Namba 1902 Wan Wik Februeri 3 - 9, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Wok bilong makim ol tisa

MAKIMpulap bilong ol tisa i go long ol longrot bilong makim ol tisa long paul go wok we ol i wok makim pasin na salim ol i go pela tisa ol i makim ol long pasin praimeri skul long kantri bilong bihainim Teaching Services Act bi- long ol posting, ausait long ol dispela wantok sistem, pasin bilong givim wok i no bihainim rot bilong en long 1995 na Education Act bilong rot. gris mani long kisim posting, na aninit long loa bilong kantri. 1983 na aninit long lukaut bilong Tis- Wanpela ripot we Nesenel Risets sampela ol i fosim o pretim ol bai Maski i gat ol gaitlain o stretpela ing Sevises Komisin, i gat planti tisa Institiut i kamapim i soim olsem sam- ol i go wok long ples ol i makim ol long go. Dispela ol paul pasin insait long makim bilong ol tisa, nau i lukim wok bilong skulim ol pikinini i wok GGllaassmmaann bbiilloonngg long lusim strong bilong em. NRI bai lonsim dispela ripot, wantaim wanpela arapela i glasim wwaarraa HHaawwaaiinn...... vokesenel na teknikal skils divel- opmen tude. Dispela wok glasim bilong NRI i painimaut olsem sampela tisa husat i no amamas long posting o makim bilong ol i go long wanem skul, i wok long kamap long skul leit, o nogat, ol i no save kamap long skul ol i makim ol long en. MangiMangi bilongbilong plesples TuwiTuwi klostuklostu longlong HawainHawain Bris,Bris, Moa stori long pes 3 IsaiahIsaiah KambaKamba ii sutimsutim kol-kol- pispis nana kindamkindam longlong warawara HawainHawain taimtaim ripotaripota bilongbilong WantokWantok niuspepaniuspepa ii bungimbungim em.em. Nius long LukimLukim pespes 1717 longlong moamoa stori.stori. Saiklon PotoPoto JamesJames Kila.Kila. Yasi birua... pes 2 na pes 15 wol nius...

INSAIT - Final stori bilong Jane Poteto kamap strong Kindam, kol-pis na malio Rame husat i dai long bilong wara Hawain... sevikol kensa... long Simbu... Meri pes 9 Laipstail pes 16 Laipstail pes 17 P2 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 nius REDI Bai nogat trensfe LONG BIRUA long Gret 9 na 11 Bikpela raunwin, Saik- Veronica Hatutasi Bot (PEB) i wokim lo lusim sans bilong em ol- lon Yasi, we i bin ron i raitim olsem bai i nogat trensfe i geta,” Mista Nauna i tok. makim Cairns na Not go long narapela skul long NCD i gat 10-pela Kwinslen long , BAI nogat trensfe namel wokim Gret 9 na 11 insait Sekonderi Skul long em. i mekim ol lain manmeri long ol skul insait long long NCD. Em long Gerehu, Tokarara bilong Cairns i strong Nesenel Kapitel Distrik “As tingting ol i kamap i kamap sekonderi skul long redi long birua. (NCD) na moa yet, long wantaim dispela lo em long dispela yia tasol, Pot Ol dispela lain man- ol lain bai mekim Gret 9 bikos i nogat inap spes Mosbi Nesenel Hai, Badi- meri i wok long pu- na Gret 11 bikos i nogat long olgeta skul long NCD. hagwa, Kilakila, Gordons, lamapim ol bek wantaim spes. Na em bai hat long painim Jubili, Marianvil, De La wesan long pasim hai- Sapos ol i makim yu spes na mekim ol samting Sale Bomana na Sen wara we ol i tok bai long wokim Gret 9 o Gret i hatpela moa. Na PEB i Charles Lwanga. kamap bikos saiklon 11 long wanpela sekonderi laik putim loa bai kontrolim Sapos yu husat sumatin Yasi bai pulim bikpela skul long NCD, i moabeta pasin bilong kalapim ol insait long NCD ol i makim ren na win i kam. yu go long dispela skul skul i go long wanpela skul yu long go long wanpela Cairns em i wanpela bikos sapos yu laik mekim na i go long narapela,. long ol dispela sekonderi ples long Australia we i ol senis, yu inap lusim Long sampela taim, skul, noken senisim tingt- gat bikpela namba ol spes bilong yu. sumatin bai lusim spes ol i ing, tasol go long dispela Papua Niugini manmeri Asisten Edukesen makim pinis long en na skul ol i makim yu long en. i stap long en. Samting Sekreteri bilong ol skul taim dispela skul em i laik Nogut yu sori nogut tru olsem 15,000 manmeri daun long hap. Lukim moa Saiklon Yasi long Wol Nius long NCD, Tau Nauna, i painim spes i tok nogat, taim yu abrus long sans bi- bilong PNG i stap sin- poto long Cairns i redi long poto – tok Provinsel Edukesen em bai popaia stret na long yu. PES 14 NA 15 Hela pipel nogat wok long Mosbi mas go bek long ples – Marape James Kila i raitim Trabel ya i kamapim bikpela mas go bek long ples. ol LNG projek long ples. na stap nating na bai tokim ol poret tru insait long siti namel “Dispela ol lain Tari husat i stap “Mipela sem tru long harim long go bek long ples. MINISTA bilong Edukesin na long dispela tupela lain pipel. nating na nogat wok bai mipela olsem ol Hela pipel i kros pait Polis ripot i tokaut olsem 5-pela Memba bilong Tari-Pori, James Mista Marape i tok dispela hevi salim ol i go bek long ples,” Mista long liklik samting olsem buai na lain i bin dai long dispela birua we Marape i tokaut olsem em i wok long Mosbi em ol liklik lain tasol i Marape i tok. bia long Mosbi siti na bagarapim i bin stat long las wik Fonde long long redim wanpela data-bes o kamapim na i bagarapim nem bi- Em i tokaut olsem ol lida bilong nem bilong planti long mipela ol Godens Maket bihain long man i nem lis bilong sekim husat lain long ol gutpela lain Hela na Enga Hela na Enga i luksave pinis long Tari i nogat wok na stap nating husat i wok stap insait long siti. ol dispela liklik lain na wanem gutpela lain, kros long wanpela mobail fon. long siti long go bek long ples. Em i tok planti lain i kolim nem eria ol i kam long en na bai wok “Mipela stap long siti long Wanpela bel-isi kibung i bin Minista Marape i mekim dispela bilong Tari tasol ol lain mas save long strong long stretim dispela mekim bisnis na salim ol pikinini kamap namel long tupela lain toktok bihain long hevi i kamap olsem Hela i gat tripela bikpela hevi. bilong mipela long skul na painim pipel long Mande we i lukim ol insait long Nesenel Kapital Distrik distrik em Tari-Pori, Komo-Maga- Ol lida bilong Tari komyuniti wok na kain pait i kamap long lik- lida long tupela sait wantaim Hela (NCD) we i lukim sampela lain bi- rima na Koroba Lek Kopiago, na long Mosbi, Peter Andaija, An- lik ol samting i givim hevi long na Enga i tokaut strong tru olsem long Hela na Enga provins i pait sampela lain bilong Enga husat i galia Itu na Paka Irape i tokaut tu mipela” Mista Andaija, Mista Itu ol i no laik lukim kain pasin nogut na kilim ol yet. stap long boda i save tokples bi- olsem ol les pinis long kain trabel na Mista Irape i tok. i kamap. Dispela pait i stopim bikpela long Tari tu. na pasin bilong kilim man indai ol Minista Marape tok tu olsem Ol lida i tokaut tu long bringim Godens Maket stat long las wik Em i tokaut olsem em i redim pipel bilong ol save kamapim em wantaim sampela komiti bi- ol dispela liklik lain husat i Fraide i kam inap long Tunde na wanpela data-bes o rekot long long Mosbi siti. planti ol lain bilong ples husat i glasim olgeta lain Tari husat i stap Ol dispela lida tok ol lain Tari long Hela pipel insait long Mosbi kamapim hevi i go long han bi- save go salim fres kaikai i bungim long Mosbi, na ol dispela lain husat i stap nating long Mosbi siti bai lukluk na painimaut husat long lo na ol i no laik lukim kain hat taim stret long painim mani. husat i nogat wok na stap nating mas to bek long ples na wok long lain Hela long Mosbi i nogat wok hevi i kamap gen. BSP na Daltron helpim PNG WiB LONG wik i go pinis, tupela bikpela kampani long kantri em Beng bilong Saut Pasifik o BSP na Daltron i helpim ol opis bilong Women in Business o ol Meri i Wokim Bisnis i stap long taim ol man nogut i go na stilim ol kompyuta na ol samting long opis bilong ol. BSP i go lusim 5-pela kompyuta na Daltron i go lusim wanpela kompyuta wantaim spika, wanpela printa na wan- pela ekstenel draiv bilong sevim wok bilong ol. Bikmeri bilong BSP, Rose- mary Mauwe, long makim maus bilong Sif Eksekyutiv Opisa bi- long Beng i tok BSP beng em i bilong yumi Papua Niugini na ol i bilong helpim ol kain liklik lain AMAMAS TRU: Meri i go pas long dispela opis, Janet Sape i tok tenkyu i olsem long taim ol i laikim go long tupela kampani husat i donetim ol komyuta. Poto: Nicky Bernard helpim. Long wankain taim, Marketing samting long mani mak bilong na helpim ol. Menesa bilong Daltron, Kilian moa long K7,000. Tu, Daltron Em i tok dispela opis em i bi- Amini, i tok Daltron i amamas bai putim ol liklik kemra long dis- long ol gras rut meri, ol mama long givim dispela kompyuta na pela opis bilong meri. husat i traim long mekim binis printa long ol meri long wanem, Meri i go pas long dispela bilong ol na painim helpim long ol bai helpim ol liklik meri husat opis, Janet Sape i tok tenkyu i skul, em i tok tu olsem dispela i laik kamapim binis bilong ol. go long tupela kampani wantaim helpim bilong tupela kampani Daltron i givim ol dispela ol long harim krai bilong ol na kam bai kisim ol i longwe moa. nius Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P3 Wok bilong makim ol tisa pilap long paol Moa long K50,000 skul fi pasin... I kam long pes 1 REJISTRESEN TAIM: Sampela papamama na ol NRI i tokaut olsem i gat planti sumatin i sekim nem na givim peimen bilong skul fi ol dispela hevi i stap long wok bi- dinauVeronica Hatutasi i raitim stap yet risit long wokmeri bilong Gordons skul. Poto: Nicky long makim ol tisa, bikos ol lain atoriti husat i bosim dispela wok Bernard i no bihainim stret ol gaitlain DINAU ol papamama i gat long ol aninit long loa, na luksave long skul long kantri em i wanpela tru tru wok bilong ol. Dispela i bikpela hevi ol skul i bungim ol- mekim dispela wok bilong geta yia na dispela i save sotim makim tisa i kamap olsem hait ol skul long karimaut gut ol wok wok bilong ol. na operesen bilong ol inap long NRI i tok dispela wok glasim pinis bilong skul yia. na ripot ol i raitim em bilong Taim 2011 skul yia i laik stat, sam- strongim wok bilong makim ol pela papama bilong Gordons tisa long kantri, bai skul bilong ol Sekonderi skul insait long Nesenel sumatin na ol pikinini long kantri, Kapitel Distrik , i gat moa long wantaim sindaun bilong ol tisa K50,000 skul fi dinau yet ol i no long mekim gut wok, bai mas orait. peim yet long skul, Prinsipel Sam Wok bilong makim ol tisa em i Lora i tok. wanpela hevi we i stap longpela Wok bilong putim pikinini i go taim pinis, namel long ol tisa, ol long skul em i bilong papamama papamama husat i wari long skul tasol gavman i save helpim wan- bilong ol pikinini, na ol bod ov taim skul sabsidi. Olsem na em i menesmen o bod ov gavanas bi- wok bilong papamama long painim, long ol skul long kantri. bungim, sevim na redim inap skul Makim ol tisa i go long wok bi- insait long ol de na mun long wan- long ol olgeta yia, i save bihainim pela yia na taim skul i stat, ol bai no kamapim bilong ol posisen bi- inap sotwin na tok ol i nogat mani long wok tisa. Kamap bilong ol tisa posisen, long peim skul long ol pikinini bilong wantaim ol pe mak bilong wan ol. wan ol dipsela posisen i save “Mipela i toksave long ol papa- skul fi dinau, tasol sampela i no Em i tok taim skul i laik painim ol skul i save bihainim long traim kamap pastaim long ol etvatis- mama long maus na salim tu ol wan save wokim samting long stretim rot long mekim ol papamama i baim mekim ol papamama i peim ol skul men bilong ol vekensi, ol apoint- wan pas i go long ol long baim ol dispela. ol skul fi dinau o long stat bilong fi dinau em long putim dispela dinau men, promosen, na trensfe. skul yia taim pa- antap long skul fi bilong nupela skul Dispela wok i save stap wantaim pamama i no yia na papamama i mas baim. Dis- Nesenel Edukesen Bod na peim wanpela pela em long ol sumatin husat i Provinsel Edukesen Bod. TTaaiimm bbiilloonngg ggoo bbeekk sskkuull...... skul fi na pikinini skruim yet edukesen bilong ol long I gat ol wokmak bilong ol tisa i laik go insait dispela skul. O long ol dispela i go we NEB i mas bihainim taim ol i long skul, ol skul aut, holim ol Gret 10 o 12 setifiket laik makim ol tisa long ol vekensi i save kisim ol bilong ol sumatin inap ol i kilim dai posisen. Dispela em ol i mas toksave long olgeta skul fi na ol i ken kisim olm makim bihainim ol wokmak Edukesen Dipat- setifiket bilong ol. aninit long Tising Sevis Ekt, men long noken Mista Lora i tok pe bilong ol samt- 1995. rausim ol ing bilong ol tisa na sumatin i yusim NRI ripot i painim olsem ol pikinini, tasol long skul, ol samting bilong stretim provinsel edukesen bod i no bi- kisim olgeta o bildim ol klasrum na ol haus tisa, hainim ol dispela stia bilong pikinini i go long makim taim ol i makim ol tisa. wara, lait na telepon bil i go antap, “Ol (provinsel edukesen atoriti) skul, maski ol i tasol skul fi mak i stap wankain. Na i save abrusim ol dispela stia no wokim wan- skul fi sabsidi mak ol wan wan skul mak long makim tisa bihainim pela skul fi i save kisim i wok long go daun. laik bilong ol lain bilong ol yet, na peimen yet. “Olsem na pasin we sampela pa- “Yumi save dispela i save kamapim bikpela pamama i mekim long i no baim olsem pikinini i hevi long provinsel na nesenel skul fi long ol pikinini bilong ol em i gat rait long go level wantaim. Em nau, ol tisa i wanpela bikpela hevi ol skul i gat no save hariap long kamap long long skul, tasol long dispela long em, tasol i nogat wanpela rot wok ples bilong ol. Moa yet, ol yet i stap we i mekim ol papamama tisa husat i save inapim olgeta keis, husat i i ken baim ol skul fi,” Mista Lora i wokmak bilong kisim posting bagarapim dis- long ol posisen ol i aplai long en, ALISHER Seoodi i mekim gret 6 bilong em long Alotau praimeri skul. Em i kam holide wantaim pela rait- papa- tok. mama o tisa? Tasol em i tok tru dispela wari na i no save kisim. Dispela kain famili bilong em long Mosbi. Nau we taim bilong skul i op gen, em na tupela liklik bilong em pasin i wok long daunim laik bi- Bai yumi mekim hevi i stap, ol skul na ol tisa i mekim long ol meri tisa long mekim wok Clement Kaiwa, husat i mekim gret 5 long Zion Zeal na Carollah Seoodi, husat em mekim gret 5 wanem?” Mista ol wok bilong ol long skulim ol long ol provins,” ripot bilong NRI long Gordons Intanesenel skul i raun painim ol skul samting long Theodist bikpela stesenari stua Lora i tok. pikinini bikos ol yet i bin laikim long i tok. long Mosbi. Poto: Nicky Bernard Em i tok sam- kamap ol tisa. pela rot we ol P4 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 lokolnius MVIL tokaut long 2011 NRL Gren Fainol PMV Draiva Kompetisen James Kila i raitim “Mipela laik lukim ol lokal sta pilaia bilong mipela long MOTOR Vehicle Insurance groim rot sefti toksave long Limited (MVIL) long Mande i graun bilong yumi yet long tokaut long stat bilong PMV PNG,” em i tok. Draiva Kompetisen we bai i Kumuls winga Michael lukim wanpela grup PMV Mark i bin stap long lonsing draiva i go gen long Australia na em bai stap long ol pro- long lukim NRL Gren Fainol. mosin bilong dispela kem- Ol PMV draiva i ken rejista pein long bihain. nau long stap insait long kompetisen long ol MVIL Kondisen bilong Kompe- ofis. Taim bilong rejistresin tisen em: bai pas long Mas 11. • Kompetisenbaiop MVIL menesing dairekta, long ol PMV draiva husat i Dokta John Mua i luksave rejista stat long Januari 31 i olsem bel bilong ol PMV go Mas 11, 2011 na stat stret draiva insait long ol provins i long Mas 12. go bikpela tru winim las • Long stap insait wanem samting i kamap las long dro bilong NRL Gren yia. Fainol prais, ol draiva mas SEFTI PASTAIM: MVIL Menesing Dairekta, Dokta John Mua (namba tu long lephan) na Kumul winga Michael Mark I sanap wantaim “Dispela em bikos em noken brukim wanpela trefik tupela nambawan draiva long rejista long 2011 NRL Gren Fainol PMV Draiva Kompetisen. Poto: James Kila namba tu taim nau kain kom- loa na kisim notis long polis petisen i kamap na planti ol long dispela taim. draiva i redi na guria long • Ol draiva we ol i stap insait long kompetisen. painim ol i dring na draiv, Ol draiva long PNG i ridim spitim kar, pulapim kar o Operesen Sunset Merona holim 50 pinis ol stori bilong ol arapela draivim kar na brukim loa em draiva husat i go long Sidni ol lain tas fos na polis bai long las yia na bel bilong ol i rausim ol long kompetisen. kirap stret,” Dr. Mua i tok. Ol tas fos memba bai gat ol Wes Papua manmeri long Vanimo “Ating sampela i mas tok- masin bilong painimaut James Kila i raitim tok long wanpela lain husat i sapos draiva i dring na spit go daun long Australia na rada gan na tu ol bai karim SPESEL polis na ami op- lukim ples na olgeta i bel buk long putim daun rekot bi- eresen gavman i kirap tru long kompetisen long ol lain husat i brukim ol kamapim ol i kolim Op- long dispela yia,” em i tok. loa. eresin Sunset Merona Em i tok olsem MVIL i luk- • Ol draiva we ol i long las wik i holim samt- ing olsem 50-pela man- save olsem rejistresen long painim olsem ol i brukim loa meri bilong Wes Papua dispela yia bai i lukim bikpela bai no inap peim mani, tasol husat i kalapim PNG-In- namba bilong ol draiva bi- ol bai go aut long kompe- donesia boda na stap in- hain long gutpela stori bilong tisen long namba taim stret sait long bus bilong las yia. ol i painim ol. Wankain loa tu Vanimo. “Ol draiva bilong mipela bai go long ol draiva husat i Ripot Wantok i kisim long bai save olsem sapos rekot no stop long rot blok bilong Vanimo i tokaut olsem in- bilong ol i stap gutpela yet NRL Draiva Kompetisen. sait long dispela namba ol long las yia i kam nau, ol bai • Olgeta draiva husat memba bilong spesel polis gat sans long stap yet na win i stap insait long kompetisen na ami operesin i painimaut insait long kompetisen,” inap long pinis bilong mun olsem 9-pela lain em ol Dokta Mua i tok. Ogas em nem bilong ol bai paitman bilong Fri Papua Em i tokaut tu long nupela go long wanpela dro na 15- Muvmen o OPM. 3-pela bi- long ol dispela lain em ol lain NRL pilaia husat bai pela bai go long lukim 2011 lida bilong ol paitman bi- bringim aut dispela kempein NRL Gren Fainol. Olgeta dis- long OPM. bilong “Rot Sefti: Em i no pela wina bai flai long balus Komanda bilong Op- OPERESIN MERONA: Tupela PNGDF soldia husat i mekim wok operesin long Bewani i sanap wanpela Gem”. long wanem hap ol i stap i go eresin Sunset Merona, wantaim ol midia wokman Jimba Apisah na Sam Vulum long Bewani. Poto: James Kila Ol dispela pilaia em nu- long Mosbi na bihain flai long Jerry Frank i tok olsem dis- pela sta pilaia husat i sain balus i go long Sidni, Aus- pela ol lain i brukim lo long wantaim Rabbitohs Greg In- tralia long lukim NRl Gren insait long kantri na tu Indonesia. Ol i mas sasim lida bilong PNG Pati, kam insait long PNG sait bi- glis, stail mangi PNG yet Fainol. pasin bilong ol lain i nogat ol aninit long PNG lo na ol i Belden Nama wantaim MP long boda, olsem na ol i David Meade, Scott Prince, • Olgetawinaimas holim olgeta manmeri na stretpela pepa husat i kam ken kalabus insait long bilong Telefomin, Peter Iwei insait long kantri. PNG. Dispela em bikos i tokaut long midia olsem ol Willie Tonga, Sam Thaiday gat wanpela paspot o mas pikinini i stap long wanpela na man husat i wet long kisim nupela pastaim we i kem klostu long Vanimo. Em i tok em i amamas sapos ol i salim ol i go bek i no amamas long Operesin kamap Australia kepten stap orait yet na inap long Em i tokaut tu olsem ol i long Dipatmen bilong Leba long Indonesia sefti bilong Sunset Merona i kamap Cameron Smith. wanpela yia long taim bilong sasim pinis tripela lain na Emploimen long salim ol bai i no orait. long provins. husat ol i painimaut olsem 6-pela ofisa bilong ol i go Mista Ronaweri i tok Tasol foma gavana bi- Ol lain husat i stap long go daun na kambek. ol lida bilong yunit insait long Vanimo long las wik sapos kot i painimaut long Wes Sepik, John Tek- kempein long las yia em • Ol dispela 15-pela long OPM paitman bilong long helpim ol lain bilong olsem ol dispela lain i wie i agensim toktok bilong Kumul pilaia, Paul Aiton na draiva bai lukim Gren Fainol Wes Papua. operesin long glasim ol wok brukim lo orait ol i mas tupela na i tok olsem dis- Neville Costigan, Manly pi- long gutpela ol sia na tu ol Komanda Frank i tok bilong sait bilong leba na sasim ol aninit long lo bi- pela wok bilong Operesin laia Anthony Watmough na bai kisim olgeta kaikai fri na olsem insait long dispela wok. long PNG na tu bihainim in- Sunset Merona i gutpela intanesenel pilaia long tupela tu ples bilong slip na tu ol bai operesin we gavman i Wanpela foma OPM pait- tanesenel loa na sefti bikos planti pasin bilong lo spot Wendell Sailor i stap raun long Sidni insait long man, Clemence Runaweri i bilong dispela ol lain pipel na oda i kamap long boda putim kamap ol wok long yet. ea-kondisen bas na stap askim PNG gavman na tu bilong Wes Papua. eria we i brukim bisnis na daunim hevi bilong ol man i Dokta Mua i tok olsem long wanpela bikpela hotel Operesin Sunset Merona Tupela nesenel lida bi- leba lo na em i gutpela long brukim lo na bringim ol sampela pilaia bilong PNG long noken salim dispela ol long Wes Sepik provins em kain operesin i kamap long long Sidni. samting long narapela sait Kumuls bai stap tu long kem- long Indonesia boda i kam OPM paitman i go bek long MP bilong Vanimo-Grin na stretim boda eria. pein long dispela yia. nius Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P5 K2.3m bilong taim nogut long Morobe Bustin Anzu i raitim “Ol saintis bilong NARI i bin tok long taim bilong pasim baset bilong Wenge, husat i siaman bilong bikpela san bai kamap na bagarap Mo- 2011. Fainens long Provinsel gavman, i tok MOROBE Provinsel Gavman i tingim ol robe provins, olsem na dispela mani Long dispela taim, sampela memba hetkwata bilong NARI em i stap insait pipel bilong em long taim nogut na bai stap was long mekim wok long dis- bilong Tutumang, olsem Memba bilong long provins bilong ol na ol kain tok- putim sampela mani long helpim ol pela taim,” Gavana i bin tok. Markham Koni Iguan i bin tok dispela save o woning, olsem, ol bai toksave long dispela taim. Na tu, ol nesenel bi- Em i tok ol saintis i tok dispela mani em ol i nap long mekim sampela long ol paslain. long gavman tu mas luksave long dis- bikpela san, El Nino, i bin kamap long narapela wok long wanem, NARI em i Em i tok dispela mani ol i putim em pela. 1997 na dispela wankain san em ol i wanpela risests institiut na ol i save liklik tumas na askim ol narapela lida Gavana Luther Wenge i bin tok ol tok em bai kam bek gen olsem na ol kisim mani long planti hap. bilong Morobe long Nesenel Palamen save man o saintis bilong Nesenel manmeri mas kisim was long dispela. Long Tutumang, Iguan i tok NARI i mas givim han tu na putim sampela Agrikalsa Rises Institut o NARI (Na- Wan kain hevi bilong san bai kisim save kisim planti helpim, long PNG na mani i stap. tional Agriculture Research Institute) narapela hap ples insait long kantri tu. ovasis tu long mekim wok bilong ol na Em i tok bikpela samting em popule- long Lae i tok bikpela san bai kamap Dispela mani mak em Tutumang o dispela mani bilong ol, ol inap long sen bilong Morobe long provins bilong long Morobe provins olsem na ol mas Provinsel asembli bilong Morobe i bin helpim ol narapela gavman sevis na ol na kain taim olsem, ol lida mas kisim was long dispela. pasim long stat bilong mun Jenuari, luksave long ol rurel eria. tingim ol.

