liberaal journaal

DeMOCRATIE

In een democratie is de wil van het Eerste Kamer. In een democratie is er een verschillende aspecten van de volk de uiteindelijke bron van legitieme grondwet waarin de vrijheid van burgers democratie. Wat kunnen we leren van de machtsuitoefening. Democratieën zijn is verankerd en wordt beschermd. Atheense democratie? Is het ontstaan van er in allerlei soorten en maten, maar ze Daarnaast is er sprake van machten- een democratie verbonden met econo- bevatten wel een aantal gezamenlijke scheiding, van een levendige civil society mische ontwikkeling? Welke invloed kenmerken. Zo is er een direct gekozen en van vrije nieuwsgaring. Tot slot wordt heeft het kiesstelsel op het soort volks- volksvertegenwoordiging die op basis in een democratie gestreefd naar politieke vertegenwoordiging? Bijten liberalisme van vrije en geheime verkiezingen tot gelijkheid voor de burgers. en democratie elkaar? Hoe staat het met stand komt. Een deel van het parlement de democratie op Europees niveau en op kan in een democratie ook indirect In deze editie van het Liberaal Journaal lokaal niveau? Het Liberaal Journaal sluit gekozen worden, zoals in Nederland de besteden diverse auteurs aandacht aan af met enkele leestips over het thema. ‘Vergaderingen, hoe divers hun samenstelling ook is, neigen te vaak naar de vorming van een esprit de corps dat hen isoleert van de natie.’ Benjamin Constant

Benjamin Constant volksinvloed in combinatie met burgerlijke vrijheden door Patrick van Schie belang’ aan. Constant gaf aan dit begrip een Benjamin Constant (1767-1830), een fraaie klassiek-liberale invulling: ‘Het algemeen Zwitsers-Franse romanschrijver en politiek belang is uitsluitend dat voorkomen wordt dat filosoof, maakte de Franse Revolutie in alle individuele belangen elkaar schaden.’ fasen mee tot en met de ‘verlichte’ dictatuur van Napoleon. Deze gebeurtenissen hebben In zijn belangrijkste staatsrechtelijke publicatie veel liberalen in de 19e eeuw lange tijd hui- Principes de politique applicables à tous les verig gemaakt voor directe volksinvloed. gouvernements (1810; sinds 2003 ook in zijn ge- heel naar het Engels vertaald) zette Constant uit- Constant trok er gevarieerdere lessen uit. een hoe een staat effectief kan worden ingericht Inderdaad mochten politici niet onder het zonder de burgerlijke vrijheden te ondermijnen. mom van ‘de volkswil’ veel macht naar de Bang voor invloed van burgers bij verkiezingen staat en zichzelf toetrekken. Maar de op- was Constant als gezegd niet. Hij keerde zich lossing moest niet worden gezocht in het expliciet tegen getrapte verkiezingen (met col- verminderen van de invloed van burgers of leges van kiesmannen). Machtsmisbruik was het afstappen van meerderheidsbeslissingen zijns inziens niet te wijten aan democratische in het parlement, doch in het zorgvuldig verkiezingen, maar aan wetgevende lichamen afbakenen van de grenzen waar de politiek met ongelimiteerde macht. zich niet mee mocht bezighouden. Dit betrof zaken in de privé-sfeer: die ‘gebieden van Constant achtte het een goede zaak invloed toe individueel bestaan waar de samenleving in te kennen aan veel bredere lagen uit de samen- het geheel niet gerechtigd is iets te willen’; dit leving. ‘Dit dwingt rijkdom zijn arrogantie te ongeacht de hoedanigheid waarin zij op- verbergen, en macht zich in zijn handelingen treedt of door wie zij wordt gesteund. te matigen doordat de kiezers rechtvaardigheid en voorkomendheid belonen en onderdrukking Politici en andere machthebbers zijn steevast afstraffen.’ geneigd zich met te veel zaken te bemoeien. Daarbij roepen zij graag ‘het algemeen Afbeelding: Benjamin Constant | Rijksmuseum

Alexis de Tocqueville politieke participatie met kanttekeningen

door Fleur de Beaufort Fransman zich al vroeg dat er ook gevaren aan De Franse jurist en politiek filosoof Alexis een democratie kleefden. Deze gevaren maakte de Tocqueville (1805-1859) stond aan de Tocqueville inzichtelijk in zijn doorwrochte basis van het moderne politieke liberalisme. analyse van het Amerikaanse systeem. Na een studiereis door de Verenigde Staten begin jaren dertig van de negentiende eeuw, De idealen van vrijheid en gelijkheid staan op publiceerde hij zijn hoofdwerk De la démo- gespannen voet met elkaar, aldus Tocqueville. cratie en Amérique (het eerste deel verscheen Teveel vrijheid zou ten koste kunnen gaan van in 1835 en in 1840 volgde het tweede deel). de gelijkheid, terwijl andersom teveel gelijkheid ook de vrijheid zou kunnen aantasten. Als geen Tocqueville toonde zich een groot bewonde- ander zag Tocqueville bovendien het gevaar van raar van de democratie, met name vanwege de tirannie van meerderheid in een democratie, de grote mate van gelijkheid die het creëerde evenals de macht die uit zou kunnen gaan van voor de bevolking. De grote democratise- conformisme en centralisatie. Het belang van ringsbeweging, die in de negentiende eeuw checks-and-balances om deze gevaren tegen te ook in Europa gaande was, zag Tocqueville gaan was evident evenals een appèl op als onvermijdelijk. Ondanks zijn bewon- individuele verantwoordelijkheid. dering voor het idee dat een volk zichzelf moest kunnen besturen, realiseerde de ‘It is an essential part of democracy that minorities should be adequately represented.’ John Stuart Mill

‘Wanneer ik denk aan de vorm die deze nieuwe een veilig en welverzorgd bestaan, maar staat er bepaalde grondwettelijk verankerde rechten tirannie zal aannemen, zie ik voor mij een massa op zelf uit te maken wat goed is voor hen. Zo moeten voorkomen dat de staatsmacht zou ver- van in alle opzichten gelijke mensen die ruste- zullen de mensen steeds minder gebruikmaken absoluteren en ‘de natie’ zou verworden tot ‘een loos onbeduidende en banale genoegens najagen van hun eigen oordeelskracht.’ kudde angstige en vlijtige schapen […], met de […] die nog slechts op zichzelf en voor zichzelf overheid als zorgzame herder.’ Tocqueville waar- leven. Boven deze geïndividualiseerde massa Een laatste gevaar waar Tocqueville zich reeds schuwde voor een vorm van ‘gereglementeerde troont een bevoogdend machtsapparaat dat van bewust was bestond eruit dat de democratie en gemoedelijke slavernij’ die tot stand kon ko- over het wel en wee waakt, dat alles voorziet en uiteindelijk op democratische wijze zichzelf zou men ‘in de schaduw van de volkssoevereiniteit’. alles regelt, maar dat de mensen in een staat van kunnen opheffen. Ook hier zouden onmondigheid houdt. Het garandeert de burgers checks-and-balances als machtenspreiding en

John Stuart Mill zelfbestuur hoort bij zelfstandige burgers

door Patrick van Schie zouden onvermijdelijk van middelmatig niveau Twee jaar na het uitkomen van zijn be- zijn, meende Mill, maar er diende ten minste een roemdste boek, On liberty, publiceerde paar excellente personen in gehoord te kunnen de Britse liberale filosoof John Stuart Mill worden. (1806-1873) Considerations on representative government, in 1861. Over de voordelen van In beginsel diende het kiesrecht zo ruim mo- een vertegenwoordigende democratie boven gelijk te zijn. ‘It is a great discouragement to an directe democratie was Mill erg kort. Bur- individual, and a still greater one to a class, to be gers konden nu eenmaal niet intensief met left out of the constitution.’ Wel dienden som- alle staatszaken bezig zijn. Veel uitvoeriger migen te worden uitgesloten: analfabeten en schreef hij over zijn opvatting dat een volk wie niet enigszins kon rekenen, wie zelfs geen voldoende ontwikkeld diende te zijn voor kleine som belastingen betaalde, en bedeelden. een vertegenwoordigend stelsel. Zelfbestuur Uiteindelijk zou dit in bijna algemeen kiesrecht hoorde bij een natie van zelfstandige burgers. resulteren, met voor iedereen ten minste 1 stem Zonder genoeg deugd, intelligentie en plus een extra stem, niet op basis van bezit maar betrokkenheid van de bevolking bij staats- ‘individual mental superiority’. Voor een land zaken werd het niets. waar op dat moment slechts 18% van de volwas- sen mannen kiesrecht had (in Nederland lag het De vertegenwoordigende vergadering moest percentage nog lager) was dit enorm vooruit- overigens vooral niet zelf gaan regeren. Zij strevend. moest controleren; haar ultieme machtsmid- del was ‘refusal’. Verder diende zij te functio- Opmerkelijker nog was een korte maar bevlo- neren als een comité van grieven en een con- gen passage waarin Mill gelijke politieke rechten gres van opinies: ‘an arena in which not only voor vrouwen bepleitte. Zes jaar later deed hij in the general opinion of the nation, but that of het Lagerhuis, waarvan hij kortstondig lid was, every section of it, and, as far as possible, of het eerste voorstel tot invoering van vrouwen- every eminent individual whom it contains, kiesrecht. Dat maakte in 1867 geen kans, al kreeg can produce itself in full light and challenge het meer steun dan verwacht. Mill was zijn tijd discussion.’ De meeste parlementariërs ruim een halve eeuw vooruit.

Dirk Donker Curtius grondrechten en directe verkiezingen

door Fleur de Beaufort Een naam die zeer ten onrechte wat meer in de In Nederland werd met de invoering van vergetelheid is geraakt is die van Dirk Donker de Grondwet van 1848 de basis gelegd voor Curtius (1792-1864). Deze jurist, publicist en de parlementaire democratie. Doorgaans politicus toonde zich echter ver voor Thorbecke wordt de naam van politicus Johan Rudolf reeds een radicaal liberaal. Thorbecke in één adem genoemd met deze belangrijke grondwetsherziening.

www.teldersstichting.nl ‘Zelfs de beste regeeringsvorm gaat tot slechter over, tenzij aan haar gestadig wordt gewerkt.’ Johan Rudolf Thorbecke

Als publicist liet Donker Curtius in de jaren ‘Zonder regelregte verkiezing, is er geene ware dertig van de negentiende eeuw veelvuldig vertegenwoordiging; zonder dezelve is het on- van zich horen, onder meer in de anoniem mogelijk om dien volksgeest op te wekken, welke gepubliceerde Gemeenzame brieven over de volstrekt wordt vereischt, tot instandhouding gebeurtenissen van den dag (het was in die van de onafhankelijkheid van Noord-Nederland. dagen publiek geheim dat Donker Curtius de Ja, ik durf gerustelijk verzekeren, dat bij het auteur was). Diverse actuele thema’s kwamen behoud van trapsgewijze verkiezingen, zich bij in de brieven voorbij, zoals de scheiding het jeugdige, dat is het krachtigste deel der Natie, van kerk en staat en de daaraan gekoppelde een tegenstand (oppositie) zal ontwikkelen, liberale voorkeur voor een waarlijk neutrale welke niet tijdig ingewilligd den grond zoude staat. Ook grondrechten als uitingsvrijheid doen schudden.’ Donker Curtius vond daarbij de en het recht op vereniging vroegen in strijd macht van de aristocratie te groot en wenste deze tegen de willekeur van de staatsmacht een te temperen door de democratie. Hij zag geen betere grondwettelijke verankering, aldus ruimte meer voor bijzondere politieke rechten Donker Curtius. Het uitgangspunt van van de aristocratie. Daar waar tegenstanders van volkssoevereiniteit, de voorkeur voor een de directe verkiezingen de burgers nogal eens grondwettig bestuur en een afkeer van al te als ‘de menigte’ bestempelde, noemde Donker sterk centralisme en ‘bureau-tirannij’ pas- Curtius hen ‘de eigenlijk gezegde natie’. seerden eveneens de revue. Donker Curtius meende dat de omvangrijke macht die de In 1848 was het tot slot Donker Curtius die koning zich nog steeds toe-eigende, in feite als minister van Justitie de Grondwet door de in strijd was met de Grondwet en het begin- Tweede Kamer loodste. Daarbij sneuvelde de sel van de vertegenwoordigende democratie. voorgestelde directe verkiezing van de Eerste Het was echter met name op het punt van Kamer en werd vervangen door het tot op de dag de verkiezingen dat Donker Curtius op de van vandaag gehanteerde systeem van getrapte troepen vooruit liep en zeker op Thorbecke. verkiezing door de Provinciale Staten.

