kisim Published at taim olpela Gavana bilong kamapim spes bilong 22 mama bilong yumi mas gat gutpela stia toktok na tingt- Portion 445, Kanage Street, Milen Be provins, Dem meri long kamap memba long kamap gutpela na ing long em pastaim long ol Six Mile NCD Josephine Abaijah. Tasol bilong palamen. Dispela Lo strongpela politiks meri laik kamap memba long bihain long 2002, Dem i stap pinis long palamen long haus palamen. palamen. P20 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 abcpasifik

Stori bilong BIKPELA PILAI: Ol Azaria manmeri long Chamberlain inap Ashbourne long Derbyshire long halvim awenes Inglen i bung na long ol dingo pilai wantaim bal long Tunde dispela Long Australia, loia i makim wik. Ol i save pilai Chamberlain femili long ol niupla dispela gem olgeta wok-painim-aut ken long hau bebi yia long makim gel bilong ol .. Azaria...i bin dai, i Shrovetide futbol tok em i laik bai dispela birua i gem, we i kamap kamap sampela awenes long wanem kain bagarap ol dingo i ken planti handret yia i mekim long pipal. go pinis. As bilong Namba-fo coronial inquest -- wok gem em long traim bilong korona long painim aut hau na putim dispela bebi Azaria i bin lus long Uluru bal i go insait long long 1980 -- bai kamap long gol. i gat tupela gol Darwin dispela Fraide. we i stap 5km long- Papa na mama bilong bebi Azaria we long ol yet. Ol Chamberlain i bin save tok yet manmeri long wan- olsem, dingo oa wel-dok i bin kisim Azaria...tasol long rekod buk ol i pela hap bilong bin raitim olsem, nogat man i save ples i save pilai hau tru em i bin lus. agensim olgeta Ol nius lain i no nap mekim loia manmeri bilong Stuart Tipple long tokaut long narapela sait bilong wanem kain evidens tru em bai ples. givim aut, tasol em i tok femili i laik lukim olsem, dispela kain birua i no kamap ken bihain. CART: There's still a lot of people out there don't understand the danger that dingoes present to humans, particularly in the situa- Em i no consern bilong mi tasol but Sapos em i go kalabus inap moa remain until his appeal is heard there is really no constructive pub- tion where they've been condi- ating em i concern bilong olgeta long 6 mun em bai lusim sia bilong after which case, if he still loses tioned by human contact. lic debate and meaningful partici- man long dispela kantri long ol em long paliment. the appeal and the sentence is We're not talking about dingoes in pation by those who are goign to pasin that ol lain bilong mipela i Niusman bilong mipela long more than six month he will auto- the wild, we are talking about din- be affected along the coast line of save wokim long ol visiting friends Honiara, Koroi Hawkins i tokim matically lose his sea as a mem- goes that have had a lot of contact bilong mipela either it be tourist or Pacific Beat olsem, planti pipal ber of parliament. with humans and don't act like the ol bisnisman or bisnismeri. But em long Solomon Islands bai welkam wild dingos. ENDS. Australia tresera i kamap long wanpela ol lain husat long dispela tingting bilong kot. i kam off long sip long Sande na ol PNG Act Now i i hamamas long PNG nem i nogut i go long palamen we i supposedly Long Solomons, laikim sapot pasin bilong bihain long ol suppose to be a very secre place. Kemakeza bai bilong ol Pacific Eurozone man i hansapim B/A. Na yu ken harim moa long kisim mekim-save PNG Tourism bos Peter Vincent kantri agensim Tresera bilong Australia, Wayne ol turis long pali- bihain long dispela nius. long wik bihain seabed main Swan, i tok em i hamamas long ment lukim olsem, ol European politisen Kot i painim Mark Wanpla Solomon Islands MP bai Wanpla sivil sosaiti grup long i go het gut long ol toktok na wok Tupela raskol pasin em i bin save long wik bihain wanem kain i laikim sapot bilong strongim ikonomi bilong kamap long Port Moresby long Kemakeza i rong mekim-save em bai kisim, bihain bilong ol narapla kantri long Pacific Greece. Sande i go pinis, we ol man i long usim gav- long kot i painim em guilty long hansapim ol turis, i givim nem burukim loa na usim gavman mani long stopim seabed maining long Tasol em i tok Europe i mas go het nogut long kapital bilong kantri man mani long ol samting bilong em yet. noken go bikpela long rijen. long wok hat bilong en long stretim Port moresby. Kot bai tokaut long mekim-save Meri i bin kirapim Act Now P-N-G, ol taraipla hevi ol kantri long hap i Displa toktok i kam long hetman Yumi kam long pacific na .. long bilong Mark Kemakeza, memba Effrey Dademo, i tok i gat ol klia gat long ol taraipla dinau bilong ol. bilong PNG Tourism Promotion Solomon Islands kot i painim wan- bilong Gela na yangpla brata evidens em nogat man inap Em i tok em i bikpela samting Authority. pela memba bilong gavman i guilty bilong spika, Allan Kemakeza, long rabisim i stap em i soim olsem sapos sampela long ol European Peter Vincent i tok dispela tupela oa rong long burukim loa long we February 28. seabed maining i save bagarapim kantri em ol i bungim bikpela trabal em i bin usim gavman mani. Honiara niusman Koroi Hawkins i stil pasin em wanpela long tupela i marine environments oa solwara long ikonomi bilong ol i hariap na bin kamap long san tasol long Honiara Central Magistrates Court tokim Pacific Beat olsem hamas na olgeta samting i stap laif insait. mekim ol bikpela senis ol i laikim ol Palamen Haus bilong kantri, i bin i painim Mark Kemakeza, MP mun kot i salim em i go kalabus long mekim bai ikonomi bilong ol i wanpela nogut pasin tru em i bilong Gela long Central Province long en, bai tok aut long sapos em Em i tokim Pacific Beat olsem em i bagarapim nem bilong Papua New na olpela minista bilong forestri , i bai stap yet olsem memba long tru ol mineral ol i digim ikam aut ken resis ken wantem ol narapla Guinea. bin usim mani bilong Solomon palamen oa nogat. tambolo long solwara inap halvim kantri na long sapotim ol wok Em i tokim Tok Pisin sevis olsem, Islands gavman long em yet. if he gets mroe than six months he ol gavman na ol komuniti, tasol bilong kamapim jobs oa ol wok. kantri i safa pinis bihain long toktok Oli no larim em long peim beil is automatically able to lose his moa wok i mas kamap bilong Mr Swan i tok Australia i no nap bilong sampela olsem, Port mani na bai kamap ken long kot seat, although he can stay that by bringim Pacific ailan pipal i kam abrusim ol trabal i wok long kamap Moresby em i wanpela "most dan- long Februari 28 taim kot bai givim appealing against the judgement insait long ol toktok na tingting raun long wol, tasol em i gat gut- mekim-save long em. in which his case his seat will gerous cities in the world". bilong maining. pela beis i strong olsem ston. olwolniuspoto Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P21

BELHAT: Ol sumatin bilong Afghanistan i tromoi ston long ol ami bilong Amerika long bes bilong ol long Bagram long soim belhat bilong ol long ol i kukim buk Koran we i olsem baibol bilong ol. MALOLO: Ol paia paitman i pulapim bensin long ol helikopta bilong ol bihain long ol i raun na traim long kilim paia long Pemberton long Westen Australia long Mande dispela wik.

AMAMAS: Meri bilong singsing, Adele, i winim BRIT awod olsem nambawan solo atis bilong ol meri long Britain, long Tunde dispela wik. MAMA DAIMON: Wanpela 12.76 karat daimon i silip antap long han bilong wanpela man long Kimberley long Australia long wanpela main bilong Rio Tinto. Dispela daimon i bikpela long olgeta daimon ol i bin painim long Australia bipo. Ol bai wok 10-pela de long wasim na katim dispela daimon.

DANIS: Academicos do Grande Rio samba skul i mekim sampela danis na pilai SORE: Wanpela meri sindaun klostu long ol samting makim bipo CTV opis long Christchurch long Nu Silan. Bikpela guria i bilong ol long namba tu nait bilong bikpela kanivol sho long Sambadrome long Rio bin brukim dispela opis na planti dai insait long en tu. de Janeiro long Tunde dispela wik. P22 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 entatenmen

Program bilong Tasol 2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz Wanwan De 9:30am – Final aua cruz 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 6:45pm – Komiuniti Notis Bod 1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen 10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack 2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment 7:00pm – 9:00pm – COCACOLAGARAMUT 2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta – Host: Mummy DASH 3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie – Host:Angra Kennedy 2pm – 6pm - SarereAvinun Cruz De - Mande – Fraide 10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta 7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA 6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta 6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T 10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program 3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 6pm – 00:00am - Nait beat 6:00am – Major Nius Bulletin 10:15am – Kona b’long yu. 3:10pm –Avinun cruz 9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait 7pm – 9pm - Coca Cola Garamut 6:15am – Komiuniti Notis Bod 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment 4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta 00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: Tuluvan 9pm – 00:00am - Nait cruz 6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta 4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program Vitz/Talaigu Sopi/Bata Rat 00:00am – 6am - Brukim Tulait Show 6:30am – Nius Hetlains 11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program 4:10pm – FOAPELAKAM GUD LONG 4 – foapela 00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift) Wiken - Sandei 6:45am – Bonde gritins 11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok singsing - Miusik / Request / Tok pilai 6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin 7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim 4:30pm – Nius Hetlains - Kipim Kampani long ol nait shift. wokabaut Muisik 7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program - Laik b’long yu – Niupela singsing previu 4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment Wikens – Sarere 10am – 12noon – Monin Treks 7:15am – WAN 4 DAROAD – Hit Prediction 12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta 6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie 12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta – niupela singsing 12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 7am – 9am – Sarere Monin Cruz 12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music 12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 5:10pm – 6:00pm – KULCHAMusik (1 hr) skelim lokal 9am – 11am - Monin Treks 2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes. 2pm – 6pm – SandeiAvinun Draiv Music 8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 12:15pm – Komiuniti Notis Bod musik 6pm – 7pm 11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host: 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen – NAIT BEAT – Host: Vaviessie Kasty - 1st aua NWHP 6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta 8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program 6pm – 8pm – GOSPEL REKWESAUA 8:15am – “Papa Heni Fuka Show”. 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta 6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN 12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta 8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – PoromanAua 9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program – YUMIFM NIUS Senta 12pm – 1pm - 2nd aua NWHP 00:00am – 6am - Brukim Tulait Show 9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei 1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen 6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program Program Director – YUMIFM – Kasty

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAM HARIM LONG: 101.9 FM 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op Raun wantaim Wantok kru ... 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Spots 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Helt 8.15PM Musik 8.30PM NIUS 8.40PM Spots Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas Tumbuna danis mas stap strong TUNDE - Moning - Nait Nicky Bernard i raitim lainim danis bilong ol planti danis tumbuna, Planti ol liklik ples long garamut. 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes tumbuna i kamapim stat long Hailans i go wanwan provins i save gat Tumbuna danis tu i save 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op DANIS bilong tum- wanpela buk we i toktok long Momase, Niugini wanwan stail bilong danis pulim planti ol ovasis man- 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat buna i mas stap long danis tumbuna. Ailan i go long Sauten tumbuna bilong ol. Olsem meri i kam insait long kantri 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Mama Graun strong long kantri bi- Dispela buk i gat Rijen ol danis tumbuna Manus Ailan, garamut bilong yumi. Tumbuna 8.15PM Musik/Spots planti gutpela toktok stap. 8.30PM NIUS long yumi, ol dispela pairap bai laik wankain danis tu em mani stap long 8.40PM Helt Riplei long wei yu ken lukaut Wanwan long ol dis- 8.55PM Musik danis tumbuna i wok tasol danis wanwan liklik en, sapos yumi no lukautim 9PM Stesen Pas long lus isi isi, na tumbuna danis na tu pela rijen i gat ol stail ples save putim liklik stail na lainim ol pikinini bilong TRINDE - Moning - Nait long lainim ol kainkain danis tumbuna i stap 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu planti ol yangpela i no bilong save i go insait na yumi, tumbuna danis bai 6.30AM Nius na Karent Afes danis tumbuna long ol- long en, tasol askim I 7AM Stesen Pas moa laikim long bai yu save olsem i gat dai na yumi bai stat long 7PM Stesen Op lainim ol dispela geta hap insait long stap olsem ol dispela kainkain wei long danis painim bihain taim. 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat danis tumbuna. kantri bilong yumi danis bai stap strong 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Focus Wanpela meri husat i Papua Niugini. long sampela yia i kam 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS save danis na save Papua Niugini i gat bihain? 8.40PM Mama Graun Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas FONDE - Moning - Nait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Youth 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS 8.40PM Focus Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas FRAIDE - Moning - Nait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Wantok 8.15PM Musik 8.30PM NIUS 8.40PM Youth Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas SANDE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu LONSIM BUK BILONG DANIS: Nupela buk bilong danis wantaim meri husat i 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius raitim i sanap wantaim buk. Poto: Nicky Bernard 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