ENB redim Ol meri Is Sepik givim bikpela mani helpim pik na kaikai long Ledi Veronica bilong James Kila i raitim Kwinslen OL MAMA insait long Is Sepik provins i givim bikpela luksave i go long meri bilong haiwara apil praim minista, Ledi Veronica Somare long James Kila i raitim Wewak tupela wik i go pinis taim ol i givim em wanpela bikpela pik wantaim gaden OL PIPEL na bisnis haus long kaikai. Is Nu Briten provins i statim Ol i givim planti gaden kaikai olsem ba- pinis wanpela fan reising long nana, saksak, kumu, rop buai na bilum long bungim mani long helpim ol tok tenkyu long helpim na edvais em save pipel bilong Kwinslen long givim long man bilong em Gren Sif, Se Australia husat i bungim , husat em Praim Minista bikpela taim nogut bihain long bilong PNG. ren na haiwara i bagarapim Wimens lida na meri husat i go pas long ples bilong ol long las mun. Is Sepik Kaunsil ov Women, Sophie Man- Gavana bilong ENBP, Leo gai, i tokaut olsem ol meri long Is Sepik i Dion i go pas long dispela fan givim bikpela luksave long Ledi Veronica reising na ol i tokaut pinis bikos long toktok bilong em oltaim long man olsem ol i redi long kamapim bilong em Praim Minista Gren Sif Somare i samting olsem K100, 000 long mekim na nupela fres fud maket i kamap helpim ol lain long Kwinslen. long Wewak taun. Gavana Dion i salim askim i Misis Mangai i tok dispela nupela Wewak go long olgeta Tolai long taun maket em krai bilong ol mama bilong bungim liklik mani stat long 10- Is Sepik. Oltaim ol i save askim Ledi Veron- toea i go antap long helpim ol ica long helpim ol long toktok long man bi- pipel bilong Australia. Dispela long em long bringim kain samting i kam em bikos long taim ENBP i bin long helpim ol mama long Wewak. Nau dis- bungim bikpela hevi bilong pela samting i karim kaikai na ol i amamas maunten paia na pairap long tru olsem na ol i givim pik na kaikai long tok 1994 Australia i givim helpim tenkyu long Ledi Veronica. hariap tasol. Moa long en tu Misis Mangai i tok olsem insait long ol- Australia i givim yet helpim geta famili em ol mama i save givim toktok long provins insait long sam- oltaim long man bilong ol long ronim famili pela ol progrem nau i go het na haus. Na Ledi Veronica em wanpela yet. meri husat i sanap strong long helpim man Em i askim ol sios insait long bilong em Gren Sif Se Michael Somare in- provins na skul na tu ol gras sait long olgeta yia em i stap insait long rut pipel long bungim liklik politiks olsem na ol mama long Is Sepik i mani wantaim na helpim bikos luksave long dispela na i givim em pik na taim ENB i bungim hevi bilong kaikai long soim rispek long dispela mama. maunten paia Australia pipel i Insait long wanpela seremoni we i bin givim helpim long pastaim. kamap long Wewak Yot Klab, ol meri long Mista Dion i tok ENBP i gat Wewak i bringim wanpela bikpela pik na bikpela tingting long helpim na planti gaden kaikai na i putim long fran bi- Ol meri Is Sepik bringim bikpela pik wantaim planti gaden kaikai long givim Ledi Veronica. em i tokaut olsem ol bai givim Poto: James Kila long Praim Minista Se Michael na ol ara- K100, 000. pela gavman minista olsem deputi Praim Gavana i salim tok sori bi- Minista, , Foren Afes Minista, Don bin go long Wewak long lukim Praim Min- praim minista i givim nem olsem “Laura long em tu i go long ol lain Polye, Minista bilong Fores, Timothy ista, Se Michael wantaim Embeseda bilong Martin Maket” long luksave long hatwok famili bilong husat lain i dai na Bonga, Minista bilong Lens, Lucas Dekena, Japan, Hiroharu Iwasaki i opim nupela meri husat i mekim planti sosel na komyu- tu ol lain i lusim planti samting Minista Sani Rambi na gavman wip na MP Wewak taun maket, jeti na nupela polis niti wok wantaim ol mama long Is Sepik long dispela birua long hai- bilong Goilala, Mathew Poia. stesin. provins. Turangu i dai na ol i planim bodi bi- wara long Kwinslen Ol dispela lain delegesin bilong gavman i Dispela nupela Wewak taun maket em long em long Wewak. P6 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 siosnius John Paul 2 mekim histri …Trupela wokman bilong God Traim bilong bilip LONG Janueri 29 olgeta yia, ol Divain I kam long Zenit Nius i bihainim santu pasin na bilong Katolik Sios i soim kamap long mun Ogas 16-21 Wod Misinari (SVD) na ol Holi Sipirit pasin bilong belsori na helpim olsem nogat wanpela Pop em Ejensi, Vatiken long dispela yia long Madrid, Sista (SSpS) i selebretim pestode bilong ol narapela. man i kisim ples bilong em Spein. Santu Joseph Freinademetz, namba NAU i dai hetman bilong “Ol samting we i soim dis- taim em i dai i karimaut ol wok Dispela i bilong luksave wan misinari bilong lain SVD, ol i bin Katolik Sios long wol, Pop pela long ples klia i stap long long santuim em. long em olsem Pop i bin sta- salim em long mekim wok long Saut John Paul 2 i trupela sevan o ol spirituel wok em bin raitim “Long laspela 10-pela tim wol yut de na tu, em i pren Saina. Maski long kalenda bilong Lotu wokman bilong God husat i long taim em i stap olsem senseri, nogat Pop i santuim tru bilong ol yangpela pipel Katolik long PNG, nem bilong em i no mekim histri long sios long Pop. Olsem na long Epril 28, narapela husat em i kisim ples long wol. stap, tasol long kalenda bilong wol, nem kamap santu long sotpela 2005, i n o wanpela mun yet bilong em. Sampela em i no Ol wok redi i go het long bilong em i stap. taim stret. bihain long em i dai, man i Mi selebretim santu misa wantaim ol bin 20 yia bihain ol i dai na ol Madrid we klostu milion Giovanni Maria Vian, em kisim ples bilong em i givim ol sista na sampela manmeri. Mipela i i santuim ol, tasol Pop John Katolik yut long wol bai bung Dairekta bilong Vatiken nius- fom long statim ol wok long kisim rit bilong Gutnius Mak: 4: 35 – 41, Paul 2 em i trupela wokman long hap long bung wantaim pepa, L'Osservatore Romano, santuim em. stori bilong bikpela win i kamap na bot na santu man bilong God. i tok “Pop John Paul 2 em i “Long dispela as, em yet bai na sea, pre na mekim ol wok bilong ol disaipel i laik go daun insait long Pop John Paul i bin dai long trupela wokman bilong God go pas long wok bilong santu- long strongim bilip n a prensip raun wara. Tasol Jisas i stap wantaim ol, Epril 2, 2005, em de bipo long na em i strongpela witness im Pop John Paul 2 na prisen- bilong ol. na taim ol i singautim em, em i kirap na Divan Mesi Sande. bilong Krais taim em i yang- im o givim em long wol olsem Kantri Brazil husat i lukim tokim bikpela win i stop. pela yet inap em i lusim modol o piksa bilong santu Pop Benedict 16 bai go pas Spein na pipel bilong em Bihain long Gutnius, mi bin wokim dis- pela stori long ol. Riana em wanpela laspela win bilong em.” man ,” Giovanni Maria Vian i long santuim em insait long olsem susa bai salim samting meri i stap gut wantaim man na pikinini Em i tok ol Katolik pipel, ol tok. wanpela seremoni long olsem 20,000 yut bilong em i Vatiken long sotpela taim i bilong em. Wanpela taim em i pilim sik na narapela lotulain na i no kris- Taim Giovanni Maria Vian i go long dispela Wol Yut De em i go sekap long haus sik. Dokta i kam,, Sande Me 11. ten pipel i bin luksave olsem toktok long Pop John Paul i long Spein. painim aut olsem meri ya i gat sik kensa preia laip bilong em i putim wokim histri olsem pop we i Long wankain taim tu, ol i Wol Yut Kruse i raun long long bilum bilong pikinini. Dokta i tokim em pastaim long ol narapela, kisim sotpela taim long kamap mekim Pop John Paul 2 wol na nau yet, em i stap long em olsem sapos em i no laik kensa i go em i trupela wokman bilong santu we i soim olsem em i olsem Petron Santu o lukaut ol kantri long Afrika. long narapela hap bilong bodi, em i mas God we laip na stap bilong em holi man tru, em i tok ol rekot santu bilong Wol Yut De bai kisim operesen na rausim bilum bilong pikinini. Taim em i harim dispela tok, Riana i no amamas stret. Em i krai na wari wari i Lidaman bilong SDA stap. Em no laik bai wanpela hap long bodi bilong em i mas raus. Dispela kain Sios kam long PNG situesen i bagarapim tingting na sindaun LAS wik i bin lukim lidaman grup bilong i bin raun i go bilong em long famili. Em i save kros bilong Seven De Etventis lukim praim minista, ol SDA hariap na belhat klostu klostu. Man Sios (SDA) long wol, Pasto Palamen memba na ol nara- bilong em i gutpela man tru i traim long Ted Wilson, i kamap long pela bik manmeri long gav- tokim em long noken wari, tasol Riana i PNG, long lukim na felosip man na bisnis sait. no senis. Olsem na wanpela de, man bilong em wantaim ol sios memba Taim em na grup i kam i bringim Riana i go long narapela haus bilong em long PNG na tu, kamap long Jackson’s ples sik bai ol i ken sekim em gen. Taim Riana wantaim ol pipel long dispela balus long Mosbi las wik i kamap long haus sik, em i lukim planti kantri. Fonde, ol SDA komyuniti long man na meri, husat i gat sik kensa i Pasto Ted na meri bilong Mosbi siti na Sentrel provins i pulap. Sampela i gat liklik sik, sampela i em, Nancy husat i Profesenel bin givim bikpela welkam wankain olsem em na planti i gat kensa Terapis, Pasto Jerry Page em long ol wantaim ol tumbuna nogut i winim kensa bilong em yet. Ministeriel Dairekta bilong singsing na danis. Foapela Taim em i lukim planti long ol, tingting SDA Sios long wol, Jane gavman minista i gat long en bilong em i senis liklik. Em i tok: “I no mi tasol i karim sik kensa. Narapela man- Page em Dairekta na Foren Afeas na Tred Minista meri i gat sik tu. Na kensa bilong ol i SELEBRESEN: Ol Sande skul pikinini long Bena Bris autstesen wantaim Sefedes bilong Intanesenel Don Polye, Edukesen Minista Pater, ol Alta Boi na sampela papamama. Poto: Pater Mirek SVD bikpela moa moa yet. Tasol ol i no wari SDA Sios, William Costa, James Marape, Maining wari olsem mi”. Nau em i kamap strong Marilyn Perez na David Minista John Pundari, liklik na pasin bilong em tu i senis. Bena Bris selebretim pestode Gibbons em Dairekta bilong Komyuniti Divelopmen Opim ai bilong yumi na lukluk nabaut. Komyunikesen bilong SDA Minista Dame Carol Kidu na Bai yumi bungim planti manmeri i bungim bilong Santu Jon Bosko Sios long Saut Pasifik rijen Nesenel Kapitel Distrik bikpela hevi long bilip bilong ol olsem em 7-pela lain husat i raun Gavana Powes Parkop i bin bikpela win i sekim sekim bot bilong ol BENA Bris autstesen bilong Paglau i bin bilas tumbuna. Ol disaipel. Yu lukim nabaut long ples bilong lukim ol sios memba bilong ol makim gavman long welka- Kamaliki Peris bilong Goroka mama tu i bin bilas tumbuna na yu; man i paitim meri; planti spak long mim Pasto Wilson na grup Daiosis i bin selebreitim bikpela ol papa i redim mumu i go inap long PNG, Pasifik na wol. bia, o stim, o spak brus; pait na kilim tok pestode bilong was santu bilong long 10 kilok moning. Samting Taim Praim Minista Se bilong em taim ol i kam baksait na tok nogut long narapela; tok ol em Santu Jon Bosko. olsem 11 kilok, bikpela Misa Michael Somare i welkamim kamap long Mosbi. bilas na daunim narapela; bikhet na i no Dispela selebresen i bin bilong onaim was santu, Santu Pasto Wilson na lain bilong Taim em i tok amamas long rispektim laip bilong narapela; stil na ras- kamap long Sande, Janueri 30, Jon Bosko i bin stat. Misa i bin cal pasin na planti moa moa yet hevi na 2011. Long dispela de, 9-pela kamap nais tru. Bihain long lotu, em, em bin tok aninit long gutpela welkam em na lain pikinini i bin kisim namba wan ol pikinini i bin amamas tru wan- mama lo bilong kantri, PNG i bilong em i bin kisim, Pasto trabel yumi bungim na lukim long laip Santu Komyunio. taim papamama bilong ol na ol i gat fridom bilong rilijen na Wilson i bin tok em i bikpela bilong yumi. Olgeta i laik traim bilip bilong yumi. Ol perisin i bin redim dispela tok tenkyu long pater na tisa planti sios i stap we i save pre samting long kam long PNG Wanpela samting yumi mas tingim; Jisas pestode longpela taim. Long bilong ol, Stiven Paglau, long em long kantri, gavman na long lainim na wokim felosip Fonde moning Peris Pris, Pater i redim ol long kisim Bodi bilong i stap wantaim ol disaipel, taim ol i lidasip i ken ron gut. wantaim ol SDA komyuniti na Mirek i kam na harim konpesio Jisas namba wan taim. bungim hevi. Ol i bin kirapim em na em i bilong ol pikinini i laik kisim Bihain long kaikai, ol bin go Se Michael i bin autim tok tu, ol narapela. helpim ol. Wankain tu long laip bilong namba wan Komyunio. Bihain ol insait long ol sampela pilai resis amamas bilong em long SDA Na em bin autim tok ama- yumi. Jisas i stap wantaim yumi olgeta dispela pikinini na sampela moa i bin tek pat long sampela liklik Sios long PNG long kon- mas olsem SDA Sios long taim long we bilong em yet. Em i stap wantaim wanpela was mama i kompetisen em pater Mirek yet i tribusen bilong em long ol PNG i kontribiut tu long ol insait long pren bilong yumi o long gut- bin go long Namta Peris bilong bin redim. Ol pikinini i pulim rop, wok divelopmen na sevis wok bilong givim sevis na pela wok narapela manmeri i wokim. kisim ritrit wantaim ol narapela ol yut pilai basket na apim ain na moa yet, long sait bilong divelopmen long PNG. Jisas i stap insait long toktok bilong papa pikinini bilong Goroka Daiosis i mama o pren o wantok bilong yumi i papamama wantaim ol yangpela edukesen na helt. Skruim toktok i go, Pasto bung wantaim. Pater Mirek i save strongim yumi. karim ol i kam bek long Sarere i mekim wanpela tes long laip Long 4-pela de lukluk raun Wilson i bin tok SDA Sios i bilong Santu Jon Bosko. Bihain Na yumi noken lusim tingting! Jisas i apinun na ol i redim ol singsing bilong em long PNG, Pasto gat wok misin long helpim stap insait long yumi. Em i yusim yumi long ol kompetisen, Pater Mirek i na prosesio bilong Sande. Ted na grup bilong em bai bin pipel i gro long olgeta eria long helpim narapela manmeri i bungim givim ol prais long ol wina bilong Long Sande moning, Pater go olsem tu long Lae, Morobe bilong laip olsem fisikel, hevi long bilip bilong ol. Mirek wantaim katekis Stiven ol pilai resis. provins. Long Mosbi, em na sosel, mentel na spirituel sait. P8 Wantok Janueri 27- Februeri 2, 2011 heltedukesennius Kamapim moa spes long ol teseri na teknikal skul Veronica Hatutasi i raitim long ol teseri level i stap nating Mista Lora i tok skul i gat 44 tisa planti tisa na moa yet, ol disp-ela bikos i nogat spes. we 18-pela em ol meri tisa. Skul i stap long LNG projek provins, i I MOABETA nau long gavman i “Ol i mas mekim i go bikpela ol i gat moa long 1,000 sumatin i laikim bai Edukesen Dipatmen i wokim samting long mekim teseri level skul long kisim ol wokim Gret 9, 10 na 11. apim pe, Mista Lora i tok yumi moa spes long ol teseri na sumatin i pinisim Gret 12. Long Em i tok olgeta tisa we i gat pe- noken ting olsem dispela em i lik- teknikal institusen we i ken dispela taim tu, planti ol wok divel- manen posting long skul i stat wok lik samting, nogat. kisim moa sumatin husat i pin- opmen olsem Likwifaid Naturel pinis, tasol ol i wetim yet 9-pela “Ol pipel na komyuniti i autim isim Gret 12 long ol sekonderi Ges (LNG), maining na bilding na tisa i bin aplai long go insait bilong wari bilong ol long dispela samt- na nesenel hai skul long kantri. konstraksen bisnis i wok long kisim ples bilong 9-pela tisa husat ing na i moabeta long gavman na Prinsipel bilong Gordons kamap long siti na kantri. Olsem i bin lusim skul long pinis bilong ol atoriti i lukluk long ol dispela Sekonderi skul long Nesenel na gavman i mas mekim samting skull las yia. wari bikos yumi mas tingim skul Kapitel Distrik, Sam Lora, i wokim nau long mekim moa spes long ol Mista Lora i tok ol i bin et- bilong ol pikinini. dispela toktok taim Wantok Nius i teseri institusen na teknikal skul vataisim ol dispela posisen na ol “Long wankain taim tu, mi laik stori wantaim em long aste. na ol i ken trenim moa woklain bi- MEKIIM MOA SPES: Prinsipel bilong tisa bilong ol narapela provins i mekim toktok i go long ol tisa Em i tok gavman i wok long long mekim ol wok,” Mista Lora i Gordons Sekonderi skul, Sam Lora. bin aplai, tasol ol i no kamap yet olsem sapos em i laik bilong yu mekim moa spes long elementeri tok. long skul. long kamap tisa, mekim gut wok i go antap long sekonderi skul Em i tok long nau, gaman i wok long em. Mista Lora i tok Gordons long skulim ol pikinini. Na long level, tasol nogat long ol yuni- long opim moa dua long ele- Ol tisa long Gordons Sekonderi Sekonderi i redi tasol long skul yia Gordons Sekonderi, skul wok bi- vesiti, teknikal na ol arapela teseri menteri, praimeri na sekonderi skul i bin statim wok redi long dis- i stat neks wik. long dispela yia i stat nau,” Mista level skul long kantri we i lukim level, tasol i no long ol teseri na pela wik Mande bipo long 2011 Namel long ol ripot yumi ritim Lora i tok. planti Gret 12 sumatin inap go teknikal level we i gat bikpela nid skul yia i stat neks wik. long nius, harim long redio olsem