Democratie en haar oorsprong in het Oude Griekenland door Manolis Pagkalos democratie veel minder inclusief was, iets die door Perikles in 451 voor Christus werd Democratie is een veelbesproken onderwerp. wat door veel moderne critici vaak benoemd ingevoerd (Perikles wordt gezien als een van De recente verkiezingen aan de andere kant wordt. de grote leiders van de Atheense democra- van de oceaan lieten maar weer eens zien dat tie) – buitengesloten. De macht in de oude dergelijke reflecties gerechtvaardigd zijn. De Atheense demokratia was beperkt tot vrije, democratie werd echter wel rechtstreeks democratie is zowel een politiek systeem als een mannelijke volwassenen van Atheense uitgeoefend, door de mensen in de Volks- verzameling van politieke ideeën, onomstotelijk afkomst. Daarmee werden slaven, buitenlan- vergadering (Ekklèsia). Deze werd 40 keer verankerd in het verleden vanwege de ideologi- ders, vrouwen en personen van gemengde per jaar gehouden in de Pnyx, een ont- sche connectie met opvattingen uit de Oudheid. afkomst – althans sinds de Burgerschapswet moetingsplaats in de buitenlucht met een Het Oude Griekenland, en vooral Athene, wordt vaak gezien als het beginpunt van de democratie. Wat kunnen wij precies leren van de Atheense democratie? In hoeverre komt deze overeen met de moderne democratie, niet alleen qua naam, maar ook in uitvoering? De auteur meent dat een blik op de Oudheid een aantal sterke ver- schillen aan kan tonen op het gebied van participatie, machtsverdeling en regels, en dat die aanleiding kunnen geven tot het overwegen van een aantal actiepunten ten aanzien van ons eigen politieke systeem.

Democratie komt van het Oudgriekse woord demokratia, een samenstelling van demos (mensen) en het werkwoord krateo (macht uitoefenen, beheersen). Dat roept meteen twee vragen op – wie waren de demos, en wat was hun macht? Het eerste wat opvalt is dat de Atheense

Zicht op de Odeon van Herodes Atticus op de Akropolis van Athene ‘Nobody pretends that democracy is perfect. Indeed, it has been said that democracy is the worst form of government except all those other forms that have been tried from time to time.’ winston churchilL

capaciteit van 5000 man in de vijfde eeuw voor onder alle gekwalificeerde burgers. De liever een ingeperkte grondwet op basis van Christus (en later uitgebreid). Deelname werd ambtstermijn was een jaar en de aange- eigendom (maatregelen die in de kortstondige gecompenseerd, waardoor zelfs arme burgers stelde burgers ondergingen een voorafgaand oligarchische tussenperiodes van 411 en 404- mee konden doen. Ter vergelijking: moderne onderzoek (dokimasia) van hun capaciteit 403 voor Christus zelfs opgelegd werden). democratieën zijn representatief, dus daar wordt om te kunnen dienen en moesten aan het Demokratia is in essentie een Oudgrieks, of de macht indirect uitgeoefend. einde van hun ambtsperiode verantwoording eigenlijk Atheens concept. De moderne de- afleggen (euthynai). Zo had de Volksvergade- mocratie, met al haar classificaties (repre- Evenzo kunnen we andere bouwstenen van ring, door zowel toezicht als verantwoording, sentatieve, liberale, republikeinse, etc.), is dat demokratia benoemen. Als eerste natuurlijk altijd gezag over de ambtenaren en magistra- echter niet. Het is eerder een amalgaam van vrijheid (eleutheria). Ten tweede, bestuur door ten die alleen administratieve bevoegdheden moderne ideeën geïnspireerd door werken uit velen, in plaats van slechts een aantal. Ten derde, hadden. In die zin was er dus geen sprake de Oudheid. Hoewel de Atheense democratie het gelijke recht van iedere burger om deel te van een echt duidelijke scheiding der mach- regelmatig als referentiepunt gebruikt wordt, nemen aan volksvergaderingen en te debatteren ten. vertroebelen onze moderne opvattingen vaak over beleidskwesties (isegoria), ook terug te zien ons beeld hiervan. Daarom zou ik graag deze in de oproep van de Heraut van de Volksverga- De Atheense democratie kende, zoals zoveel korte tekst afsluiten door erop te wijzen dat dering (Wie wenst er te spreken?). Dit recht ging andere politieke systemen, zowel voordelen het bediscussiëren van democratie en het te- verder dan slechts ‘vrije meningsuiting’, omdat als nadelen. In vergelijking met moderne de- rugkijken naar het Oude Athene ons kan hel- het beoogde dat iedere persoon zich kon uitspre- mocratieën was de Atheense democratie be- pen om misvattingen en wanpraktijken in de ken, ongeacht zijn welvaart, begaafdheid, oplei- perkter wanneer we kijken naar de samenstel- moderne tijd aan te kaarten. De Atheense de- ding of status. Ten vierde, gelijkheid voor de wet ling van de demos, maar ging het tegelijkertijd mocratie is een tijdloos experiment geweest en gelijke politieke rechten (isonomia). En ten juist verder in de zin dat burgers wel directe en zou altijd als anker moeten dienen voor de slotte, de kansen en actieve participatie van bur- macht hadden. Burgerlijke plicht was belang- discussie over wat democratie betekent en wat gers in alle diensten en ambten, groot en klein. rijker dan eigenbelang, wat ertoe leidde dat het moet zijn. Leden van de Raad (boule) – een groep van 500 het volk (massa) en de elite verschillende be- Atheners (50 per Atheense stam) die zorgde voor voegdheden deelden en samen Athene moes- het dagelijks bestuur en de administratie – en de ten besturen, hoewel ze het niet altijd eens dr. M. Pagkalos is docent Ancient History aan Rechtbanken – bestaande uit een jury van 6000 waren met elkaar. De oligarchische oppositie de Rijksuniversiteit Groningen en Research personen – werden bijvoorbeeld uitverkoren was tegen de compensatie voor deelname in Fellow bij de Anchoring Innovation Research door middel van loting, dus geen verkiezingen, de diensten en het loterijsysteem en zag Agenda (OIKOS).

Economische ontwikkeling en democratie

door Wilbert Jan Derksen Toen Francis Fukuyama het ‘einde van de geschiedenis’ verkondigde leek het allemaal zo klaar als een klontje. Als eindresultaat van het proces van economische ontwikke- ling zou de (liberale) democratie uiteindelijk overal ter wereld zegevieren. Bij de ontwik- keling van arme landen was het ontstaan van een democratie dus slechts een kwestie van tijd. Maar klopte deze vermeende samen- hang tussen democratie en economische ontwikkeling wel?

De moderniseringstheorie stelt dat politieke en sociale progressie automatisch volgen na economische ontwikkeling. Hoe meer een land zich ontwikkelt, hoe meer economi- sche vrijheid burgers krijgen, en hoe meer politieke en sociale rechten zij hierop zullen verwachten. Als logisch eindpunt van dit evolutionaire proces ontstaat uiteindelijk een goed functionerende democratie, waarin iedere burger medezeggenschap heeft over de publieke zaak en er eerlijke verkiezingen plaatsvinden. Francis Fukuyama | Foto: Paparazza

www.teldersstichting.nl ‘Vertrouwen de Nederlandse politici hun burgers soms niet? De VVD vertrouwt de Nederlandse burger wel en wil dat dui- delijk wordt dat de burger de baas is.’ Om de vrijheid. Liberaal Manifest 2005

Het is een theorie die overeenstemt met de In 2003 viel een coalitieleger onder leiding persvrijheid. Een goed opgeleide en geïn- geschiedenis van veel Westerse landen, maar te- van de Verenigde Staten Irak binnen om een formeerde bevolking bestaat uit kritische kortschiet wanneer wij kijken naar andere meer einde te maken aan de dictatuur van Sad- burgers die politiek betrokken zijn. Burgers recente voorbeelden. dam Hoessein. Vervolgens werd gepoogd om zijn dan beter gewapend tegen de retoriek in het land een democratie te introduceren. van demagogen die erop uit zijn de demo- Toen de slapende reus China eindelijk ontwaakte Daar waar Hoessein de sektarische spannin- cratie te weren en instituties omver te wer- en zich in rap tempo economisch begon te gen in het land wist te onderdrukken kon de pen. Chinese en Saoedische burgers kennen ontwikkelen vanaf eind jaren ‘70 dachten velen prille democratie deze onderlinge animosi- misschien meer economische welvaart dan dat dit succes zou resulteren in het openbreken teit niet beteugelen en verviel het land in een vroeger, maar worden nog even sterk geïn- van het autoritaire stelsel in het land. Anno 2020 burgeroorlog. Als het doel van de democratie doctrineerd als daarvoor. Ontwikkeling gaat heeft de Communistische Partij echter nog even was om politieke stabiliteit te garanderen, niet alleen om economische vrijheid, maar strak de touwtjes in handen als in de tijd van dan had dit duidelijk gefaald in Irak. Toch ook om sociale en politieke vrijheden. Goed Mao en zijn vrije verkiezingen uitgesloten. Het staat de democratie daar nog altijd overeind, onderwijs en persvrijheid vormen daarmee land propageert zijn alternatieve ontwikkelings- wat gezien de omstandigheden zeker bewon- de echte voedingsbodem voor de democratie. model zelfs bij andere autoritaire bestuurders derenswaardig te noemen is. Het heeft echter Dit is belangrijk in ons achterhoofd te hou- wereldwijd. Maar ook een land als Saoedi-Arabië niet geresulteerd in stabiliteit en duurzame den. Niet alleen bij het stimuleren van demo- heeft zichzelf met behulp van zijn natuurlijke economische ontwikkeling bleef uit in het cratie in ontwikkelingslanden, maar ook bij hulpbronnen economisch ontwikkeld, zonder land. het behouden van de democratie in landen dat het autoritaire systeem plaats heeft moeten zoals de onze, waar deze als vanzelfsprekend maken voor een democratisch bestel. Econo- In beide richtingen lijkt het verband tussen wordt gezien. mische ontwikkeling blijkt dus geen garantie te economische ontwikkeling en democratie zijn voor democratisering. Maar hoe zit het dan dus vrij discutabel. Wellicht zijn er andere vice versa; zorgt democratie dan misschien voor factoren die relevanter zijn voor de bevor- Drs. Wilbert Jan Derksen is wetenschappelijk economische ontwikkeling? dering van democratie, zoals onderwijs en medewerker bij de TeldersStichting.

