NAN TIMPON SI HAPON

Central 8- NAN TIMPON SI HAPON

by Lucio Manglan

Artist

Baldwin Ngolab

Tagalog

Neri Zamora

Summer Institute of Linguistice, Inc. Tranelators Publishera 1978 Additional coplea of this Publication may be obtained from: FilLit FilLlt P.O. Box 2270 or SIL, Bagabag Airport Manila, 2801 Bagabag, Nueva Vizcaya, 1505

A Storybook in Central Bontoc

02.20-878-5. .4c 54.2o~T-786061B

Printed In the Philippines FOREWORD Some of the glory of the Philippines lies in the beautiful variety of people and languages within its coasts. It is to the great credit of the national leadership over the years that no attempt has been made to destroy this national heritage. The goal has been instead to preserve its integrity and dignity while building on this strong foundation a lasting super-structure of national language and culture. The present book is one of many design- ed for this purpose. It recognizes the ped- agogical importance of dividing literacy and second-language learning into two steps -- literacy being the first. When a student has learned to read the language he under- stands best, the resulting satisfaction in his accomplishment gives the drive and con- fidence he needs to learn the national lang- uage. His ability to read, furthermore, is the indispensable tool for the study this program will require. The Ministry of Education and Culture of the Philippines is proud to present this latest volume in a nationwide series designed to teach the national language through lit- eracy in the vernaculars. It will strengthen both the parts of the nation and the whole.

Juan L. Manuel Minister of Education PREFACE

Few people have the opportunity to live and work among a group of people whose language, attitudea, dresa and cultural heritage mare different from their own. So we count it a privelege to be able to live with the Bontoc Igorota, to learn their language, to eat their food, and to have in aome way their way of life.

We are especially grateful to the people of barrio Tokokan, who have welcomed us into their midat, invited ue to eat in their homes, patiently taught ua aome of their language and culture, praised us when we have done right, and scolded ua when we have done wrong.

For thia atory of hia experiences during the war we muat thank our good friend Lucio Manglen, a Bontoc man who has married a Tokokan woman.

We truat that thia book will be enJoyed by those who read it, and will help MEC teachers in their worthy task of educating Bontoc children.

Keith and Kathie Benn Summer Institute of Linguistics Mountain Province

Tlmpon si Hapon

Issan tlmpon nan khofat, ad-achowan kami lschi ay ongong-a ay om-omey lska balaks nan Hapon, pat1 nan fabfafallo ay IOmfeg. Id1 semkesemken mi, tay wad-ay cha nan Mallikano ay nllallaok isnan Hapon no omala kaml isnan makan ya lchowa mi lsnan chicha Malllkano, omall cha nan Hapon tampatampaken cha chakami. Id1 eemkesemken mi, "Tekl Ke pet palllkhaten cha nan Flllplno ya nan Mallikano. Ah, faken pet 81 takhod chana 1 ' ' Id1 cha nal-os nan folan, cha kami masemkan. Et matot-ya kami ay lima. Sl Joseph, 81 Oeorge Talt, Chokhak, si Khangab saet sak-en. Kanan mln, "Awan tallakha ay omolat pet nan Hapon ay nay cha. Idwanl, 1s machem akewen takot nan lasyon chaton-a, ta maid ltallaon cha ta maowat cha. Ke pet omowat chana mokl " Isnan keschemana nlntotolag kami Is kaaag-en nan ospital. Kanan ml, "Idwanin,mkholpI takot ay omey. Tintako alaen nan laayon cha Isnan lafl." Iafl et lnmey kami lanan kabodegan nan Hapon. Id1 lnmey kami lsnan kabodegan nan Hapon, inmala nan taplna ANG PANAHON NG HAPON