Pulumapim na salim ol Tisa Risamsen Fom bipo Februeri 28 Veronica Hatutasi i raitim tisa i kisim wok long hap we Waigani i no kisim ol Risam- ripot i stap. Nesenel Edukesen Bot o sen Fom bilong ol tisa, na “Ol opisa i wok long raun i SAPOS Waigani Edukesen Provinsel edukesen Bot i abrusim Februeri 28, ol bai go long ol skul long sekim ol hetopis long Fincorp Haus i makim na putim em long en. kisim laspela pe bilong ol tisa na hamas i stat wok no kisim ol fom bilong ol tisa “Long wankain taim tu, pu- long Pe namba 5 o Peide pinis. Ful ripot long dispela long ol Provinsel Edukesen lumapim RoDSS bai soim long Mas 11, 2011. Na ol bai bai redi long tumora, Fraide,” opis long statim wok long dis- wok skruim long pe bilong saspendim o stopim pe ol- Mista Nauna i tok. pela skul yia bipo long tisa, stat yet long las yia. geta long Peide namba 6 Mista Nauna i tok ol tisa in- Februeri 28, ol bai rausim Olsem na em i bikpela samt- long Mas 25,2011. sait long NCD i nogat wari o nem bilong ol tisa long peirol, ing long ol tisa i pulumapim Long wankain taim, ol tisa hevi long sait bilong balus Edukesen Sekreteri, Dokta fom gut,” Dokta Pagelio i tok. insait long Nesenel Kapitel tiket na kam bek long statim Joseph Pagelio i tok. Em i skruim tok i go moa Distrik (NCD) i bin statim skul wok long ol wan wan skul bi- Dokta Pagelio i tok olsem olsem narapela bikpela wok wok bilong ol long dis- taim em i salim toksave i go samtin em, Prinsipol, Het pela wik Mande, Janueri 31, long ol bikos opis i bin stre- aut long ol tisa i stap aninit Tisa, Menesa na Sinia Tisa i 2011, olsem tasol ol narapela tim ol wantaim balus tiket long nesenel edukesen sis- stap long namba wan de ol skul tisa long kantri. long las yia yet bipo long Dis- tem olsem ol i mas go long ol tisa i stat wok na sekim ol Long dispela taim, i gat emba 31. wanwan skul ol i putim ol fom na lukim olsem ol tisa i moa long 46,000 skul tisa in- Em i tok olgeta tisa i wok long en na stat wok long dis- pulumapim ol gut na sainim. sait long PNG husat i mekim long 18-pela mun pinis long pela wik Mande, Janueri 31, Bihain long dispela, Prinsipol wok long Elementeri level i skul em i tisa long em inap bipo 2011 skul yia i stat long i mas salim ol fom i go long go long Praimeri, Hai skul, long kisim balus tiket. Na stat neks wik Mande Februeri 7. Provinsel Edukesen Opis Sekonderi, Vokesenel na yet long taim NCD Edukesen Dokta Pagelio i tok aninit long ol tisa long ol provinsel Teknikel level divisen i wokim disisen long long loa, ol tisa i mas pu- skul, na ol Asisten Sekreteri Asisten Edukesen olgeta tisa i sapos long kisim lumapim Risamsen bilong long Finkop Haus long ol tisa Sekreteri bilong ol NCD skul, Duti Samari Sit (RoDSS) long ol nesenel institusen na Tau Nauna i tok ol tisa long ol balus tiket i mas putim aplike- sen fom long balus tiket bi- long namba wan de ol i stat salim i go long Peirol na ol NCD skul i bin staim wok bi- WOK REDI: Ol tisa bilong Gordons Sekonderi skul i mekim ol wok wok long skul. narapela sevis brens long long ol tasol em i no inap long ol na ol famili bilong ol “Dispela em bikpela samt- wok long ol. givim yet ripot bikos ol opisa long mun Epril long wan wan redi long statim 2011 skul yia neks wik Mande. Poto: Nicky ing bikos em bai soim olsem Dokta Pagelio i tok sapos bilong em i bungim ywet ol yia, ol i no bungim hevi nau. Bernard

Maritim Planti Meri (Polygamy) MARITIM planti meri em rot bi- em i ting bai mi krosim em o bekim tu!” bai ol i tok: ‘Sori brata, yu HIV God i no laik man na meri i pamuk long bagarap hariap long HIV na sampela strongpela tok long en. Mi tok: “Harim ol stori bilong yu pinis!’ Bikos, laipstail bilong yu bai nabaut nating. Yu yet yu tok, ol AIDS! Tasol, long wok bilong mi, mi save yet pastaim. Yu yet yu tok yu givim yu HIV. Yu yet yu save long meri bilong yu i komplen bikos yu Roger i kam wantaim tripela bungim planti man na meri, i save ‘Polygamy man’! Yu tok yu marit dispela, tasol yu bihainim dispela no amamasim tupela meri bilong arapela man long Simon Cyrene pamuk nabaut planti. “Tupela long tupela meri nau. I luk olsem wanpela rot long hamas yia nau. yu. I olsem, marit bilong yu i go Senta. Ol i laik sekim blut bilong ol. meri” i nogat bikpela namba yu bin maritim sampela arapela Mipela i save kolim pasin bilong bagarap nau! Na sapos yu kisim Ol i pret long HIV. Roger em lida tumas. meri bipo, tasol ol i no stap wan- yu: “High Risk”. I min olsem, i no HIV, bai laip bilong yu i bagarap tu. bilong ol. Em i raun olsem man i Mi go het, bihainim progrem na taim yu nau. Yu save sekim blut bi- longtaim bai yu kisim HIV. Em taim nau bilong skelim dispela save pinis long Senta. givim skul long HIV na AIDS long long yu long olgeta 6-pela mun. Em i no toktok. Em daunim het ‘High-Risk’ pasin bilong yu.” Roger em man bilong Hailans em. Em harim olsem man i harim Em olsem, yu wari long HIV! na i wok long tingting long tok bi- Bipo, i gat kastam long sampela na em i gat gutpela wok insait long dispela skul planti taim. Em save Watpo yu kambek long olgeta 6- long mi. Bihain, em i tok. “Mi no bikman i maritim planti meri. Long pablik sevis. Tu, em wanpela man pinis! Orait mi wok long pu- pela mun na sekim blut bilong yu? save yusim kondom wantaim tu- nau, HIV i stap, em narakain taim bilong wokim kain kain bisnis lamapim pepa na mi askim em Ating yu pret long kisim HIV? pela meri bilong mi. Mi laik bai ol i olgeta. Nau wanwan man i mas nabaut. Em maniman, man bilong long pikinini, em i gat o nogat. Em Em i tok. “Mi save lusim haus kisim bel na karim moa pikinini. save poro bilong em i stap pas dispela graun! Em man bilong tok- i tok em i gat moa long 10-pela long moning na kambek long nait. Long ol arapela meri, yes, mi save long em wanpela o nogat. Sapos tok, tromwe mani nabaut na kon- pikinini na las-bon em i 6-pela Mi no save tupela meri i save stap yusim kondom.” nogut, yu larim em i stap. Nogut yu trolim banis bilong em stret. Maski mun nau. Orait, mi askim em: “Ol i trupela long mi o ol i save pilai Em nau! Em i gat tupela meri kisim sik long em. Yumi lukim pinis em sotpela bun nating man, em sekim blut bilong las-bon tu o nabaut wantaim ol arapela man. long haus tasol em i save pilai au- planti bikman indai long HIV na wokabaut olsem wanpela proud nogat?” Em i no laikim dispela Mi marit long tupela meri wantaim, sait wantaim arapela meri tu. AIDS. Bikman bilong gavman, bis- man i amamas long laip bilong em askim bilong mi na em i bekim na wanwan meri i save komplen ‘Polygamy man’ em ‘pamuk man’ nis, ol kampani ol i laik maritim yet. Em man bilong winwin! strong: “Pikinini i nogat sik. Em olsem mi no givim mi yet long em wantaim! Dispela man em ‘High planti meri na dispela pasin i stilim Mipela i sekim blut bilong ol ara- wanpela strongpela bebi.” Mi bin olsem man i save givim em yet Risk’ man tru long kisim HIV. laip bilong ol! pela man pastaim. Ol i pinis na tok: “I gutpela! Tasol, askim bilong long meri tru bilong em. Olsem na Mi tokim em, “Pasin bilong yu Roger na ol man i mekim Roger i kam insait. Em i sindaun mi i stap , ol i sekim blut bilong las- mi pret ol i save pilai nabaut. bai bagarapim yu yet, famili bilong wankain pasin. Ol i longlong tru. Ol na tok olsem: “Mi save kam sekim bon o nogat? Yu no bekim askim Sapos ol i pilai nabaut, ol i ken yu na ol lain bilong yu. Yu tok, nau i ting ol i bikman na smat tru. Man blut bilong mi long olgeta 6-pela bilong mi!” kisim sik HIV.” laip i swit na yu bihainim pasin yu i dai long HIV na AIDS i no smat mun. Mi wanpela “Polygamy” ( i Nau man i kros. Em i tok olsem Mi lukim olsem yau bilong em i yet yu laikim. Dispela pasin bilong tumas. gat planti meri) man. Long nau, mi “Watpo yu askim mi ol dispela op nau na mi tokim em stret nau: yu (behaviour) bai kilim yu indai!” Maritim planti meri em rot bilong marit long tupela meri.” askim. Sekim blut tasol na bai mi “Olgeta 6-mun yu kambek na “Roger harim! God i tok, man i bagarap hariap long HIV na AIDS! Em lukluk strong long mi olsem hariap na go. Mi wanpela bisi man sekim blut bilong yu. Yu wetim de ken maritim wanpela meri tasol. merinius Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P9

Tingim meri... Sik sevikel kensa kisim laip bilong em... wanwokNamba tu hap i kam long las wik..

Bustin Anzu i raitim pela krismas, nogat. Ol pikinini i Janueri, em yia namba 4 we lusim em na ol i stap wari nogut mipela i no lukim pes bilong yu. l save givim long ol man tru. Tasol i go bilong yu i bin givim na meri i ken soim sam- Ol lain bilong Janet bai kisim bikpela strong long mipela long pela gutpela pasin bi- bodi bilong em i go bek long as- stap long dispela graun. long trening na ken kamap ples bilong em, Kairuru, na planim Na long Janet, ol dispela wok Oolsem ol lida tu. em klostu tasol long ples we mat- long Solomon Ailan, aninit long Long Solomon Ailan, ol wanwok mat bilong polisman papa bilong het tok ‘helpem fren’ bai mekim mi bilong em long Royel Solomon em i stap long en. tingting long yu olgeta taim. Ailan Polis Fos o RSIPF (Royal Janet em i wanpela bilong Solomon Islands Police Force) i planti ol mama, susa na ol meri Kisim gutpela malolo... wanbel long wok bung wantaim. we dispela sik i save rausim ol isi JANET SALUTIM PM:Janet salutim Praim Mininsta Gren Sif Se Michael So- Long save bilong em long tren- tasol. mare long wanpela wokabaut bilong em i go long Solomon Ailan long 2007. ing, em i go wok wantaim Polis Sik kensa long bilum bilong Akademi olsem advaisa bilong karim pikinini em namba 5 kensa rikrutmen, long sait bilong rikrut- bilong ol meri long olgeta hap men progrem. graun. Taim em i stap wantaim RAMSI, Long wanpela medi kea web- em i bin gat sans long go long Niu sait ripot, i soim samting olsem Silan (New Zealand) long stap in- 471, 000 nupela ripot bilong sait long wanpela woksop bilong kensa ol i save kamapim. Dispela ol meri, long wok ples trening bi- i soim olsem long ol meri. Dispela hevi i soim olsem insait Ol polismeri bilong Pasifik Ailan long 2 tupela minit, wanpela meri kantri tasol i soim pes long dispela i save dai long dispela sik kensa. bikpela kibung. Mi laik toksave olsem sapos yu- pela sampela mama, meri na Ol wanwok polismeri na ol gut- susa i gat dispela kain sik olsem, pela fren bilong em long Bomana, ol ino ken sindaun na haitim sik Godons na Bomana na polis het- bilong ol i stap. kwata, ol ino save long dispela sik Ol mas kam aut na tok stret na hevi bilong Janet igo inap taim long hevi bilong ol. Olsem na ol em i kamapim liklik Archie. mas wok bung wantaim long stre- Long dispela taim, Dokta i luk- tim ol yet. save long Janet na tokim em na I gat rot bilong helpim i stap. ol frens bilong em olsem dispela Dispela sik i gat rot bilong stretim sik i stap long steg 3 na em i nid ol yet na mekim ol kamap gutpela long go long sampela ovasis haus ol lain meri insait long sios na sik long rausim dispela kensa. gavman. Em i tokim ol olsem em bai go Dispela tupela stori antap i luk kisim kemoterapi (chemotherapy) wain kain tasol. Asua bilong tu- na lukim sik kensa na traim long pela na pasim maus i stap na dis- rausim. pela i bringim dai bilong tupela Tasol, dispela tingting bilong ol yet. em i kam let long wanem, Janet i Mi bin lusim lukaut mama bi- lusim laip bilong em bipo long 25 long mi na wanpela stail wanwok Disemba, 2011. bilong mi. Dispela i ken kamap JANET NA OL PASIFIK AILAN POLIS MANMERI:Janet (sindaun namel) wantaim ol polis manmeri bilong Pasifik Em i no amamas wantaim ol long yu tu. Ailan kantri, husat i bin wok aninit long polis (PPF) bilong RAMSI. Poto: BustinAnzu pikinini bilong em olsem ol nara- Mama Eswin, long dispela mun

KILIM nating meri kilim dai meri bikos tasol, ol i kilim 700 Guatemala i lukim ol bikos em i meri i wan- em i meri i kamap meri. meri olsem ol samting Kilim dai nating pela nogut samting long kantri Guatemala Presiden bilong nating we ol i ken pre- we yumi ting i no inap na sampela ol nara- WACC, em Dennis tim ol na mekim kamap long wol tude. pela kantri long Saut Smith, i stap na wok wanem samting ol i Tasol em i wok long Amerika. long Guatemala moa laik long ol. meri long kantri kamap long sampela Ripot i tok stat yet long 30 yia i tok dis- Ripot i tok long hap bilong wol tude long yia 2000, ol i pela pasin bilong kilim histri bilong dispela yet. kilim pinis moa long dai ol meri i wanpela kantri nau, planti Wol Asosiesen bi- 4,500 meri husat i gat bikpela wari na hevi. belkros i stap long ol Guatemala long Kristen Komyu- krismas namel long “Long las yia, ol bin samting i no stret ol i nikesen (WACC) em i 16 na 30 yia. kilim dai moa long mekim long ol nara- wanpela Non Gav- CEDEPA em Cen- 700 meri na dispela i pela na olsem, ol man Ogenaisesen we tro Evangelico de Es- no olsem ol i stap yangpela i holim ol wanpela samting em i tudios Pastorales en long rot bilong drag samting bilong pait save sapotim strong Centro America i vailens o politiks, wantaim narapela …Moa long em wankain rait na wanpela NGO we i tasol bikos ol i meri, “ grup i mekim tu pasin luksave long ol man patna wantaim Smith i tok. bilong paitim na na meri wantaim, i WACC i kamapim dis- Narapela ripot i tok mekim nogut ol meri i 750 dai pinis kamapim wanpela pela ripot i tok tu kalsa o tumbuna kamap planti long ripot long pasin bilong olsem long las yia pasin bilong Guatemala. P12 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 abcpasifiknius

Ol Vanuatu bebi bai stat kisim banis sut OL HELT sevis long Vanuatu i stat long givim namba wan injeksen long faivpela sut olgeta, bilong ol bebi. Dispela faivpela sut bilong ol bebi, i makim hap tasol long ol sut ol i save givim ol nupela bebi long bipo. Dispela banis sut o marasin bilong ol bebi long ol kain sik olsem diphtheria, wooping kus, tetnas, hepataitus B, na wanpela kain sik kus, na ol i save givim sut long bebi taim krismas bilong ol i sikspela wik, na gen, taim ol ten wik, na bihain taim ol i 14 wik. Dairekta bilong Pablik Helt, Dokta Len Tarivonda, i tok bipo ol i save givim ol bebi tupela arapela sut bilong banisim ol, tasol long foapela kain sik. Em i tok dispela nupela marasin bai dau- nim namba bilong ol sut lusim 6 bipo i kam daun long tripela tasol.