EMTV Television Guide FONDE 23 FEBRUERI, 9.27PM EMTVTOKSAVE OF RECORD FUNNIEST It Is Written is an international, 2012 9.30PM G ELITEMUSICZONE 11.00PM G NATIONALEMTV HOME VIDEO SHOW. Christian television ministry 10.30PM G NATIONALEMTV NEWS REPLAY 7:30PM LEGENDOF dedicated to sharing insights from 5.00AM G JOYCEMEYER. NEWS REPLAY 11.30 PM - Australia Network - THESEEKER: God’s word with people around the 5.30AM G TODAY 11.30 PM - Australia Network – A CAPTIVATING ACTION-ADVENTURE world. 8.30AM 2012–CLASSROOM SARERE 25 FEBRUERI, TVSERIES- In a mystical land, BROADCAST FRAIDE 24 FEBRUERI, 2012 Richard Cypher discovers his true 7.00AM G HILLSONG 12.00AM EMTV 2012 destiny as he, a mysterious young Join Pastor Brian Houston every Sun- MIDDAY NEWS 6.59 AM STATION OPEN woman, a wise old wizard and a day morning as he teaches to 12:30PM AUSTRALIAN 5.00AM G JOYCEMEYER. 7.00 PM ULTIMATE GUINNESS magical sword take on the evil Dark- changes mindsets and empower peo- NETWORK 5.30AM G TODAY WORLD RECORDS hanRahl. ple to lead and impact every 3.00PM KIDSKONA 9.00PM CLASSROOM 8.00AM G NAMASTEYOGA: 8.30PM DESPERATEHOUSE sphere of life. 3.00 PM HI-5 BROADCASTS Innovative series combining stun- WIVES: 7:30AM G CHITCHAT with Sir 3.30PM PYRAMID 12.00PM EMTV ning photography and original music 9.30PM SOCCERREPLAY Tune in every Sun- 4.00PM THESHAK MIDDAY NEWS with authentic Hatha yoga practice day Morning and be inspired by Sir 4.30PM KICTHENWHIZ 1.00PM AUSTRALIA shot in HD in exquisite settings, each Paulias as hedelivers inspirational 4.57PM EMTVTOKSAVE NETWORK episode teachers a unique flow se- 11:30PM NATIONAL stories, including guest interviews. 5.00PM HOTSOURCE 2.00PM G ONEDAY– quence that will tone your body, EMTVNEWS 5.30PM G MILLIONARE (SCGSYDNEY) calm your mind and inspire you to REPLAY 8:00 AM G NAMASTEYOGA: HOT SEAT 5:55PM CRICKET“Live” begin or continue your yoga practice. 12:00 PM - Australia Network - 8:30 AM G BLISSFUL 6.00PM G NATIONAL 6.00PM G NATIONAL 8.30AM AUSTRALIA BLOSSOM EMTVNEWS EMTVNEWS NETWORK 8:15AM G AUSTRALIAN 7:00PM G RESOURCEPNG 6.30PM G ONEDAYCRICKET– 5.00PM LOVEPATROL SANDE 26 FEBRUERI, NETWORK 8.00PM G SOCCEREXTRA (SCGSYDNEY) 5.30PM THEPACIFICWAY 2012 10:00AM G RESOURCEPNG 8.08PM G RAITMUSIK 10.00PM G INMORESBY 6:00PM NATIONAL (REPEAT) 9.00PM G HOTSPORT TONIGHT EMTVNEWS 6.29AM STATIONOPEN 10.30PM G GUINESSBOOK 6.30PM AUSTRALIA’S 6.30AM G ITISWRITTEN 11:00AM G AUSTRALIAN komik Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P23 TORO

BIABIA

KANAGE

Ansa bilong bilong mipela. Noken wetim graun bilong yupela. Em opis we las wik Sudoku TOKWIN Ileksen! Stretim nau! Nogut yu gavman i tok orait na ol i stre- Pot hol bagarapim no inap sanap long dispela ilek- tim ol pepa long stretim moni NCD... sen! we bai go stret long ples bilong Plis NCD gavana mekim sam- yu stret. I no yu kam na kisim pela samting long stretim ol Salim ol papagraun go moni bilong yu. Hau na yupela ol- pot hol long NCD siti. Stretim bek.... geta lusim Sauten hailens na hariap! Ol dispela pot hol i nau Vulupindi haus em ples bilong kam long Mosbi long kisim moni pikpela tru na bagarapim kisim mani ah? Sapos yupela ol taim ol papagraun bilong Boera, Ansa bilong planti ol kar. Ol takis mani papagraun tru tru, moabeta yu Papa na Lealea LNG projek wok las wik mipela i peim long siti go we? go bek long ples bilong yu stret long kisim moni bilong ol long Pasol Kamon NCD Gavana! Maski na gavman bai givim moni bilong asples stret? Pasin kon lusim!! long mausmaus long palamen yupela long hap. Long graun bi- haus na stat stretim rot bi- long yu stret! Vulupindi i no long mipela! Salim ol pot hol nambawan haus moni we yupela Tokwin tasol. briget i go raun na stretim rot ken kam na koletim moni bilong

EMTV Television Guide NETWORK 2012 THE WORLD: 5.30PM MILLIONAIRE NETWORK 1.00PM ONEDAYCRICKET– 12.00AM EMTVMIDDAY 10.00PM G NATIONALEMTV HOT SEAT. 2.00PM G ONEDAY– NEWS NEWS REPLAY 6.00PM G NATIONAL 5:00PM PACIFICWAY 12:30PM AUSTRALIAN 11.30 PM - Australia Network– EMTVNEWS 6.00PM G NATIONALEMTV NETWORK 7.00PM G HAUS&HOME#1 4.45PM EMTVTOKSAVE 5.55PM G CRIMESTOPPERS NEWS 3.00PM KIDSKONA TUNDE 28 FEBRUERI, 8.00PM G DAYSTHATSHOOK 6:30PM ONEDAYCRICKET– 6.00PM G NATIONAL 3.00 PM HI-5 2012 THE WORLD:. EMTVNEWS 3.30PM PYRAMID 9.00 PM G TBA 6.30PM G ONEDAYCRICKET– 9:00PM G LOVEPATROL 4.00PM THESHAK 5.00AM G JOYCEMEYER. 10.00PMG NATIONAL 9.30 PM PGRMOVIE: 4.30PM KICTHENWHIZ 5.30AM G TODAY EMTVNEWS 10.00PM G THEWORLD 11.00 PM G CHIT CHAT(Repeat) 5.00PM HOTSOURCE 9.00 AM 2012 – REPLAY AROUNDUS 11.30 PM G HILLSONG(Repeat) 5.30PM MILLIONAIRE CLASSROOM BROADCAST 11.00 PM-Australia Network- 11:00PM NATIONALEMTV 11.35PM G NATIONALEMTV HOT SEAT. 12.00AM EMTVMIDDAY NEWS REPLAY NEWS REPLAY 6.00PM G NATIONAL NEWS TRINDE 29 FEBRUERI, 11.30 AM -AustraliaNetwork - 00:35 AM - Australia Network - EMTVNEWS 12:30PM AUSTRALIAN 2012 MANDE 27 FEBRUERI, 7.00 PM RESCUE SPECIAL OPS NETWORK 5.00AM G JOYCEMEYER. 2012 8.00PM G TOK PIKSA Looking 3.00PM KIDSKONA 5.30AM G TODAY back at News and stories makings 3.00 PM HI-5 9.00AM CLASSROOM Progrem bai 5.00AM G JOYCEMEYER. headlines in the country 3.30PM PYRAMID BROADCASTS 5.30AM G TODAY 8:30PM G SPORTS SCENE – 4.00PM THESHAK 12.00PM EMTV senis long taim 9.00 AM 2012 – CLASSROOM Starts for the Year 2012. 4.30PM KICTHENWHIZ MIDDAY NEWS BROADCAST -Begins for the Year 9.00PM G DAYSTHATSHOOK 5.00PM HOTSOURCE 1.00PM AUSTRALIA bilong en.. P24 Wantok Februeri 23 -29, 2012 penprenkanagelaiplain Raun wantaim Kanage olgeta wik MP3 long narapela wanples. Kanage gat wanpela elephant. Tasol wanpela taim Kanage kalap long Manu na laik go long 4 nau, elephant dai. mail. Em i gat tingting long lukim ol poro Em i wari nogut tru na em askim sif bilong em na em i kalap long go lukim ol. bilong ples long bungim ol biklain na NEM: Kisip Kembo askim husat kilim elephant bilong Kan- Namel long hausik rot boi laik rausim Kanage em wanpela kon man na em i wok age. KRISMAS: 19 (man) gas tasol em i lukim olsem planti man- long stori long ol pikinini long ples Nait nau olgeta i bung tasol olgeta ADRES: ST. John De Baptist Primary School, meri na em i sem pipia long rausim long KarKar. Tasol olgeta pikinini i save nogat save husat kilim elephant bilong P.O. Box 220, Kerema Gulf Provins ai bilong ol man. laikim ol stori bilong em bikos sampela Kanage. Tasol wanpela lapun man kirap Tasol musik tu i no isi. Em i pairap nogut taim em i save fani nogut tru. SAVE LAIKIM: Pilai spots, watsim muvi, go isi tasol na tokim ol. tru na hat long harim narapela man long Dispela taim nau em i wok long stori Lotu, ridim buk na mekim pani “Mi lukautim rat bilong mi klostu 5-pla bas. Boi kisim tingting na tok em bai bi- long wanpela blak bebi wantaim Jisas. mun nau na em i tokim mi olsem em i hainim tasol musik na rausim isi isi i go Em i tok, Jisas i wokim wanpela blek gat bel. Long bik moning rat i go lukim NEM: Isaiah Bonga inap em kamap long 4 mail. bebi na tu em i wokim tupela wing bilong elephant bilong yu, Kanage na tokim Singsing blo Squatters on na boi bi- pisin tu long bebi. KRISMAS: 28 (man) em olsem, EM PAPA BILONG BEBI. ADRES: P. O. Box 407, Popondetta, Oro hainim tune wantaim singsing na rausim Bebi i amamas nogut tru na bipo em i kabs. Sampela ol bit bit wan tu em i no laik kam daun long graun em i askim KOKO Provins isi. Kabs blo Kanage tu i wokim gut tru Jisas olsem, “Bos, yu mekim mi gut tru GEREHU SAVE LAIKIM: Pilai Voli bol, Tas ragbi, pilai wantaim musik. na givim tu tupela wing long flai. Em i gita, lukluk TV( NRL), raitim pas, mekim na go Kamap klostu long 4 mail na em i pinisim min olsem mi wanpela blak ensel bilong Lotu stret kabs na tu musik i pinis. yu a? ” Boi kirap na baim bas fe na laik kalap go Nau Kanage tok Jisas i lap na bekim Ol skwat! daun, tasol olgeta manmeri long bas i toktok bilong bebi olsem. NEM: Rian Monghongho Alphonse wok long lukluk strong long em na pasim “O plis Niga. Maskim amamas nating yu Salim ol gutpela Kanage KRISMAS: 18 (man) nus wantaim. em bilak bokis ya.” tok pilai i kam long: ADRES: Aniep Village, C/- ST. Mary’s, P.O. Na nau em i tingim olsem, em i gat MP3 Kanage Tok Pilai Box 125, Leitre, Vanimo, Sandaun Provins long iau bilong em na i no musik bilong JORDON bas. GEREHU SAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka, voli- P.O. Box 1982, bol, basketbol, go Lotu na mekim pren DT ELEPHANT NA RAT Boroko, NCD GEREHU 3B Kanage em bilong ples Africa. Olgeta Port Moresby. NEM: Annestine Funumari lain Africa i save lukautim ol kain kain Email: [email protected] KRISMAS: 18 (meri) BILAK BOKIS animol. Na itambu long kilim animol bi- ADRES: Notre Dame Secondary School, P.O. Box 164, MT Hagen, WHP SAVE LAIKIM: Ridim Baibel, singsing, harim musik, pilai basketbol, netbol, mitim ol poro- man na lukluk TV. Famili mekim nogut long NEM: Koron Amun KRISMAS: 25 (man) ADRES: P.O. Box 3079, Lae,Morobe Provins SAVE LAIKIM: Harim musik, pilai Kompyuta, ridim buk na mekim pren miDia Laiplain na mi laik helpimpamama bilong yu. Em i gutpela long WANPELAhauslain famili i bin kisim mi autim wari bilong yu i go long ol na toktok olsem namba wan pikinini bilong ol taim wantaim ol long en. i no gutpela long yu NEM: Kaiya Yoan mi gat tupela krismas tasol. Mama i kisim holim ol wari long bel bilong yu na wari KRISMAS: (man) mi em i wanblut susa bilong papa tru bi- tumas long ol.Ating ol no save long ol wari ADRES: C/- Bema Primary School, P.O.Box long mi. Taim mi wok long groap, mi lukim na hevi yu gat long en na taim yu toktok 37, Kerema Gulf Provins olsem dispela famili i no mekim gut long wantaim ol, yu bai pilim gut. SAVE LAIKIM: mi, skelim wantaim ol pikinini stret bilong Mipela i enkarijim yu long veluim yu yet Pilai soka, mekim Jokes na ol. Tasol mi no bisi long dispela bikos mi na tingting gut tasol long yu yet. Sapos yu pilai volibol wantaim ol poroman luksave long ol sakrifais nau papamama i Mipela i sori long ritim pas long wari na toktok wantaim tupela papamama long ol mekim long putim mi i go long skul na mi hevi yu wok long bungim wantaim ol samting i no stret ol i wokim long yu, dis- NEM: Ruben Yawa pinisim skul bilong mi. Na nau mi gat wok adoptet famili bilong yu. Sori long tok pela bai helpim ol brata na susa bilong yu KRISMAS: 18 (man) na mi wok i stap. olsem mipela i save kisim ol wankain pas tu. Sapos yu bilip olsem pasin bilong ol i Mi wok long helpim baim skul fi long ol no stret, em bai gutpela long helpim ol i ADRES: Muli Primary School, P.O. Box 69, olsem i kam long ol pikinini we narapela brata na susa bilong mi go long ol teseri famili i kisim ol i go insait long family bi- stretim dispela. Mendi, SHP skul. Na taim ol samting i kamap na famili long ol olsem yu. Pren, yu wok pinis na yu tingting tu long SAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka, bas- i laikim helpim wantaim mani, mi save Famili bilong susa bilong papa stret bi- painim haus bilong ol singel woklain i stap ketbol, volibol, ragbi tas na mekim pren wan- givim long ol. long yu i bin kisim yu olsem wanpela famili long en? Dispela i ken helpim yu long i taim wanpela Lotu man o meri Tasol mi pilim olsem i nogat luksave long memba bilong ol taim yu gat tupela kris- lukautim yu yet na helpim papamama hatwok bilong mi long kontribiut na helpim mas. Ol i baim skul bilong yu na yu go wantaim ol narapela pikinini na long dis- famili. Na mi lukim olsem mama i save skul, pinisim skul na nau yu wok i stap. pela rot tu, abrusim pasin bilong NEM: Stanson Petiti sapotim tasol ol pikinini tru bilong em, Tasol taim yu wok long groap, yu luksave feveretisim. Tasol ol i mas larim yu i go KRISMAS: 20 (man) maski samting ol i mekim i no stret. Mi olsem nau mama i no mekim gut long yu wantaim wanbel na gutpela tingting. Yu ADRES:C-/ BSC ANZ Bank ( PNG) Ltd, P. O. pilim olsem dispela i no fea o stret long mi. olsem ol trupela pikinini bilong em. Em i ken raun i go lukim ol yet . Tasol taim ol i laikim helpim, ol i save kam sapotim ol taim ol i wokim rong. Mipela i bilip olsem nogat samting i rong Box 1152, Port Moresby NCD Papua Niugini long mi. long kontektim trupela papamama bilong SAVE LAIKIM: Pilai Gita, ridim Baible, Tasol yu no bisi long pasin nogut mama Nau ol brata na susa i save olsem mi i mekim long yu bikos ol bin sapotim yu yu. i gutpela long toktok wantaim ol na mekim fani na stori wantaim ol poroman no pikinini stret tasol ol i kisim mi i go insait long skul nay u wok i stap nau. Nau ol sapos nau papamama bilong yu i tok orait long famili bilong ol na ol i no lukluk gut brata na susa bilong yu i save olsem yu long dispela. Yu gat sampela narapela NEM: Joel Kenis Amaekam long mi. Taim mipela i wok long groap, ol na ol i kamap long wanpela mama na hauslain husat yu ken serim wari bilong no bin save na i no bin mekim olsem. Nau yu wantaim? I moabeta yu sea wantaim KRISMAS: 29 (man) papa na olsem, lukluk bilong ol i no ol i no save wokim gut long mi na mipela wankain olsem taim yupela i wok long pipel yu trastim o ol i save gut long yu. ADRES: Huon Gulf, Lae 411, P.O. Box 164 Lae i no stap gut olsem famili i mas stap long groap. Yu soim laik pasin bilong yu na yu God i laikim yu na i laikim yu gat gut- ,Morobe Provins en. Mi no amamas long dispela bikos mi helpim ol, baim ol skul fi bilong ol na taim pela bihain taim. Mipela i bilip olsem ol SAVE LAIKIM: Mekim fani, eksasais, pilai no save bai mi lukluk i go long husat taim famili i laikim helpim. Tasol ol i no givim yu nau papamama i laikim yu long gat gut- mi bungim wari na hevi long wanem, dis- luksave long sapot yu wok long givimi go pela bihain taim, tasol nogut ol i no save lilik, pilai ukulele, gita, singsing, skerim tok pela em famili tasol mi gat na mi save gut na ol i wokim pasin we ol i no bisi long yu. wantaim narapela liklik, ritim baibel, komik, long ol. long ol. Famili mi groap na laikim tumas i Pren, mipela i bilip i gat sampela famili Kisim dispela olsem salens long muv harim Radio Lait na Katolik FM, na painim wan- no moa wankain. Ating dispela em bikos na ol papamama husat i save sapotim ol fowed taim yu gro long tingting na laip bi- pela meri long maritim na stap oltaim. ol i nogat ol samting we mi gat long en pikinini na i no mekim gut long ol adoptet long yu. God i save wanem i gutpela long nau. pikinini bilong ol. Mipela i bilip i gat sam- yu. Ritim Romans 8:28. Tru tru papamama bilong mi i stap laip NEM: Anne Mary Yuwei pela as tingting watpo ol i mekim olsem. Sapos yu laikim moa tok strongim, i yet, tasol mi no save kontekim ol. Mi lus Mipela i lukim olsem maski ol i no KRISMAS: 21(meri) na mi paul long husat bai mi go long en moabeta yu ringim opis bilong mipela long mekim gut long yu, yu no bisi tasol bikos wokim apoinmen. Dispela em ol namba ADRES: Pes Primary School, P.O. Box 36, taim mi laikim helpim. yu gat bikpela laik long ol, yu lukautim ol CONFUSED CHILD bilong mipela: 3266660011/ 3405832. Aitape, Sandaun Provins gut, baim skul fi bilong ol brata na susa na God i ken blesim yu na givim yu gutpela SAVE LAIKIM: Pilai soka, Volibol, mekim helpim ol taim ol i laikim helpim wantaim Dia Pren tingting. pani, go Lotu, harim musik na watsim TV. mani samting. Tasol ol i no luksave na dis- Pren bilong yu Tenkyu long serim wari bilong yu wan- pela pasin i hat tru. Laiplain taim mipela. Pren, i moabeta yu toktok long was pa- P26 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 ileksennius

