Inspiracje Twórczością Goi W Kinie Hiszpańskim
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Uniwersytet Śląski w Katowicach Wydział Filologiczny Instytut Nauk o Kulturze Joanna Aleksandrowicz Inspiracje twórczością Goi w kinie hiszpańskim Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. Tadeusza Miczki Katowice 2009 Spis treści Wstęp ………………………………………………………………………………….. 5 Część pierwsza Goya w kulturze hiszpańskiej Rozdział I Od sielanki gobelinów do mroku czarnego malarstwa. Wprowadzenie do Goi ………………………………………………………………. 21 Błękity i czernie ……………………………………………………………….. 21 Źródła przemian …..…………………………………………………………… 28 Niedyskretny urok legendy …………………………………………………..... 33 Obnażanie mitów ………………………………………………………………. 37 Znaki zapytania ................................................................................................... 41 Poza ramami epoki …………………………………………………………….. 45 Rozdział II Goya w meandrach hiszpańskości. Pomiędzy tożsamością a stereotypem ………………………………………………. 49 Ikony narodowe ..……………………………………………………………… 49 Świadectwo wspólnej historii ….……………………………………………… 54 Goya w refrenach współczesności …………………………………………….. 59 Pytania o hiszpańskość ………..……………………………………………..... 62 Las Españas ........................................................................................................ 66 Rozdział III Powracając do Goi. Inspiracje, aktualizacje, nawiązania …………………………………………………. 71 Malarskie powroty ……………………………………………………………… 71 Twarze mistrza ………………………………………………………………… 82 Pokusa biografii ……………………………………………………………….. 85 Na deskach sceny ……………………………………………………….……... 88 Goya oczami poetów …………………………………………………………... 94 Muzyczne impresje ………………………………………………………........... 98 Część druga W kręgu filmowych reminiscencji tematycznych Rozdział IV Aún aprendo. W labiryntach biografii i legendy …………………………………………………… 102 Niemy świadek epoki. El dos de mayo, Pepe-Hillo, Goya que vuelve .............. 102 Kochanek ze złamanym sercem. Duquesa de Alba y Goya …………………... 104 Przyjaciel majas i toreros. La maja del capote, María Antonia La Caramba i La Tirana ......................................................................................................... 106 3 Karykaturzysta w obozie wroga. El abanderado ............................................... 108 Malarz z apokryfów. Francisco de Goya ........................................................... 109 Samotny geniusz. Goya, historia de una soledad .............................................. 111 Głos z dna obrazu. Goya i filmy dokumentalne.................................................. 115 Niecierpliwy malarz w lustrach historii. Goya o impaciencia, Paisaje con figuras, Curro Jímenez, Máscara negra …………………………………….... 118 Myśliciel ze zmarszczonym czołem. Los desastres de la guerra …………...... 120 Buntownik nie bez powodu. Goya ……………………………………............. 121 Obserwator w oknie powozu. Volavérunt ……….............................................. 123 Młodzieniec w peruce i starzec o dwóch laskach. Goya …………...……......... 124 Artysta w objęciach nocy. Un perro llamado dolor ........................................... 129 Rozdział V No se puede mirar. Oblicza wojny i zakręty historii ……………………………………………………... 132 Od krwi do smugi światła, od Okropności wojny do Tanga ………………….. 132 Spojrzenie wujka Paco. La hora de los valientes ............................................... 143 Rozstrzelania w błędnym kole zdarzeń. Widmo wolności, Dziewczyna marzeń, Kuzynka Angelica, ¡Ay Carmela!, Un perro llamado dolor, Goya, historia de una soledad, El dos de mayo, Sangre de mayo .................................................. 147 Lament dla bandyty i rytuały przemocy ………………………………………. 151 Echa teraźniejszości. Pascual Duarte i Los desastres de la guerra…………….153 Saturn w meandrach historii. Anna i wilki, Labirynt Fauna ………………...... 155 Rozdział VI El espejo indiscreto. Konteksty społeczne ………………………………………………………………… 162 Waleczni toreros i spojrzenia znad wachlarza. El Conde de Maravillas, El dos de mayo, Pepe-Hillo i La condesa María ............................................................162 Madryt z palety mistrza. Esencia de verbena ..................................................... 167 Piknik na brzegu rzeki. Goyescas, La maja del capote, María Antonia la Caramba i La Tirana .......................................................................................... 170 Gorycz krzywego zwierciadła. Divinas palabras ……………………………... 185 Demony porywają mamę. Anna i wilki, Mama ma sto lat, Kuzynka Angelica .. 189 Pomiędzy turpizmem a rozbrajaniem mitów. Caniche i Jamón, jamón ............. 191 W sieci dworskich intryg. Volavérunt ………………………………………… 194 Cień miłości, cień śmierci. Un perro llamado dolor, Goya ....................……... 