Demokrasi long Fiji bai namba wan samting bilong toktok OL I TING, wokabaut bilong Fiji kam bek long demokrasi bai kamap wanpela bikpela poin bilong toktok long en taim Australia Palamentari Sekreteri bilong Pasifik Afes i lukluk raun long not Pasifik. Richard Marles i bin holim sampela strongpela toktok wantaim Presiden bilong Palau, Johnson Toribiong. Pastaim long dispela miting, Mista Marles i tok em i save Fiji bai kamap namba wan samting bilong toktok long en. Presiden bilong Palau i bin tok em i givim bin givim Mista Marles wanpela kopi bilong wanpela toktok long demokrasi em i bin mekim long Taiwan wanpela wik tasol i go PROTES: OL HUMEN rait grup long Isip i protes long askim Presiden bilong kantri long lusim wok presiden na abrusim blut i kapsait pinis, we em i tok nogat man i ken senisim long kantri. wanem samting em i ting long Fiji i nogat demokrasi. Mista Marles bai go lukluk raun tu long wanbel long ol samting i bagarapim kantri. Foapela guria i bin kamap insait long spes Bod, Mike Miller i stap long Fiji dispela wik, Noten Mariana Ailan, Guam, Federeted Inap long faivpela mun long yia i go pinis, bilong samting olsem wan na hap aua bihain long Fiji Komes Komisin i bin painim Stets bilong Maikronesia, Marshall Ailans na palamen bilong Nauru i no bin nap wok namel long ol yet, bihain long wanpela tri ol i bin paulim ol mani bilong yunion long ol Hawaii. bikos namba bilong ol memba bilong gav- poin eit strong guria, pastaim i kamap long loteri sels bilong en. man na oposisen i bin wankain, 11 long wan sem ples, samting olsem 30 kilomita long wan sait. saut bilong Gisbone. Singaut long Egypt Presiden i Presiden Marcus Stephen i tok dispela i Ol guria long Gisbone i bihainim wanpela Ol i kilim faifpela man long abrusim blut i kapsait bin bagarapim tru Nauru na ol i laikim tumas guria em strong bilong em long faiv poin Pot Mosbi OL HUMEN rait grup long Isip i wok long wanpela kain politik stail em i ken muvim nain long Faide i go pinis, we ol i bin pilim OL i kilim faivpela man wantaim tamiok na askim Presiden bilong kantri long abrusim kantri i go het. long olgeta hap bilong Not Ailan na i mekim naip long Papua Niugini long pait namel blut i kapsait. Em i tok em i wok bilong wan wan memba sampela pipel i kalap lusim ol bet bilong ol. long tupela lain pipel, na i gat tingting pret Singaut bilong ol i kamap taim pipel i long promotim gutpela envaironmen bilong Dispela ol guria i kamap, taim Hawke’s namel long ol pipel long Mosbi. protes i bung namel long Cairo (Kairo) siti. politiks. Bay i redi long tingim na makim namba 80 Dispela pait i bin kamap namel long pipel Ol protesta i belgut long toktok bilong ami krismas bilong wanpela bikpela birua bilong bilong tupela Hailans provins, bilong Enga, olsem, ol bai noken yusim fos agensim ol Is Timor gavman sakim ol Nu Silan, bihain long 1931 guria i kilim 258 na Tari long Sauten Hailans bihainim kros pipel. manmeri. em i bin stat long Fonde i go pinis long Ol protesta i ting wan milian pipel bai ripot long em i stopim ol tok- Godens Maket. kamap bung long namel bilong Kairo siti. tok wantaim Australia kam- Nu Silan gavman no laik givim Wanpela man bilong Tari long Sauten Dispela i ken kamap bikos populesen Hailans i bin pait i go long wanpela grup bilong siti em i 20 milian pani visa long Bainimarama GAVMAN bilong Is Timor, i tok, ol ripot WANPELA taim gen, Nu Silan gavman i bilong Enga man wantaim tamiok na kilim Planti tausen manmeri i bin stat wokabaut long em i klostu stopim ol toktok wantaim wanpela man. bilong wokim kem bilong ol, maski ol i pasim tok, em bai no givim visa long MIlitari Woodside kampani long Australia, long komanda bilong Fiji, Commodore Frank Hauslain bilong dispela dai man i bin Isip nesenel relwei netwok, na dispela i Greater Sunrise ges fil, i no tru. mekim bek wantaim ol naip na kilim tupela mekim ol kar i pulap na pas pas nambaut na Bainimarama, long taim bilong Ragbi Wol Is Timor gavman i laikim ol i salim ges man bilong Tari long Fraide. i no inap muv, na ripot i tok, dispela i stopim Kap. long paip lusim solwara i go long wanpela Foren Afes Minista, Murray McCully, i tok Pait namel long dispela tupela lain i bin go pipel i kam klostu long Kairo. prosesing plen long Is Timor, tasol Ol i givim pinis oda long nupela vais pres- ol memba bilong Fiji Militari Gavman long het inap long Sande, na kamapim dai bilong Woodside i tok, wanpela pletfom long dirip dispela taim, i kam aninit long dispela ol faivpela pipel. iden bilong Isip, Omar Suleiman, long miting antap long solwara bai gutpela moa bilong wantaim ol protes lida bilong toktok long ol sengsen o tambu, na long dispela taim, bai Pot Mosbi polis i askim long ol lida bilong bisnis na envaironmen. ol i no givim visa long ol dispela i askim long dispela tupela lain i holim bel isi toktok. lejisletiv na konstitusenal rifom em ol i bin Wanpela mausman bilong Is Timor gav- toktok long en. en. Long wankain taim, Edukesen Minista man i tokim Radio Australia olsem, ol i holim Em i tok, i tru i gat ol midia ripot long en, Tasol ol protesta long ol rot nambaut i tok, ol toktok bihain long olgeta tripela mun, na bilong PNG na Memba bilong Palamen ol bai no nap wanbel long wanpela samting. Intanesenel Ragbi Bod i no putim presa long bilong Tari, James Marape, i no laikim tru narapela bai kamap long mun Mas. dispela isiu bilong Fiji. Ol i laikim tasol Presiden Hosni Mubarak na Agio Perrea i tok, kantri bilong em i laikim dispela pait na i tok, em i pasin bilong ol lain gavman bilong em i mas risain na lusim wok Wanpela ripot long Sunday Star-Times manmeri i no save long stap sindaun gut ol i prosesim ges antap long graun, na i no niuspepa i tok, ol i no nap larim Komodo ol i holim. wantaim ol arapela lain manmeri. long si. Bainimarama i stap aut long Nu Silan, sapos em i kamap Presiden bilong Fiji Ragbi Memba bilong Palamen makim Mosbi Not Is, Andrew Mald, i askim ol Tari na Enga Nauru presiden askim ol MP Ol guria i sakim not ailan Yunion. Tasol Mista McCully i tok, Nu Silan i wan- long kisim pait bilong ol i go bek long provins long wokbung bilong Nu Silan pela indipenden kantri na gavman bilong em bilong ol longwe long Pot Mosbi siti. PRESIDEN bilong Nauru i bin yusim tok- SAMPELA guria i bin sakim sampela hap yet bai mekim disisen long husat em i larim Godens Maket i stap pas yet na i givim tok bilong em long makim 43 indipendens bilong not ailan bilong Nu Silan, tasol i nogat i kam insait long kantri. hevi long planti tausen pipel husat i save anivesari bilong kantri long askim ol pala- ripot long ol bagarap. men memba long wokbung wantaim, na Sif Ekseketiv bilong Intanesenel Ragbi salim na baim ol samting. komentri Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P13

KOMENTRI Pasin bilong wairaman bagarapim Mosbi

BIPO, taim yu harim nem Pot Mosbi, bai yu ting olsem em i ples bilong ol Papua. Bihain, ol i tok olsem Mosbi em i ples bilong olgeta manmeri bikos i gat kain kain man- meri bilong kain kain ples bilong PNG i stap na wok long en. Nau Mosbi i kamap ples bilong ol Hailans long pait. Dispela birua namel long ol Tari na Enga, na bihain, ol Tari na Goilala i bagarapim tru kapitel siti bilong yumi. Watpo na Mosbi i kamap olsem nau? Ol polis i tokaut olsem ol i nogat inap wokmanmeri na kar long ron i go na stopim pait, na holim pasim husat tru i asua na kirapim dispela birua. Ol lida bilong dispela tupela ples i tok olsem hevi i no stap wantaim ol. Em i stap wantaim ol lain pipel bilong ol i kam na stap nating long Mosbi. Na Gavana bilong Nesenel Kapitel Distrik, Powes Parkop i tok olsem dispela kain pasin em i no gutpela long ol arapela manmeri bilong kantri i stap long Mosbi, na em i askim ol lain bilong tupela sait wantaim, long stre- Jada tim dispela kros na pait. 2011 Tasol husat tru inap long mekim samting long pasim dispela kain ol longlong pasin? Sapos polis i nogat inap strong long stopim dispela kain ol hevi, o nogat rot long holim pasim olgeta asua man, orait, ol lida bilong NCD na Palamen yet i mas mekim loa long rausim ol i go bek long ples bilong ol. Watpo bai yumi larim ol dispela kain lain i stap long Mosbi na kirapim wankain hevi tasol. Maski ol i stretim toktok na sekan, bihain taim, sapos i no ol Tari na Enga, o Tari na Goilala, em bai mas wanpela lain bilong Hailans rijen yet bai kirapim trabel na pait. Namel long ol yet, o wantaim ol asples. Gavana Parkop i tokaut pinis olsem em i no laik yusim dispela Vegrensi Ekt o loa bilong rausim wairaman i go Pasim Gordons bek long ples bilong em. Em yet i laik sanapim tambu long olgeta lain Tari na Enga long go insait long ol maket ples. Mista Parkop, ol man i dai pinis. Em i bikpela birua tumas. Sapos maket i no stap, bai ol i mekimsave long pait namel long ol yet. Em i no wanpela hevi bilong ples pait i kirap long en. Em i hevi bihainim kain pasin na tingting bilong ol. Salim maket olgeta ol i go bek long ples bilong ol, bai ol i noken bagarapim BIKPELA pait namel long olsem Gavana bilong NCD stopim dispela kain pait ol Tari na Wabag long Powes Parkop, memba bi- olsem long noken kamap in- sindaun na gutpela bel isi bilong arapela manmeri long Mosbi siti i kamapim long Kandep Don Polye na sait long ol bikpela siti bilong siti. narakain lukluk nau long Asisten Deputi Polis yumi olsem Mosbi na Lae nem bilong Papua Niugini Komisina Fred Yakasa i bin bikos em siti bilong olgeta bikos em pasin bilong bung wantaim ol lidaman bi- manmeri bilong Papua Ni- bipo we i save kamap long Papua Niugini manmeri bi- long Tari na Wabag long ugini long go stap na wok na ples. long nambis husat tu i save Mande na toktok wantaim skul. Nau ol Wabag na Tari i stap na wok long Mosbi siti. ol. Ol ovasis lain tu save kam birua go kam na ol wok- Wanem kain tingting i stap Wanem kain toktok na na ol mas stap gut na wok abaut long pablik ples wan- long het bilong ol nau? tingting ol kamapim em mas gut long kirapim kantri bi- taim bus naip na ol sap Dispela pait namel long ol kamap ples klia long olgeta long yumi long sait bilong samting bilong pait. Tari na Wabag long Gor- pipel mas save bikos dis- bisnis na save bilong wok. Long Top Taun, mi lukim dons maket long las wik pela pait i kamapim pret Long sait bilong Gordons stret wanpela man Wabag i Fonde i lukim pinis 5-pela long ol arapela manmeri maket, NCDC mas larim dis- holim bus nait na wokabaut lain i dai i kam inap long long raun gut long maket, pela namel hap spes long ol go na wanpela waitman i Sande. stua, skul na mekim ol wok bisnis lain mekim stua o ron long kar i kam na lukluk Planti lain i tok dispela pait na bisnis bilong ol. opis antap long en bai nogat strong long dispela. Yumi no bai no inap stop bikos man i Moabeta gavman tu mas spes i stap nating long ol save long wanem kain tingt- lusim laip pinis na mani kamapim sampela strong- manmeri salim buai smok ing i kisim dispela waitman olsem bel kol na kompens- pela loa long stopim dispela na mekim ol kainkain bisnis tasol mi Papua Niugini man esen i no inap long pinisim kain pait nambaut we i save bilong ol long en. i lukim na mi sem nogut dispela wari na belkrai. kamap olsem. Ating Gordons maket tu bikos mi save dispela wait- Kain toktok ya i mekim Putim loa olsem polis mas ken pas na painim narapela man bai go long haus na pret long planti nambis lain sutim ol lain i pait olsem hap long putim maket long stori long ol wantok bilong nau olsem na gavman wan- stap, noken kisim marasin en bikos taim maket i op em na ol bai stori go moa taim polis i gat wanem kain long haus sik o salim ol go yet long ol wantok bilong ol tingting na plen long go in- kalabus mak long 20 kris- gen, ol lain bai kam bek gen long ovasis kantri bilong ol. sait na daunim dispela hevi? mas olgeta. na pas pas long rot na bas Em long sait bilong ol Gutpela long lukim olsem Sampela strongpela loa stop na wankain hevi na tra- waitman, tasol tingim ol ol bikman bilong gavman mas kamap long daunim na bel bai stap yet. P14 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 wolniuspotos wolniuspotos Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P15

Em i yia bilong Rebit Painim ples bilong hait DISPELA yia em i yia bilong Rebit, aninit long kalenda bi- LONG Mande i kam long Trinde dispela wik, ol manmeri long ol Saina. Ol dispela lain manmeri i sanap lukluk long long Cairns (Kens), Australia i wok redi long karim hevi wanpela bikpela piksa bilong rebit we ol i mekim long ol bilong bikpela mama bilong saiklon, ol i kolim Yasi i kam waitpela rose plaua na ol retpela lili plaua. Dispela nais- sua long ples bilong ol. Ol dispela lain long Kens i wok pela piksa i stap long wanpela bikpela stua long ples Nan- sanap long lain long go insait long wanpela ivekuesen jing, insait long Jiangsu provins long Saina. Kalenda senta long ronawe i go long ples maunten. bilong Saina, we i save bihainim mun, i save kirap long No wari long ami Februari 3. Dispela em i makim kirap bilong yia bilong TAIM belwari i strong, i Rebit. nogat samting bai pasim Salim em i kam man. Dispela man em i WANPELA bisnisman long wanpela man Isip (Egypt), Strongpela lek i win Kens (Cairns) i no wari long husat i bung wantaim WANPELA meri Australia, Alice McNamara, i winim pinis bikpela saiklon Yasi i ron i planti handret tausen ara- bikpela resis i go antap long het bilong Empire State Bild- kam. Bihain long em i ban- pela manmeri long biktaun isim gut olgeta windua long ing long Nu Yok Siti long Amerika. Dispela resis i save bilong Isip, Cairo. Ol i kamap olgeta yia, na dispela yia i makim namba 34 taim stua bilong em, em i raitim protes na kirapim trabel dispela resis i kamap. Alice i winim olgeta arapela rana dispela hap hatim bel tok- klostu wan wik nau, maski tok. ol ami na polis bilong Isip i long ron bihainim 1,576 step i go antap long het bilong traim long daunim ol. dispela bilding. P16 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 laipstail