OL CSO strongim ileksen awenes

LONGlong ILEKSEN taim, sam- Is Nu Briten pela ol Sivil Sosaiti Ogenais- esen (CSO) i save wok patna wantaim PNG Ilektorel Komisin (PNGEC) long lukim olsem ol pipel i kisim awenes na save long ileksen proses, ol rait bilong ol, wanem samt- ing ol gutpela lida i mas gat na rot ol bai vot long en. Insait long Is Nu Briten, PNGEC i bin givim kontrak long 4-pela CSO grup long ranim ol awenes progrem na ol arapela skul bilong redim pipel long 2012 nesenel ilek- sen. Mekim na nau, ol oleksen awenes long Is Nu Briten provins i wok long go gut. Foapela CSO em long ADRA, Is Nu Briten Fol Wokas Asosiesen, Beehives Production na Vunateken- abeo Distrik AIDS Kea. Bikpela samting we dispela 4-pela grup i wok strong long autim long ol progrem bilong ol em long gutpela gavanens, votim ol gutpela lida husat bai promotim trensperensi o wokim samting long ples klia, gat ripot long rot we em i yusim mani long em, kem- pein taim em i no taim stret bi- long em na skulim pipel long limitet preferensel voting sis- tem. AusAID i fandim dispela progrem na em i givim mani long PNGEC long peom ol dispela 4-pela CSO grup. Faivpela liklik komyuniti beis ogenaisesen bai wok wantaim ol dispela 4-pela CSO grup. Ol bai ripot i go long ol CSO na tu, givim ol ripot long rot we ol i yusim mani long em . KOKOPO AWENES: Ol lain ya i sindaun long PNGEC Yut Awenes woksop long Kokopo. Poto: PNGEC Midia

STRONGIM ILEKSEN AWENES... KWIKILA... SAMPELA ol bikman polis long Momase rijen i sindaun long Ileksen woksop long Madang Ol vota i sanap long lain long vot long mok o giaman ileksen, bihainim ol 2012 nesenel Risot Konprens rum long Madang provins. Poto: PNGEC Midia ileksen wok awenes. Poto: PNGEC Midia P28 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 ileksennius

Ol Elektorel Menesa

I kam long Caritas PNG Ileksen Awenes Buklet:

Demokresi i wanem samting? ILEKSEN TRENING LONG ARB: OTONOMES Rijen bilong Bogenvil (ARB) i go insait pinis long ol wok redi bi- long 2012 Nesenel Ileksen. Olsem na ol wan wan konstituensi na Kaunsel ov Sif eria i salim ol lain bilong ol long WOD demokresi i kam long tokples bilong ol Gris (Greece) pipel sindaun long ol woksop we PNGEC i go pas long en. Poto: PNGEC Midia long makim gavman we pipel yet i serim wok long dairektim o lukau- tim ol wok bilong stet o kantri. Na em i narakain long kain gavman we wanpela lain o wanpela grup tasol i makim i kontrolim.

Mekim moa klia mining bilong wod demokresi

Demokresi em i wanpela tingting we i sanap strong long rait bilong pipel we ol yet o ol lain mausman bilong ol i makim ol long mekim ol disisen bilong lukautim ol. Dispela kain tingting i putim bikpela velyu olsem olgeta pipel i ikwal o ol i gat ol wankain rait na sanap long wankain level na ol i fri long mekim ol samting long laik na nogat man i bosim laik na fridom bilong ol. Em i tok wanem loa o samting pipel i laik wokim em olgeta lain i mast ok orait na wanbel long en wantaim as tingting olsme olgeta i gat ekwal rait na sanap long wankain level.

Bai yu luksave long demokresi long ol dispela samting:

Gavman ol pipel yet i makim o ol mausman bilong ol i makim

Politikel o sosel yunit i gat dispela kain gavman

Politkel pawa i kam long pipel

Mejoriti rul o samting we planti lain i wanbel long em i kamap loa

I gat ol prinsipel bilong sosel ikwaliti na luksave long ol narapela Wanpela meri i makim grup na prisenim pepa insait long wanpela 2012 Nessel Ileksen woksop manmeri insait long komyuniti. GRUP WOK: long Buka. Poto: PNGEC Midia ileksennius Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P29