Noong panahon ng dlgmaan, kamlng mga bata pat1 na ang rrga kabetaang lalaki aa Omfeg ay nagtutungo sa kuwartel ng Hapon. Magkakasama ang mga Arnerikano at rnga Hapon sa kampo sapagka8t noo'y may mga Amerikanong nakabllanggo at sa kalagayang ltoly naisip naming bake kamlly gulplhin ng mga Hapon kung kukunln namln ang kanllang pagkain at lbiga y sa mga Arnerlkano. Oayunpaman, naiaip pa rin naraing, ''Nakul Plnahlhlrapan ng mga Hmpong lto ang mga Pllipino at mga Amerlkano. Silaly hind1 makataol "

Makalipae ang isang buwan, mataman win ltong plnag-islpan. Lima kaming lahat. Kami nina Joseph, George Tait Chokhak, at Khangab. ''~aku, hind1 ito mabutil Olnugutom ng mga Hapon ang mga tao. Mamayang gabl, nakawin natln ang kanilang rasyon upang wala ailang rnakain hanggang ea magutom slla . Talagang glnugutom nila tayo, BD wlka namln. Nang sumaplt ang gabi, nagtagpu-tegpo kaml sa may ospltal upang bumuo ng isang balak. "~elakad tayong lahat. Lalakad tayong lahat ngayong gebl upang kunln ang kanilang rasyon, * a The Japanese Tlme

During the war, there were many of we children who went to the barracks of the Japanese, including the young men from Omfeg. While we were thinking about the situation, because the Americans and Japaneae were all together, we thought that if we got food and gave it to the Americane, the Japanese might spank us. We thought, ' 'Oh, they are causing the Filipinos and the Americans to auffep. They are Inhuman l ' '

After a month, we had thought It through. There were five of us. Joseph, Oeorge Tait , Chokhak, Khangab, and me. We said, 'Oh, It's bad. The Ja.paneee are making the people starve. Tonight let's steal their rations 80 that they won't have anything to eat and they will be hungry. They really are making us starve. " During the night we met near the hospital, to plan. We said, "Now, let '8 all go. Let's go tonight and take their, ratione. " That night we went to the store house of the Japanese. When we got there, some took rlce, some took salt, lsnan fakhas, inmala nan taplna isnan asin, lnmala nan tapina ianan fakkalaw, lnrnala nan taplna lsnan dllata. Inlayaw mi isnan chi ay rnachem id Fagtolaw. Engkami intafon isnan chowa ay longog. Away namitlo kaml ianan eeang ay maschem, et inomyan kaml id Fagtolaw isnan wad-an nan linnongolongokhan mi ay bodega mi. Mawnin pay, et mawilt, egay kami kayet naamammowan sichi. Sa kaml kayet omey ay ornala isnan laayon cha . Chakami makikhag-ayyem isnan Hapon. Nan tod-I ay cha mi llaylayaw, cha mi lchod-owa isnan Malllkano isnan chlcha omey Is ilit na. Mo omey cha inchono lsnan is ilit na, tay padnowen el Hapon chalcha, lchowa mi kanekanen cha. Sacha et omey khasin isnan galison nan Hapon. Tay ad-i pakpakkanen nan Hapon chalcha, lsonga mowamowat cha. Padnopadnowen cha nan Malllkano lsonga kaasesegang cha. Id1 sachi nan lnangangnen mi, rninaachem ay engkami akewen nan lasyon cha. Away pay naoma cha nan Hapon. Ya nan naammowana, chod-owa kami angkhay ay inmey isnan narnlcgsan ay maschem. Ngem nan tos-a, nan nangakewan mi isnan wika namln. Noon ngang gablng yao'y tlnungo namln ang tlnggalan ng pagkaln ng mga Hapon. Nang kaml'y makaratlng doon, ang lba sa aml'y kumuha ng bigas, ang lba nama'y asln, tuyo, at mga de lata. Sunod, dlnala namin ang mga nakuha namln sa Fagtolaw. Itinego namln ang rnga lto sa dalawang magkaibang lug- . Tatlong beser kaming nagpaba lik- ballk noong gablng lyon. P~gkatapos, ea Fagtolaw kaml agpallpaa ng gab1 na kung saan kaml naghukay upang ltago rlto ang amlng nlnakaw.