Waar liberalisme en democratie elkaar omhelzen of elkaar juist bijten

door Patrick van Schie De oorsprong van het gezag Ogenschijnlijk hoort de democratie net zo bij Tegelijkertijd vloeit onze democratie wel degelijk het liberalisme als de woorden ‘vrijheid’ en voort uit het liberale gedachtengoed. Sociaal- ‘democratie’ thuishoren in de naam van de contractdenkers vanaf John Locke (eind 17e VVD. Echte democratieën, ter onderscheiding eeuw) baseerden het staatsgezag immers op een van schijndemocratieën en ‘volksdemocratieën’ verzameling van individuen. Daarmee lag de (d.w.z. communistische dictaturen), worden soevereiniteit niet langer zoals voorheen, en nog ook wel liberale democratieën genoemd. lange tijd in conservatief-christelijke kringen, bij God noch was zij aan Hem ontleend maar Tirannie van de meerderheid bij de bevolking, opgevat als de verzameling van Toch waren de grondleggers van het libera- burgers. De negentiende-eeuwse Nederlandse lisme in de 18e en 19e eeuw beducht voor al te liberale staatsman Thorbecke had weinig op met veel democratie. Zij wilden het democratische volkssoevereiniteit. Maar waar anders dan bij element in het staatsbestel – de directe volks- de individuen die een samenleving vormen kon invloed – in toom houden met monarchale en voor een liberaal de bron van het staatsgezag aristocratische elementen. Vandaar dat hun liggen? voorkeur meestal uitging naar een constitutio- nele monarchie alsmede naar de verkiezing in ‘Atomistisch’ kiesrecht het parlement van wijzer geachte volksvertegen- In nóg een opzicht is de democratie zoals wij die woordigers. Een dergelijk gemengd stelsel werd kennen van liberale makelij. Elke burger mag superieur bevonden aan een volle democratie, één stem uitbrengen, de een telt niet meer dan die in een tirannie uit naam van de meerderheid de ander. One (wo)man, one vote; mensen kon ontaarden. kunnen zich tegenwoordig amper een andere vorm van democratie voorstellen

Standbeeld John Locke in Londen Foto: Chris Lawrence Travel ‘In de democratie zit een absurditeit en dat is dat de waarheid tenslotte kwantitatief wordt bepaald.’ Godfried Bomans

Maar in de 19e eeuw en de eerste helft van de heid in het parlement bemachtigen en dan de In 2006 stelde minister van Justitie Donner 20e eeuw veroordeelden confessionelen dit als democratie afschaffen, is het einde oefening. (CDA) dat als een meerderheid in ons land een ‘atomistisch’ kiesrecht. Deze voorlopers van De democratie moet tegen zichzelf in be- de sharia wil invoeren, dit dient te gebeuren. CDA en CU wilden een ‘organisch’ kiesrecht, scherming worden genomen. Net zoals een Staatsrechtelijk is dit inderdaad zo geregeld, waarin elk gezin één vertegenwoordiger (bij liberaal niet kan aanvaarden dat een individu maar liberalen zullen dit te allen tijde wil- voorkeur de vader) bij de stembus had of waarin zijn of haar eigen vrijheid verkoopt. Eenmaal len vermijden. Zij moeten zich dus bezinnen beroepsgroepen in plaats van burgers in het par- slaaf is er geen zelfgekozen weg meer terug op de vraag hoe kan worden voorkomen dat lement vertegenwoordigd zouden zijn. Die laat- naar de vrijheid. Evenzo: is er eenmaal een een ‘democratische’ – al dan niet versterkte – ste vorm was ook onder socialisten nog lange tijd dictatuur dan kunnen wij, of kan ons nage- meerderheid de liberale rechtsstaat met onze populair. Dat het ‘individualistische kiesrecht’ slacht, niet meer zelf voor andere machtheb- klassieke vrijheidsrechten ooit de nek om de onomstreden norm is geworden, mag op het bers kiezen. Hóe je de democratie beschermt kan draaien. conto van de liberalen worden geschreven. is onderwerp van discussie. Dát dit moet gebeuren staat buiten kijf. Weerbare democratie En toch omarmen liberalen niet automatisch Bewaak de klassieke vrijheidsrechten Dr. Patrick van Schie is historicus en elke uitkomst van een democratisch proces. Ik Liberalen zullen onze klassieke grondrech- directeur van de TeldersStichting. doel hiermee niet op liberalen die na verkie- ten – de rechten die individuele burgers en zingen slechte verliezers zouden zijn. Liberalen hun zelfgekozen verbanden beschermen kunnen net als anderen over een verkiezingsuit- tegen een overheid – evenzeer onder alle slag treuren, maar zij zullen zich erbij neerleg- omstandigheden overeind willen houden. gen. De volgende keer beter. Maar dan moet Die rechten mogen niet ten prooi vallen aan er wel een volgende keer komen. Indien anti- een (tijdelijke) meerderheid die er definitief democratische partijen een (versterkte) meerder- van af wil.

Het ideale kiesstelsel bestaat niet Het hangt ervan af wat voor vertegenwoordiging je wil

door Joop van den Berg meerderheid. De kans is daardoor bij verkie- Als je streeft naar een vertegenwoordiging die zingen reëel dat er een ruime meerderheid voor handelt als een competent advocaat, wel in één partij uit komt. Zoals dat nu het geval is met jouw belang maar met zijn eigen ambachtelijke de Conservatieve meerderheid in het House of maatstaven, dan zul je de voorkeur geven aan Commons. Niemand zal het Verenigd Koninkrijk een parlement dat primair in staat is tot han- iets anders noemen dan een democratie, maar in delen, tot beslissen. Dat is wat de Amerikaanse zulk stelsel gaan veel stemmen verloren. politiek filosoof Hannah Pitkin1 omschrijft als ‘acting for’ door vertegenwoordiging. Dat leidt Je kan ook een ander idee van vertegenwoordi- tot een volksvertegenwoordiging die duidelijke ging koesteren. Je kan verlangen dat de volks- meerderheden kent en daardoor in staat is te vertegenwoordiging zo nauwkeurig mogelijk beslissen; een volksvertegenwoordiging tevens de politieke overtuigingen en belangen in de die een regering primair zal beschouwen als maatschappij weerspiegelt. Je neemt daarbij op haar uitvoerend comité. de koop toe dat de verkiezing zelf niet tot een politieke meerderheid leidt, maar dat die door Daarbij hoort een kiesstelsel dat aan die meer- de vertegenwoordigers na de verkiezingen wordt derheidsvorming bijdraagt. Dan kom je al gauw geconstrueerd. Hier is vertegenwoordiging, in de uit bij een absoluut meerderheidsstelsel, zoals terminologie van Hannah Pitkin, een zaak van Nederland tot 1917 heeft gekend en Frank- ‘standing for’, het representatief uitdragen van rijk nog steeds. Nadeel is wel dat verkiezingen wat in de bevolking leeft. Elke stem telt daarbij. twee ronden nodig hebben om tot resultaten te Daarbij past een stelsel van evenredige verte- komen. Nog radicaler is het relatieve meerder- genwoordiging. In Nederland is gekozen voor heidsstelsel zoals het Britse, waar de kandidaat de meest consequente vorm van evenredigheid: met de meeste stemmen in het district wordt de kiesdeler is gelijk aan één zetel in de volks- gekozen, ook al is dat geen absolute vertegenwoordiging.

Gildebeeld op hete Binnenhof

www.teldersstichting.nl ‘Het voorrecht van de meerderheid is dat van de sterkste. Het is onrechtvaardig. Maar het zou nog onrechtvaardiger zijn als de wil van de zwakke zou overwegen (…) Die onrechtvaardigheid zou immers op het grootste aantal mensen drukken.’ Benjamin Constant

De politieke meerderheid moet dan nog worden Het is hoogst uitzonderlijk als beide typen van Er is geen ideaal kiesstelsel, los van elke opvat- gevormd en dat kan een heel lastig karwei wor- vertegenwoordiging in één stelsel duurzaam sa- ting over de aard van de verlangde vertegen- den dat vele weken in beslag neemt, gegeven de menvallen. Het Duitse kiesstelsel is daar lang in woordiging. Er is eigenlijk helemaal geen ideaal parlementaire verdeeldheid. geslaagd, onder meer door een kiesdrempel aan kiesstelsel: elk heeft zijn kwaliteiten maar ook te leggen van vijf procent van de uitgebrachte zijn zwakheden. Ook een kiesstelsel is mensen- Zeker in Nederland wordt het stelsel van evenre- stemmen. (In Nederland zouden dan alle par- werk. dige vertegenwoordiging in haar radicale vorm tijen met acht zetels of minder uit de Tweede gezien als ‘het eerlijkste’ en ‘meest Kamer verdwijnen.) Onmiskenbaar was op de democratische’ dat men zich kan denken. Daar avond van de verkiezingen in Duitsland niet al- Prof.dr. J.Th.J. van den Berg is emeritus hoog- kan je over twisten. Het is alleen dan waar, als je leen duidelijk wat de nieuwe partijverhoudingen leraar parlementaire geschiedenis (Universiteit het parlement niet primair ziet als een besturend waren maar ook wie de regeringsvorming naar Leiden) en parlementair stelsel (Universiteit orgaan maar als een weerspiegeling van wat in zijn hand kon zetten, de christendemocraten of Maastricht) en fellow van het Montesquieu Insti- de bevolking aan opvattingen en belangen leeft. de sociaaldemocraten. Curieus: de kleine libe- tuut. Hij was van 1992 tot 1996 lid van de Eerste Het karakter van de regering is daarmee immers rale partij mocht, ongeacht haar uitslag, tot 2005 Kamer. niet bepaald; dat wordt door de kiezer aan de bijna altijd meeregeren. Intussen heeft ook in ______wijsheid van de gekozen volksvertegenwoordi- Duitsland de fragmentatie toegeslagen en is de 1. Hannah Pitkin, The Concept of Representation, gers overgelaten. Het resultaat kan dan alsnog verkiezingsuitslag niet langer beslissend. 1967. onbevredigend zijn.

Nederland, polderland Waarom draagvlak niet gelijkstaat aan democratie

door Maartje Schulz in de maatschappij gecreëerd. Draagvlak wordt Zonder overeenstemming over het onderhoud De Koninklijke Horeca Nederland. VNO-NCW vaak gezien als iets positiefs. Maar is het streven van dijken en pompstations, zouden de polders en MKB-Nederland. De FNV. Bouwend Ne- naar draagvlak ook goed voor de democratie? immers overstromen. Vandaar de term ´polder- derland. Milieudefensie. De boerenlobby. Van model´, wanneer aan onze politieke overlegcul- pensioenakkoord, woonakkoord tot stikstofak- Draagvlak stoelt op de gedachte dat er brede tuur van inschikken wordt gerefereerd. koord. Nederland poldert er flink op los. Werk- overeenstemming in de samenleving moet nemersvakbonden zitten met werkgeversorga- worden bereikt. In Nederland wordt deze con- De Nederlandse politieke overlegcultuur kent nisaties om de tafel om CAO´s af te stemmen. sensustraditie vaak teruggevoerd tot de Mid- wat recenter ook corporatistische trekken. En de industrie zit met de milieulobby aan de deleeuwen, toen verschillende geledingen in een Corporatisme houdt in dat de overheid de klimaattafel. Op die manier wordt ‘draagvlak’ polder werden gedwongen om samen te werken. maatschappij zo organiseert dat verschillende ‘Democracy is not a static thing. It is an everlasting march.’ Franklin Delano Roosevelt