OLGETAWanpela bikpela PNG manmeri i mas makim PUTIM NEM Vota BILONG MI I GO INSAIT =balot Wanpela pepa.  Taim i gat Vot tupela Kendidet na vota i no nem long Ilektoral Rol na i mas givim vot LONG ILEKTORAL ROL NAU, NA BAI MI raitim namba na nem bilong namba wan laik bilong em yet. KEN VOT LONG ILEKSEN? 7. INAP MI FOTOKOPIM BALOT PEPA NA bilong en. Yu nam makim nem long wanpela ilek- Yu ken putim nem bilong yu long Ilektoral Rol RAIT LONG EN?  Presaiding Opisa i no sainim, o i nogat toret, tasol i no dispela we yu nau stap long sapos yu 18-pela krismas o antap. Sapos yu Nogat. Em i tambu tru. mak bilong opis. en. bai 18-pela krismas pastaim long ileksen  We i gat mak o raitim i soim na Yu brukim Loa sapos yu enroll long planti stret, yu ken filim nupela fom bilong provinsal 8. ILEKTORAL KOMISEN BAI KISIM VOT Presaiding Opisa i ting olsem i ken luksave ilektoret. enrolmen “Claim for Enrolment Form” na LONG OL NARAPELA KAIN PEPA? long vota. Olgeta wanwan manmeri bilong PNG i gat makim “provinsal enrolmen” bokis na filim Nogat. Em i tambu tru. wanpela vot tasol. olgeta seksen long fom. Olgeta nem bilong 17. BAI OL I VOTIM WINA OLSEM Yu mas makim vot bilong yu yet. Vot bilong yu bai stap long ilektoral rol taim yu tanim 18- 9. SAPOS MI RAIT KRANGI LONG BALOT WANEM? yu em vot bilong yu wanpela. pela krismas. PEPA, BAI MI MEKIM WANEM? Aninit long LPV sistem, Kendidet i mas kisim Loa i pasim vot bilong yu bai nogat nara- Yu ken givim bek long ileksen opisal, na bai namel mak bilong olgeta vot na wanpela pela i lukim. I nogat narapela i mas save long 10. OL DISEBOL LAIN I GAT RAIT LONG yu kisim nupela. Ileksen opisa bai putim moa antap. Dispela em Absolute Majority. husat yu vot long en, o kros pait wantaim yu ENROL NA VOT? balot pepa i gat rong, insait long spesol Taim Kendidet i kisim Absolute Majority, long husat yu mas votim. Ol disebol lain i gat rait long enrol na vot. envelop ol i makim ‘Spoilt Ballot Papers’. Ol i em i win bikos i nogat Kendidet i ken kisim Em agensim loa long baim vot o long nara- Plis, yu mas ringim Ileksen Menesa bilong yu no inap kaunim ol Spoilt Ballot Papers. moa vot winim Absolute Majority. pela i kros-pait wantaim yu long makim nem o PNG Ilektoral Komisin opis long kisim moa bilong yu long wanem ilektoret o long votim toksave long enrol na vot. 10. MI STAP KALABUS, INAP MI VOT? ……………………………………………… husat kendidet. Yes, sapos yu stap kalabus aninit long nain- pela mun. Nogat, sapos yu stap kalabus VOT moa long nainpela mun. 1. HUSAT I KEN VOT? SAMPELA PASIN ENROLMEN Long vot long ileksen, yu mas: 11. MI LAIK VOT LONG ILEKTORET, 1. ENROLMEN EM WANEM? i. gat nem long Ilektoral Rol long ilektoret TASOL MI NO STAP MOA LONG EN. MI NOGUT LONG ILEKSEN Enrolmen em i makim nem bilong yu long bilong yu KEN VOT? ENROLMEN ilektoral rol. ii. i no bin vot pinis long ileksen Nogat. Sapos yu lusim ilektoret bilong yu Taim enrolmen opisa i putim nating nem iii. givim olgeta nem bilong yu long moa long sikspela mun, yu mas rausim nem bilong man/meri i no enrol gut, o man/meri 2. WATPO YU MAS ENROL? Prisaiding Opisa, na ol wanem moa toktok bilong yu i go long ilektoret yu nau stap long nem bilong en i stap pinis long rol. Bai em i Olgeta bikpela man/meri long PNG i mas long makim olsem em tru tru nem bilong yu. en pastaim long ol i givim aut Rit. Yu ken vot baim K1000, o sapos pablik sevan, bai em i makim nem bilong ol long Ilektoral Rol, nau long dispela narapela ilektoret. Kisim pinis long wok. olsem Ogenik Loa long Nesenel na Lokol moa toksave long Provinsal Ileksen Menesa Level Gavman Ileksen i tok. Sapos nem 2. MI MAS VOT O NOGAT? Yu noken Vot sapos yu no laik, tasol vot long senisim enrolmen bilong yu. Man/meri husat i fosim enrolmen opisa bilong yu i no stap long Rol, yu no inap vot. bilong yu em bikpela samting. long giaman, bai em baim K1000, o sapos Sapos yu no vot, bai yu nogat tok long husat 12. SAPOS MI NO LAIK VOT LONG ILEK- pablik sevan, bai pinisim em long wok. i makim yu long Palamen. 3. BALOT PEPA I LUK OLSEM WANEM? TORET MI STAP NAU LONG EN, MI GAT Balot pepa em i luk olsem piksa tamblo. Em RAIT LONG VOT WE MI LAIK? Man/meri husat i stap pinis long Rol, na i 3. HUSAT I KEN ENROL? bai karim ol namba 1, 2 na 3 wantaim liklik Nogat. We yu vot, em i no long laik biilong putim gen nem bilong en o nem bilong nara- Long yu inap enroll long ilektoret, yu mas: bokis klostu long namba. Dispela i soim yu. Yu bihainim Loa. Yu mas vot long ilek- pela, o nem giaman, em bai baim K400. i. sitisen o manmeri bilong Papua Niugini olsem man/meri i vot i gat tripela kendidet toret yu stap long en. Yu no nap vot long ilek- ii. gat 18 krismas o moa em i ken votim. Bokis 1 bilong makim namba toret mama karim yu, sapos yu nau stap long Man/meri i mas lukim olsem nem bilong en iii. gat klia tingting wan kendidet bilong vota. Bokis 2 bilong narapela ilektoret. i stap long ilektoret bilong en yet. Sapos iv. stap sindaun long ilektoret bilong yu makim namba tu kendidet bilong vota, na wanpela i no sekim guut olsem nem bilong long sikspela mun o moa Bokis 3 em bilong makim namba tri kendidet. 13. SAPOS NEM BILONG MI NO STAP en i stap long ilektoret bilong en, em i mekim LONG ILEKTORAL ROL, INAP MI VOT? rong, na bai baim K50 sapos em i mekim 4. WE BILONG ENROL? Nogat. Yu i no inap vot. Yu mas putim nem rong namba wan taim, na K100, long namba Man o meri husat i ken vot, i mas sainim na 4. KENDIDET POSTA EM I WANEM? Kendidet Posta i narakain long balot pepa. bilong yu long Ilektoral Rol pastaim long ol i tu taim, o moa long tupela taim. makim nem long pepa we bai stap long ilek- Em i Posta i gat piksa, nem na ol namba givim aut ol Rit. Pastaim long yu ken vot. toral rol long ilektoret bilong ol. bilong olgeta kendidet long olgeta ilektoret. Sapos enrolmen opisa i no enrolim ol vota 14. MI PAPA BILONG HAUS, INAP MI VOT long taim ol i givim, bai em i baim K1000. 5. BAI MI SAVE LONG ILEKTORET Long makim gut balot pepa, yu mas lukim MAKIM OL FAMILI I GAT 18-PELA KRIS- BILONG MI OLSEM WANEM? gut pastaim Kendidet Posta long luksave MAS O MOA? VOT Loa i tok olsem ples yu stap long en longpela long wanem kendidet yu laikim tru olsem 1, Nogat yu brukim Loa sapos yu vot tupelo Sapos yu vot planti taim long wanpela ilek- taim, em ilektoret bilong yu. Sapos yu stap 2 na 3. taim o moa, o sapos yu traim vot makim sen, yu bai baim K400, o go kalabus inap long dispela ples moa long sikspela mun, na narapela. Loa i givim wanpela man/meri tripela mun. bihainim gut ol rul bilong enrol, yu mas rejista WANPELA vot tasol. Ol family bilong yu, ol long ilektoret yu stap long en. 5. BAI MI VOT OLSEM WANEM? LPV sistem i givim vota rait long luksave long yet, i mas vot. Sapos yu putim bet long resis bilong ileksen, tripela kendidet bilonng en stat long dispela bai yu baim K400. 6. ENROL LONG WE? em i laikim tumas i go long namba 3. Yu mas 15. NARAPELA I KEN MAKIM MI NA RAIT Sapos nem bilong yu i no stap long ilektoral lukim Kendidet Posta long luksave long LONG BALOT PEPA? Sapos yu brukim, o bagarapim ol notis pepa rol nau, yu mas go na lukim Provinsal namba, ol nem bilong ol husat kendidet yu Sapos yu no inap rid na rait, yu aipas, gat wwe Ritening Opisa, o narapela opisa bilong Ileksen Menesa, LLG Menesa, o Ilektoral laikim. Nau yu ken raitim nem o namba wanpela kain sik, han bilong rait i bruk, o ol i em i putim aut, bai yu baim K20. Komisen long Pot Mosbi. bilong tripela kendidet yu laikim antap long katim, yu ken kisim halivim long poling balot pepa. opisal. Sapos yu giaman nabaut long ol kain rong 7. WANEM TAIM BILONG ENROL? mipela i raitim long hia, bai yu go kalabus Sapos yu gat namba long enrolmen, yu mas Tokpiksa olsem, long balot pepa, 16. WANEM EM INFOMAL BALOT PEPA? inap tupela yia. enroll. Laspela de bilong enrol em pastaim  Dispela i kamap we balot pepa: long ol rit-pepa i go aut. Raitim namba o nem bilong Kendidet husat em naba wan laik bilong yu, klostu  I emti, vota i no rait long en Sapos yu giaman olsem yu narapela man o long namba 1.  I gat long en eks (X) o tik (√) o leta (A, merit aim yu vot, bai yu go kalabus inap 8. SAPOS NEM BILONG MI STAP LONG  Namba tu, raitim namba o nem bilong B, C) o namba 1,2, 3 we vota i lusim long tupela yia. PLANTI ILEKTORET, EM I MINIM Kendidet husat em namba tu laik bilong yu, makim laik bilong em na i no bin yusim WANEM? klostu long namba 2. namba, o nem bilong Kendidet. Sapos yu brukim o bagarapim balot pepa, Em i min olsem yu no enrol gut. Aninit long   Taim i gat foapela o moa Kendidet, na bai yu karabus inap tupela yia. Loa, yu mas enrol long wanpela ilektoret Las tru, raitim namba o nem bilong Kendidet husat em namba 3 laik bilong yu, vota i no raitim namba o nem bilong tripela tasol, na dispela em i ples yu stap long en klostu long namba 3. Kendidet. Yu putim balot pepa, o pepa nating i go insait inap sikspela mun olgeta.  Taim i gat tripela Kendidet na vota i no long balot bokis, na dispela i no tru tru vot 6. BAI MI KISIM BALOT PEPA WE? raitim namba na nem bilong namba wan na bilong yu, bai yu go kalabus inap sikspela 9. MI NO 18 KRISMAS YET, TASOL BAI MI Long ples bilong vot, o yu ken askim long namba tu laik bilong en. mun. 18 KLOSTU LONG ILEKSEN. INAP MI bisnis Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P31 Digicel wok manmeri kisim trening long Shane Moris WOK manmeri bilong mobail kisim gutpela win. pon kampani Digicel PNG, Long dispela program, em bai aninit long Kampani Emploiyi halivim wan-wan manmeri long Fitnes Progrem i nau inap kaikai ol gutpela kaikai long long kisim ol namba wan tren- sapotim bodi bilong ol na halivim ing i kam long wanpela ol long stap gut. Na ol wok man- biknem NRL ragbi pilaia na meri bilong Digicel i gat sans kos bilong Stop N Shop long lukim em na painimaut ol Vipers, Shane Morris long gutpela samting long stretim laip kamapim ol strongpela wok- bilong ol. manmeri. I gat 3-pela taim bilong go Humen Risos Dipatmen bi- trening long fitness o strongim long kampani i bin kiraspim dis- bodi. Ol dispela sesen em i pela Fitnes Progrem bilong Open Sesen, Kadio na Strong, Digicel wok manmeri, na nau na Weit Trening. Open Sesen i em i tupela wik i go pinis bihain op long ol wan-wan manmeri long ol i lonsim na kikstaim. long bungin trena na toktok Dispela progrem i tingting long wantaim trena long wanem em larim olgeta wok manmeri bilong gutpela trening bilong ol long Digicel long kisim trening i kam stap gut na lukautim bodi. long ol biknem trena olsem Mor- Kadio em i save lukluk long ris long larim olgeta wokman i stretim strong bilong manmeri kamap strong na helti, we dis- wantaim ol samtin bilong trening pela i ken kamapim gutpela olsem tredmil, baik, rowa na wokfos. sampela ol erobik eksasais long Trena bilong Stop N Shop Port stretim level bilong fitnes.Strong Moresby Vipers, Arua Moide na sesen i save lukim ol kainkain Sebastian Pandia i nau halivim eksasais long strongim han na Morris long karimaut ol trening lek na masol. progrem long fitness, strong na Dispela jim bilong Digicel i lusim weit. WOKPLES TRENING…Shane Morris i trenim wanpela wokman bilong Digicel. save op long 4-pela de long Morris, husat i staim dispela wan-wan wik; Mande i go long trening progrem las wik i tok; Fonde long 4-kilok apinun i go “Em gutpela tru long lukim ol wok gut na strongim yumi wan- wanpela bikpela famili. Em i tok Shane i save amamas tru long inap 7-kilok nait. Open Sesen i wok manmeri i kam long trening wan.” tu olsem namba bilong ol wok halivim ol manmeri long stretim save stap long 4-kilok i go inap long jim na yumi ken amamas Shane i tok em i save ama- manmeri husat i save go trening laip bilong ol wantaim gutpela 5-kilok apinun na 6-kilok i go wantaim tu. Yumi ken rausim ol mas long go long Digicel jim na long dispel jim i groa moa taim kaikai na gutpela trening. Na em inap 7-kilok nait , taim Kadio, hevi long hatwok long wokples lukim olgeta wok manmeri i kam ol i statim dispela program, na i gat bikpela ekspiriens long Strong na, Weit Trening i save na amamas. Em i ken halivim wantaim na gat gutpela taim moa long 15-pela manmeri i teninim ol manmeri long kamap long 5-kilok apinun i go het na tingting bilong yumi long long amamas wantaim olsem save kam trening wan-wan de. strongim lewa bilong ol long inap 6-kilok apinun. Moabeta K100 milian dinau mani go long ol provins SINGAUT i go long “Ol polisi na rot long mani na mekim isi long ol Briten, i moabeta long Agrikalsa Minista, Se Puka aplai long kisim dinau liklik asples fama i long ol minister i salim mani i go Temu, long dairektim dis- mani long agrikalsa kredit rurel eria ken aplai na long Kokopi Is Nu Briten pela K100 milian agrikalsa sapot (ACS) i hatpela kisim dinau mani long en. Sevings na Lons na fan i go long ol provinsel in- tumas. Yu mas gat sekyu- Em i singaut i go long Kokopo Maikro Fainens. stitusen we bai isi long ol lik- riti long kisim dinau mani Se Puka long painim “Long dispela rot, ol lik- lik ples fama long kisim na dispela em samting we narapela rot olsem salim lik fama bai gat sans long dinau mani long en. ol liklik manmeri i nogat. mani i go long ol provinsel kisim dinau mani. Long Deputi siaman bilong is Na ol bail us long ol institusen na mekim isi wankain taim, ol bai no Nu Briten Famas Asosiesen bikpela bisnis manmeri. long ol fama i go na kisim inap wetim taim long raun na wanpela kopi fama tu, Mista Paparai i tok ol i ol dinau mani long helpim i go long hap we ol i ken Benson Paparai, i wokim mas senisim proses o rot agrikalsa projek bilong ol. kisim ol dinau mani long dispela singaut bihain long ol i putim long kisim dinau Em i tok long Is Nu en. Se Puka i tokaut long K100 milian agrikalsa mani em i Bisnis meri i laik kisim olgeta bisnis givim long Nesenel Divelop- men Benk long ol fama i ken bilong planim na salim rais long PNG kisim dinau mani long helpim o kirapim ol agrikalsa RAIS em i feveret kaikai Tjandranegara, i laikim bai ICCC i agensim dispela projek bilong ol. long olgeta haus long bisnis kampani bilong em, samting bikos em no Mista Paparai i tok ol benk PNG, tasol ol plen long Naima Agro-Indastri Lim- laikim wanpela kampani o i gat ol strongpela polisi na wanpela kampani long In- itet, tasol bai groim na man tasol long kisim bis- em bai hat long ol fama i donesia i gat rais long salim rais long PNG. Em nis bilong planim, groim aplai na ol atoriti i givim tok groim na salim rais long bai groim rais long na salim rais. Dispela i go orait pastaim ol i kisim dinau PNG i no go gut long oge- Kairuku Hiri insait long agensim wok bilong ICCC mani. Agrikalsa Minista, Se Puka Temu. naisesen i save lukautim Sentrel provins. we em i laikim resis na fea Na dispela i min olsem ol ol kaikai, klos na ol ara- Kos bilong projek bai bisnis. liklik fama bai lusim ol sans long dinau mani bilong ol lik ples fama bai kisim hat- peal samting . kostim K5 milian na plen i ICCC i tok pasin bilong bilong ol long ol bikpela bis- agrikalsa projek long benk, i pela taim long traim kisim Independen Konsuma stap long wokim projek wanpela bisnis o man nis man i kisim dinau mani. trensperen o aplikesen i dinau mani long karimaut ol na Kompetisen Komisin long Mekeo eria long tasol long bosim rais bis- Tru, Paparai i mekim klia stap long ples klia long liklik agrikalsa projek bilong (ICCC) em i agensim ap- Kairuku Hiri Distrik we i nis em no helti na i no gut- olsem dispela rot long aplai glasim, em i wari long ol lik- ol. likesen we wanpela bisnis gat gutpela stretpela pela. meri Indonesia, Elean graun. P32 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 bisnis