PotetoBustin Anzu i raitim Simbu, kamap olsem Gembok we graun wantaim strong 2-pela fetelaisa beg long kaikai i long ken groa long dispela Simbudispela nupela kaikai long gaten em naispela na blek, long taim bilong planim. hap, we kopi em bikpela rot bi- bilong tupela taim sit bilong TAIM manmeri i kolim nem wanem, em i stap aninit long Ol i tok taim ol i karamapim i long kisim mani. poteto i redi. Simbu, ol save pinis olsem ples bikpela maunten bilong Papua go, planti potato i wok long sut i Tupela Yegiora i tok planti i no Poteto i gat wankain strong bi- karanas na retpela graun na ino Niugini, Maunten Wilhelm. Ples i kam antap na em ol traipela ol- bin planim poteto long eria bilong long kisim mani. Wanpela bilong gutpela long planim kaikai long kol tu. geta. ol na dispela em i wanpela nu- ol dispela waitpela 50 kilo beg i kisim mani na helpim ol yet. Kain kaikai bilong ples kol Wanpela long dispela net beg pela kain samting na ol i amamas ken kisim moa na klostu long Pasin raskol i pulap long rot na olsem stroberi, brokoli na tomato sit em K30 long wanpela 16 kilo- na tingting long baim sampela K200. Hevi bilong ol dispela graun i save bruk long laik bilong i groa gut long dispela hap. gram na long wanpela fetelaisa moa sit na redim na planim. poteto tu i winim hevi bilong wan- em yet na rot namel long Simbu i Ol ples olsem Kerowagi na beg, em klostu long K200. Tupela i tok tupela i kisim ol sid pela beg kopi. save bagarap klostu na olgeta Kup, ples i orait liklik long wanem, Tasol taim bilong rausim, tupela long Nesenel Agrikalsa Risets In- Tasol i no olsem kopi na bai i taim. em i veli na graun i gutpela. i kamapim 20-pela 50kg flaua stitut o NARI (National Agriculture gat prais bilong em. Ol prais i no Long dispela taim, ol dispela Gumine, Sol Nomane na Kilau, beg. Na kamapim 4-pela sit po- Research Institute) long Tambul, stret na bai bihainim diman o laik pasin na tingting i wok long senis kopi i sting, rot i hat na graun i tato. Dispela potato we ol i insait long Westen Hailans bilong poteto. isi isi. Long ol gutpela taim, em i ken Planti pikinini Simbu i kisim ol sanap K2 tasol long ol taim gutpela save na holim ol bikpela nogut, em i ken kam daun long wok insait long kantri. Long wok 50 toia o 40 toia. bilong sios na gavman, long ol Taim planti bilong Simbu i bikpela kampani na ol na gavman painim olsem poteto i ken groa oganaisesen o NGO o long poli- long ples bilong ol, ol bai lus tingt- tiks. ing long kopi. Em bai kisim 4-pela Sampela bilong ol dispela mun long planim, havestim, pikinini Simbu i tingim ples bilong draim na salim. I hat wok liklik ol na go bek long traim na stretim tasol, gutpela long hat wok na na tu, skruim ol save ol i kisim igo kisim kaikai na mani samting. long ol yangpela pikinini, long Tasol, maket em wanpela wok bilong skul, wok na tu, wok samting we bai mekim ol i les bilong didiman. long planim. Na sampela, husat ol i stap Ol i mas gat wanpela gutpela long ples na wokim ol liklik wok maket we olgeta taim, ol bai salim long sevim ol manmeri long ples poteto long en. Nau yet, i nogat i painim sampela kain rot na soim gutpela maket long salim ol long ol ples lain tu, long painim poteto na ol i salim nabaut, bi- sampela helpim bilong helpim ol hainim tingting bilong papa bilong yet. mani. Simbu, long save, em tru, yu Kere na Kebai o las wara, ples ino inap winim ol long wanem, ol Wally (namel) na sampela wan lain bilong em i soim ol poteto we ol i groim long Irmil, long bikples em i gutpela long planim poteto i ken saplaim Papua Niugini wan- Koge, Kamtai distrik, Simbu Provins. na salim. Maski ples i hot, graun taim ol save lain. em i gutpela. Em i no wet tasol Ples bilong ol, sapos yu bi- gutpela. Pinat i gris tru na pipia em i lus na sampela hap bilong hainim Hailans Haiwe, em i no nating. Nogat maket. en i blek. Dispela em i gutpela bi- gutpela ples, planti maunten, Sinasina na Suave, ples i nogut long poteto long groa. wara na graun tu i no gutpela na planti karanas. Graun i ret na Tasol problem nau em bai tumas. Tasol, noken ting ol rot i no gutpela long planim ol kain maket. I mas i gat wanpela maket arere long haiwe em olgeta kaikai olsem poteto, koliflaua na i stap long planim. Sapos nogat Simbu. Sampela hap kona em ol narapela kaikai. maket na rot i no gutpela long gutpela na naispela long mekim Poteto nau i wok long groa. kisim ol dispela kaikai i go long wok bisnis na gaten tu. Baksait long kopi, ol i laik traim maket, em bai mekim ol fama bai Namba wan rot bilong ol long poteto. les na tu, ol bai westim taim bi- kisim mani na helpim ol yet long Sampela i traim pinis na ol i no long ol. samting bilong stoa na skul fi bi- bilip taim ol i lukim olsem poteto Ol saintis bilong poteto long long pikinini bilong ol em kopi. em i groa gut tru na wanpela as i Tambul NARI i save wokim planti Em wanpela tasol em olgeta i givim ol namel long 8-10 poteto. risets long kamapim kain kain save putim ai long en. Ol i wari tu olsem bilong poteto long painim wanem kain Em bai ol i wetim sisen o taim wanem na ol i no baim planti beg poteto em i gutpela long planim bilong em long karim na ol bai poteto sit. long ol narapela ples. pikim long kisim mani. Tasol taim Taim Wally Yegiora na meri bi- Ol i tok ol i painim aut wanpela nating, ol bai mekim ol narapela long em Barbra i rausim namba Ol poteto we kamap long en, bikpela nogut tru. Ol Potos: Bustin sit bilong poteto we em i ken groa wok inap taim bilong kopi. wan poteto long gaten bilong tu- Anzu long olgeta hap. Dispela poteto Sampela, ol i les pinis long wet pela long Irmil long Koge, long kamapim long kamap sit em bai Provins. sit em ol i no kolim yet na bai long dispela. Ol i laik bai ol painim Kamtai distrik, tupela i kirap nogut kisim klostu long 6-pela mun. Tambul em hetkwata bilong kolim klostu, taim olgeta samting narapela kaikai long go wantaim tru olsem planti bikpela poteto i Planti hap bilong ples bilong ol poteto, long wanem, ples i flet na i redi. kopi. Taim kopi sisen i pinis na slip insait. Na tupela i no bilip insait long Sinasina i no gutpela poteto i save groa gut tru. Em tu i NARI nau i gat nupela wok wet long narapela sisen, ol i laik olsem kain kaikai i groa long long planim ol poteto long stap aninit long namba tu bikpela misin eria. Em long Kamtai distrik painim mani long ol narapela kes gaten bilong tupela. wanem, graun i ret. maunten bilong Papua Niugini, we, ol lain i go pas long poteto bai krop o kaikai. “Mi no bilip olsem mi kisim kain Tasol sampela hap, we maun- Maunten Giluwe. go insait na givim stia toktok we Klaimet senis (climate change) poteto olsem long wanpela as bi- ten i kam daun na bung long em, Tupela i tok tupela i kisim sam- em bai gutpela bilong planim i mekim sampela wok bilong ol i long en. Na taim mi lukim olsem, graun i stap orait na kain kaikai pela advais long ol lain NARI bi- poteto. isi tu. Ol kaikai bilong narapela mi sekim ol narapela tu, na olgeta olsem poteto i ken groa. Gris bi- long Tambul na planim poteto, NARI i save wok i go olsem ples i ken groa long ples we ol i i wankain,” Wally i bin tokim Wan- long maunten bai kam daun na bihainim stail bilong ol. long Gembok na bihainim Haiwe no groa pastaim. tok Niuspepa. bung long daunbilo na taim Wally na Barbra i gat tingting i go long ol narapela ples insait Poteto nau em wanpela gaten Barbra i tok ol i no save olsem poteto i groa, em bai groa gut tru. long putim dispela ol poteto beg long Hailans. kaikai we ol i lukim olsem em poteto bai groa long ples bilong Ol ples olsem long Kere, Kebai, antap long wanpela haiwe na Wantaim dispela poteto bilong inap kamap namel kaikai taim tupela, olsem na ol i no tingting Tabare, Gunagi, Konoma na karim i go long Lae long painim Yegiora, NARI nau bai lukluk long kopi sisen i no kamap yet. long kisim planti poteto sit. Dumun, insait long Kamtai Distrik gutpela maket long salim ol dis- mekim wok bilong ol raun insait Sampela i bin traim planim Tupela i tok tupela i kisim i gat gutpela graun long planim pela poteto bilong salim. long Kamtai na bihain provins na poteto long sampela hap bilong tripela liklik retpela net beg potato poteto. Ol i no save olsem dispela Tupela i tok tupela bai skruim kantri. niusnabaut Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P17 Kindam, kol-pis na malio bilong wara Hawain James Kila i raitim

“WAWEN wosik stret!” Mi harim dispela griting taim mi ron long kar i go olsem long Wes Kos rot long Wewak, Is Sepik provins. Mi bin go olsem long Hawain bris long lukim ples we planti lain i save stori oltaim long mi. Hawain eria, long Wes Kos bi- long Is Sepik, i gat planti ol save- man bilong kantri husat i wok long planti ol bikpela wok. Tasol mi ken tingim tasol ol Wagambie famili olsem namba wan lokal PNG ragbi lig Kumul kepten, John Wagambie na brata bilong em Richard. Brata bilong em Tony em nau Ekting Polis Komisina. Ples bilong ol i stap klostu long Hawain. Miller Pangapo (antap) na Floyd Marai i glas long Hawain Haiwan Bris i stap long Wes Riva long painim kindam. Kos rot long Is Sepik provins sapos yu ron long Wes Kos Haiwe i go olsem long Aitape na Isaiah Kamba (lep) i holim rop Vanimo. pulap long kol-pis na kindam ol boi i kisim long Hawain Las tupela wik i go pinis mi bin Riva. go lukim stret dispela ples Hawain na mi raun na was was Dispela kain pasin ol yangpela long dispela Haiwain Riva. Gut- bilong Hawain i mekim em ol pela ekpiriens bilong mi em taim narapela ples long Papua Niugini mi kukim kindam long paia na tu i save mekim. Dispela em kaikai kol-pis bilong Hawain bikos taim ol pipia long wara i Riva. Mmmmmmm…. ..kol-pis i sting, em i save kamapim gut- swit moa yet na kindam mi pela ples long hait bilong ol kin- kukim long paia i teis nais tru. dam, kol-pis na malio. Taim mi putim naispela fres kulau wara i go wantaim, tru Graun karamapim ron bi- tumas, filings i go rait olgeta. long wara Mi gat sans long teistim kin- Wanpela brata husat i save dam na kol pis bilong Haiwain stap arere tasol long Hawain Riva bihain long mi bungim wan- Bris, Alois Javapro i stori long mi pela lain mangi bilong ples Tuwi. olsem long bipo planti waitman Ples ya ol stap arere tasol long na tu ol lain long Wewak i save Hawain bris, na olgeta taim ol go waswas na piknik na wasim manmeri save go was was na kar bilong ol long Hawain Riva. glas long wara na painim kindam Wantok ripota James Em wanpela gutpela ples bilong na kol-pis long dispela riva. Kila malolo wantaim kisim kol win bilong maunten Planti long ol dispela mangi ol mangi Tuwi long bikos planti bus i stap klostu na em ol sumatin na oltaim ol i save Hawain bris. fres na naispela kol win bilong Ol Potos: James Kila amamas long go waswas na bus i save kam. painim kindam na kol-pis long Alois i stori olsem bipo taim ol dispela wara long skul holide liklik mangi yet, ol i lukim olsem taim bilong ol. wara i bikpela na i gat planti dip Taim mi wantaim ol narapela ples bilong ol swim. Tasol nau wanwok niuslain olsem Sandra “Mipela save painim bikpela ol long mipela long stail bilong ol arere long wara na stap. dispela i no moa stap. Wara i Tuga na Joe Sabath bilong kindam insait long ol pipia we long painim kindam na kol-pis Planti ples we pipia i go pas karim ol graun i go daun na NBC/Kundu TV i go kamap long wara i karim i kam bungim. Sam- long Hawain riva. long en i save kamapim daun o mekim riva i go liklik. Ol dispela Hawain, mipela amamas na pela taim mipela save kisim Tasol pastaim long mipela i baret we i gat ples bilong swim i graun i kam long eria ol pipel mangal tru long lukim planti ol bikpela ol malio bilong wara,” stori, Isaiah i givim mi wanpela stap. Tasol insait long dispela ol mekim gaden na tu ol pipel i mangi i waswas long wara i stap. Isaiah i tokim mi. rop kindam na kol-pis ol i sutim pipia em ples ol kindam na kol katim diwai na graun i stap ples Mi aigris stret long lukim ol dis- pinis na tokim mi long wokim pis i save hait na stap. klia. pela pikinini i werim glas na swim Kindam, kol-pis na malio paia na kukim na teistim dispela Ol dispela mangi i stori olsem Maski wanem kain stori long wara na painim ol kindam hait long pipia ol abus bilong Hawain riva. taim ol i lukim olsem ol pipia i go Hawain i gat, mi yet mi amamas arere long ol liklik ston long wara. Isaiah bai mekim gret 8 long Ol i tok olsem long taim bilong sting o lip i go drai insait long long go lukim ples. Mi bin stori wantaim tripela Hawain praimeri skul na Floyd bikpela ren, wara i save karim wara, ol i save kisim glas na ol Tru tumas, mi amamas long mangi em Miller Pangapo, Floyd bai mekim gret 6. Miller bai kain kain ol pipia bilong bus wan wan waia spia bilong ol waswas, teistim kindam na kol- Marai na Isaiah Kamba, husat i mekim gret 5 long Banak olsem ol diwai ol rop na gras na wantaim raba na ol save go glas pis bilong wara Hawain. Mi ken bisi tru long glas long wara long praimeri skul. ol narapela lip diwai i kam daun. long wara long painim kindam na bekim olsem “Wawen em Wosik painim liklik kindam na kol pis. Ol dispela mangi i stori gut tru Ol dispela pipia i save go pas kol-pis. stret”. P18 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 entatenmennius

Program bilong Tasol 2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz Wanwan De 9:30am – Final aua cruz 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 6:45pm – Komiuniti Notis Bod 1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen 10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack 2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment 7:00pm – 9:00pm – COCACOLAGARAMUT 2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta – Host: Mummy DASH 3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie – Host:Angra Kennedy 2pm – 6pm - SarereAvinun Cruz De - Mande – Fraide 10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta 7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA 6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta 6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T 10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program 3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 6pm – 00:00am - Nait beat 6:00am – Major Nius Bulletin 10:15am – Kona b’long yu. 3:10pm –Avinun cruz 9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait 7pm – 9pm - Coca Cola Garamut 6:15am – Komiuniti Notis Bod 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment 4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta 00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: Tuluvan 9pm – 00:00am - Nait cruz 6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta 4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program Vitz/Talaigu Sopi/Bata Rat 00:00am – 6am - Brukim Tulait Show 6:30am – Nius Hetlains 11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program 4:10pm – FOAPELAKAM GUD LONG 4 – foapela 00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift) Wiken - Sandei 6:45am – Bonde gritins 11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok singsing - Miusik / Request / Tok pilai 6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin 7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim 4:30pm – Nius Hetlains - Kipim Kampani long ol nait shift. wokabaut Muisik 7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program - Laik b’long yu – Niupela singsing previu 4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment Wikens – Sarere 10am – 12noon – Monin Treks 12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta 6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie 12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta 7:15am – WAN 4 DAROAD – Hit Prediction 12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music – niupela singsing 12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 7am – 9am – Sarere Monin Cruz 12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 5:10pm – 6:00pm – KULCHAMusik (1 hr) skelim lokal 9am – 11am - Monin Treks 2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes. 2pm – 6pm – SandeiAvinun Draiv Music 8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 12:15pm – Komiuniti Notis Bod musik 6pm – 7pm 11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host: 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen – NAIT BEAT – Host: Vaviessie Kasty - 1st aua NWHP 6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta 8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program 6pm – 8pm – GOSPEL REKWESAUA 8:15am – “Papa Heni Fuka Show”. 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta 6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN 12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta 8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – PoromanAua 9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program – YUMIFM NIUS Senta 12pm – 1pm - 2nd aua NWHP 00:00am – 6am - Brukim Tulait Show 1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen 6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program 9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei Program Director – YUMIFM – Kasty

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAM HARIM LONG: 101.9 FM 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op Raun wantaim Wantok kru ... 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Spots 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Helt 8.15PM Musik 8.30PM NIUS Lukautim wok manmeri na ol bai lukautim yu 8.40PM Spots Riplei 8.55PM Musik Nicky Bernard i raitim yumi. 9PM Stesen Pas Long las wik Fraide, TUNDE - Moning - Nait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu WOK em bikpela Wantok Niuspepa i 6.30AM Nius na Karent Afes kisim liklik sans long go 7AM Stesen Pas samting long laip bi- 7PM Stesen Op long yumi long Papau raun na lukim ol wok 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat Niugini, sapos yu wok manmeri bilong 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Mama Graun bai yu gat kaikai long Lamana hotel, wanpela 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS tebol bilong yu na biknem hotel long Pot 8.40PM Helt Riplei 8.55PM Musik famili bilong yu. Mosbi na Papua Niug- 9PM Stesen Pas I gat sampela bikpela ini tu. TRINDE - Moning - Nait hotel long kantri we Dispela hotel i gat 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes yumi save harim nem planti rum nau na tu i 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op tasol na laik tru long go wok long go bikpela na 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat lukim, o go silip long en bikpela moa yet, long Liklik staf restron bilong ol 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Focus taim yu raun liklik long wanem ol i kamapim wokmanmeri long taim ol i 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS sampela wok bilong sampela ol bikpela unit kisim malolo na kam kaikai 8.40PM Mama Graun Riplei na bihain go bek wok. 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas Ol Poto: Nicky Bernard FONDE - Moning - Nait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op Longtaim wokman bilong 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat Lamana Hotel, Allan sekim 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Youth loka bilong em. 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS 8.40PM Focus Riplei we ol bai putim long rent 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas taim em i pinis. FRAIDE - Moning - Nait Lamana Hotel i gat moa 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes long 500 wokman meri, na ol 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op wok manmeri long Lamana 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat save amamas long wok long 7.30PM Nius na Karen Afeas wanem dispela hotel save 8PM Wantok 8.15PM Musik lukautim ol gut tru. 8.30PM NIUS 8.40PM Youth Riplei Wanwan manmeri gat 8.55PM Musik gutpela taim tru long raun meri na planti moa. 9PM Stesen Pas loka bilong em yet long long dispela Fraide taim bos Tru tru, olsem na ol wok SARERE - Nait putim ol samting bilong ol, i bilong Lamana i askim long manmeri long Lamana save 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat gat mes o staf restron bi- raun lukim wok kamap bi- amamas taim yu go insait 7.30PM Nius 7.40PM Wantok long ol taim ol i malolo long long dispela Hotel, stat long long hotel, bai yu lukim ol 8PM Lokal Ben wok, kaikai na bihain pinisim 8.30PM Nius rum i go ples bilong ol wok smat, bai ol welkamim yu, ol 8.40PM Musik/Chit Chat sif wok bilong ol, ol tu i gat 9PM Stesen Pas manmeri, go ples bilong bai smail long yu, na tu ol bai liklik rum bilong ol bilong silip SANDE - Nait pepa we i gat haus bilong helpim yu gut tru, long 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu sapos sif bilong ol i no senis 7.05PM Musik na Chit Chat em yet, i go long ples bilong wanem Lamana Hotel save 7.30PM Nius o taim ol i sik liklik long taim wasim ol betsit, tawel na ol lukautim ol gut stret. 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik bilong wok i gat dokta bilong yunifom bilong ol wok man- Sapos yu lukautim gut ol 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat ol long sekim ol. meri, ples bilong ainim, liklik wokmanmeri, bai ol i helpim 9PM Stesen Pas Wantok Niuspepa i kisim sek point bilong ol wok man- yu tu. EMTV Television Guide FONDE, FEBRUERI 3 2010 FRAIDE, FEBRUERI 4 2010 5.30PM G MILLIONAIRE HOTSEAT “World’s Funniest People” Sevens World Series at the Westpac Sta- 5.55PM G CRIMESTOPPERS 10.10PM PG 20TO1: dium, Wellington, New Zealand 5.00AM G ENJOYINGEVERYDAYLIFE 5.00AM G ENJOYINGEVERYDAYLIFE 6.00PM G NATIONALEMTVNEWS “Karaoke Classics” 8.30PM G IRBSEVENSWORLD with JOYCE MEYER with JOYCE MEYER 6.30PM G ACURRENTAFFAIR 10.40PM G EMTVNEWSREPLAY SERIES - FINALPLATE Religious Program Religious Program 7.00PM G IRBSEVENSWORLD 12.20PM AUSTRALIA NETWORK Catch all the action of Final Plate at the 5.30AM G TODAY 5.30AM G TODAY SERIES Pool B –ARGENTINA vs. PNG Westpac Stadium, Wellington, New Zealand. 11.00AM AUSTRALIA NETWORK 11.00AM AUSTRALIA NETWORK Catchalltheactionof Day1oftheIRBSev- SARERE, FEBRUERI 5 2010 9.00PM G IRBSEVENSWORLD 2.59PM STATION OPEN 1.34PM G IRBSEVENSWORLD ens World Series when PNG meet Argentina SERIES-FINALCUP KIDSKONA SERIES (LIVE) - Pool B – ARGENTINA vs. at the Westpac Stadium, Wellington, New 4.59AM AUSTRALIANETWORK Catch all the action of Final Cup at the 3.00PM G MAGICALTALES PNG - Catch all the action of the Day1 of the Zealand. 4.30PM G STATEOFORIGIN Westpac Stadium, Wellington, New Zealand. 3.30PM G HI-5 IRB Sevens World Series when PNG meet 7.22PM G IRB SEVENS WORLD SE- CLASSICS - Relive the guts and glory of 9.27PM EMTVTOKSAVE 4.00PM G THEPYRAMID Argentina at the Westpac Stadium, Welling- RIES State of Origin Football as EMTV brings you 9.30PM PGSUPERSTARSOFDANCE 4.30PM G THESHAK ton, New Zealand. Pool B – NEW ZEALAND vs. PNG 11.30PM G NATIONALEMTVNEWS the “State of Origin” Classic Matches. 5.29PM G EMTVNEWSUPDATE 1.55PM AUSTRALIANETWORK Catch all the action of Day 1 of the IRB Sev- REPLAY 5.30PM G MILLIONAIRE HOTSEAT 2.59PM STATION OPEN ens World Series when PNG meet New 6:00PM G NATIONALEMTVNEWS 12.00AM AUSTRALIAN NETWORK 6:00PM G NATIONALEMTVNEWS KIDSKONA Zealand at the Westpac Stadium, Welling- 6.30PM PG AUSTRALIA’S FUNNIEST 6.30PM G ACURRENTAFFAIR 3.00PM G MAGICALTALES ton, New Zealand. HOMEVIDEOSHOWSUMMERSERIES SANDE, FEBRUERI 6 2010 7.00PM PG RBT 3.30PM G HI-5 7.44PM G IRB SEVENS WORLD SE- 7.304PM G IRB SEVENS WORLD SE- 7.30PM PG RAITMUSIK 4.08PM G IRB SEVENS WORLD SE- RIES PoolB–SCOTLAND vs. PNG RIES -FINALSHIELD -Catchalltheaction 6.29AM STATIONOPEN 7.27PM EMTVTOKSAVE RIES (LIVE) - Pool B – NEW ZEALAND vs. CatchalltheactionofDay1ofthe IRBSev- 6.30AM G ITISWRITTEN of Final Shield of the IRB Sevens World Se- 8.00PM PG ELITEMUSICZONE PNG - Catch all the action of Day 1when ens World Series when PNG meet Scotland 7.00AM G HILLSONG 8.30PM PG RESCUE SPECIAL OPS PNG meet New Zealand at the Westpac Sta- at the Westpac Stadium, Wellington, New ries at the Westpac Stadium, Wellington, 7.30AM...... AUSTRALIA NETWORK...... (SERIESPREMIERE) dium, Wellington, New Zealand. Zealand New Zealand 1.00PM G ONE DAY – AUSTRALIA v 9.00PM PG CRUSOE(MOVIE LENGTH) 4.30PM G THESHAK 8.06PM EMTVTOKSAVE 8.00PM G IRB SEVENS WORLD SE- SRI LANKA **LIVE** Venue: Perth 10.0PM M 24-Stars: JackBauer 4.57PM EMTVTOKSAVE 8.10PM G LOVEPATROL RIES-FINALBOWL 5.00PM G THERACINGYEARS 10.30PM G NEWSREPLAY 5.00PM G HOTSOURCE 8.40PM G THEPACIFICWAY 5.30PM G ONE DAY – AUSTRALIA v 11.00PM AUSTRALIA NETWORK 5.29PM G EMTVNEWSUPDATE 9.10PM PG 2OTO1: Catch all the action of Final Bowl of the IRB komik Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P19 TORO