belangengroepen een rol spelen in de besluitvor- kelijk representatief is voor het grotere geheel. zin krijgt. Hoe meer lawaai er wordt gemaakt, ming. Het wordt gekenmerkt door de onderlinge Zo werd het pensioenakkoord gesloten met hoe meer potentieel gezichtsverlies voor de afstemming tussen sociale partners en de over- vakbondsvertegenwoordigers met een gemid- politicus als deze niet meteen actie onderneemt. heid, zoals gebeurt in de Sociaal-Economische delde leeftijd van 50 plus. Een groot nadeel is En hoewel het goed is als politici signalen van Raad, die in 1950 is opgericht. Daar komen dat mensen die geen lid zijn van een vakbond ongenoegen oppikken, is het de vraag of het werkgevers, werknemers en kroonleden (die niet worden vertegenwoordigd, maar wel de algemene belang wordt gediend wanneer te zeer worden benoemd door de regering) bijeen. gevolgen van besluitvorming ondervinden. De wordt geluisterd naar de onvrede van bepaalde vakbonden nemen bovendien in belang af. Zo belangengroepen. Er zijn bovendien ook andere De politiek creëert dus proactief, op geïnstitu- verloren ze volgens het CBS in de periode 2017 instrumenten, met een hogere democratische tionaliseerde wijze, draagvlak tussen belangen- tot 2019 zo’n 100.000 leden, waarvan de groot- legitimiteit denkbaar (denk aan een correctief groepen. Op die manier wordt heel wat gedoe ste afname onder jongeren van 25 jaar. Worden referendum), die de kloof tussen politiek en volk voorkomen. Maar natuurlijk niet alles. Soms zijn de niet-leden, waaronder voor een groot deel op bepaalde onderwerpen kunnen dichten. er acties en protesten. Boeren die zich met trek- de jonge generatie, wel afdoende gehoord in dit kers melden in centrum Den Haag. Of denk aan soort akkoorden? Maar de kern is dat voor een liberaal de verte- de sterke roep om de scholen dicht te gooien in genwoordigende democratie boven het zoeken het begin van de coronacrisis. Dan concludeert Een ander democratisch probleem is dat de poli- naar draagvlak moet staan. En wel omdat de de politiek dat er ‘niet genoeg draagvlak’ bestaat tiek wordt uitbesteed aan ‘tafels’. Het polderen proportionele, representatieve democratie, hét voor het huidige beleid, en wordt er bijgestuurd. kan een manier zijn om politiek lastige beslis- systeem is dat ervoor zorgt dat ieders individuele singen te delegeren, of zo je wilt, uit de weg te stem zijn weging vindt in de politieke afvaardi- Kortom, het creëren en behouden van draagvlak gaan. Op die manier hoeft er niet fundamenteel ging. Dat is anders dan bij het corporatisme, dat lijkt politiek Nederland belangrijk te vinden. Het politiek te worden gekozen in beleidsvraagstuk- uitgaat van belangengroepen in plaats van indi- systeem kent ook zo zijn voordelen. Tegenge- ken. Het depolitiseert de politiek tot een techno- viduen. Voor liberalen is er overigens niets mis stelde belangen worden op een vredige manier cratische tussenweg. Torn je daarmee niet aan de mee als individuen zich vrijwillig verenigen om beslecht door uitruil en compromissen. Met het kern van de democratie, als een ideeënstrijd bin- hun belangen te behartigen, zoals bij de Con- resultaat dat iedereen een beetje tevreden is. nen een volksvertegenwoordiging? En waarom sumentenbond. Maar een staat die van bovenaf Door participatie van belanghebbenden tijdens zou je nog op een specifieke partij stemmen, als met zijn tentakels belangengroepen ordent, is het beleidsvormingsproces, zullen ze nadien alle belangrijke zaken toch in de polder worden voor een liberaal onwenselijk. Draagvlak is niet meer geneigd zijn medewerking te verlenen aan beslecht? Met andere woorden: als de polder te het toverwoord dat democratie kan vervangen. de uitvoering van het beleid. Dat komt de sta- veel zeggenschap krijgt, verliest de kiezer aan biliteit en effectiviteit ten goede. Door te polde- werkelijke keuze binnen het politieke systeem. ren kom je dus, na een vaak lang en moeizaam En kan zich om die reden mogelijk zelfs tegen proces, uiteindelijk samen vooruit. het systeem keren (‘anti-establishment’). Drs. Maartje Schulz is wetenschappelijk medewerker bij de TeldersStichting. Maar er zijn democratische bezwaren. De vraag Een ander nadeel aan de draagvlakpolitiek, is is in hoeverre het gezochte draagvlak daadwer- dat het clubje die het hardste schreeuwt vaak zijn

www.teldersstichting.nl ‘The members of society are citizens for a day and subjects for four years’ Bertrand de Jouvenel

twintigers en 65-plussers, laagopgeleiden (‘Ne- derland als diplomademocratie’), maar ook mensen uit het ‘bedrijfsleven’ of diegene die een bètastudie hebben gedaan. Dit geldt ook voor Nederlanders met een andere etnische achter- grond of religie. Mijn indruk is dat vrijwel alle politieke partijen gevoelig zijn voor deze onvrede en streven naar meer diversiteit op hun kandida- tenlijst. Iedereen tevreden stellen blijkt evenwel een onmogelijke opgave. Zo is er in de Tweede Kamer aan de ene kant een oververtegenwoordi- ging van Turkse- en Marokkaanse Nederlanders, maar is er tegelijkertijd geen enkel lid met een Afrikaanse, Antilliaanse of Surinaamse achter- grond. Kandidaten met een gemengde afkomst zijn dan ook aantrekkelijk voor politieke partij- en. Zo wordt Kamala Harris nadrukkelijk gepre- senteerd als eerste vrouwelijke én eerste zwarte Amerikaanse vicepresident, waarbij ook nog op haar Aziatische komaf wordt gewezen. Kamerlid als volksvertegenwoordiger In dit krachtenveld heb ik als blanke man, vijfti- ger en met een opleiding in geesteswetenschap- pen qua exclusiviteit maar weinig te bieden. door Tobias van Gent benaderbaar zijn voor alle Nederlanders om de Gelukkig beschikt ieder mens over meerdere Vanaf 1805 vermeldde onze Grondwet dat leden vaak aangehaalde kloof tussen burger en politiek identiteiten en zo heb ook ik een niche gevon- der Staten-Generaal zonder ‘last en ruggespraak’ te kunnen dichten. Door moderne technieken, den. Ik woon namelijk in Zeeland. Het staat bui- hun stem moesten uitbrengen. Bij de Grond- zoals sociale media en e-mail, kan tegenwoordig ten kijf dat de periferie van ons land vergeleken wetswijziging van 1983 werd in het artikel de een stuk eenvoudiger contact worden gemaakt met de Randstad er in politiek Den Haag maar term ruggespraak geschrapt. In praktijk wordt er met een Kamerlid dan in het verleden het geval bekaaid vanaf komt. Is het niet zo dat dankzij immers veelvuldig overlegd voor stemmingen; was. Desondanks klinkt de klacht dat er ‘in Den hun zware politieke vertegenwoordiging de Hol- de indruk moest worden voorkomen dat Kamer- Haag niet geluisterd wordt’ steeds luider. Mis- landse gewesten het leeuwendeel van bijvoor- leden dit niet zouden mogen. schien heeft dit wel te maken met het feit dat de beeld Rijksgelden voor cultuur en infrastructuur politiek juist steeds laagdrempeliger wordt. Het weten te claimen? Het kabinet is zich ook bewust Met wie stem je dan als Kamerlid af? Natuurlijk feit dat je voorstellen of grieven op tafel (of in van deze ‘Randstad-Regio kloof’ en stelt daarom vooral met je eigen fractie, wat leidt tot de kritiek de mailbox) van een Kamerlid legt, wil echter voor het kiesstelsel te hervormen, waardoor het dat er sprake is van ‘fractiediscipline’. Maar feite- nog niet zeggen dat je daarmee automatisch je gemakkelijker wordt met voorkeurstemmen in lijk is dit een logisch gevolg van de toename van zin krijgt. De teleurgestelde burger concludeert de Kamer gekozen te worden. Het CDA wil in de werkdruk en de complexiteit van de wet- en dan al snel dat hij geen invloed op het beleid kan haar nieuwe verkiezingsprogramma zelfs nog regelgeving in het parlement. Als Kamerlid is het uitoefenen. meer ruimte bieden aan regionale kandidaten. onmogelijk je in alle dossiers die voorbijkomen Het idee dat je als parlementariër minder afhan- te verdiepen en vertrouw je dus op je collega- Daarnaast zijn er ook steeds meer Nederlan- kelijk wordt van je partij of fractie klinkt aanlok- fractiespecialist. Dat geldt bij een grote fractie ders die zich niet herkennen of niet vertegen- kelijk. Daar staat echter tegenover dat het vinden als de VVD, maar helemaal bij kleine fracties, woordigd voelen in de samenstelling van de van de balans tussen dienen van het algemene waarbij Kamerleden zelfs op hun eigen dossier Staten-Generaal. Dit is ook het gevolg van het Nederlands belang en het bedienen van je ach- niet alles kunnen volgen. Daarnaast beschikt gegeven dat onze samenleving diverser wordt en terban ook als een ‘last’ kan worden ervaren. iedere parlementariër over een eigen achterban. dat minderheden meer nadruk leggen op hun De omvang en samenstelling kan heel wisse- onderscheidende identiteit. Fundamenteel in Het denken in belangengroepen, regio’s of ach- lend zijn, maar een achterban bestaat doorgaans de gedachtegang van sommigen van hen is dat terbannen staat feitelijk ook op gespannen voet onder meer uit partijgenoten, beroepsgenoten, alleen een politicus met een vergelijkbare achter- met de liberale opvatting dat ieder mens toch stads- en regiogenoten en niet te vergeten familie grond zoals zij, daadwerkelijk een goed oordeel vooral als individu moet worden gezien. Uit- en vrienden. Het wordt voor een politicus ook kan vormen of zich kan inleven in hun specifieke eindelijk is er ook in onze huidige, gemêleerde heel belangrijk gevonden om nadrukkelijk op situatie en problemen. Voor mij als historicus is Kamerfractie maar één ding dat echt telt en ons te komen voor specifieke groepen. Het levert dit wel een zeer onbevredigende aanname, want allen verbindt: niet onze afkomst, woonplaats of doorgaans niet alleen zichtbaarheid en naamsbe- het zou mijn vak ondoenlijk maken. Hoe kan geloof, maar onze liberale overtuiging. kendheid op, maar ook de broodnodige voor- je dan immers ooit een beeld vormen van het keursstemmen. verleden waarin je zelf nooit hebt geleefd?