Stilim samtingteksi draiva, long baksait bagarapim get bi- nem bilong PNG PAPUA Niugini Turism Pro- mosen Atoriti (PNGTPA) i wari long Palamen Haus long Sande sapos ol krus sip bai kam long moning, na stilim olgeta samting Mosbi, bihain long sampela bilong tupela olsem kemra, mani, raskol i holim gan na hensapim klos, na paspot. Ol raskol i ron- sampela turis, na stilim ol awe na bihain papa bilong kar i samting bilong ol long las kisim bek dispela teksi long wiken Sande. Erima. TPA Sif Eksekyutiv Opisa, Narapela turis i kam long dis- Peter Vincent, i tok Mosbi na pela sem krus ip Amadea, husat i PNG, i no nap long larim ol raskol bin kam wantaim wanpela grup ron long strit na stilim ol samting turis long kisim piksa long Koki bilong turis, taim TPA na ol indas- Maket, i lusim kemra bilong en tri patna bilong en olsem PNG taim wanpela raskol i pulim na Ports, i putim bikpela taim na ronawe i go. risos long kirapim krus turisim Vincent i tok TPA i no karimaut sekta. krus turisim strateji bilong PNG “Nem bilong Mosbi i bagarap aninit long Nesenel Turisim pinis olsem wanpela bilong ol Masta Plen 2007-2017, tasol long nogut siti long wol, na kain pasin ol bikpela intanesenel konfrens, bilong stil tasol i ken bagarapim TPA i wok long toktok gut long ol moa ol gutpela wok mipela i papa bilong ol bikpela krus sip mekim long kamapim gutpela long kam long PNG. AMADEA: Krus sip Amadea i karim ol turis i kam long Mosbi long lukim ples. Poto: PNGTPA nem bilong Mosbi na PNG olsem Las wik Trinde, wanpela gutpela ples long ol turis long bikpela ekseketiv wokman bilong kam raun,” em i tok. wanpela bikpela krus sip, Carni- long Rabaul, Wewak, Madang, Em i tok Mosbi em i stap gut tru “Planti gutpela samting mipela Vincent i singautim nesenel val Cruises Australia, i kam long na Alotau bihain taim. insait long Pasifik rijen, na em i long TPA i mekim long strongim gavman na ol loa enfosmen PNG na TPA i lukautim em long PNG Ports tu i wok long ken kamap wanpela bisi ples long krus sip turisim long PNG bikos ejensi long stretim ol loa na oda Alotau. Wanpela moa krus sip, strongim krus turisim na stretim ol krus turisim bikos yumi gat planti em i gutpela tru, we yumi ken asua long Mosbi na olgeta hap Voyager, bai kam long Mosbi bi- samting bilong sip bris long larim pasin tumbuna na bilas, tasol ol mekim mani, na yumi nidim sapot long kantri. hain long dispela mun. Na nara- ol turis i laikim ples, na tu politikel asua kamap nau long bilong olgeta gavman ejensi na ol Dispela i bihain long ol raskol i pela sip, Amsterdam, bai kam kamapim ol yangpela manmeri kantri olsem long Murray Bareks arapela stekholda na pablik long mutini na loa na oda asua i holim tupela turis manmeri na long mun Novemba dispela yia. olsem poroman bilong ol turis lukautim dispela sekta long gut- mekim ol krus sip i les long kam poroman bilong tupela, wantaim Ol arapela krus sip tu bai kam long soim ol ples. pela bilong kantri,” Vincent i tok. long Mosbi. Petromin i IPA yusim Post Opis long save peim winmani kisim sevis go daun long pipel INVESMEN Promosen Atoriti Petromin PNG Holdings (IPA) wantaim Post PNG Limited Limited i save peim win- bai kisim sevis i go long haus dua mani o dividen i go long bilong ol pipel bihain long tupela i gavman. lonsim rol-aut progrem las wik Menesing Dairekta na long Lorengau Pos Opis long Sip Eksekyutiv Opisa Manua Province. (CEO) bilong Petromin, Aninit long dispela rol-aut pro- Joshua Kalinoe, i kliarim grem, ol likilik bisnis manmeri bai tok bihain long em i lukim inap long rejistaim kampani bilong wanpela ripot long ol ara- ol long ol pos opis. Ol bai no inap pela niuspepa, olsem westim taim na mani long kam Petromin i no save peim long Mosbi na mekim ol dispela winmani i go bek long pepa wok long rejistaim kampani gavman. bikos olgeta pepa na fom long Tasol Kalinoe i tok i kam stretim kampani bai stap klostu inap nau, Petromin i save long ol pipel long olgeta pos opis peim winmani i go bek long kantri. long gavman we em i bin IPA na Post PNG las yia i bin peim K8.5 milian winmani sainim wanpela agrimen (MoA) o o dividen bihain long 2007 tupela i bin pasim tok long larim taim palamen i bin Post PNG i kisim olgeta pepa bi- kamapim dispela kam- long rejistaim kampani na peim pani. mani tu long olgeta pos opis long “Aninit long lukluk bi- kantri, na Post PNG bai yusim long olgeta bot memba bi- Ekpres Meil Sevis (EMS) long long Petromin, mipela i salim dispela ol pepa na mani i go bin peim olgeta winmani long IPA opis long Mosbi. WOKBUNG…(L-R) Manus Provinsel Administreta, Kule’en Hamou, IPA Menesing Direkta, Ivan Pomaleu (namel), na Loren- long 2008 i kam inap nau. Dispela agrimen tu bai lukim ol gau Pos Opis Riteil Menesa meri, Lolo Wartovo, i lonsim dispela rol-aut progrem bilong Post PNG long wokbung wantaim IPA Ol winmani o dividen we wokman bilong Post PNG i kisim long Lorengau Pos Opis. Petromin bot i tokaut long trening long ol rot o proses long en i save go stret long rejistaim na kisim ol pepa we ol lik- ples manmeri bikos ol manmeri benfit. Na em i amamas stret long kampani,” Pomaleu i tok. Tresari Dipatmen,” Kali- lik bisnis manmeri bai yusim long bai no moa kam long Mosbi long lukim dispela progrem i kamap Lorengau Pos Opis Riteil noe i tok. rejistaim kampani wantaim IPA. rejistaim kampani tasol, stap long long olgeta hap long kantri. Menesa meri, Lolo Wartovo, i Kalinoe i tok Petromin Na namba wan trening bilong dis- ples na go long pos opis tasol na “Bikpela ting ting bilong mipela mekim wankain toktok, we em i em i narapela kampani ol- pela wantai losim i kamap long mekim ol pep wok long haus doa em long larim ol pipel i kisim sevis tok dispela pasim tok bilong IPA na geta, em i no stap anint Lorengau. bilong ol yet. bilong IPA long haus doa bilong ol. Pos PNG long wokbung i long Independen Pablik IPA Menesing Dairekta, Ivan Em i tok dispela agrimen em i Ol bai no nap westim mani na taim kamapim nupela na gutpela rot Bisnis Koporesen (IPBC). Pomaleu i tok, dispela progrem i gutpela tru bilong Post PNG, IPA bilong ol long kam long Mosbi long long mekim bisnis isi tru. namba wan stret long halivim ol na tu ol pipel bai kisim gutpela stretim ol pepa wok long rejistarim I go moa long pes 33 bisnisnius Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P33 Liklik Bisnis... Rose Gibson, wantaim maket kaikai bilong em. Long tupela wik go pinis, liklik bisnis i wokim stori bilong em wantaim liklik bisnis em save mekim na helpim famili bilong em long bikpela siti long Pot Mosbi. Rose i bin go stap long haus sik taim pikinini bilong em sik. Nau Rose kam bek long maket long Renbo na salim ol kaikai bilong em.Dispela ol kaikai em save salim tu i save kam longpela rot. Olgeta gaden kaikai bilong em olsem kaukau na poteto, em save kisim i kam daun long Hagen.Ol narapela olsem kon na banana em i save kisim long haiwe bilong Sentral provins. Rose Gibson em trupela meri bilong make- tim ol gaden kaikai, na bikpela pes long Renbo maket. Sapos yu baim planti gaden kaikai long em, bai em i givim sampela long liklik mani tasol.

Poto na Stori Nicky Bernard.