BIABIA

KANAGE

Ansa bilong 20-toea lus simuk long long hap. Ol blu bois bilong Goroka i las wik TOKWIN Vanimo no save pilai samsam olsem na ol Sudoku Sapos yu go long Vanimo taun, yu lain papagraun long Yonki mas ken baim wanpela lus simuk long tingting gut pastaim nogut ol kisim Mama bungim hevi taim bikpela pen long skin. Godens maket pas 20-toea. Tasol dispela ol simuk olsem Pall Mall red o grin em ol gia- Ol mama i kisim bikpela taim stret man o kopi tasol ol i wokim long Pikinini go bek skul taim Godens maket long Mosbi i pas hapsait long boda na bringim i kam Ol manmeri bai resis long bas long stat long las wik Fraide bihain long salim long Vanimo. Dispela bisnis i moning na tu long apinun nau bikos bikpela pait namel long tupela lain mekim na Operesin Sunset Merona ol sumatin bai go bek long skul long Ansa bilong hailans. i go pinis long boda taun ya long Mande. Ol boskru blong ol bas mas bilong Kain pasin i givim hevi long ol tu- klinim ples. soim rispekt long ol sumatin na las wik rangu mama tai m ol liklik bikhet larim ol kalap long bas na peim Pasol sumatim fe. Sampela longlong lain tasol i kamapim hevi na kilim ol Hevi long Yonki boskru i save kros na laik rausim ol yet i go kam. Sampela mama laik Ol polisman bilong Goroka i stap sumatin long bas. Dispela ol sumatin salim kaikai na painim skul fi, tasol sambai pinis long Yonki haidro pawa stesin bihain long sampela lain pa- bai kamap lida long bihain olsem na kain bikhet pasin stopim ol. pagraun i mekim pret long ol wok- rispekt long ol. Sori tru man na i laik bagarapim dem na wok Tokwin Tasol...

EMTV Television Guide SRI LANKA **LIVE**Venue: Perth. 3.00PM G MAGICALTALES TUNDE , FEBRUERI 8 2010 tion, they’re called in for complex search & 6.30PM G ACURRENTAFFAIR 00PM 6.00PM G NATIONALEMTVNEWS 3.30PM G HI-5 rescue operations. With the latest in tools & 7.00pm M THEWORLDAROUNDUS 6.30PM G ONE DAY – AUSTRALIA v 4.00PM G THEPYRAMID 5.00AM G JOYCEMEYER training, they can access anyone, anywhere, RED BARON: Michael Schumacher SRI LANKA **LIVE** Venue: Perth. 4.30PM G THESHAK Religious program under any conditions. An objective look at Schmacher’s journey, 9.05PM M SUNDAYNIGHTMOVIE: 5.29PM G EMTVNEWSUPDATE 5.30AM G TODAY MICHAEL CLAYTON - (2007) 5.30PM G MILLIONAIRE HOTSEAT 9.00PM COPS L.A.C. (New Night) and the ongoing impact of his contribution KIDSKONA Crime/Drama/Mystery/Thriller – A law firm 6:00PM G NATIONALEMTVNEWS 10.00PM M GREY’SANATOMY to Formula One. brings in its “fixer” to remedy the situation 6.30PM G ACURRENTAFFAIR 3.00PM G MAGICALTALES 11.00PM G EMTVNEWSREPLAY 7.57PM EMTVTOKSAVE after a lawyer has a breakdown while rep- 7.30PM G TOKPIKSA (2011Return) 3.30PM G HI-5 11.30PM AUSTRALIANETWORK 8.00PM PG 20TO1: resenting a chemical company that he 7.57PM EMTVTOKSAVE 4.00PM G THEPYRAMID “Billion Dollar Ideas” knows is guilty in a multi-billion dollar 8.00PM PGR A N D O M 4.30PM G THESHAK TRINDE, FEBRUERI 9 2010 9.00PM PG WEDNESDAY NIGHT class action suit. Stars: George Clooney ACTS OF KINDNESS (2011 Return) 5.29PM G EMTVNEWSUPDATE MOVIE:UNFORGIVEN - (1992) Drama- *Premiere Movie / Academy Award 5.30PM G MILLIONAIRE HOTSEAT Winner* Australia's unsung heroes are rewarded for 5.00AM G JOYCEMEYER Western - Retired Old West gunslinger 10.30PM G HILLSONG their generosity when Karl Stefanovic, Scott 6:00PM G NATIONALEMTVNEWS Religious Program William Munny reluctantly takes on one 11.00PM G NATIONALEMTV Cam and Simmone Jade Mackinnon help 6.30PM G ACURRENTAFFAIR 5.30AM G TODAY last job, with the help of his old partner NEWS REPLAY make their dreams come true. 7.00PM G HAUS&HOME (2011Re- 1.00PM G ONE DAY – AUSTRALIA v and a young man. 11.30PM Australia Network turn) PNG’s weekly guide to cooking, fi- 9.00PM PGPRODIGY: TigerWoods ENGLAND **LIVE** Venue:Adelaide Stars: Clint Eastwood, Morgan Freeman, nance, child-care, health and gardening – 9.30PM PGTHE ALLAN BORDER Oval, Adelaide. Gene Hackman MANDE, FEBRUERI 7 2010 presented by Tania Mairi. MEDAL 2011- Allan Border Medal will be 4.57PM EMTVTOKSAVE (Winner of Four Academy Awards) 7.57PM EMTVTOKSAVE 5.00AM G JOYCEMEYER held at the Crown Palladium, Melbourne. 5.00PM G MILLIONAIREHOTESEAT 11.00PM G NATIONALEMTVNEWS Religious Program 8.00PM PG RESCUESPECIALOPS 5.30PM G ONE DAY – AUSTRALIA v REPLAY 11.00PM G NATIONALEMTV 5.30AM G TODAY (New Night) ENGLAND **LIVE** Venue: Adelaide Oval, NEWS REPLAY 11.00AM AUSTRALIA NETWORK New high-energy action drama – Experi- Adelaide. Ol Progrem na Taim i 2.59PM STATION OPEN 11.30PM Australia Network enced paramedics in peak physical condi- 6:00PM G NATIONALEMTVNEWS KIDSKONA ken senis... P20 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 kanagepenpren na laiplain Raun wantaim Kanage olgeta wik Elvis o samting? kolim ol wantok long kago i go pinis. Paps Kanage em wanpela man bilong Kanage i kirap na tok, “Kelema, painim meri. Wanpela taim Paps Kanage Kelema, Kelema! Tis is Talu connin, yu i sindaun na gris wantaim ol yangpela kisim mi tu o lokat, owa! (planti nois mangi istap. Ol i stori i go na Kanage tumas na em i wok long traim yet.) NEM: Philipi Jonathan Hiwaye tokim ol mangi, “Las taim mi go long Daru singaut: “Kelema, Kelema, Boroi, insait long Madang, mipela i bin i sait long kaikai. Kaikai smel nais tru na Kelema, Talu connin, yu kisim mi tu o KRISMAS: 19 (man) go stretim wanpela hevi. Man, mi stre- anti ya karamapim ol pot. Ol prei pinis na lokat...... owa (over)! DRES: C/O New Tribes Mission, P.O.Box 1079, tim hevi bilong meri ya i go bik moning ol sindaun rere long kaikai. Taim ol i opim Liklik taim tasol na Wantok bilong Goroka EHP na mi kisim bikpela taim stret”. Paps ol pot, wanpela pot em kaukau tasol. Anti Kanage i kisim long K taun. SAVE LAIKIM: Pilai soka, mekim pani, raun long bus, Kanage lusim ol mangi na em wokabaut i ya tokim Kanage, “Yu mas misim kaikai Kerema bekim: “Talu, Talu, Talu, fising, raitim pas na lukim niupela ples go long haus. Long rot em bungim wan- bilong ples stret ya!” Kanage isi kisim tispla em Kelema, lisiving yu laut en pela mama na mama ya tokim em, “Kan- kaikai bilong em na sindaun. Em lukim c’near...kam in .....owa! NEM: Yasling Noeno age, sampela toktok bilong yu i stap kaukau na tok, “Baset, yu dispela kaukau Daru singaut: Locha, locha(roger)..mi KRISMAS: 18 (man) wantaim mi. Wanpela meri i salim i kam”. ya mi lusim long ples i kam long hia na yu laik toktok long Annan (Allan)...... owa! ADRES: Kotidanga Primary School, P.O. Box 117, Kanage hetwin na tok, “Aiyoooo! Maski painim mi yet!”. Kanage kaikai ol arapela Kerema bekim: Plis ilap (inap) yu spell kaikai na lusim kaukau i stap. mi wanem kain man olsem ya. Yupela ta lem(name)..owa!... Kerema, Gulf Provins Alexius S kisim naip na katim nek bilong mi na bai Daru singaut: Locha, locha ta lem is SAVE LAIKIM: Pilai volibol, stori, painim abus long mi dai. Taim mi dai, bai olgeta pren meri Kelema konin Dalu Annan...”A tapol L A N” bus, harim musik, go Lotu na ridim ol buk. bilong mi long olgeta ples bai bung na (spelling)..alpha..lareva..lareva.. krai long mi!” KANAGE bilong Kerema na alpha..NEHIA (a**hole in kiwai lingo) NEM: Boldon Suko TDS Tor em i go stap long Daru. Angoram Kerema bekim: Ko ahet, ko ahet.....mi KRISMAS: 23 (man) Olgeta taim em i save kaikai ol bara- tasol Annan .....owa! ADRES: Kilipau Village, P.O.Box 96 Vanimo Sandaun mandi na ol gutpela kaikai long maket. Daru singaut: “O sori, plata (brother) Yu tasol dispela kaukau ya! Em i tingim ol wantok bilong em na Provins KANAGE em bilong Hailans na em man for who, yu kisim tu ol Palamanti mi salim sampla go long Douglas Airways. SAVE LAIKIM: Pilai volibol, pilai soka, raitim pas na bilong kaikai kaukau wantaim gris pik. salim lau ona Tuck-les? Long taim yet Douglas Airways i save senisim Presen. Wanpela taim em i pilim les long kaikai Kerema singaut: “leketiv, leke- kaukau na i go raun long Ostrelia (Aus- ron i go olsem long POM, Malalaua, tiv,leketiv,....Mi kisik pilis totay..tank tralia) long kaikai sampela kaikai bilong Terepo, Kerema, Ihu, Baimuru, Kikori yu veli mas plata...owa! NEM: Benard Wai ol waitman. Ol wantok bilong em pikim na Daru na save bihainim wankain rot Daru bekim: Lo walis plata,,. lex taim KRISMAS: 22 (man) em long ples balus na kisim em i go long i go bek. mi salim lata wan fo yu..Talu out! ADRES: Kilipau Village,P.O.Box 96 Vanimo Sandaun haus. Narapela anti ya pairap long haus Em nau, Kanage putim ol kago na em i Kerema singaut: Kelema signing Provins ron olsem i go long provinsel afes ofis kuk i stap. Kanage pasim tingting tasol off...owa n out. SAVE LAIKIM: Pilai Soka, senisim presen, raitim pas long Daru long yusim VHF redio long na daunim spet. Kaikai redi na ol i go in- K-BOI na mekim pren (Painim Meri long maritime)

NEM: Ben Iwi KRISMAS: 27(man) ADRES: Kilipau Village, P.O.Box 96 Vanimo Sandaun Provins DiaOl Laiplain tambu wansait tasolSampela bai kisim hevi o em i gutpela SAVE LAIKIM: Pilai soka, volibol, raitim pas na Mi marit na mi gat wanpela naispela long bihain taim bilong liklik pikinini bilong senisim presen. bebi i gat 5-pela mun. Mi laikim gut- yu? pela famili i stap amamas, tasol mi gat Yu tingting gut na lusim krospasin na NEM: Belden Wangu wanpela hevi. sindaun toktok wantaim meri bilong yu. Taim mi samting i no stret kros  No kisim gutpela skul long papa- Samting yu kros long en em i liklik KRISMAS: 20 (man) wantaim meri bilong mi save paitim mama; samting we yu no bin klia gut long en na ADRES: Kilipau Village, P.O.Box 96 Vanimo Sandaun em. Tasol taim ol papamama bilong  Bihainim ol poroman i ken putim yu i moabeta long yu na meri bilong yu i sin Provins em o ol tambu i harim, ol save kam long trabel; daun toktok wantaim long en. SAVE LAIKIM: Senisim presen, raitim pas, harim kros na kolim mi ol kain kain nem.  Kisim ol drag, alkahol na mariwana I moabeta long yutupela i go lukim sios musik, mekim Pren na painim meri wanpela long mar- Em i hat long klia watpo ol tambu i o spakbrus; pasto o tupela marit poro bilong yupela itim. wokim olsem bikos mi baim meri  Nogat gutpela save long wok olsem bilong givim yupela sampela stiatok. Na pinis na mi ken mekim wanem samt- marit man na meri; papamama bilong yu? NEM: Augustine Pinu ing mi laikim long en. Mi save olsem  No kisim helpim long ol lain i marit I moabeta yu soim laik pasin long meri KRISMAS: 18 (man) mi no inap long salim em i go bek long longpela taim na bilong yu na sapos yu lukim sampela ADRES: Kilipau Village, P.O.Box 96 Vanimo Sandau  ol papamama bilong em bikos ol bai I no redi na glasim gut patna bipo yu samting yu no laikim long en, helpim em Provins no inap bekim brait prais mani mi marit. long daunim o lusim. SAVE LAIKIM: Raitim Pas, harim musik, senisim baim em wantaim. Marit em promis we God i mekim na Las pren, yu mas save olsem i gat ol prensen na pilai soka Mi paul na em i no samting bilong sapos tupela marit i laikim gutpela laip, ol loa i stap pinis nau bilong lukautim ol meri i mas sindaun na wok, plen na toktok na ol pikinini long ol man i paitim na ol. NEM: Sheena Dogbatse WANTING A GOOD MARRIAGE long mekim marit bilong ol i gutpela. Marit bagarapim ol. Na yu ken go long kalabus KRISMAS: 26 (meri) i mas gat taim bilong lap, krai, komitmen, sapos yu go het long mekim dispela long ADRES: U.C.C. Cape Yars, P.O. Box UC- 340 U.C.C Dia Pren ol hetpen na ol samting olsem. Yumi meri bilong yu. Narapela samting tu em, central/ Reg, Ghana West Africa. Phn: 00233 - 2750 MIPELA i tenkim yu long serim wari bi- save lainim na stap wantaim arapela sapos yu laik divosim o rausim meri bi- long yu wantaim mipela. i gutpela yu luk- narapela. long yu, tingim, em i ken kisim yu i go – 82973 save olsem yu gat pasin bilong belhat. Mipela i lukim olsem yu sot pius man long kot na yu baim mentenens long meri SAVE LAIKIM: Mekim Pren, senisim presen, go Lotu, Pren, taim yumi tokaut long ol samt- na yu save paitim, tok nogutim na mekim na pikinini bilong yu. raun na painim haus man long maritim na stap gut ing i no stret yu wokim na ol samting yu nogut meri bilong yu. Yu no tok olsem em Mipela i bilip olsem em i no leit long yu oltaim. feil long mekim, yumi save kamap rispon- i rong long ol tambu bilong yu i kam na senisimn pasin bilong yu na marit bilong sibel o redi long senisim na stretim yumi stretim yu. Tasol yu tok yu gat rait long yu i ken kamap gutpela na amamas NEM: Paul Telape yet long ol samting yumi toktok long ol na mekim wanem samting yu laik long meri famili. KRISMAS: 20 (man) ol samting yumi mekim. Em i gutpela bilong yu bikos yu baim em. God i ken givim yu gutpela tingting. ADRES: The University of , Mt olsem yu laikim bai famili bilong yu i stap Pren, yu laikim marit we bai yu stap Pren bilong yu Hagen open Campus, P.O. Box 90, Mt Hagen Western amamas, tasol pasin bilong kros, belhat amamas long en, tasol taim yu tingting Laiplain Highlands Provins na pait i wok long stopim yu. tasol na i no mekim samting long SAVE LAIKIM: Pilai rakbi, basket bol, volibol, stori Mipela i save kisim ol planti pas long kamapim senis Iino inap helpim yu long Sapos yu gat wari o hevi, rait i kam long tumbuna na pani storis, pilai gita na arapela planti ol nupela marit. I gat planti samting inapim samting yu laikim. long Lifeline, P O Box 6047, Boroko, musik, go Lotu na mekim Joke. watpo ol nupela marit i save bungim dis- Sapos yu laikim gutpela marit, i moa- NCD. Yu ken ringim mipela tu long pela kain hevi: beta yu mekim gutpela samting, tasol bai telipon namba 3260011. Raitim trupela NEM: Monita Raio  Marit hariap taim ol i yangpela tumas yum as kisim helpim long ol narapela nem na etres bilong yu i kam na bai KRISMAS: 21 (meri) yet; husat i ken sapotim yu na givim yu ol gut- mipela i salim bekim long pas bilong ADRES: Lae Ever Clean, P.O. Box 167 Konedobu, NCD.  Nogat gutpela komyunikesen o rot pela toktok. yu. Mipela bai toktok long ol trupela SAVE LAIKIM: Go Lotu, raitim leta, harim musik, bilong toktok; Taim yu pilim yu laik kros, yu stopim na samting yu askim long em tasol bai pilai bol gem, swiming, gadening, singing, kuking, londri,  Nogat luksave long rot bilong stretim askim yu yet sapos kros pait bilong yu i mipela i no inap long putim trupela riding buklet, pilai gita, mekim pren, sharing, luk afta hevi na wari; promotim o kamapim gutpela hapi marit? nem bilong yu. Laiplain haus utensils na foldim kolos bisnisnius Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P21