Tegelijkertijd dient een volksvertegenwoordiger Veel groepen vragen aandacht voor het feit dat Tobias van Gent is Tweede Kamerlid voor de ook onafhankelijk te zijn en het algemeen belang zij ondervertegenwoordigd zijn in ons parle- VVD. te dienen. Hij of zij moet dan ook bereikbaar en ment. Denk bijvoorbeeld aan vrouwen, ‘At the bottom of all tributes paid to democracy is the little man, walking into the little booth, with a little pencil, making a little cross on a little bit of paper.’ WINSTON CHURCHILL

Digitaal stemmen versus het rode potlood

door Wilbert Jan Derksen apparaat was namelijk geheim, waardoor stemhokje mensen mee kunnen kijken en druk Technologie heeft ons leven op vele vlak- onbekend was hoe de machine precies de stem- kunnen uitoefenen op bijvoorbeeld familieleden. ken verrijkt. Ook de politiek plukt hier de men telde. Hertellen was daarnaast ook niet Bij verkiezingen is er een niveau van vertrouwen vruchten van. Zo kan de overheid nu via het mogelijk. Maar bovenal rezen er vragen over de nodig dat niet te realiseren is bij een digitale internet informatie toegankelijker maken veiligheid van de stemcomputer. Voormalig hac- variant. Er hoeft maar bij één apparaat iets fout voor burgers. Andersom kunnen politici door ker en ICT-expert Rop Gonggrijp startte daarop te gaan en dat is al genoeg om wantrouwen ten bijvoorbeeld sociale media beter weten wat er de actiegroep ‘Wij vertrouwen stemcomputers aanzien van de gehele verkiezingsuitslag op te allemaal speelt in de samenleving. De vraag is niet’. Ondanks dat hij in het begin door velen wekken. Zelfs alleen de schijn dat er iets niet dan ook waarom wij ondanks al deze high- voor gek werd verklaard, wist hij uiteindelijk zou kloppen is in feite al genoeg om het systeem tech tijdens verkiezingen onze stem moeten succesvol aan te tonen dat de stemcomputer zo te ondermijnen. Voor vijandige staten zou het uitbrengen met zoiets primitiefs als het rode lek als een mandje was. Gonggrijp liet zien hoe dan ook een interessant doelwit zijn om aan te potlood. Digitaal stemmen is immers veel door de software aan te passen onrechtmatige vallen en te manipuleren. Het is waar dat bij het gemakkelijker en efficiënter. stemmen uitgebracht konden worden op een stemmen op papier menselijke fouten gemaakt frauderende partij. Bovendien bleek dat door kunnen worden. Maar deze zullen in principe In 1991 werd in Nederland de stemcomputer de radiostraling van de computer er op afstand evenredig verdeeld zijn over alle kandidaten en geïntroduceerd, nadat vanaf de jaren 70 het afgelezen kon worden wat mensen stemden. En bovenal geen significante invloed uitoefenen op rode potlood al was ingeruild voor mechani- zo geschiedde: alle stemcomputers werden bij het de definitieve uitslag van een verkiezing. sche alternatieven. Het was een tijd waarin het grofvuil neergezet en Nederland ging weer terug Bovendien is dan in ieder geval nog een hertel- techno-optimisme heerste. Het vertrouwen naar het rode potlood. ling mogelijk. Als we de balans opmaken voor in computers was hoog en zaken als hacken, het digitale stemmen wegen de voordelen sim- internetfraude en digitale surveillance waren Toch zijn er geluiden te horen van mensen die pelweg niet op tegen de nadelen. Het rode pot- voor de meeste mensen nog onbekend. Op de graag een rentree van de stemcomputer zouden lood is misschien hopeloos ouderwets, maar stemcomputer drukte men simpelweg op de willen zien of andere vormen van digitaal stem- een beter alternatief gaan we niet vinden. knop van de kandidaat en zodra de stemming men voorstaan. Het is immers 2020 en we zijn gesloten was printte de computer een bonnetje technisch gezien een stuk verder. Op het gebied uit met daarop de uitslag. Zo konden in een van cybersecurity is er misschien meer mogelijk, mum van tijd de resultaten van alle stembu- maar ook hackers hebben bepaald niet stilgeze- Drs. Wilbert Jan Derksen is wetenschappelijk reaus bij elkaar opgeteld worden en de uitslag ten de laatste jaren. Een nog slechter idee is om medewerker bij de TeldersStichting. van de verkiezingen bekend gemaakt worden. stemmingen vanuit huis via onze eigen com- puters, tablets en telefoons te organiseren. Niet Er waren echter zorgen over de transparantie alleen omdat de beveiliging van deze apparaten van de stemcomputer. De software van het niet te garanderen is, maar ook omdat zonder

Foto: Alexandros Michailidis

www.teldersstichting.nl ‘Voor de constitutionele inrichting geldt dat wie de Europese Unie wil democratiseren, meer dan nu moet bouwen op het nationale burgerschap.’ Om de vrijheid. Liberaal Manifest 2005

Democratie en de Europese Unie

door Raymond Kubben dat democratie alleen binnen de nationale over het algemeen belang kan worden gevoerd, b) Als een overheid besluiten neemt die mensen staat kan bestaan, is een cirkelredenering. controle wordt uitgeoefend, c) verantwoording over raken, hoort haar gezag op instemming en Ze is waar omdat de uitwerking van de de- machtsuitoefening wordt afgelegd en d) uiteenlo- betrokkenheid van die mensen te berusten en mocratiegedachte binnen het (denk)kader pende opvattingen en belangen kunnen worden gericht te zijn op hun voorkeuren en opvat- van de nationale staat is gedefinieerd. Om gearticuleerd. Zo’n ruimte moet op Europees niveau tingen. Dat is de essentie van democratie: dezelfde reden is versterking van de Europese grotendeels nog ontstaan. government of, by, and for the people. Veel democratie niet per se een kwestie van de EU grote uitdagingen van deze tijd storen zich institutioneel meer op een statelijk systeem Ten derde, democratie is gericht op verzoening van niet aan staatsgrenzen; talloze sociale en laten lijken. Een andere vorm van politieke uiteenlopende, soms tegengestelde belangen en economische processen spelen op een ho- organisatie vraagt om een andere vertaling opvattingen. Dat betekent normatieve keuzes maken. ger schaalniveau. Government for the people van de essentie van democratie. Dit is niet de Democratie kan daarom niet zonder politiek; funda- vraagt dan soms om supranationaal bestuur. plek om zo’n hervertaling uit te vinden. Ik stip menteel debat over een rechtvaardige inrichting van Zo bezien kan de EU in potentie helpen de- hier slechts vier randvoorwaarden aan voor de samenleving en strijd om welk beleid het meest mocratie in een globaliserende wereld over- democratisch bestuur waar de Unie nog een in het algemeen belang is. Hier heeft de EU haar eind te houden, mits het ook government of lange weg te gaan heeft. technocratische imago tegen zich. Ook de dominan- and by the people is. tie van nationale scheidslijnen helpt niet. Daarnaast Ten eerste, bij democratie verwijst machts- vergt democratie een institutioneel kader waarbin- Een lage opkomst bij verkiezingen, de uitoefening naar ‘het volk’. In populistische nen politiek debat mogelijk is. Het typische aan de zwakke positie van het Europees Parlement, democratie-opvattingen is dat een reële, EU is dat dit kader zelf niet vanzelfsprekend is. Ver- de selectiewijze voor Eurocommissarissen; prepolitieke entiteit. Zo’n Europese ‘demos’ kiezingen voor het Europees Parlement gaan meer het draagt allemaal bij aan het beeld van een is er niet. Voor liberalen is ‘het volk’ echter over ‘voor of tegen Europa’ (visies op het kader) dan ‘democratisch tekort’. Het zijn belangrijke een verband van individuen. De veelheid aan over de wenselijke manier om x of y aan te pakken kritiekpunten. Maar ze duiden er ook op dat individuele belangen, voorkeuren en opvat- (strijd om beleid). de discussie over Europese democratie zelf tingen moet door politieke vertegenwoordi- gemankeerd is. Onze democratie-opvatting ging gekanaliseerd, samengebracht en tegen Ten vierde, ‘multilevel governance’ heeft belangrijke heeft zich gevormd tegen de achtergrond van elkaar afgewogen worden tot een tijdelijk consequenties voor Europese democratie. Waar de nationale staat. Zolang we democratie meerderheidsbesluit. Er is geen principiële verschillende niveaus betrokken zijn bij besluitvor- vanuit dat statelijke model blijven interprete- reden waarom dit wel zou werken bij 17,5 en ming, horen vertegenwoordiging, controle en verant- ren, speelt de EU altijd een uitwedstrijd. De niet bij 450 miljoen mensen. Machtsuitoefe- woording ook op alle niveaus gewaarborgd te zijn. Unie kent institutioneel een ander grondpa- ning (h)erkennen als gezamenlijk zelfbestuur Dat brengt onder andere de rol van nationale parle- troon; niet gebaseerd op de organisatorische vergt niettemin een gevoel van ‘wij’, waarbin- menten bij Europees beleid in beeld. De grote rol van scheiding van de functies van wetgeving, nen geaccepteerd wordt dat er zoiets is als een nationale regeringen betekent verder dat uitholling bestuur en rechtspraak, maar op vertegen- ‘algemeen belang’ en dat jouw belangen en van de liberale democratie in een of meer lidstaten woordiging van de nationale regeringen, de voorkeuren worden afgewogen tegen die van het democratisch tekort van Europese besluit- bevolkingen van de lidstaten en het gemeen- een ander. Vooralsnog lijkt de EU er niet in te vorming versterkt. schapsbelang. Verder kenmerkt de Unie slagen zo’n ‘wij’ te verbeelden. zich door ‘multilevel governance’; het is een continu spel tussen diverse bestuursniveaus. Ten tweede, democratie vraagt een publieke sfeer waarbinnen wisselwerking tussen demo- Mr. dr. Raymond Kubben is jurist, bestuurskundige en We hoeven democratie echter niet vanuit het cratisch bestuur en samenleving kan plaats- volkenrechthistoricus. Dit stuk is op persoonlijke titel statelijk model te interpreteren. De positie vinden; een ruimte waar a) het publieke debat geschreven. ‘The world must be made safe for democracy.’ Woodrow Wilson

INterview met Jan van Zanen over lokale democratie

Burgemeester van Den Haag Jan van Zanen heel blij van raadsleden, die vaak nog naast hun ‘Een voorbeeld is de jeugdzorg. Deze taak heeft (59) heeft veel ervaring met lokale politiek en werk, hun beste energie geven aan het raads- de gemeente gekregen met een fikse korting om- bestuur. Zo was hij jarenlang burgemeester van werk. Het mooie aan lokale democratie vind ik dat wij als gemeenten dat goedkoper en efficiën- Amstelveen en van Utrecht. Hij begon in de poli- ook dat je onderweg ziet wat er gebeurt. Toen ik ter konden doen. Inmiddels blijkt dat de behoef- tiek als raadslid in Utrecht en werd daar later als burgemeester van Utrecht door de stad fiets- te aan jeugdzorg enorm is gestegen. Gemeenten wethouder. Op 1 juli 2020 trad Van Zanen aan te, was er haast geen plein, winkelstraat of brug lopen er financieel op leeg. Je kunt jongeren in als burgemeester van Den Haag. Daarnaast is die ik niet kende uit een dossier. Ik durf zelfs te nood natuurlijk niet weigeren. Als gemeente hij voorzitter van de Vereniging van Nederlandse zeggen dat ik sommige lantaarnpalen herkende. moet je gewoon die dienst verlenen, maar ei- Gemeenten. Wetenschappelijk medewerker van de En als ik dan terugkijk – hoewel ik natuurlijk genlijk heb je dat geld niet. Wethouders moeten TeldersStichting Maartje Schulz sprak hem over nog zó jong ben dat ik alleen maar vooruit kijk kritische raadsleden dan soms ‘nee’ verkopen de lokale democratie en de waarborging daarvan (lacht) – vond ik mijn raadslidmaatschap mis- met het argument dat de gemeente het geld niet in de coronacrisis. schien wel het allerleukst. Ik ga elke dag fluitend hebben dat wel nodig is. Dat is onbevredigend naar mijn werk als burgemeester van Den Haag, als dat vaak gebeurt. Hoe zorgen we ervoor dat maar als raadslid kun je makkelijker echt zeggen de gemeente zijn autonomie kan behouden?’ Waar denkt u aan bij het begrip lokale wat je denkt en zit je minder in een keurslijf en democratie? niet zo vast aan allerlei conventies’. Hoe belangrijk is participatieve democratie ‘Dan denk ik aan de overheidslaag (inspraak en initiatieven van burgers) ver- (de gemeente) die het dichtst bij de burger staat. Wat is een aandachtspunt voor de lokale sus een goede representatieve democratie? Het is aanraakbaar. Herkenbaar. Het meest democratie? ‘Ik geloof in beide. Zowel lokaal als landelijk zor- concreet. Je kunt er ook niet omheen. Ik kom ‘De lokale pers moet gevarieerd blijven. Die gen politieke partijen voor goede kandidaten die de mensen op straat of bij de bakker tegen. Dat heeft het moeilijk. Ik vind het belangrijk dat een volksvertegenwoordigende functie kunnen brengt ook kwetsbaarheid met zich mee. Kun burgers niet afhankelijk zijn van één medium of vervullen. Partijen zorgen ook voor programma’s je iedereen die je dagelijks tegenkomt bedienen soms geen medium. Daarnaast hoop ik dat de die mensen en meningen verbinden. Er wordt of moet je als gemeente ook afwegingen maken lokale democratie meer zeggenschap krijgt over campagne gevoerd. Daarmee breng je de ver- in kader van het algemeen belang? Het is een het eigen belastinggebied. De gemeenten zijn nu schillende wensen van mensen bijeen. Politieke evenwicht zoeken tussen iedereen zoveel moge- voor een groot deel afhankelijk van de vertegenwoordigers roepen – als het goed is – lijk proberen te bedienen en beslissingen nemen. inkomsten en uitgaven van het Rijk. De Tweede niet zomaar iets, maar overzien het geheel en Je kan het helaas niet iedereen altijd naar de zin Kamer beslist dus wat er gebeurt in gemeenten. maken afwegingen. Zij zeggen niet alleen dat er maken.’ Dat maakt gemeenten enorm afhankelijk. Ik een zwembad moet komen, maar houden er ook ervaar in toenemende mate dat gemeenten veel rekening mee dat het moet worden betaald.’ ‘Ik zie de democratie – met alle aanmerkingen meer taken hebben gekregen zonder de daarbij die je erop kan maken – nog steeds als het beste behorende beleidsvrijheid. Het lijkt alsof ‘Op het moment dat je een verkiezingsprogram- systeem. Op lokaal niveau werkt de democratie gemeenten steeds meer uitvoeringsloketten zijn ma of coalitieprogramma af hebt, is de realiteit het beste, zeker in Nederland. De betrokkenheid van het Rijk. Ik zou graag willen dat raadsleden alweer veranderd. Tussentijds gebeurt er van van mensen is er hoog. Ruim 30 procent van de naar de kiezers kunnen gaan met de vraag waar alles. Dan krijg je te maken met een verhoogde mensen stemt op een lokale partij. Men weet dus hun geld aan moet worden besteed. Nu heb je als asielinstroom of met de coronacrisis. Dan moet op een eigen manier de lokale democratie vorm burger wat dat betreft weinig te kiezen. Dat vind de (lokale) politiek zich weer aanpassen. te geven. Dat vind ik heel mooi. Ik word ook ik een gebrek.’