IPA yusim Pos Opis long kisim sevis go daun long ol pipel

I kam long pes 32

Em i tok dispela tu- long halivim ol pipel strongim ol pipel long pela kampani i mekim long Manus na PNG grasruts level long gutpela wok long wantaim. kamap gutpela man- bungim ol pipel na ol Em i tok Manus em i meri long kantri,” em i kampani long givim liklik long olgeta samt- tok. gutpela sevis long ol ing tasol em i gat planti Hamou i tok lonsim pipel long grasruts save man na provinsel bilong dispela rol-aut level, na dispela lonsim edministresen tu i stap progrem long Manus na trening bilong ol gut long larim planti bai halivim provins long Post PNG wokman em moa long manmeri long kamapim ol gutpela i wanpela gutpela hap i kisim noa save samting na tu kisim o samting stret kamap long kirapim ples. kamapim ol samting we long kantri. “Manus i kirap long provins i bin plenim Wartovo i tokim ol save manmeri bilong long en aninit long pipel long Manus long mipela. Na dispela 2030. yusim dispela gutpela save bilong yumi i ken Bihain long Loren- sevis i kam long IPA na kirapim ol arapela gau, dispela rol-aut kisim moa toksave long samting olsem rot na progrem bai kamap pos opis long staim ol bris, bisnis, na ol ara- long Kavieng, Kimbe, liklik bisnis na kamap pela samting kamapim Alotau, Mendi, Aitape, bisnis manmeri. gut ples bilong yumi,” Kainantu, na Kiunga Wankain taim, Manus Hamou i tok. Pos Opis. Provinsel Administreta, “Wantaim dispela Nau yet ol wokman Kule’en Hamou i tok kain ting ting, gavman bilong IPA i givim ol amamas long kamapim bilong Manus em i luk- trening long ol wok dispela lonsim na tok luk long givim gutpela manmeri bilong Post em i namba wan taim bisnis na gavman sevis PNG long Kavieng Pos tru PNG bai gat dispela long kaunsel wot level, Opis nas bihain taim ol kain gitpela na isi sevis long halivim na bai go long Kimbe. P34 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 ramunius

Gavman konsaltesen tim mekim DSTP aweanes long Basamuk ONG las wik Trinde, Febru- tingting bilong dispela tim em long ari 15, wanpela tim bilong toksave gut long ol pipel infomesen gavman i bin mekim wok long strongim tingting bilong ol long raun i go long Basamuk, long Rai wanem ol wok i stap na banis i stap LKos distrik long bung wantaim ol long lukautim bus, graun, wara na lokal pipel na ol lida long toktok solwara we i stap pinis. i go kam na mekim aweanes long Mista Arigae i tok klia long ol pipel sait bilong bus, graun, wara na olsem Gavman i bin givim tok-orait solwara (envairomen). long DSTP long yia 2000 long taim Bikpela as tingting bilong dispela Projek i bin kisim Spesel Maining aweanes bung o miting wantaim ol Lis. Ramu NiCo i bin kisim En- lokal pipel long Basamuk em long vairomen Pemit i kam long Gav- kliarim tingting bilong ol pipel long man long yia 2007 na 2009. sait long Dip Si Teilings Plesmen Bihain long ol gavman lain i givim (DSTP) we main divelopa, Ramu toktok sampela ol komyuniti lida NiCo i yusim long tromoi pipia i go long Basamuk i bin mekim sampela aninit long solwara. askim. Wanpela long ol dispela Dispela gavman tim i gat ol ofisa man em Terry Kuning, husat i bilong Mineral Risoses Atoriti tokaut olsem em wanpela plentif o (MRA), Dipatmen ov Envairomen lain husat i salensim Ramu NiCo na Loya bilong Stet Solisitas Ofisa, Bonny Gelu i mekim toktok long Basamuk. na Konsevesen (DEC) Ofis bilong gavman long stopim wok bilong Stet Solisita, Fainens na Treseri na DSTP. wanem samting ol i laikim. wanpela ofisa bilong mains ofis in- Wanpela askim bilong Terry Kun- sait long Madang provinsal edmin- ing em sapos dispela Envairomen Ofisa bilong MRA, Carter Oiee, istresen. Ekt amendment, we O’Neill-Namah husat i go pas long kontrolim miting Ol dispela ofisa i bin bung wan- gavman i rausim long las mun tasol i tok klia long ol pipel olsem wanem taim klostu 200 manmeri long ples ya bai i ken i gat sampela kain ol arapela samting we ol i toktok Mindre, we i stap samting olsem 2- senis wantaim disisen bilong DSTP long en i stap insait long MOA na pela kilomita klostu long Basamuk long bihain. riviu bilong en bai kamap long neks Rifaineri Plent bilong Ramu NiCo, Tasol loya bilong DEC, husat i mun. divelopa bilong namba wan nikel na stap long dispela bung, Ben Ramu NiCo, developa bilong kobalt projek long PNG. Passingan i bekim olsem wanem ol bikpela bilien Kina nikel/kobalt pro- Dispela bung o aweanes long gaidlain o tok i stap long En- jek long wok bilong en yet i kari- Mindre viles i bihainim Kot Oda bi- vairomen Ekt long pastaim i stap maut wanpela ol konsaltesen na long Nesenel Kot we i askim olsem yet. Na nogat samting bai ken kain bung o aweanes i mas kamap senisim wanem disisen bilong Kot aweanes program long sait bilong oltaim long givim toksave na ripot long sait long DSTP. DSTP na wanem ol arapela wok in- long bus, graun na wara namel Mista Arigae i tokim ol manmeri sait long menesmen bilong bus, long ol pipel na komyuniti we i pas olsem long gutpela bilong ol pipel graun, wara na solwara (en- Terry Kuning I autim tingting bilong em long displa bung long Mindre as- wantaim Ramu nikel/kobalt projek. na komyuniti na Ramu Nikel Projek vairomen). ples. Bikpela kot long PNG, Suprim olsem i mas gat wanpela lokal man Kot long mun Disemba long las yia i stap wok wantaim ol ofisa bilong i givim tok-orait long DSTP long go gavman na divelopa Ramu NiCo het bihain long em i rausim aplike- long lukluk na glasim wok bilong sen bilong sampela lain husat i laik DSTP. stopim DSTP na i bin bringim apil Em i tok olsem long dispela rot bilong Nesenel Kot i go long bikpela bai lukim stap bilong DSTP we i kot. ples-klia na olgeta lain i save gut Narapela as-tingting bilong bung long wanem ripot narapela i o miting long Mindre viles em long kamapim. toksave gut long wanem ol wok Terry Kuning i sapotim dispela samting i kamap insait long En- tingting na i tok em i amamas vairomen Menesmen bilong Ramu olsem wanpela man bilong nikel/kobalt main, na wanem wok Basamuk yet i mas wok klostu wan- bilong banisim i stap long sait long taim ol ofisa bilong gavman na tu lukautim bus, graun, wara na sol- divelopma MCC long sekim na wara. glasim wanem wok DSTP i mekim. Sinia saintis o savemen bilong Ol lain komyuniti lida bilong DEC, Goro Arigae i tokim ol pipel Basamuk i givim planti ol arapela husat i bin bung long Mindre olsem toktok long sait bilong DSTP na tu Ol DEC ofisa wantaim gavman loya i sindaun harim toktok bilong manmeri long Mindre viles klostu long Basamuk.

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim: InsaitRamu long moa longNiCo tupela yia, Ramuredi NiCo ilong sanapim pinis givim malti bilian Kina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.  Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinis Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,  ‘Wanpela Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi- Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinis  long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukari Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupela Ramu NiCo, main sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisin  Moa long 2,000 yunit masin i sanap redi Wanpela o tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i no  Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap kamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta long 135 kilomita slari paiplain) Komyuniti’ bisnis Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P35 Gavman bai mekim PNG mas salim kaikai bikpela wehaus go long arapela kantri long putim kaikai Aja Alex Potabe i save laikim stret. PNG longpela taim tru, o Auckland long Nu i raitim “Sapos ol Pasifik na sapos gavman i luk- Silan. AGRIKALSA save pinis NCD Gavana tingting long mekim ailan kantri olsem Fiji, luk strong long dispela, “Mi toktok wantaim sapotim laip bilong Powes Parkop long dispela bikpela we- AGRIKALSA em i Tonga, Samoa, na ol asples pipel i ken Hai Komisina bilong planti manmeri long givim wanpela graun haus long larim ol wanpela bikpela eria Vanuatu i ken salim ol holim mani na senisim Australia na Nu Silan kantri na gavman i luk- long mekim dispela manmeri salim kaikai we PNG i ken mekim gaden kaikai bilong ol i laip bilong ol bikos pinis. Tasol tupela i tok save long sapotim wehaus insait long bilong ol long hap, na moa mani sapos gav- go long ol bikpela yumi gat gutpela PNG i mas gat gupela man i lukluk i go in- kantri olsem Australia graun. Na olgeta man- ol kwarantine sistem pasin bilong planim na Mosbi siti yet. tu kwaliti bilong ol dis- na Nu Silan, yumi PNG meri bai bisi long sait na sapotim ol long sekim ol sik bilong salim ol gaden kaikai. Em i tok planti ol pela kaikai i stap insait i ken salim ol kaikai bi- planim na salim kaikai. liklik manmeri husat i kaikai o ol nogut samt- Agrikalsa Minista Se maket insait long siti i long dispela wehaus save planim ol gaden long yumi tu i go aut. Minista bilong ing kaikai i ken mekim kaikai. Kain kantri olsem Sin- Agrikalsa, Sir Puka Puka Temu i tokaut no gutpela long putim bai gutpela tru. olsem kamapim sik o Memba bilong Tari- gapore na Dubai i Temu i tok, em i bin long mekim wanpela na salim ol gaden Ol kaikai saplai kam bagarapim ples bilong Pori, James Marape, i nogat bikpela o gutpela toktok wantaim gav- bikpela wehaus long kaikai bikos ol i no klin long hailans na ol ara- ol. tok, PNG mas nau graun long planim man bilong Australia “Yumi nidim ol Nesenel Kepital Distrik na i nogat gutpela ol pela ples bai kam stret tingting long salim ol kaikai. Olsem na ol i na Nu Silan long salim bikpela wehaus tu long (NCD), we ol liklik bis- samting olsem fris, na long dispela haus we gaden kaikai i go long save kisim kaikai long kaikai i go daun long ol ovasis maket o long ol arapela kantri,” putim gut ol kaikai. nis manmeri i ken kam ol arapela samting em bai gat ol fris, saplaim olgeta siti ol arapela kantri bikos Marape i tok. Long statim, bai mipela olsem Sydney, Bris- salim ol gaden kaikai long putim ol gaden pawa, na gutpela sampela gaden kaikai Em i tok pasin bilong mekim wanpela bane, o Perth long bilong ol. kaikai gut. samting long lukautim bilong yumi i gutpela planim kaikai o wok bikpela wehaus long Australia na Wellington Se Puka i askim Olsem na Se Puka i gut kaikai. tru na ol arapela kantri agrikalsa i bin stat long NCD,” Sir Puka i tok. Haus Sik bisnis i no

HAUS Sik bisnisbihainim em i kamap long ausait loa kantri long wok wanpela bikpela bisnis insait long PNG. long kantri, tasol planti bilong Memba bilong Komo-Mar- ol dispela praivet haus sik i garima, Francis Potape i tok, no bihainim loa bilong kantri. ol dispela praivet haus sik i Helt Minista Jamie Max- wok long sasim moa mani ton-Graham i tok haus sik long sevim ol sikman, tasol bisnis i kamap bikpela tru ol gavman haus sik i save long nem bilong laip bilong sasim liklik mani. manmeri, tasol ol praivet Potape i tok wanpela taim haus sik i no bihainim ol loa wanpela praivet haus sik i bilong dokta long mekim gut bin sasim em K5,000 long stretpela wok. rausim ai bilong buk bilong Em i tok ol dokta na nes bi- pikinini bilong en, na taim em long ol pablik o gavman haus i lusim na go long Mosbi Jen- sik i wok long statim ol eral Haus Sik em i bin peim praivet haus sik bisnis bilng ol yet, na em i no save olsem K200 long rausim dispela wanem ol i save kisim ol buk. marasin saplai na ol arapela Em i tok sampela ol dokta samting long mekim bisnis na nes long ol dispela praivet bilong ol. haus sik i nogat gutpela save Maxton-Graham i tok em long wok bilong ol tasol ol i bai sekim wantai PNG save hariap tru sekim intanet Medike Bot, olsem wane mol long painimaut wanem kain i save givimaut ol laisens marasin long givim long ol long ol dokta na nes i kam sikman.