AMAMAS: Praim Minista Se Michael Somare i amamas long apim glas wain wantaim ol kampani eksekutiv bilong Interoil em Sif eksekutiv, Phil Mulacek (lephan) na Henry Aldorf na Stuart Eliot bi- long Energy World Corporation long Ela Bis Hotel long Mosbi long aste. Poto: James Kila Ol PNG maining kampani bai resis long sefti salens OL PIPEL bilong 10 long miting bilong ol sait long kompetisen na Papua Niugini long na wok redi long Main- i gat strongpela tingting namba wan taim tru ing Haus long Mosbi. long sait bilong sefti. taim lukim olgeta Dispela namba wan Bikpela tingting bi- maining kampani in- kibung na samting i gat long ol lain ogenaisa sait long kantri i soim histori long en bai em long lukim olsem tru kala bilong ol long kamap long Lae Golf dispela kompetisen i resis long sait bilong Klap long mun Mas 26 i ken kamap long olgeta sefti, helt na sekuriti go 27 long Lae Golf yia na tu em bai stap insait long wanpela Klap na Morobe Main- olsem mak long kompetisen ol i kolim ing Join Vensa bai i kamapim gutpela wok nesenel maining ime- lukautim. bung namel long olgeta jensi rispons salens. Insait long dispela lain insait long maining Dispela salens bai kompetisen, ol tim bi- indastri. kamap long Mas 26 i long ol wan wan main- Dispela kompetisen go 27. ing kampani bai lukluk em ol i kamapim long Olgeta lain insait long long stretim ol hevi we i strongim gutpela wok PNG maining indastri ken kamap long sait bi- bung wantaim na tu we i save go aninit long long wok maining serim ol samting i go Mains Inspektoret olsem paia, rot long kam insait long eria bi- Brens bilong Mineral kisim win, fes eid na tu long sefti, helti na seku- Risos Atoriti (MRA) bai helpim long sait bilong riti insait long wok stap insait long dispela yusim rot na helpim bilong maining long namba wan kain resis arapela wokman o meri Papua Niugini. olsem. Dispela bung ol husat i stap long birua. Olsem na dispela i kolim long ‘Nesenel Ol tim husat i win kompetisen bai i lukim Apes Maining Sefti long kompetisen bai wanpela Mutual Eid Kaunsil kamap olsem kisim ol tropi na olgeta Agrimen ol sinia ek- program long las yia lain husat i stap long sekuti bilong maining taim Mains Inspektoret kompetisen tu bai kisim indastri na MRA i i tingting long kamapim sampela kain awot i sainim long taim bilong SAINIM AGRIMEN: Tupela lain bilong LNG projek em Vais presiden bilong Interoil, Christian Vinson i sainim tru bihain long miting kam long MRA long luk- givim prais long Mas agrimen, na Galp gavana Havilla Kavo na sif eksekutiv bilong Interoil PNG, Phil Mulacek. Poto: Nicky Bernard bilong en long Februari save olsem ol i stap in- 27. P22 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 rurelindastri Namba bilong diwai sikau Murik pipel planim long PNG go daun - WWF James Kila i raitim kokonas long stopim win NAMBA bilong ol wail diwai sikau James Kila i raitim bilong bus i wok long go daun tru in- sait long PNG bikos ol bikpela kam- OL PIPEL bilong wanpela bikpela pani i katim daun diwai, paia i kukim viles insait long Murik Leiks long bus tu ol pipel i kilim ol. Angoram distrik long Is Sepik Wanpela bikpela non-gavman provins i kamap wantaim tingting ogenaisesin ol i kolim World Wildlife long planti moa kokonas insait long Fund (WWF) i tokaut long dispela. viles bilong ol arere long solwara WWF i wok nau long redim wan- long stopim strongpela win na tu pela 10-yia Eksin Plen long putim haiwara long bagarapim ples bi- was na lukautim namba bilong ol Wanpela famili bilong diwai long ol. dispela wail enimol bilong bus bi- sikau em ol i kolim Grey Dorkopsis. Poto: Steven Gimbo Wantok i bin mekim wok raun i long yumi. (WWF) go long dispela ples em Praim Min- Ol i kamap wantaim tingting bi- ista Se Michael i gat sampela lain long dispela 10-yia Spisis Eksin stap na wanem gutpela rot long femili i stap long em i stap na i Plen bihain long wanpela woksop kamapim long sevim ol dispela wail lukim wanem samting ol dispela we i bin kamap long Loloata ailan diwai sikau insait long ol bus long lain viles pipel i mekim. autsait long Mosbi long las wik. Dis- PNG. Dispela ples ol i kolim long pela woksop i lukim ol lain i kam WWF i bilip olsem insait long wok “Bikpela Murik” i stap arere tasol long ol NGO grup, ol ofisal bilong patnasip namel long gavman bilong long solwara na tu leik o bikpela gavman na tu ol intanesenel oge- PNG na Indonesia na tu ol stet gav- wara ol i kolim Murik Leiks. Long PLANIM: Ol pipel long Jangaimot long Bikpela Murik viles i planim naisesin husat i save wok strong man, na ol lain husat i mekim ol kokonas long daunim haiwara na bikpela win long bagarapim ples. pinis bilong 2008 na stat bilong yia Poto: James Kila long lukautim na putim was long ol wok risets na ol NGO grup ol i ken 2009 bikpela haiwara i kam long bus, graun, wara na enimol we i kamapim gut dispela 10-yia spisis solwara wantaim win ol i kolim graun an tu stopim strong bilong i stap long en bipo yet inap nau. stap long en. eksin plen long kamapim sekuriti na ‘King Tait’ i bin bagarapim tru ples win long rausim ol haus morota o Insait long sampela ples insait Insait long wanpela miting wan- tu gutpela lukautim bilong ol dispela bilong ol na rausim sampela ol ruf bilong haus em ol pipel i mekim long Is Kos bilong Wewak, planti taim ol nius lain long Mosbi long las diwai sikau long bus bilong tupela haus long ples. Laki tru olsem long lip bilong saksak. samting i bagarap taim dispela king wik, ol lain bilong WWF em Michael kantri. nogat wanpela man o meri i lusim Em i tok olsem Murik Leik i bin tait i bin kamap. Roache (WWF-Australia), Ted Ol dispela sikau we i save stap laip bilong em. laki tru taim king tait i bin kam bikos Sampela ol viles long Turubu Mamu na Zola Sanga(WWF-PNG long diwai em femili bilong wanpela Dispela viles Bikpela Murik em i nogat wanpela man o meri i bin olsem Taul na ol narapela we i stap na JimThomas bilongTenkile Kon- grup enimol ol i kolim makropods gat tripela viles i join wantaim. Ol lusim laip bilong em. Tasol bikpela arere long nambis i lukim solwara i sevesin Alaiens long Lumi, Wes na ol dispela enimal i save stap long dispela viles em Jangaimot, Wake- samting em ol pipel i mas redi gut surik i go antap na bagarapim sam- Sepik i tokaut olsem namba bilong bus bilong Australia, PNG na Wes mot na Aromot. Ol arapela ples nau long traim daunim strong bi- pela ol haus na tu ol diwai arere ol sikau we i save stap antap long Papua long Indonesia. long Murik Leiks olsem Mendap na long solwara i go bagarapim ples long haus na muvim wesan i go diwai (tree-kangaroo) i wok long go WWF i tok i gat 72 spisis o kain Karau we praim minista i kam long bilong ol. antap long ples. daun tru. Na sapos yumi i no kain diwai sikau i stap long fores o em i no kisim bikpela hevi tumas. Wantok i kisim ripot pastaim Dispela king tait i soim strong bi- mekim wanpela samting ol dispela bus bilong Australia, PNG na In- Wanpela viles lida bilong Bikpela olsem ol lain long Is Sepik provin- long en tu long Wewak taun taim enimal bai pinis na ol pikinini na donesia provins bilong Papua na Murik, Anton Yamoan i tok olsem sal disasta ofis i bin toksave long ol em i kamapim bagarap long Wind- tumbuna long bihain taim bai i no Wes Papua. Insait long dispela bihain long dispela bikpela king tait pipel long muv i go long ples antap jammer Hotel, em bikpela ples inap long lukim. namba 39 lain grup bilong ol dis- o bikpela solwara i bagarapim ples, we haiwara bilong solwara i no malolo bilong ol turis na ol lain Mista Mamu i tok olsem WWF pela diwai sikau em klostu bai pinis ol pipel i luksave na stat long inap long bungim ol. Tasol planti husat i save go slip na raun long Is bai kamap wantaim wanpela plen na ol i stap long red lis bilong IUCN planim kokonas namel long ples pipel i no harim tok. Ol i laik stap Sepik provins. long givim i go long PNG gavman em intanesenel grup we i save long kokonas i ken holim strong yet long ples we tumbuna bilong ol long soim wanem ol eria we hevi i glasim ol enimol long wol. Ekonomik divelopmen kam

wantaimSeniorl Anzu (NARI) i raitim wok divelopmen agrikalsa distrik edministresen i pela, opis i kisim long 55 kopi beg, i salim gen, Finsafenfama i laikim. statim, opis bilong memba nau i givim kisim mani na baim narapela 55 masin Inap long nau distrik i kamapim olsem EKONOMIK divelopmen long Finschaf- moa sapot long kamapim kopi, kakau, we i givim long Yabim/Mape LLG. 23 komyuniti kakau neseri na i givim fen, Morobe Provins i stap olsem wan- rais na kakaruk long distrik. Ol fama long Hube LLG i kisim 50 100,000 sidling long ol fama we ol i stap pela bikpela samting distrik i mas yusim Mani bilong dispela wok, em memba masin na long 2011, Brum na Kuat LLG long Kote na Yabim Mape LLG. long strongim laip bilong rurel komyuniti. bai givim aninit long DSIP. bai kisim narapela 50 masin. Na opis bai kamapim moa neseri yet. Rekot bilong distrik ilektorel opis i soim Mista Leka i tok wantaim kopi, tingting Em i tok dispela ol masin ol i givim long Planti fama i soim laik pinis long sampela wok bilong agrikalsa i stap pinis nau i stap bilong promotim prodaksen na husat ol grup ol i luksave long em. kamapim kopi na ilektorel opis bai givim long distrik na dispela bai kamap yet long kwaliti bilong em. Wantaim dispela, Leka i tok opis bai 600,000 sidling long 40 ples long 2011. helpim sindaun bilong ol manmeri long Em i tok i kam inap nau (namel long trenim mausman bilong wanwan ol grup Leka i tok opis i baim tupela rais mil ples. 2009 na 2010) ilektorel opis i givim aut long kisim save long kamapim gut kopi masin na i plen long kisim sampela moa Na bihainim Distrik Sevises Impru- 205 kopi masin long ol fama long wok na kamapim na lukautim rekot bilong long givim long ol fama long distrik. vmen Progrem (DSIP) bilong nesenel long kopi bilong ol. opis. Ilektorel opis i kamapim liklik rais mil gavman, distrik bai bihainim dispela ol Dispela wok bai kamap bihainim tok Ilektorel opis i lukluk tu long promotim long Gagidun ples na Gagidun bai stap plen: orait i kamap we ol fama bai givim kopi koporetiv sosaiti long distrik. olsem namel ples tu bilong ol arapela  ROT na trenspot rihabilitesen; beg bilong ol long kisim masin. Long kakau, Leka, i tok opis i wok wan- ples i go na kisim helpim long ol wok rais.  EKONOMIK divelopmen; na Taim dispela i kamap, ol opisa i kisim taim ol fama i gat laik long kamapim Maski rais i bin kamap long 1930s,  INTEGRETED komyuniti mani na baim moa masin long givim long kakau neseri long ples bihainim Sentrel planti bilong dispela ol rais em ol lokol i divelopmen progrem (ICDP). ol fama. Komyuniti Kakau Neseri tingting. mekim bilong kaikai. Stanley Leka, namba wan sekretari bi- Long givim piksa, Leka i tok, sapos Ilektorel opis i givim sid we ol i Long dispela taim, ol fama bai mekim long Theodore Zurenuoc, Memba bilong opis i givim 100 masin long Kote Lokol planim long neseri long givim long ol planti rais we sampela ol bai kaikai na Finschaffen, i tok long skruim tingting na Level Gavman (LLG), bihain long dis- fama bihainim hamas sidling wanwan sampela ol bai salim long kisim mani. olspotpoto Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P23

BIKPELA SAMTING: Chey Scovell na Jason Pini bilong Surfing Association bilong PNG i soim trofi we ol tim bai resis long en long Mas long Madang long nesenel sempionsip. POTO: Andrew Molen. HARIAP: Bears pilaia long fes bes i laik kisim bal hariap tasol long wankain taim, PNG Power pilaia i hariap long go long bes TOKSAVE: Salim ol spots dro bipo long Bears pilaia i kisim bal na autim em long sofbol resis bilong yu kam long bilong ol long Mosbi las wik Sande. POTO: Andrew Molen. Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusim long Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD. PHOTO: A. Molen/ Wantok.

NOGAT ROT: Pilaia bilong Petro Souths i pasim rot bilong Neil Hans bilong Hekari long kisim bal long long NSL gem bilong ol las wik Sarere long Mosbi. Hekari win 4-1. PHOTO: A. Molen/ Wantok. P24 Wantok Febueri 3 - 9, 2011 spotlaipstail

Sofbol I NOGAT planti spot i stap we ol pilaia i SOFBOL save yusim hap diwai long paitim bal na Sofbol i kisim nem bilong em long traim long ron i go long wanpela mak bipo 1926 long han bilong Walter Hakanson long ol arapela pilaia i autim em. bilong YMCA long wanpela kibung bi- Wanpela long ol dispela spot em sofbol long “National Recreation Congress”. (softball). Ol arapela nem tu long dispela taim Sofbol em i wanpela olpela spot tu na i em “indoor baseball”, kitten ball” na dia- save kamap long Amerika na planti ol ara- Bet na bal mond ball”. pela kantri long wol tu olsem Siapan, Nu Sampela olpela nem em; “mush ball,” Silan, Australia na Papua Niugini tu. “pumpkin ball”. Em i spot we planti manmeri save Nem sofbol, i go bikpela long laik pilai na i go lukim tu bilong 1930 na planti ol ples olgeta hap wanem ol i save amamas long lukim long Amerika na i stap inap nau. ol pilaia i paitim bal wantaim hap diwai na ron i go kam we i ken ki- Wankain pilai rapim bel bilong yu tu long singaut o Tasol sofbol i no kamap pas, em sapotim tim na pilaia bilong yu. i kamaut long besbol (baseball). I nogat tok klia tru long wanem We bilong pilai taim o wanem hap besbol i stat. Sofbol em i spot we tupela tim i Sampela i bilip em i stat long save pilai we wanwan tim i save gat Frens na sampela i bilip em i stat 9 o 10-pela pilaia. long wanpela olpela gem ol i kolim Pilai graun bilong sofbol em dai- DAIMON: Wanpela pilai graun bilong sofbol long Amerika. “Rounders” we ol i save pilai long mon (diamond). Pilai graun bilong sofbol i liklik moa long besbol. Gret Briten na Ailan (Ireland) bipo. Long pilaim dispela gem, wanpela Wanpela ripot insait long buk tim i save go aut long paitim bal pas William Bray, wanpela loa man bi- na narapela tim i save sanap redi long Inglen i bin tokaut long wan- long pasim ol bal ol pilaia bilong pela besbol gem i kamap long narapela tim i paitim. Inglen long Ista Mande long 1755 I gat 4-pela mak ol i kolim bes long Guildford, Surrey. (base) i stap we pilaia husat i paitim Ol manmeri bilong Inglen husat i bal mas ron i go sanap antap long go long Not Amerika long dispela en bipo long narapela tim i autim em. taim i bin kisim dispela gem i go Wanwan pilaia bilong narapela tim wantaim ol. bai go aut wanwan taim long paitim Nau Besbol i kamap wanpela bal. bikpela profesenol spot long hap. Long kisim poin, ol pilaia bilong tim We bilong pilai besbol na sofbol husat i paitim bal mas i go tasim em i wankain tasol bal bilong sof- wanwan bes i nap ol i kam bek tasim bol em i bikpela moa long besbol nambawan bes gen. na tu i no strong tumas olsem ol besbol I gat 4-pela bes. bal. Bihain long wanpela pilaia i paitim bal, Ol besbol bet em timba na sofbol i em i mas traim long ron i go long namba save yusim ain. wan bes bipo long ol i autim em. Pilai graun bilong besbol em i bikpela Long autim em, ol pilaia bilong narapela moa long sofbol. tim i mas kisim bal we em i paitim i go Long sofbol, ol i save tromoi bal aninit antap bipo long dispela bal i tasim graun. long solda, long sait bilong bodi bilong Ol i ken autim em tut aim ol i kisim bal ol na long besbol, ol i save holim na tro- na sanap antap long bes we em i ron i go moi go stret. long en bipo long em i go tasim o sanap antap. Bilas bilong gem Nogat, ol i ken holim bal na i go tasim Wanwan gem i gat ol samting bilong em wantaim. werim na pilai na sofbol na besbol i gat Ol i mas autim tripela pilaia bilong nara- bilong ol tu. pela tim bipo long ol i kisim sans long Sofbol i wok long go bikpela insait Ol sofbol tim na pilaia i mas i gat han paitim bal. long PNG. POTOS: Wantok Poto. glav bilong kisim bal, bet bilong paitim Narapela tim i ken autim man i paitim bal, helmet bilong pasim het bilong ol na bal taim pilaia bilong ol i tromoi bal i go gutpela su we bai helpim ol long noken stret na dispela pilaia i no paitim o i tromoi wel na pudaun taim o i ron o sanap bet tasol i abrus long paitim bal. namel long ol bes. Ol i kolim dispela olsem straik (strike). Dispela pilaia i aut bihain long tripela BILONG HAN: Olgeta Sofbol long PNG straik. pilaia mas i gat han Sofbol i kamap long PNG long pinis bi- glav bilong holim bal Tupela tim wantaim bai kisim sans long long wanpela han. long 1970’s na stat bilong 1980’s. paitim bal na was long fil 5 o 6-pela taim. Em i save kamap strong insait long ol Dispela em ol innings (innings), bihain Niugini Ailans na wanem hap long kantri long gem bai ol i bungim olgeta skoa wanpela Yale sapota i kisim boksing han no bin werim han glav long kisim bal ol manmeri bilong dispela ples i stap wanem tim i putim long wanwan innings glav na i tromoi go long wanpela Harvard long dispela taim. long en, ol i kisim sofbol i go wantaim ol. na wanem tim i gat moa poin bai i win. sapota. Wanpela wik bihain, Hancock i Nau em i kamap strong long Mosbi, Dispela Harvard sapota i kisim wanpela kamapim bal tru bilong dispela gem na Lae, Madang, Rabaul, Kavieng, Mt Kamap bilong sofbol stik na i paitim dispela han glav. Farragut klap i go pas long kamapim ol Hagen, Kavieng na Lihir. Namba wan taim tru long rekot we ol i George Hancock, i lukim na i singaut lo na we bilong pilai dispela gem. Em i wok long go long planti moa bin pilai sofbol em long Chicago, Illinois “yumi pilai bal” (Play Ball!”), na gem i stat Long namba wan taim tru em i kamap, provins insait long kantri na moa man- long Amerika long “Thanks Giving” de long hap. ol i save pilai insait tasol long taim bilong meri wok long lainim na save long pilai long 1887. Ol i pasim dispela han glav wantaim rop ais na kol we ol besbol pilaia i save dispela gem tu. Dispela i bin kamap long Farragut Boat long mekim olsem bal na yusim stik han- yusim long trening na redi long sisen bi- PNG Softball Federation (PNGSF) i klap taim ol i bin sindaun na harim soka dol bilong brum olsem bet. long ol i stat gen. lukautim ron bilong sofbol long PNG na gem namel long Yale na Harvard i stap Dispela i bin namba wan sofbol gem tru Tasol i no long taim ol i kisim sofbol i olgeta yia i save gat nesenel sempionsip long redio. na skoa bilong en i bin sanap olsem 44- go autsait tu long ol 1889 ol lo na we bi- bilong wanwan asosiesen na tu nesenel Bihain long ol i tokaut long skoa bilong 40. long pilai dispela gem i kam aut long klap sempionsip bilong ol klap long gem na ol sapota i stretim ol bet bilong ol, Bal ol i yusim i no strong olsem na ol i wanpela buk. resis. spotnius Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P25 Bisket kampani strongim