www.teldersstichting.nl ‘The best way to enhance freedom in other lands is to demonstrate here that our democratic system is worth of emulation.’ JIMMY CARTER

Bij dat soort nieuwe ontwikkelingen, vind ‘Ik voelde me er ook ongemakkelijk bij dat in het kader van wanordelijkheden. ik het goed om inwoners erbij te betrekken. ik via noodverordeningen besluiten moest Ik heb een ‘blinddoek’ op als het gaat om de inhoud De ogen en oren van de inwoners zijn onbe- nemen. Ik had nog nooit in mijn leven een van een demonstratie en probeer dat grondrecht echt taalbaar. Zij weten het beste hoe iets in hun noodverordening getekend en inmiddels heb zo goed mogelijk te verdedigen.’ straat of hun wijk gaat. Tegelijkertijd moet je ik er al 21 getekend. De eerste keer dat ik mijn ook zelf besluiten durven nemen als gemeen- handtekening zette op mijn Utrechtse zolder- Is de coronacrisisstructuur democratischer teraad. Sommige zaken vergen een gemeen- kamertje thuis, vond ik het best ingewikkeld geworden met de ingang van de tijdelijke tebrede afweging die boven het belang van om in een keer alles dicht te moeten gooien, coronawet? een straat of buurt uitgaat’. ook van gemeenten als Zeist en Amersfoort. ‘Deze wet geeft een steviger juridische basis dan het Je beseft dat het ingrijpend is. Ik mocht die systeem dat op de noodverordeningen was geba- Hoe waarborg je (lokale) democratie in noodverordeningen ook niet zelf verzin- seerd. Alles wat voorheen een noodverordening crisistijd? nen, maar ik voerde op basis van snoeiharde was, heet nu een ministeriële regeling en geschiedt ‘Dat is een zeer relevant onderwerp. Het directieven – ‘aanwijzingen’ – van het kabinet dus op basis van de (nieuwe) wet. Materieel gezien antwoord is dat het eigenlijk niet te regelen rijksbeleid uit. Dan wordt er gewoon tegen verandert er nog niets, want we zitten nog steeds in valt tijdens een crisis. Bij de tramaanslag in mij gezegd: de horeca gaat dicht. ‘Dat kan toch de fase: zeer ernstig. Dat betekent dat er nog geen Utrecht kon ik niet eerst aan de gemeen- niet’, reageert de gemeenteraad en het college enkele ruimte is voor lokaal maatwerk.’ teraad vragen wat ik moest doen en of de dan verontwaardigd. Dan moet ik uitleggen ambulances wel mochten rijden. In een crisis dat zij daar niet over gaan en, sterker nog, ik ‘Het tweede element van die wet is dat alle burge- ben ik de ‘baas’, de opperbevelhebber. Ik leg er ook niet over ga. Dan is het dus echt een meesters hun bevoegdheden terugkrijgen die naar de daarna verantwoording af over alles wat er kwestie van ‘zo gaan we het doen’. Wederom: voorzitters van de veiligheidsregio’s waren overgehe- is gebeurd. Zo is het in Nederland geregeld. in het begin viel dat te begrijpen en werkte het veld in fase 1: ‘waakzaam’. Dat is goed, zeker nu de Je weet bovendien dat er achteraf bij wijze goed, maar als het langer duurt is dat onge- crisis aanhoudend is gebleken. Voorheen was de situ- van spreken ook twintig onderzoeken over makkelijk. Zo’n gemeenteraad is hartstikke be- atie zo dat slechts 25 burgemeesters als voorzitter van komen. Zo hoort het ook. trokken en is gewend dat de burgemeester en de veiligheidsregio op de maandagavond mee kon- wethouders aan de voorkant vertellen waarom den denken over de maatregelen en de andere 330 ‘De ingewikkeldheid van de coronacrisis is ze bepaalde besluiten willen (laten) nemen. colleges en gemeenteraden dinsdag volledig in het dat hij zo lang duurt. De eerste paar maan- Dat kon even niet. Dat maakt deze crisis zo duister tastten. Zodra de fase ‘waakzaam’ aanbreekt den was er alle begrip voor de maatregelen ap ar t .’ zijn de colleges en de gemeenteraden weer meer en een grote betrokkenheid om te doen wat betrokken. Ik hoop dat we daar snel komen. Dan is nodig was. Nu wordt het ongemakkelijker. In Hoe ziet u het recht op demonstratie ten alles weer normaler. Dat vind ik ook prettig, want ik deze crisis heb ik namens veel burgemeesters, tijde van de coronacrisis? ben het gewend om te worden gecontroleerd; om te in de rol als voorzitter van de veiligheidsre- ‘Het demonstratierecht vind ik een goed voor- discussiëren, af te wegen en te vertellen waarom ik gio, moeten optreden. Dat is dus een zeer beeld waaruit blijkt dat Nederland een demo- iets doe. Nu moet ik soms zaken verdedigen waar- getrapte manier van besluiten maken, zon- cratische rechtsstaat is; dat het tot die landen van ik alleen kan zeggen dat het de afweging van het der daarvoor op dat moment formeel veel behoort die bereid is zichzelf ter discussie te kabinet is, omdat ik er zelf geen rol in heb.’ verantwoording over hoeven af te leggen. stellen. Het demonstratierecht is een sym- Iedereen heeft in het begin van een crisis bool van beschaving. Demonstreren betekent Nog afsluitende gedachten? begrip voor die manier van werken en de vei- schuren. Je demonstreert immers alleen als je ‘Dit is een pandemie die heel lang duurt. Dat gaat ligheidsregio’s waren toen ook een bruikbaar wilt laten weten dat je ergens heel erg voor of steeds meer knagen. Ik vind het nog steeds verant- instrument. Maar als het langer duurt, wordt tegen bent. In de wet staat dat de burgemees- woord wat we allemaal doen, want we willen de zorg die structuur dus ongemakkelijk. Ik heb me ter zich niet met de inhoud mag bemoeien. ontlasten en voorkomen dat mensen ziek worden of ingezet om zoveel mogelijk verantwoording Elke demonstratie wordt in beginsel gewoon overlijden. Achteraf kunnen we misschien een aantal af te leggen aan de andere burgemeesters, door mij gefaciliteerd. Oók demonstraties van dingen constateren. Bijvoorbeeld dat we nog geen die in feite buitenspel stonden. Ik probeerde mensen die zich nu fanatiek uitspreken voor- wet- en regelgeving hebben die toeziet op een lang- de gemeenteraden er ook zo goed mogelijk of tegen de coronamaatregelen, zolang men durige crisis. We hebben de pech dat dit virus geen bij te betrekken. Bijvoorbeeld door informa- zich aan de regels houdt. Een burgemeester rekening houdt met de destijds beredeneerde crisis- tiebijeenkomsten met de gemeenteraad en mag slechts op drie gronden beperkingen aan beheersingsmechanismen. Het virus doet waar ze verantwoordingsdocumenten.’ een demonstratie opleggen: in het belang van zelf zin in heeft. Het dienen van de (lokale) publieke volksgezondheid, in het belang van verkeer en zaak is mijn hoogste opdracht en dat doe ik met alles wat ik in me heb.’ ‘De ware democratie is die, welke aan ieder individu toestaat om zijn beste krachten aan de mensheid te geven.’ Louis Pasteur

door Fleur de Beaufort De recente partijscheuringen en afsplitsin- gen – inclusief vermeende zetelroof – zullen in aanloop naar de volgende verkiezingen opnieuw de discussie over nut en noodzaak van een kiesdrempel doen ontstaan. De roep om invoering van een kiesdrempel is doorgaans ook verbonden aan de dalende omvang van de ‘grootste’ politieke partijen in ons land. Niet zelden klinkt die roep dan ook uit de mond van vertegenwoordigers van de traditionele ‘grote’ partijen. De versnip- pering van het politieke landschap maakt dat na verkiezingen steeds meer partijen moeten aanschuiven voor een meerderheidscoalitie. Bovendien ontbeert zo’n coalitie steeds vaker tussentijds een meerderheid in de Eerste Kamer. Nederland zou onbestuurbaar wor- den en alleen de invoering van een kiesdrem- pel zou een einde kunnen maken aan deze Foto: Nancy Beijersbergen situatie, aldus de veelgehoorde gedachte.