SOIM TELEPON… Maketing Menesa bilong Samsung, Tom DiCondza, i soim long ol manmeri ol kain kain samting Samsung i save mekim. Poto: Nicky Bernard

Telikom sainim agrimen wantaim Astra, Samsung

TELIKOM PNG Limited i nasip agrimen wantaim long wol long sait bilong Maketing Menesa bilong sainim pinis wanpela agri- Telikom na Conxions. telekomyunikesen, baksait Samsung, Tom DiCondza i men wantaim tupela Wantaim dispela agri- long Nokia. Samsung i tok kampani bilong en i nau biknem telepon kampani men, tupela kampani i tok save mekim ol mobail pon, kam insait long PNG long long wol, Astra na Sam- tupela bai wok bung wan- telepon, kompyuta, tele- stretim ol wari bilong man- sung. taim Telikom na Conxions visen na ol arapela masin. meri, haus bisnis, ol kam- Astra em i telepon kam- long sevim gut ol pipel bi- Astra i save mekim ol pani, gavman dipatmen, na pani bilong Kenada na long PNG long telepon telepon rop o kebol na nau olgeta indastri long kantri. Samsung em kampani bi- em i gat moa long 50 milian Em i tok save bilong long Saut Korea, tasol tu- sevis. kebol long olgeta hap long Samsung i ken senisim laip pela i nau kam insait pinis Samsung em i nau stap wol. bilong ol manmeri long long PNG aninit long pat- long namba tu ples insait PNG. P36 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 olspotpoto

PILAI: Wanpela sumatin i traim long putim bal antap lng bet bilong em long Goroka las wik BSP benk wantaim Cricket PNG opim Skul kriket progrem bilong ol long hap. POTO: BSP. KIK: Winga bilong Butterflies i kik long gol bihain long namba wan trai bilong ol agensim Paga Panthers long gren fainol bilong Sauten Rijen Ipatas kap salens las wik Sande long Mosbi. POTO: Andrew Molen.

SANAP REDI: Chris Kakah (namel) i stap insait long wanpela trening long Nu Silan. POTO: Digicel.

TROMOI LEK: Wanpela difenda bilong Amicale (raithan) i putim lek hariap long pasim straika bilong Hekari long kalap na kikim NOGAT ROT: Wanpela Paga Panthers pilaia i lukim olsem lek bilong em i no stap klostu bal long O'lig gem bilong ol las wik Sarere long Mosbi. POTO: long graun taim em i bungim banis bilong ol Butterflies las wik Sande long Mosbi. POTO: Andrew Molen. Andrew Molen. TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusim long Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD. spotlaipstail Februeri 23 - 29, 2012 Wantok P37

LANTI bilong yumi save ting olsem “Golf” (golp), em i gem bilong ol bikpela manmeri na ol lain husat i gat plantiI mani, no na ol bisnis manmeri. ol bikman tasol PDispela em i no tru, golp em i wanpela spot tasol olsem ol arapela spot we yumi save pilai. Sapos yu laik pilai, orait, painim aut long wanem ol rot na askim yu mas bihainim long kamap wanpela memba bilong ol golp klap o paitim bal i go insait long en. tim na wanem kain ol trening na skul bilong en Wanwan golp kos i gat namba bilong ol hul i stap long helpim yu kamap wantaim pilaia. i stap long en. Tingting bilong yumi olsem ol bikmanmeri I gat 18 hul em i mak bilong olgeta golp kos tasol i save pilai bilong wanem i no planti yang- long i gat. pela manmeri save pilai golp long Papua Niug- Long pilai golp, wanwan pilaia mas traim ini. long paitim bal i go insait long wanwan hul bipo Tasol golp em i wanpela bikpela profesenol ol i go long narapela hul. HUL: Paitim bal i go insait long hul long kisim poin. spot long planti ol arapela kantri we ol pilaia i Ol bai mekim olsem inap ol i pinisim olgeta save kisim bikpela mani long pilai. hul. Planti bilong ol i save gat ol bikpela sponsa Yu mas traim long noken paitim bal planti na prais mani bilong ol wina tu i save bikpela taim tumas long go insait long hul. tru. Sapos yu no paitim bal planti taim tumas Golp i olsem ol arapela bikpela spot we i long go insait long hul em bai yu win, tasol yu save gat tupela level bilong pilai, wanpela level mas mekim olsem long olgeta hul. em amata (amateur) level na narapela em profesenol. Golp long PNG Amata em we ol yangpela na nupela pilaia Golp i wanpela spot long PNG we planti ol i save salens. bisnis manmeri, ol bikmanmeri na ol manmeri I nogat bikpela mani tumas i save stap in- bilong narapela kantri husat i stap wok long sait long ol amata gem na planti ol pilaia i no hia, i save pilai. save pilai golp tumas olsem wok mani bilong Planti long ol i save pilai insait long ol kopret ol. tonamen we ol kampani na ol sponsa bilong Long profesenol level, i gat bikpela mani ol i save holim. save go insait long en. Wanwan tasol i save stap insait long kompe- Ol pilaia long dispela level i gutpela moa tisen stret. long ol amata pilaia na pilai golp em i olsem Sampela ol bikpela PNG golp tonamen we wok mani bilong ol. i save kamap em PNG Open na Morobe Ol profesenol na amata pilaia i no save Open, we i save kamap olgeta yia. salens, husat i pinis long pilai amata na i Dispela em ol profesenol tonamen na i save kamap gutpela, i ken lusim na go antap long kisim bikpela sponsa i kam long ol bisnis na i profesenol level. save pulim tu planti ol profesenol pilaia bilong ol arapela kantri kam. Histri bilong gem Em i wanpela spot we i ken helpim planti i NOGAT tok klia long wanem taim na manmeri bilong PNG sapos ol i lainim long wanem hap tru golp i stat long en tasol planti pilai. wanbel na bilip olsem golp i stat long Skotlen Sampela samting ol bai kisim long dispela (Scotland) long midol es (middle ages), taim gem, em save bilong kamapim ol golp kos, we bilong ol King na Kwin. i bikpela bisnis long planti kantri, na tu ol i ken Em i no go long ol arapela kantri inap long kamap profesenol pilaia na i go olgeta hap pinis bilong ol yia insait long 1800’s, we i lukim long wol long pilai na winim ol bikpela prais em i go long Yunaited Kingdom (UK), Gret mani na arapela helpim ol i ken kisim long ol Briten wantaim ol kantri stap aninit long en na sponsa. tu long Amerika. Tasol, i no ol golp pilaia tasol i save kisim Sampela ol nupela wok painim aut long nau helpim long gem, ol arapela husat i save kisim i tok wanpela gem olsem golp i bin kamap long helpim em ol lain husat i save helpim long Febuari 26, 1297 long wanpela ples ol i kolim, karim bek bilong ol pilaia long taim bilong gem. Loenen aan de Vecht long Nedalens (Nether- Ol i kolim dispela ol lain, kedi (caddy), na lands). PAITIM: Wanpela man i pilai antap long grin. wok bilong ol long karim bek, redim ol bal, golp Long dispela gem, ol i save pilai wantaim klap na arapela samting bilong pilai na givim stik na wanpela leda bal. long pilaia bilong ol. Husat i save i no paitim bal planti taim tumas Sampela taim, ol pilaia i save askim tingting i go long mak ol i putim long longwe hap, i bilong ol kadi bilong ol long gem tu na sam- save win. pela i save kamap gutpela poro. Stail bilong dispela gem i klostu olsem golp Tasol golp i no spot we i ken kamap nating we i save kamap tete. tasol, olsem ol arapela spot. Ol i tok, i gat sampela stail bilong dispela Em i mas i gat planti sponsa na sapot long gem we ol i save paitim bal i go insait long hul kamapim na ronim. insait long graun, na ol i bin pilai bipo long gem Tasol dispela i no min, yu noken traim long i kamap long Skotlen. lainim na pilai. I gat planti arapela toktok i kamap olsem Em i gutpela spot tasol yu mas redi tasol wankain gem i kamap long sampela hap long long wokabaut raunim traim golp kos long Yurop tu, bipo long Skotlen. paitim bal bilong yu i go kam long go insait Tasol ol Skotlen manmeri tok ol i kamapim long hul. golp long bipo tru na nau i kamap wanpela bikpela spot long wol.

Loa na stail bilong pilai Golp em i wanpela spot we yu mas i gat planti samting bilong pilai tu. Yu mas i gat klap (club) o stik bilong paitim bal, ti (tee) o liklik pin bilong putim bal antap na paitim, golp bal, na su bilong werim na wok- abaut antap long pilai graun. Yu mas werim su bilong golp yet bai yu noken bagarapim gras bilong pilai we bal bai ron antap long en. Pilai graun bilong golp i bikpela tru ol i kolim golp kos (golf course), na insait long dispela golp kos i save gat wanwan hap bilong paitim PILAI BEK: Ol golp klap i sap insait long bal ol i kolim grin (green). wanpela bek. Ol kedi save karim dispela Long wanwan grin, i gat wanwan hul bilong PILAI GRAUN: Wanpela golp kos long Vietnam. bek wantaim ol klap. P38 Wantok Februeri 23 - 29, 2012 nrlnius

TINGTING bilong tasol na lukim sapos em i Eels kepten, Nathan HayneParramatta long statim orait bipo bagarap long raun wan i Hindmarsh i tok, ol bai sisen bilong ol wantaim kamap,” em i tok. sanap strong yet sapos olgeta strongpela pilaia Hayne i tok skru bilong Hayne i no i nap pilai long bilong ol i krangki liklik em i wok long orait tasol raun wan, bilong wanem bihain long fulbek, Jarryd em bai no inap mekim ol dispela em i wanpela Hayne i bagarapim lek arapela wok o pilai we bai bikpela gem long ol tu. bilong em las wik. putim hevi long dispela Tasol em i tok, em bai Hayne i bagarapim lek lek gen, bipo long gem no inap isi long pilai agen- skru bilong em long wan- bilong ol agensim ol sim ol Broncos sapos pela traiel gem agensim Broncos. Hayne i no stap long tim Penrith long Sarere. Em i bin wari olsem, bilong wanem em i gat Dispela bagarap i nogut bikpela bagarap tru gutpela spit na stail bilong mekim ol ofisol na tim i i kamap long lek bilong gem. wari sapos em bai redi em na em bai no inap pilai Em i tok ol arapela bipo long namba wan gem dispela yia tasol bihain ol i olsem Chris Sandow, bilong ol long raun wan sekim na i tok em i liklik Willie Tonga na Luke Burt bilong NRL agensim bagarap tasol na em i ken i nap long helpim strong Brisbane long Mas 1. pilai gen bihain long sam- gem sapos Hayne i pilai o “Em i wok long orait pela wik. nogat. nau, mi pilim gutpela. Ol Eels i no laik lusim “Mipela tu i laik em i “Mi bilip na prea strong wanpela strongpela pilaia pilai tasol mipela tu i redi olsem em bai orait stret bilong ol olsem Hayne long pilai strong yet sapos long wik i kam,” Hayne i bilong wanem ol i laik sta- em i no orait hariap, Luke tok. tim yia bilong ol wantaim Burt, husat i kisim ples “I nogat wanpela samt- wanpela win na lustingting bilong em, i wanpela gut- ing mi ken mekim nau long 2011 we ol i no pela pilaia tu,” Hindmarsh tasol long redim mi yet mekim gut. i tok. BAGARAP: Hayne i laik orait hariap bipo long ran wan.