199 Elegia, czyli Maja raz jeszcze ………………………………………………… 206 Część trzecia Obrazy malowane kamerą Rozdział VII Czas zakrzepły w portretach. O filmowych galeriach postaci ……………………………………………………… 210 Autoportrety ....................................................................................................... 210 Umrzeć na zieleń Veronesego. Cayetana ........................................................... 221 4 Kobiety w półcieniu. Josefa i Leokadia ..............................................................230 Oblicza władzy. Rodzina królewska i Manuel Godoy …..…………………..... 234 Blask pereł i biel mankietów. Arystokracja …..…………………………......... 238 Odcienie ludowości. Majas i majos, aktorki i toreros ………………………... 241 Rozdział VIII Cisza martwych natur. O scenografii i rekwizytach ………………………………………………………… 244 Przestrzenie naznaczone czasem ……………………………………………… 244 Pocztówki z podróży ………………………………………………………….. 247 Pomiędzy fantazją a rekonstrukcją …….……………………………………… 248 Sekrety pracowni ……………………………………………………………… 252 Margines pejzażu ……………………………………………………………... 256 Pustka nieba ……………………………………………………………………257 Rekwizytorium minionej epoki ………………………………………….......... 259 Przedmioty w odsłonach znaczeń ……………………………………………. 262 Rozdział IX Paleta barw, paleta światła. O kolorze, światłocieniu i tajnikach kompozycji……………………………………. 267 Wyniosły bezruch żywych obrazów …………………………………………. 267 Intertekstualne punctum ……………………………………………………….. 272 Quasi-cytaty ………………………………………………………………… . 274 Kinomalarstwo ………………………………………………………………… 275 Światło utkane z farb ………………………………………………………….. 280 Problem koloru ………………………………………………………………... 281 Sekrety kompozycji ………………………………………………………….... 287 Ramy kadru, ramy obrazu …………………………………………………… . 289 Zakończenie ……………………………………………………………………….... 293 Filmografia …………………………………………………………………………. 303 Bibliografia …………………………………………………………………………. 315 Chronologiczny indeks przywołanych prac Goi …………………………………. 336 Wstęp Twórczość Francisco Goi y Lucientes nie bez powodu uważana jest za najczęściej przywoływany w hiszpańskim kinie kontekst malarski i graficzny1. Dzieło wielkiego Hiszpana dostarcza całej złożoności plastycznych odniesień dzięki różnorodności po- dejmowanych tematów i stosowanych technik. Szeroki krąg oddziaływania wypływa również z uniwersalności artystycznej wizji, która jednocześnie stanowi cenny obraz epoki malarza. Inspiracjom tematycznym i różnorakim odniesieniom kompozycyjnym do dzieła mistrza towarzyszą opowieści zainspirowane jego biografią, a zwłaszcza osnutą wokół niej romantyczną legendą. Zaskakuje tu nie tylko ogromna ilość tytułów, ale i zróżnicowany charakter poszczególnych nawiązań. Pierwsze zachowane przykłady kinowych inspiracji sztuką oraz biografią Goi po- chodzą z lat dwudziestych XX wieku i od tego czasu po dziś dzień nieprzerwanie ob- serwujemy powstawanie kolejnych filmów nawiązujących do życia i prac mistrza (naj- nowsze, omawiane w rozprawie, powstały w trakcie jej pisania, w 2008 i 2009 roku). Przeanalizowany tu materiał źródłowy obejmuje 36 filmów fabularnych, 7 serii telewi- zyjnych i 31 dokumentów, które traktuję raczej jako materiał uzupełniający, skupiając się przede wszystkim na pozycjach wchodzących w obręb pierwszych dwóch gatunków. Zdecydowana większość omówionych filmów jest mało znana i niedostępna w Polsce (wyjątkiem są oczywiście dzieła Luisa Buñuela, Carlosa Saury, Isabel Coixet i Guiller- mo del Toro). Znaczną część starszych filmów – z lat dwudziestych, czterdziestych i pięćdziesiątych – obejrzałam w Filmoteca Nacional w Madrycie. Opisywane zjawisko dotyczy nie tylko kina hiszpańskiego, ale także innych kine- matografii. W niniejszej pracy postanowiłam jednak skupić się wyłącznie na analizie filmów hiszpańskich, które niewątpliwie dostarczają najciekawszych i najbardziej róż- norodnych inspiracji. Głównym powodem mojego wyboru jest chęć ukazania poprzez analizę filmów, jak postrzegany był Goya w swojej ojczyźnie na kolejnych etapach hiszpańskiej historii i jak, również za sprawą kina, przekształcał się w ikonę hiszpań- skości. 1 Por. np. J. L. Borau: La pintura en el cine. El cine en la pintura. Discursos de ingreso en las RR.AA. de Bellas Artes de San Luis y de San Fernando, con los de contestación correspondientes. Pról. F. Calvo Serraller. Madrid 2003, s. 19. 6 W niektórych przypadkach klasyfikacja filmu może wydawać się nieco dyskusyj- na. Za decydujące kryterium w doborze filmografii uznałam hiszpańską narodowość reżysera lub jego silny związek z Hiszpanią. Dlatego też omawiam tu wyprodukowane we Francji Widmo wolności (Le fantôme de la liberté, 1974) Luisa Buñuela, amerykań- ską Elegię (Elegy, 2008) Katalonki Isabel Coixet2 czy Labirynt fauna (El laberinto del fauno, 2006) – koprodukcję hiszpańsko-meksykańską, nakręconą w Hiszpanii i wyreży- serowaną przez pracującego niejednokrotnie w tym kraju meksykańskiego twórcę Guil- lermo del Toro. Z tych samych względów wykluczyłam natomiast