Voorstanders van een kiesdrempel wijzen Kiesdrempel funest voor de democratie altijd instemmend naar het buitenland waar in sommige gevallen wel een minimum percentage van de stemmen nodig is voor toegang tot het parlement. Zo kent Duitsland al dubieus kleine achterban meer zetels zal partijen, met een in omvang slinkende vaste achter- bijvoorbeeld een drempel van vijf procent, bezetten. Ironisch genoeg is overigens juist ban, verder te versterken wordt dit vertegenwoor- terwijl in Nederland zo’n 0,67 procent van de SGP zowel qua leeftijd als qua omvang de digingsbeginsel en daarmee de democratie verder de stemmen voldoende is voor een Kamer- meest stabiele factor in het parlement. uitgehold. Beter zou het zijn de voorkeurdrempel zetel. Echter juist het voorbeeld van Duits- – momenteel 25 procent van de kiesdeler – te ver- land heeft bij de laatste verkiezingen voor de Voorstanders van de kiesdrempel beogen naar lagen, zodat kiezers buiten de politieke partijen om Bondsdag in 2016 het weinig democratische eigen zeggen bij te dragen aan de oplossing meer invloed kunnen uitoefenen op de samenstel- karakter van een kiesdrempel aangetoond. van een probleem, doch doen in feite partijen ling van de Tweede Kamer. Onverkiesbaar geplaatste Bovendien werden de desastreuze gevolgen die zelf helemaal geen onderdeel vormen van kandidaten kunnen door het voeren van een eigen voor de door burgers ervaren vertegenwoor- het probleem de das om. De kleine partijen campagne ten behoeve van hun partij en binnen de diging duidelijk. Een tweetal partijen aan dragen immers doorgaans weinig tot geen kaders van het vastgestelde verkiezingsprogramma de rechterzijde – de liberale FDP en nieuw- schuld aan de kabinetscrises, sterker nog juist hun uiterste best doen alsnog in de Kamer te komen. komer AfD – bleven met respectievelijk 4,8 de kleine partijen tonen zich op specifieke Kiezers kunnen dat belonen door niet langer blind en 4,7 procent net onder de kiesdrempel en onderwerpen bereid tot constructief meeden- op de lijsttrekker te stemmen. Niet alleen zal de poli- daarmee geheel uit het parlement. Maar liefst ken, daar waar grotere partijen zich nogal eens tiek dan veel levendiger worden, politici krijgen de 9,5 procent van de kiezers met een voorkeur over de gehele linie tegen ieder kabinetsvoor- kans daadwerkelijk een zetel op eigen kracht te be- voor een meer rechtse politieke koers ziet stel keren. halen, als gevolg waarvan ze zich minder als makke als gevolg daarvan zijn stem in feite verlo- schapen in het gareel van de fractiediscipline hoeven ren gaan en mist vertegenwoordiging in de Het stelsel van evenredige vertegenwoordi- te laten dwingen. Bondsdag. ging beoogt een afspiegeling van de in ons land aanwezige politieke opvattingen in het Een kiesdrempel druist niet alleen in tegen de geest Juist liberalen, die in hun filosofische traditie parlement te brengen. Een kiesdrempel maakt van onze evenredige vertegenwoordiging, maar doet van oudsher zoveel mogelijk rekening hou- dit in feite onmogelijk. Het vergroot alleen de ook de liberale filosofie, waarin altijd oog is voor de den met voldoende ruimte voor de min- macht van de gevestigde partijen, zowel in het opvatting van minderheden, geen recht. Het land derheden, zou een dergelijke uitkomst een parlement als over hun eigen vertegenwoor- zal door een kiesdrempel alleen aan eentonigheid doorn in het oog moeten zijn. In het specifie- digers die nog afhankelijker worden van de winnen, niet aan bestuurbaarheid en zeker niet aan ke geval van Nederland zou een kiesdrempel, partij voor hun herverkiezing. democratie. hoe bescheiden ook, al snel betekenen dat de SGP geen zetels meer weet te bemachtigen. Voorstanders van een kiesdrempel vergeten Ook kleine(re) partijen als 50Plus, Forum bovendien dat de volksvertegenwoordiging er voor Democratie, de Partij voor de Dieren en niet is om besturen zo eenvoudig mogelijk te Drs. Fleur de Beaufort is wetenschappelijk DENK zullen, evenals de tussentijds ontstane maken, doch om het volk zo goed mogelijk te medewerker bij de TeldersStichting. afsplitsingen, verdwijnen van het Binnenhof vertegenwoordigen. Door via een kiesdrempel terwijl de gevestigde macht met een toch de toch al grote macht van gevestigde politieke

www.teldersstichting.nl ‘Democracy is worth dying for, because it’s the most deeply honorable form of government ever devised by man.’ Ronald Reagan

DE MACHT VAN SOCIALE MEDIA

door Wilbert Jan Derksen Inmiddels heeft ook de politiek de kracht van niet. Je tast zo al snel de vrijheid van meningsuiting Het publieke debat heeft zich voor een groot sociale media ontdekt en politieke campagnes aan van burgers en schaadt daarmee de democratie. deel naar de online wereld verplaatst. Sociale spelen zich nu voor een groot deel online af. Daarnaast is het technisch gezien ook lastig om alle media stellen burgers in staat hun meningen De data die techbedrijven in handen hebben content adequaat te beoordelen. te ventileren en te delen op een schaal die over hun gebruikers is daarbij een ware goud- vroeger onmogelijk was. Digitale platfor- mijn. Het bedrijf Cambridge Analytica maakte Bovenal is het de vraag of wij willen dat deze techbe- men als Facebook en Twitter zijn gaandeweg op basis hiervan demografische en psycho- drijven het democratische gesprek gaan leiden. Deze zo een belangrijke factor geworden in het logische profielen van burgers en probeerde sociaal-maatschappelijke rol is moeilijk te verenigen democratische proces. De macht die deze vatbare kiezers te beïnvloeden door hen te met hun economische belangen. Inmiddels heeft techbedrijven daarbij hebben verkregen staat bestoken met politieke content en nepnieuws. Twitter besloten om politieke advertenties in zijn ge- momenteel echter ter discussie. In Nederland zette de politieke partij DENK heel te verbieden. Facebook daarentegen kiest ervoor nepaccounts in om de publieke opinie te stu- om alle politieke advertenties toe te laten, zelfs die Sociale media zijn niet opgericht vanuit een ren. Ook staten als Rusland maken dankbaar met misleidende en verkeerde informatie. In beide sociaal-maatschappelijk belang, maar een gebruik van de sociale media om verkiezingen gevallen zijn het alsnog de techbedrijven zelf die winstbelang. Het businessmodel van sociale te manipuleren. het beleid bepalen. Het meest schadelijke punt blijft media draait om het zo lang mogelijk vast- bovendien onbenoemd, namelijk de onderliggende houden van de aandacht van gebruikers om Wat ooit begon als een platform om sociale algoritmes. Het zijn niet de politieke advertenties hen tussendoor zo veel mogelijk advertenties contacten mee te leggen is uitgegroeid tot veel zelf, maar de filterbubbels die de grootste dreiging te laten zien. De algoritmes die bepalen welke meer dan dat. Sociale media hebben daarmee voor onze democratie vormen. content gebruikers te zien krijgen zijn op dit een grote machtspositie verkregen. De vraag is verdienmodel gestoeld. Content wordt geper- of deze macht ook verantwoordelijkheid met Het wordt daarom tijd voor adequate wetgeving. Dat sonaliseerd aan de hand van de profielen en zich meebrengt. Deze techbedrijven erken- betekent dat content niet langer via algoritmes geper- interesses van gebruikers. Hierdoor ontstaan nen inmiddels dat sociale media negatieve sonaliseerd mag worden aan de hand van iemands er ‘filterbubbels’, waarbij gebruikers alleen te effecten hebben op het publieke debat. Twitter politieke profiel om vervolgens in te spelen op angst, zien krijgen wat zij vermoedelijk willen zien en Facebook zijn inmiddels overgegaan tot woede, wantrouwen en andere emotionele trig- en bij politiek getinte content vaak in steeds het verbieden van bepaalde content. Zo is het gers om de aandacht van gebruikers vast te houden. extremere vormen. In politieke termen bete- nu verboden om een foto van Zwarte Piet te Democratie draait uiteindelijk ook om de dialoog en kent dit dat tegengeluiden minder aanwezig plaatsen op Facebook. Tegenstanders kwamen meningen kunnen daarbij niet slechts als producten zijn en zo de polarisatie in de samenleving al snel met beschuldigingen van censuur. beschouwd worden. toeneemt. Het is langs deze weg dat ook complottheorieën gevoed worden. Sociale Met het verbieden van hatelijke en aanstoot- media brengen mensen met dergelijke ideeën gevende content bevinden deze bedrijven zich Drs. Wilbert Jan Derksen is wetenschappelijk bij elkaar en zij raken alleen maar verder op glad ijs, want waar leg je precies de grens? medewerker bij de TeldersStichting. overtuigd door de versterkende echokamers Expliciet oproepen tot geweld is duidelijk een waarin zij zich bevinden. no-go, maar er zullen altijd twijfelgevallen zijn waarbij het maar net van je persoonlijke mening afhangt of iets aanstootgevend is of ‘De Partij is er zich van bewust, dat ware vrijheid alleen bestaanbaar is, indien zij gepaard gaat met verantwoordelijkheid. Het is de taak der democratie de voorwaarden te scheppen, waardoor die verantwoordelijkheid tot haar recht kan komen.’ Beginselprogram VVD 1948

Volkspartij voor vrijheid en democratie What’s in a name?

door Fleur de Beaufort Binnen anderhalf jaar zou Oud de PvdA verla- Op 24 januari 1948 werd de Volkspartij voor ten, waarna hij het ‘Comité tot voorbereiding Vrijheid en Democratie (VVD) opgericht. van een democratische, niet-socialistische Hoe is dit gegaan en waarom kozen de libera- Volkspartij’ – kortweg ‘Comité Oud’ – len in 1948 voor deze naam? De term demo- oprichtte en zich openlijk tot de Partij van de cratie in de naam van een politieke partij was Vrijheid wendde voor eventuele samenwer- immers geen unicum. Welke alternatieven king. De avances van Oud kwamen Stikker en passeerden mogelijk de revue? zijn PvdV niet ongelegen. De partij was intern verdeeld over de naam en de koers en had ook Na de oorlog werd aanvankelijk nog gepro- electoraal nog geen grote successen weten te beerd de Liberale Staatspartij (LSP) nieuw boeken. De enigszins autoritaire Oud wilde leven in te blazen, doch zonder succes. De voorkomen dat het beeld zou ontstaan dat hij tijdgeest van planning die in de nadagen van met zijn Comité zonder meer opging in de de oorlog overheerste was voor de LSP met PvdV en stuurde aan op de oprichting van een haar afkeer van ordening bepaald ongunstig. nieuwe partij. Zowel het nieuwe beginselpro- Het waren met name de jongeren uit de Bond gramma als de naam – Volkspartij voor Vrij- van Jonge Liberalen die weinig vertrouwen heid en Democratie – kwam van Oud. hadden in het uiterst traag lopende vernieu- wingsproces binnen de LSP. Zij zinspeelden In de PvdV-ledenvergadering ontstond discus- al snel op de oprichting van een nieuwe, meer sie over het concept-beginselprogramma en de progressieve liberale partij en benaderden voorgestelde naam. Ten aanzien van de naam daarvoor zakenman Dirk Stikker. Onder zijn was er uit de verschillende afdelingen met leiding werd door een Landelijk Comité van name kritiek op het begrip ‘Volkspartij’. Een Initiatief op 12 maart 1946 in een manifest de spreker maakte duidelijk dat hij in de bezet- Democratie in feite ook te lang. Een origineel voorstel nieuwe Partij van de Vrijheid aangekondigd. tingstijd een afkeer van de term ‘volks’ had ge- kwam uit Naarden, naar aanleiding van de herden- kregen, een ander vond het een ‘gruwel’. Voor king van Thorbecke tien dagen eerder. Daar liberalen Intussen was ook de Vrijzinnig-Democrati- anderen had ‘volks’ niet alleen een minder in zijn ogen de beginselen van Thorbecke huldigden sche Bond (VDB) bezig met een herbezin- aangename klank, maar werd het ook vereen- zou Thorbecke Partij toch een aardig voorstel zijn. ning en hergroepering. Door de vrijzinnig- zelvigd met een neiging naar links. Een spreker Overigens had Oud zelf in een eerder stadium de democraten werd met name gekeken naar de uit het zuiden associeerde Volkspartij met de naam Vrije Democratische Partij geopperd, doch dit mogelijkheid tot samenwerking met andere katholieken, daar de Katholieke Volkspartij stuitte bij Stikker en de zijnen op weerstand daar de partijen, waarbij voor de meest links georiën- (KVP) in die delen van ons land doorgaans als afkorting VD dan voor de hand zou liggen, als gevolg teerden onder hen al snel de Sociaal- ‘de Volkspartij’ werd aangeduid. waarvan de nieuwe partij met de vrijzinnig-democra- Democratische Arbeiderspartij (SDAP) in tische bloedgroep leek samen te vallen. beeld kwam. Beide partijen gingen in februari Diverse alternatieven passeerden de revue, 1946 op in de Partij van de Arbeid (PvdA). waarbij met name Democratische Vrijheids- Alle kritiek ten spijt gingen de PvdV-leden uiteinde- VDB-politicus en voormalig fractievoorzitter partij en Democratische Partij door diverse lijk in overgrote meerderheid akkoord met de oprich- Pieter Oud volgde deze ontwikkeling afdelingen werden geopperd en ook Radicaal ting van de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie. enigszins schoorvoetend en raakte al snel Democratische Partij kwam voorbij. Velen Wezenlijk was het volgens de meesten dat het ging om gedesillusioneerd in de linkse PvdA. vonden Volkspartij voor Vrijheid en de begrippen Vrijheid en Democratie.