ICivoniceva LUK olsem Petero Civoniceva em bai ol i pasim long bai pilai wan- Isaac wet Luke bilong South bai no inap pilaim namba wan taim gem. Sydney Rabbitohs bai no inap gem bilong em gen wantaim ol Tasol sapoos em i laik pait pilai tu long raun wan bihain long Broncos long raun wan bilong agensim dispela sas, na bihain ol i painim em i asua long bamim NRL. ol i painim em i asua, em bai ol i refri Jason Robinson las wik taim Dispela em bihain long NRL pasim em long pilai nap tupela i wok long ronim wanpela kik. judiseri sasim em long wanpela gem olgeta. Wanpilai bilong Luke, fowet, hai takol em i mekim long fowet Civoniceva i gat tingting long Eddy Pettybourne i kisim sas bilong Melbourne Storm, Ryan statim gut yia wantaim ol tasol bai pilai yet. Hinchcliffe kostu long ful taim Broncos tasol dispela hevi bai Em i bin mekim hai takol long long traiel gem bilong ol las wik pasim em long go het wantaim senta bilong St George Illawarra, Sarere long Hobart. astingting bilong em. Chase Stanley, husat i bin go Sapos, em i tokaut olsem em i Narapela tupela pilaia tu i autsait na i no pinisim dispela WET: Civoniceva bai wetim tok orait bilong kot. asua long mekim dispela takol kisim sas las wik. gem. Leeds em wol

OLsempion sempion bilong save long ol. Inglen Supa Lig, Ol i no bin mekim Leeds Rhinos, em ol gut long ol pri sisen sempion bilong wol traiel gem bilong ol tu nau, bihain long ol i na nupela kosa, Geoff winim Manly Toovey, nau i gat wok Warringah Sea long stretim tim bilong Eagles bilong NRL em bipo long NRL long Australia, 26 -12 raun wan gem bilong las wik long ol agensim Warriors Headingly. long Mas 4. Leeds i putim 5- Hevi bilong Manly pela trai long daunim stat bihain tasol long het bilong ol sempion kik of taim wanpela bilong Australia husat kepten bilong ol, ol i putim tupela trai Jason King, i pudau- tasol. nim bal long namba tu Manly no pilai wan- takol bilong gem taim wankain strong tasol. na stail we i lukim ol i Ol i traim long kam winim gren fainol long bek na kirapim paia 2011 na dispela i bilong ol gen tasol givim sans long ol Leeds i no givim sans asples long mekim long ol. HOLIM EM: Anthony Watmough bilong Manly (lephan) i traim long holim Brent Webb bilong Leeds. Februeri 23 - 29, 2012 Wantok spotnius P39 EHP laik skulim 12,000 sumatin long kriket KRIKET em i wanpela spot we i no go yet long planti hap bi- Yumi ken holim long Papua Niugini. Tasol nau, aninit long nu- pela skul kriket progrem bilong Pasifik Gems o Cricket PNG (CPNG) wantaim sapot bilong BSP Benk, planti moa manmeri wok long lainim givim i go bek na pilaim. WANPELA strongpela askim yumi mas givim Wanpela long ol dispela long yumi yet em, yumi bai nap long holim 2015 ples em Goroka long Isten Pasifik Gems long hia o yumi givim i go bek long Hailans Provins. ol narapela kantri? Olsem, planti ol arapela ples Taim yumi bin winim tok orait long 2009 long long Hailans, Goroka em save holim Gems long hia, haripa tru ol wok i mas strong long ragbi, soka na ol kamap long redim ples bilong ol pilai. arapela tim spot olsem. Olgeta manmeri long kantri bin sapotim dis- Tasol nau, ol i gat astingting pela tingting bilong holim gems long hia. long skulim planti moa man- Bikpela amamas i kamap long dispela tingting meri long pilai kriket. bilong wanem em bai givim sans log kantri long Ol i laik mekim dispela aninit soim olgeta save, pasin na kalsa bilong yumi long skul kriket. SKUL: Ol sumatin i kisim poto wantaim ol tisa na arapela ofisol bilong BSP na CPNG Mak bilong ol, em long long Wes Goroka Praimeri skul. POTO: BSP. long ol arapela Pasifik kantri na tu long wol. Em i sans bilong kantri long taim na kamapim skulim moa long 12, 000 sumatin olgeta long dispela kam long ol skul bai ol skul bai ol i wokhat long kisim sumatin long kriket dispela yia. yia. sumatin na tisa i noken stap dispela progrem i go long Nu- narapela gutpela gem gen olsem ol i bin wokim Na ol i statim pinis las wik “Las yia, mipela i no stat insait long klasrum tasol na paha praimeri skul; Goroka in- long hia long 1991. Fonde taim ol i opim progrem hariap na ol samting i ron isi lainim samting tasol i ken ka- tanesenel skul, Mando Nau, i gat tripela moa yia i stap bipo gem i long Wes Goroka Praimeri tumas, dispela yia, mipela i maut tu. praimeri skul, Oliguti praimeri kamap long hia gen. Skul. laik stat strong na traim long “I gat sampela samting we skul, Lufa praimeri skul, Tasol bikpela askim i stap em, yumi redi long Rijinel kriket Menesa long kisim dispela olgeta sumatin yu no inap lainim insait long Goroka sekenderi skul, West holim dispela ol Gems o em i let na taim i sot Hailans, Rupert Warigi, tok mipela i makim,” Warigi tok. klasrum, dispela progrem bai Goroka praimeri skul, Nupuru pinis long yumi? astingting bilong ol em skulim BSP Brens menesa bilong givim sans long ol sumatin praimeri skul, Yonki praimeri Yumi no save gut tru long hamas mani stret 3,000 sumatin long wanwan Goroka, Reuben Elijah, i tok long lainim ol nupela samting skul, Wali elementri skul, Y.C. em bai kos long kamapim dispela Gem long hia tem bilong skul. kriket em i wanpela gutpela na long wankain taim ol i ken elementri skul; Ginitoka bilong wanem yumi no lukim wanpela nupela Dispela i min olsem, bihain gem tu na ol sumatin i mas pilai na amamas wantaim,” praimeri skul; Goroka Prep pilai graun o ples bilong silip na ol arapela samt- long 4-pela tem bilong skul, ol amamas long lainim. Elijah i tok. skul na Rintebe praimeri skul ing bilong pilai, i kamap yet. bai nap skulim 12, 000 Em i tok dispela progrem i Insait long tem wan bilong na sekenderi skul. Ol ofisol na etlit tu i no go insait long ol trening progrem bilon g ol long redi long dispela bikpela tonamen. Wok bilong kamapim nupela stedium na ol Morea mekim histri pilai graun wantaim ples bilong ol tim long stap, Gem bilong mipela... PRESIDEN bilong Papua wankain taim wantaim em i bikpela wok tru na bai kisim bikpela taim i kam long bek pes.. New Guinea Volleyball Fed- Olimpik kwalifaia gem bilong long mekim. eration, Turaho Morea i nambis volibol long Mt. Dispela em i wanpela as na mi tok taim i wok mekim histri olsem namba Maunganui. Dispela yia bai namba tu yia bilong Digicel olsem mama long sot long yumi. sponsa bilong gem, na stat long Epril 15, dispela yia, sam- wan man insait long kantri na AVC em i namba tu han bi- Nogat man i save long wanem hevi mekim na pela moa long dispela ol man husat i save pilai wantaim ol Pasifik long stap insait long long Volibol we i stap aninit Coke botol na plastik kontena, bai kam insait long dispela Bod bilong Edministresen bi- tasol long mama asosiesen nogat wok i kamap yet o husat i go pas long bikpela gem. long Asian Volleyball Confed- bilong volibol long wol, kamapim dispela hevi. Ol bai gat sns long pilai wantaim sampela ol sinia pilaia eration (AVC). Fédération Internationale de Olgeta tok bilong dispela hevi nau bai sut i go husat i gat ekspiriens long dispela bikpela pinis. Em i winim vot long kisim Volleyball (International Fed- long Gavman na ol ogenaisesen husat i go pas Digicel kap resis long dispela yia bai gat 18 raun na 4- dispela wok agensim Kelly eration of Volleyball) o FIVB. long dispela ol wok na progrem. pela wik tasol bilong fainols resis bipo sisen i pinis long Sep- Butcher bilong Northern Mar- Morea i holim tu wok olsem Bihain tasol long kantri winim tok orait, ol i mas temba 9. ianas. vais Presiden bilong Oceania kamapim na putim ogenaising komiti hariap 9-pela tim husat bai stap insait long resis dispela yia em, Ileksen bilong ol i kamap Western Zone bilong volibol, tasol, na tokaut tu long wanwan wok bilong ol. Bintangor Goroka Lahanis, Agmark Gurias, Enga Mioks, insait long Oceania Board of we i karamapim Australia, PNG Sports Federation and Olympic Commit- Administration Meeting, long PNG, Guam, Northern Mari- SBSL Mendi Muruks, Snax Tigers, Stop N Shop PoM tee (PNGSFOC) na PNG Sports Foundation Vipers, TNA Lions, Nu Silan. anas, Federated States of Mi- Dispela i kamap long cronesia na Marshall Islands. (PNGSF), i mas go pas long mekim dispela ol Gulf Isapea na Wantok Gaming System Mt Hagen Ea- samting i kamap insait long gutpela taim. gles. Spots Minista bai makim Gavman long lukim Hela Wigmen husat i bin stap long resis long 2011, bai no inap kam bek dispela yia. olsem ol mani bilong dispela ol wok i stap redi Jenerel Menesa bilong PNG NRL Bod, Hubert Warupi tok hariap bilong ol wok long stat. ol i rausim ol Wigmen bilong wanem ol i no pinis baim sam- Ragbi tingting Dispela i min olsem, PNGSFOC bai go pas TUPELA Papua Niugini ragbi pela progrem bilong PN- pela ol kos bilong ol long 2011. long lukim olsem olgeta wok bilong mekim ol pilaia, Chris Kakah na Billy GRugby Football Union (PN- Long dispela as, Bod i tok, ol Wigmen, i no bungim dis- pilai graun, ples bilong stap na ol arapela bikpela Torea bai pinisim dispela GRFU) wantaim sapot bilong pela ol askim aninit long loa bilong gem olsem na ol i no wanpela mun trening bilong Digicel olsem mama sponsa. wok i kamap na PNGSFOC bai lukim long redim kisim tok orait long kam bek dispela yia. ol long Nu Silan, na ol i soim Tupela i tok ol i laik lainim ol etlit na ofisol. Wanpela nupela tim husat i kam insait long resis tu long gutpela hatwok na tingting ol samting we bai helpim Mi yet i ting olsem, dispela olgeta hevi noken dispela yia em TNA Lions, husat i kisim ples bilong Warriors long lainim samting. gem bilong ol na tu ol bai kamap wanpela samting we bai daunim o pasim olsem tim bilong Simbu provins. Kakah na Torea i go long yusim dispela ol save long yumi long redi long kisim Gem i kam. Mama sponsa bilong Lions em Gerard Philip, husat i stap dispela trening long Janueri kam bek na helpim ol ara- Dispela i no namba wan taim bilong yumi long long taim tru long Kundiawa. dispela yia aninit long wan- pela pilaia. holim kain intanesenel gem olsem long hia. Long wankain taim tu, Ela Motors Toyota, i tokaut olsem ol bai no inap sponsaim ol Mioks dispela yia. Yumi bin holim na ronim ol arapela Gem Ela Motors, aninit long nem, Toyota, i bin stap wantaim ol olsem long hia, gut tru bipo. Mioks 17 yia olgeta na i sore long lusim ol tasol i bilip tim bai Mi no save tasol long wanem as na yumi wet sanap strong yet. long taim tumas long statim ol wok redi bilong PNG NRL i tokaut tu olsem ol gem long dispela yia bai yumi. stat long tu kilok avinun na i no long tri kilok olsem long bipo. Mi ting i gat sampela manmeri husat i westim “As bilong dispela em long givim inapt aim long ol tim i go taim long kirapim ol wok hariap na ol toktok i ken bek long ples bilong ol,” Warupi tok. sut i go long ol. Tasol dispela olgeta hevi em bilong ol ofisol na ol bikman Yumi yet mas lukluk na skelim yumi yet gut meri bilong gem long stretim, tingting bilong ol pilaia nau nau long holim dispela ol Gems long hia. em long trening strong na redim ol samting bilong pilai Sapos yumi lukim olsem yumi bai no inap olsem su, sok na arapela samting. orait, luksave long ol hevi na asua bilong yumi Ol i statim gem bilong ol baksait long haus, namel long na givim Gem i go bek long ol arapela liklik kantri rot o antap long maunten wantaim hap Coke botol na plas- tik bek, na nau ol i redi long pinisim insait long bikpela pilai long holim, tasol sapos yumi nap orait, pasim graun bilong Digicel kap. maus, daunim het na statim wok nau. REDI: Kakah i sanap redi long wanpela trening bilong ol. Isu 1957 Wan wik: Fonde, Februeri 23 - 29, 2012.

Andrew Molen i raitim tupela bai sanap long hapsait. Narapela tim bai tep o kik of na gem i stat nau. Olgeta ragbi lig pilaia long WANTAIM wanpela Coca Cola Papua Niugini ken tok olsem, plastic botol, Vita bokis o 1kg dispela em i namba wan taim tru plastik bek bilong rais, 4-pela ol i bin pilai ragbi lig, wantaim ol liklik mangi ken mekim i poro, wan skul na ol famili bilong kamap olsem wanpela ol. ragbi bal. Nau, planti long dispela ol liklik Ol bai putim ol hap pepa, mangi, kamap ol bikpela man plastik na arapela samting we i pinis, na i stap insait long ol no strong tumas, i go insait long bikpela gem na kompetisen dispela ol hap kontena long insait long ol wanwan asosiesen mekim i kamap hevi o strong na provins bilong ol. inap long ol i holim na kikim o Sampela moa, i strong na tromoi go longwe. dispela laik bilong ol i kisim ol i Taim dispela bal i redi, ol bai go insait long Nesenel Ragbi Lig painim wanpela liklik hap spes resis bilong PNG (PNG NRL), ol bilong pilai na tupela mangi bai i kolim, Digicel Kap. sanap long hapsait na narapela I go moa Pes 39

Publisher of the newspaper operates at Portion 445, Kanage Street, Six Mile NCD.