Bustin Anzu i raitimol Ipataslong las yia. ol kap long Ipatas Kap. refriLong las yia, Lae Biscuit i putim Em i tok Lae Biscuit i mekim komit- Long wankain taim, bosman bilong K5,000 long tingim ol refri, aninit long BIKPELA bisket kampani long Papua men long helpim ol refri long wanem ol Ipatas Kap, Timothy Lepa, i tok ama- dispela het tok, “Nogat Refri, Nogat Niugini, Lae Biscuit kampani helpim ol i sapotim pilai we save gat ol grasruts mas long Lae Biscuit long dispela Pilai.” refri bilong Coca-Cola Ipatas Kap pilaia. sapot. Na dispela i wok gut tru long wanem (CCIC) wantaim K10,000 las wik. Menesing Dairekta bilong Lae Biscuit, Em i tok tu olsem ol refri gat sesen bi- olgeta pilaia i save olsem taim i nogat Dispela mani em bai helpim ol refri Ian Chow i tok, ol i no save givim han long ol yet na i no gutpela long ol i bung refri, bai nogat pilai. long lukautim ol pilai we bai stat long long ragbi lig tasol, ol i helpim ol nara- wantaim. Olsem na Lae Biscuit i lukim dispela neks mun na pinis long Epril dispela yia. pela pilai tu. Dispela mani bai helpim ol ronim wok as na i helpim ol refri long dispela Dispela mani em narapela K5,000 Dispela pasin bilong sapotim ol pilai bilong ol yet. bikpela ov sisen pilai. antap long mani em i bin givim las yia. bin stap wantaim ol long 30 yia na kam- Em i tok amamas long Lae Biscuit Ipatas Kap i stap moa long 10-pela Long mekim dispela presentesen, pani amamas long lukim dispela i long wanem long las tupela yia ol i yia na insait long dispela taim, i Nesenel Sels Menesa, Justus Rapula, i kamap. kamap olsem wanpela sponsa bilong kamapim planti ol gutpela pilaia we nau tok kampani bin helpim ol refri Em i tok ol refri save mekim bikpela Ipatas Kap na ol i amamas long lukim ol i pilai ragbi lig insait long sampela inta long wanem ol i bin wokim komitmen wok na ol bai putim mani long helpim i kam bek gen wantaim dispela mani. siti tim insait long kantri.

KAM BEK: Ol i tok em i mas wokhat tasol Thorpe i gat wanpela tingting tasol long kam bek na winim gol bilong Australia gen. Thorpe i kam bek SEMPION swima bilong Australia, Ian Thorpe i tokaut olsem em bai kam bek PLES HAIT: Ol manmeri long Cairns i bung long bikpela stua, Stockland long hait long strongpela saiklon we i kamap long na traim long resis bilong Australia long Kwinslen. 2012 Olimpik Gems long London. Em bai bihainim lek mak bilong nara- pela sempion swima, Geoff Huegill husat tu i bin pinis tasol i kam bek na i go na winim gol medol long Komonwelt Gems las yia. Saiklon stopim gem Tasol man husat i helpim Huegill i kam bek long resis na win gen, kosa Grant Stoelwinder, i tok em bai no inap isi olsem na Thorpe i mas wok hat moa long winim ples insait long Australia tim. Bipo Olimpik gol medol swima bilong BIKPELA Saiklon (Cyclone)long win long no makim Australia narapela det yet bilong tu- soka i kam namba tu long kain taim Australia, Kieren Perkins i bilip Thorpe i Australia i mekim na sampela ol pela long pilai na bosman bilong Not olsem, tasol mipela bai lukluk long ken mekim bilong wanem em i gat dis- bikpela gem long Australia bai no inap Kwinslen, Babieh Krayem i tok ol i gat bung na amamas wantaim ol sapota na pela strongpela tingting na save bilong kamap dispela wiken. ol arapela bikpela samting long lukluk femili bilong mipela gen taim dispela gem we i ken helpim em long kam bek Wanpela bilong dispela em A-Lig long en nau yet. hevi pinis,” em i tok. hariap na pretim ol arapela swima. soka gem bilong North Queensland “Nau yet mipela i tingting long ol Ol Fury i gat arapela hevi tu long klap “Mi ting em bai no inap isi long em Fury na Brisbane Roar we i sapos long manmeri bilong Not Kwinslen na lukluk we ol i mas stretim bipo long pinis bi- tasol em i mas wok hat tru long kam bek kamap long Townsville long Sarere long wanem kain hevi ol bai kisim long long dispela mun tasol nau yet tingting gen. nait. Saiklon Yasi,” Krayem i tok. bilong ol i pas tasol long strongpela win “Em bai no inap wokabaut isi tasol i go Football Federation Australia (FFA) i “Laip bilong ol manmeri kam pas na long Kwinslen. insait na kisim,” Stoelwinder i tok. P26 Wantok Februeri 3 - 9, 2011 nrlnius Campbell no nap pilai

PRESTONlong Campbell i givim wok olsem All kepten bilong Stars gem Australian Indigenous tim i go long Jonathan Thurston bilong wanem em i kisim bagarap na bai no inap pilai dispela yia. Em i bin kepten bilong ol taim ol i winim namba wan gem las yia agensim NRL All Stars tim. Campbell em i man tu husat i kamapim dispela gem na las yia em i namba wan taim tru ol i bin pilaim. Em i gat bagarap long lek bilong em na i wok long traim na orait hariap bai em i ken pilai gen dispela yia tasol i no inap. “Mi wari olsem mi no inap pilai bilong wanem em i wanpela bikpela gem long mi tasol mi no orait tumas olsem na em i gutpela long salim wanpela strongpela tim i go aut na pilai,” Campbell i tok long ol nius ripot. “Mi bai stap yet wantaim ol arapela wok tim i mekim long dispela wik bilong gem,” em i tok. Thurston i tok em i gat bikpela ona na amamas long kisim ples bilong Campbell olsem kepten. “Dispela tim i makim ol pipel bilong mi na mi amamas long kisim wok olsem kepten,” em i tok. Parramatta huka, Anthony Mitchell, bai kisim ples bi- long Campbell long tim na Joel Moon bilong Warriors KIWI: Hoffman i laik pilai bilong Nu Silan moa long Stet bai kisim ples bilong fowet, Sam Thaiday husat i kisim ov Orijin na Australia. bagarap long sangana bilong em. All Stars gem dispela yia bai kamap long Sarere neks BAGARAP: Campbell wari olsem em bai no inap pilai. Hoffman laik wik.

BIHAINpilai long em bilong i go wantaim papa bilong Kiwis em, Shane, Nogat man kisim ples bilong Rogers yet long lukim graun bilong famili bilong em, Brisbane fulbek, OL Titans i no painim wanpela man namba 6 jesi taim ol i pilaim ol Bron- Josh Hoffman i tok em i laik pilai bilong Nu Silan (New long kisim ples bilong Matt Rogers cos long Kougari ovol long Wynnum Zealand). long faiv eit posisen yet. long Februari 12 long trail gem bi- Em i tok, long ai bilong em, pilai bilong Nu Silan em i Kosa bilong ol, John Cartwright, i long ol. moa long pilai Stet ov Orijin o bilong Australia. tok ol bai mekim sampela trail gem Tim bai lukluk tu long Greg Bird na “Papa bilong mi kisim mi go long matmat bilong ol tum- long painim man long kisim dispela Preston Campbell tasol Cartwright i buna bilong mi las yia na dispela i senisim tingting bilong posisen. no laik rausim tupela long ol posisen mi,” Hoffman i tok. Dispela spes i kamap bihain long we tupela i stap long en nau. Taim em i kam kisim ples bilong Karmichael Hunt olsem Rogers i pinis long pilai las yia, na Em i amamas long gem bilong fulbek bilong ol Broncos long 2010, em i wok long gat nau Cartwright i mas painim rot long Bird long lok na Preston long fulbek planti tingting long wanem kantri em bai makim. pasim dispela spes. na i laik painim narapela pilaia long Tasol taim em i go long graun bilong famili bilong em Tupela pilaia husat i go pas long kamap faiv eit. long Nu Silan, em i mekim tingting bilong em long pilai bi- resis bilong dispela posisen em Cartwright i tok Capewell na long Nu Silan. Luke Capewell, husat ol i kisim i Rankin wantaim i no pilai planti gem “Mi mekim tingting bilong mi wan tu tasol long hap,” kam long South Sydney, na yang- tumas long fes gred level olsem na Hoffman i tok. pela Jordan Rankin husat i pilai em i sans bilong tupela long pait Em i tokim papa bilong em olsem em i laik pilai bilong namba wan taim tru bilong ol Titans long dispela posisen taim ol i Nu Silan na papa bilong em i amamas tru. long 2008 taim em i gat 18 krismas bungim Broncos long wik i kam. “Em i askim mi tupela taim long save gut sapos mi tok LUSIM SPES: i nogat man i kisim ples bi- yet. “Husat i pilai gut na kamap ples tru. long Rogers yet bihain long em i pinis Capewell na Rankin bai soim klis stret bai kisim dispela wok,” em “Nau em i amamas na mi tu i amamas,” Hoffman i tok. pilai las yia. save bilong ol long traim na kisim i tok. spotnius Februeri 3 - 9, 2011 Wantok P27 Supa em nupela presiden bilong Goroka sofbol James Kila i raitim ronim wok bilong sofbol long operesen long Yonki haidro pawa Robert Lai, Apelis Mapua, Sebby i gat nem rait. Goroka. stesen i bin kisim toksave long ilek- Womola, Oddie Kaminiel, Julius Em i tok nem rait bai stap long WANPELA biknem ragbi lig ed- Tasol wanpela samting em, sen bilong em olsem presiden long Kapinias na William Limang. Goroka i go pas long redim na ministreta long Isten Hailans na Supa we planti save kolim em mobail fon bihain long ol arapela Bihain tasol long ol i makim em, lukautim Nesenel Sofbol sempi- man i save toktok strong long sait “JS,” bai go pas long ol meri tasol eksekyutiv i bung na votim em. Supa i toksave i go long ol lain ek- onsip we bai kamap long Nesenel bilong spots long provins, John husat i stap insait long eksekyutiv Narapela man ol i makim long sekyutiv bilong em olsem, i gat Spots Institiut (NSI) long Ista wiken Supa, em nupela presiden bilong bilong GSA. go pas long teknikal tim em Alex planti wok i stap long apim kompe- dispela yia. Goroka Softball Association Ol dispela lain em, Dokta Kapa Solon, husat bai go pas long redim tisen long Goroka bilong wanem Long redim ol samting bilong (GSA). Malpo, meri bilong bipo PNG dro bilong kompetisen, makim ol dispela spot i go daun tru insait dispela nesenel tonamen, Supa i Dispela man bilong Chuave long Difens Fos komanda, Carl Malpo. refri na lain bilong kisim skoa na tu long sampela yia i go pinis. askim PNG Softbal Federation Simbu provins husat i stap long- Seketeri bilong asosesen ol i redim graun long pilai kamap long Supa i tok wanpela bikpela wok (PNGSF) long ringim Dokta Malpo pela taim long Goroka taun, em ol makim em Dixie Philip na tresera en. eksekyutiv bilong em i mas mekim long 72328963 o em yet long i makim em na bihain votim em em Milred Lai. Solon bai kisim helpim long ol nau em long painim wanpela ko- 7256363 o 76420435 sapos ol i wantaim bikpela namba stret long “JS” husat nau i stap long polis ekpiriens lain olsem Peter Bird, pret sponsa bilong asosesen na tu laik givim sampela helpim Luksave long ol spotsmanmeri

KARIM: Pini (lephan), Scovell na Abel i soim trofi ol klap bai resis long en long Tupira long Mas. POTO: Andrew Molen. Andrew Molen i raitimbilong yu Sefing i no spot tasol YU mas redi long makim ol spots- Andrew Molen i raitim samting olsem ol haus na toilet man na meri bilong yu long kisim ol i mekim bilong ol pilaia na 2011 SP awod bilong wanem nomi- TAIM Surfing Association of ofisol bilong ol long yusim bai nesen i op nau. PNG (SAPNG) i kisim namba tu stap bek bilong ol asples long Gavena bilong Nesenel Kapitel nesenel taitols bilong ol i go long yusim long mekim ol arapela Distrik (NCD), Powes Parkop, i Tupira long Madang, ol i no inap samting long en. opim SP awods long Tunde dispela kisim ol samting bilong pilai tasol “Taim mipela i pilai pinis na i wik long Mosbi na i singaut long ol i go. go, mipela i no i nap kisim wan- manmeri long givim luksave long ol Presiden bilong SAPNG, An- pela samting i go o bagarapim etlit na ofisol bilong ol husat i wok drew Abel, i tok ol i bai kisim wanpela samting long asples na hat long 2010. planti moa gutpela samting i go dispela em i gutpela long divel- Olgeta nominesen bai pas long we ol manmeri bilong Tupira i opmen na gutpela sindaun bi- Fonde, Mas 31 na ol tokaut long ol ken yusim long helpim ol bihain long Tupira na tu Madang wina long Me 28. taim. provins na PNG,” em i tok. “Mi singaut long ol manmeri long Tonamen bai kamap long SAPNG i gat wokbung wan- onaim ol spotsman, meri, tim, ed- MAKIM: Gavana Parkop (lephan) na Monagi putim nominesen bilong Mas 19 i go long 26 dispela yia taim Tourism Promotions Au- ministreta na ripota bilong yupela ol insait long bokis long makim stat bilong ol nominesen bilong SP we ol i bilip 10-pela klap bai thority (TPA) bilong PNG na i long kisim wanpela bilong 13 awod awods. POTO: Andrew Molen. kamap long en. save helpim ol komyuiti stap i stap dispela yia,” Parkop i tok. we bai kamap long Mosbi. no inap kamap gut sapos i nogat Namel long ol em ol sempion, klostu long nambis tu long wok “Sapos wanpela etlit o tim i tren- “Dispela het tok i ken strongim gutpela sapot na SP Brewery i go Vanimo Surf Club (VSC). turisem bai ol i ken mekim mani ing na pilai strong na i apim nem bi- yumi na redim yumi long karim nem pas gen olsem mama sponsa bi- Tonamen kodineta, Jason long ples bilong ol tasol i no long provins na kantri o i mekim gut bilong kantri long bikpela resis long long dispela bikpela bung. Pini, tok bikpela resis bai kamap bagarapim wanpela bus o tru long spots bilong em. 2015,” Parkop i tok. Dispela em i 19 yia bilong SP long dispela taim na bai pulim tu graun. “O sapos wanpela kosa, trena o Dispela het tok i wankain olsem long stap olsem mama sponsa bi- planti manmeri. Dispela em wanpela long ol arapela ofisol i wok hat long tim o het tok bilong 1991 Saut Pasifik long SP awods. “Dispela i gutpela bilong tur- astingting bilong ol long spots bilong em maski famili bilong Gems taim em i bin kamap long “‘Go for Gold’ em i gutpela het isim long Tupira na Papua Niug- kamapim na ronim ol nesenel em i save toktok strong em na em i Mosbi na Lae na PNG i bin kam tok we mipela i amamas long sapo- ini tu,” em i tok. taitol bilong ol. no save kisim pe long en, tasol em namba wan ples. tim na mipela i bilip ol manmeri bi- Abel i tok sefing (surfing) long “laspela sempionsip bilong i mekim yet, givim luksave long dis- Planti mameri long PNG na tu long yumi tu bai redi long bihainim PNG no save lukluk tasol long mipela i kamap long Vanimo pela kain ol manmeri bilong yumi long Pasifik husat i bin lukim dis- dispela het tok taim Pasifik Gems i spots tasol long divelopmen na long 2009, las yia mipela i nogat long spots,” em i tok. pela gem long PNG i save toktok kamap long yumi gen lng 2015,” gutpela sidaun bilong ol komyu- tasol dispela yia, mipela i laik em Parkop i opim Spots awods bi- yet olsem em i bin wanpela nam- Bisnis Divelopmen Menesa bilong niti tu. i kamap gut tru,” bod memba bi- long dispela wantaim het tok; “Go bawan gem tru bilong wanem PNG SP, Reg Monagi, i tok. “Taim mipela i go long hap, long SAPNG,Shay Scovell i tok. For Gold.” i bin kamapim na ronim gut tru. SP i sapotim planti arapela spots mipela bai kisim ol nupela save Em i tok ol bai kisim i go long Astingting bilong dispela het tok “Nau mipela i laik mekim wankain tu olsem golp (PNG Open), ragbi bilong pilai, wok turisim, mani, Madang dispela yia na i lukluk em long redim ol spotsmanmeri na gen,” Parkop i tok. yunion, ragbi lig na gem bilong kaikai na gutpela tingting i go long karim i go long ol arapela kantri tu bilong 2015 Pasifik Gems Tasol spots awods dispela yia bai painim pis (Game Fishing). long ol manmeri bilong Tupira. ples insait long kantri tu long “Spot bilong mipela i ken soim promotim sefing na tu soim ol arapela kantri long wol long PNG long wol. wanem kain solwara i save bruk Long dispela tonamen long 8-Pela tim stap insait long hap na planti moa manmeri Tupira, SAPNG bai lukluk tu  i kan long pes 28 pela yia tasol namba i go antap bipo long gem bilong ol man long bilong sef i ken kam bihain long long makim tupela pilaia long long 8. wanpela de tasol long pinis bilong hap na dispela bai apim wok makim PNG long Pasifik gems Ol i bin lukluk long 5-pela tim Gem bilong ol bai stat dispela Mas dispela yia. turisem long hap,” em i tok. long Nu Kaledonia long Ogas tasol long statim kompetisen dis- Sarere na gren fainol bai kamap Abel i tok tu olsem ol arapela dispela yia. Isu 1902 Wan wik: Fonde, Februeri 3 - 9, 2011.

Andrew Molen i raitim Wau Soccer Association. Siaman bilong NSL, John Kapi Natto, na kodineta bilong WNSL, Simon Koima, i tok soka na dispela i kirapim 8-PELA tim i givim nem pinis astingting bilong kamapim tinging bilong ol long kisim ol long stap insait long kik of dispela kompetisen, em long meri kam insait tu. bilong Nesenel Soka Lig givim sans long ol meri long Koima i tok em i gutpela long bilong ol meri (WNSL) divelopim gem bilong ol tu long lukim ol meri tu ken i gat sans dispela Sarere. profesenol level olsem ol man. long pilai long dispela level Namel long ol em Hekari Kapi Natto i bin tok olsem ol i bilong gem na planti tim i bin United FC na Inter Uni FC gat tingting long kamapim soim laik long pilai. bilong Mosbi. wanpela profesenol gem Moa long Pes 27. Narapela tupela tim bilong bilong ol meri tu tasol planti Mosbi em Biz Prints FC na samting i no bin redi gut olsem PNGIPA. na ol i sat wantaim ol man BIKPELA GEM: Ol meri Ol bai resis wantaim 4-pela tim pastaim. tu bai stap insait long bilong Lae; Bara FC, Lae Nau, NSL bilong ol man i soim profesenol soka resis Central FC, PNG Power na gutpela na strong pilai bilong bilong PNG nau.

Publisher of the newspaper operates at Section 58, Allotment 3, Office 2, Waigani Drive