www.teldersstichting.nl ‘As I would not be a slave, so I would not be a master. This expresses my idea of democracy.’ ABRAHAM LINCOLN

Yascha Mounk | The people vs Democracy. Why our fReedom is in danger and how to save it

Camb./Mass en Londen, 2018, 400 pp. Commissie), Centrale Banken met autonome In tal van boeken wordt het ‘populisme’ bevoegdheden, rechterlijk activisme (‘judicial aangeklaagd. De jonge Duits-Amerikaanse review’) en een almaar uitdijend aantal interna- historicus en politiek filosoof Yascha Mounk, tionale verdragen en organisaties. hoogleraar te Harvard, meent dat de demo- cratie aan twee kanten wordt belaagd: door Dit ondermijnt de democratie. Minstens zo illiberale democraten (de Hongaarse premier zorgwekkend is dat jongeren in de oude demo- Orban e.a.) maar ook, aan de andere kant, cratieën het steeds minder essentieel vinden om door een ondemocratisch ‘liberalisme’ van in een democratie te leven. Mounk presenteert elites. Beide zijden wijzen de ander aan als in zijn boek onthutsende cijfers. En hij stelt het kwaad; en zo versterken zij elkaar. indringende vragen, zoals: wat zegt het dat stevige democratieën tot nog toe stoelden op een Elites negeren de burgers te veel of doen hun overwegend mono-etnische bevolking? verlangens als onmogelijk af. Dit wordt in de hand gewerkt door vier processen: bureaucratisering (met inbegrip van zelf- standige bestuursorganen en de Europese

Johan Remkes e.a. | Lage drempels, hoge dijken. Democratie en rechtsstaat in balans

Eindrapport van de staatscommissie referendum – het politiek gaat halen staat te be- parlementair stelsel; Amsterdam, 2018, zien. Er komt echter nog veel meer aan de orde, 384 pp. zoals andere vormen van burgerparticipatie, het Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw heb- functioneren van politieke partijen alsmede het al ben opeenvolgende staatscommissies hun dan niet verbieden van anti-democratische par- tanden op staatsrechtelijke hervormingen tijen, constitutionele toetsing van wetten, en de stukgebeten. Twee jaar geleden bracht de gevolgen van digitalisering (bv. de inzet van algo- meest recente staatscommissie op dit onder- ritmen) voor onze keuzevrijheid. werp haar rapport uit. Het gezelschap be- stond uit acht deskundigen onder voorzitter- Wat men ook van de aanbevelingen moge vinden, schap van VVD’er Johan Remkes, die breed de jongste staatscommissie biedt in haar rapport ook anderen hebben geraadpleegd. een mooi en gedegen overzicht van de meeste vraagstukken omtrent het functioneren van de Of de meest in het oog springende aanbeve- democratische rechtsstaat en de invloed van bur- ling – invoering van een bindend correctief gers daarop in ons land.

David van Reybrouck Tegen verkiezingen

Amsterdam, 2013, 174 pp. tegenwoordigers of (in andere landen ook) van In een echte democratie heeft iedere burger een Wie aan democratie denkt, denkt aan machthebbers (president, de burgemeester etc.). gelijke kans op een plek in de beslissende orga- verkiezingen. Meer democratie wordt meest- Maar dat is helemaal geen democratie, aldus het nen. Hoe? Door loting. al gezien als extra invloed voor zoveel mo- prikkelende betoog van de Vlaamse historicus Van Reybrouck grijpt hiervoor terug op de klas- gelijk burgers bij verkiezingen van volksver- David van Reybrouck. sieke Atheense democratie, alsmede op de gang ‘A popular government, without popular information, or the means of acquiring it, is but a prologue to a farce, or a tragedy, or perhaps both.’ James Madison

van zaken eeuwen geleden maar wel lange Politici (en anderen) zullen allerlei bezwaren tijd in Venetië, Florence en Aragón (voor een opperen. De auteur pareert verschillende alvast. beperkte groep burgers). Om de koudwater- Zijn in 2013 voor het eerst verschenen boekje, vrees weg te nemen, raadt hij aan voor nu te dat al vele volgende drukken beleefde, verdient beginnen met een vertegenwoordigend stel- in ieder geval serieuze overdenking. In dat op- sel bestaande uit twee kamers, waarbij één zicht is het reeds een klassieker. van beide kamers niet uit gekozen afgevaar- digden maar uit gelote burgers bestaat.

Anne Applebaum | Twilight of Democracy. The Seductive Lure of Authoritarianism

New York, 2020, 206 pp. In het boek bespreekt Applebaum de situatie in De Amerikaans-Poolse historicus Anne Polen (en passant komt ook Hongarije voorbij), Applebaum ontleedt in haar meest recente het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. werk haar omvangrijke internationale vrien- Het is jammer dat Applebaum zelf ook vastzit in denkring, met wie ze het twintig jaar geleden haar eigen gelijk en geen poging doet om echt op politiek terrein doorgaans nog roerend te begrijpen wat er op dit moment aan de hand eens was dat de wereld na de val van het is op het wereldtoneel. Zo zou de uitslag van het communisme vrijer en liberaler zou worden. Brexit-referendum door een nostalgische hang Inmiddels heeft zich een schisma voorge- naar een irreëel Groot-Brittannië van weleer ver- daan, waarbij een deel van haar (als rechts klaard kunnen worden. Kennelijk is het Apple- te boek staande) vriendenkring is geval- baum ontgaan dat de brexiteers (te) weinig oor len voor wat Applebaum autoritaire leiders vonden voor hun inhoudelijke bezwaren tegen en populisme noemt. Ze beschrijft dat een de machtsstructuur in de Europese Unie, om een echt gesprek met deze oude vrienden niet voorbeeld te noemen. Die kritiek verdient net zo meer op gang komt, niet in de laatste plaats goed een inhoudelijke discussie. omdat waarheidsvinding is vervangen door complottheorieën ter ondersteuning van het eigen gelijk.

Steven Levitsky & Daniel Ziblatt How Democracies Die

New York, 2018) 385 pp. gevolg van revoluties of militair geweld, maar De verkiezingsoverwinning van Donald veeleer sluipenderwijs doordat democratisch Trump in 2016 was voor Harvard-hooglera- gekozen leiders zich met hun regering stap voor ren Steven Levitsky en Daniel Ziblatt aan- stap richting een autoritair regime bewegen. De- leiding tot een onderzoek naar de vraag of mocratische normen worden met voeten getre- de democratie hierdoor in gevaar zou zijn. den, bijvoorbeeld door tegenstanders bepaalde De vraag wordt door hen bevestigend beant- vrijheden te ontnemen en de vrije nieuwsgaring woord. Evenals Applebaum keken ook deze te beïnvloeden of te belemmeren. De in het auteurs naar andere voorbeelden waar zij ge- systeem aanwezige checks-and-balances bieden varen voor het voortbestaan van de democra- volgens de auteurs te weinig garantie om deze tie ontwaarden, zoals Hongarije en Turkije. problemen te voorkomen. Anders dan de titel doet vermoeden is dit boek, ondanks de verge- In de eenentwintigste eeuw komen demo- lijkende uitstapjes buiten de grenzen, wel heel cratieën niet langer abrupt tot een einde als specifiek op de situatie in de Verenigde Staten gericht.

www.teldersstichting.nl ‘The success of democracy depends on the response of the voters to the opportunities given them. But, conversely, the opportu- nities must be given in order to call forth the response. The exercise op popular government is itself an education.’ Leonard Trelawny Hobhouse

DE LIBERALE STRIJD VOOR VROUWENKIESRECHT | BOEK & PRESENTATIE

Ter ere van honderd jaar vrouwenkiesrecht in economische zelfstandigheid en geleidelijk aan Nederland – zowel actief als passief, dat twee ook gelijke politieke rechten. Tot slot gaan de jaar eerder reeds was gerealiseerd – publiceerde auteurs in op de politieke participatie van de TeldersStichting in samenwerking met het vrouwen sinds de invoering van algemeen Liberaal Vrouwennetwerk van de VVD een boek vrouwenkiesrecht. over de liberale strijd voor vrouwenkiesrecht. Auteurs Fleur de Beaufort en Patrick van Schie Tijdens het VVD Festival op zaterdag 15 juni gaan in het boek niet alleen in op de politieke 2019 nam minister-president Mark Rutte uit strijd die in Nederland geleverd is voor de rea- handen van de auteurs het eerste exemplaar van lisatie van algemeen vrouwenkiesrecht en meer het boek in ontvangst. Hij sprak bij die gelegen- specifiek de rol van liberalen daarbij. Ze werken heid zijn waardering uit voor het werk van de in het boek ook een Europese vergelijking uit, TeldersStichting en riep vrouwen op tot actieve zodat duidelijk wordt welke argumenten en politieke participatie. Nog te vaak staan man- ontwikkelingen elders een rol speelden en in nen vooraan als het op de samenstelling van hoeverre Nederland voorop liep in de realisatie kieslijsten aankomt, terwijl vrouwelijk talent zich van vrouwenkiesrecht. te bescheiden toont. Ook het Liberaal Vrouwen- netwerk speelt hierin een essentiële rol. Daarnaast verkennen de auteurs de sporen van veel oudere publicaties over vrouwenrechten Het boek is verschenen bij uitgeverij Boom en en de argumenten die reeds vanaf de zestiende verkrijgbaar via de boekhandel. Vrienden van de eeuw in zwang raakten. Daarbij ging het in eer- TeldersStichting kregen een exemplaar thuis- ste instantie om onderwijs voor vrouwen, meer gestuurd.

ONLINE PUBLICATIES COLOFON

In de online bibliotheek op www.teldersstichting.nl zijn publicaties Liberaal Journaal | Democratie, Den Haag december 2020. opgenomen die gratis toegankelijk zijn. De meest recente publicaties Het Liberaal Journaal is een uitgave van de Prof.mr. B.M. uit de reeks geschriften van de TeldersStichting, alsmede de publicaties TeldersStichting. De auteursrechten berusten bij de auteurs. die in samenwerking met een uitgeverij werden gepubliceerd zijn in ISSN: 2542-6168 de TeldersShop verkrijgbaar. In deze webshop zijn de gratis publicaties bovendien in boekvorm te bestellen voor wie liever thuis van papier Redactieadres: Mauritskade 21, 2514 HD Den Haag leest en het boek uiteindelijk ook in de kast wil zetten. [email protected] | www.teldersstichting.nl Neem een kijkje in de TeldersShop op Vormgeving: Eye & Image, Kats www.teldersshop.nl Druk: Oranje Van Loon, Den Haag

www.teldersstichting.nl