Klnabukaean, wala pa ring nakaaalam ng amlng glnawa. Kaya't mull kaming nagtungo roon upang kunlng mull ang kanllang raayon. Klnalblgan namln ang rnga Hapon. Iblnigay narnin ang lba sa mga nlnakaw narnln sa mga Amerikano na nakakalabas sa kampo. Pinlplllt slla ng mga Hapon na magtrabaho, kaya't pag sila'y nakakalabas sa kampo ay lnaabutan namln slla ng pagkaln. Pagkatapos, baballk na sllang muli sa loob ng garlaon ng Hapon. Nakakaawang masdan eng mga Amerlkanong plnagtatrabaho neng sapilltan. Outom na gutom sl la sapagka't hind1 slla plnakakaln. Gabl-gab1 y nagt>ltungo kaml sa bodega upang magnakaw ng mga pangangailangan ng Hapon Sa wakas, napuno na rln some took dried fish, and othere took canned goods. Then we took it all to Fagtolaw. We went and hid them in two tllfferent places. We went about three time8 twt one night. Then we atayed the rest of the night in Fagtolaw, where we had dug holes in which to put our etores.

Later on, in the morning, it was not known that we had done it. So we went again and took more of their rations. We befriended the Japanese. We gave some of what we had stolen to the Americans who went out of the camp. The Japaneee forced them to work, so when they came out of the camp to work we gave them food. Then they would return inside the Japanese garrison. They were hungry, because the Japanese did not feed them. The Americans who were being forced to work were a pitiful sight. We went every night to steal the Japanese supplies. The Japanese were fed up. One night, when only two of us went they found out. By this time we had

sana ay lasyon nan Hapon, away oneg si chowa ay folan. Et egay kami naamammowan. Ket nan pabfaeolen cha nan chlcha mangngeegnan sinan tolfek nan bodegan si Hapon. Awnin pay, et chodchodwa kami ay inmy ken Joseph Kabloy. Kanak ken Joseph en, "Idwanin nan alaen ta, mantika ken esin. D 8 Idwanin away khapot si egyat na omey ninekwat na nan esang ay ?ata ay mantika. Sana et lnyey Is kag khongowan. Et nagkhakhayad ak pay laeng iska bodega ay minfokfokfok isnan aein. Awnln pay et infokfok ko nan asin isnan lata. Sak et inyey isnan maschem isnan chi bodega mi ay khongowan. Siya na nan eiklito mi ay chowa. Isnan chi tollo cha ay ib-a mi, safali nan segpan mi lsnan lima kami. Safali nan segpan mi isnan chowa kami. Siklito mi chi ay chowa. Chenya awnln pay, et kanak ken siya en, "Safali pay nan inalam ay nay, tay miso. Faken na is mantika. BD Kanana ay mangwani en, "~hmantika sa!" ang mga Hapon. Isang gabi, natuklasan nlla ito nang dadalawa lang kamlng nagtungo roon. Noon ay hustongdala wang buwan na naming nlnanaka w ang kanl lang rasyon nang hind1 nl la na la larnan. pinagbintangan nila ang mga may hawak ng eusi ng bodega.

Lumipas ang rnga araw. Kaml lang dalawa nl Joseph Kabloy ang lumakad. "Ngayon nama' y

rnantikllya at asin ang nakawln natin, " sabi ko kay Joseph. Sapagka It natatakot a1 Joseph kayaot lsa lang lata ng mantikllyang naglalaman ng apat na galon ang dlnala nlya ea ulbo ng baboy. Ang ulbo ng baboy ang aming llhlm na taguan. Inlwan nlya ako sa bodega na nagsasalln ng asin sa lata. Nang maisalin ko na ang asln sa lata, dinala ko lto sa ulbo ng baboy. Pag karning lirna'y rnagkakasama llsa lang ang glnagaml t naming pasukan patungo sa bodega ng Hapon ngunl ' t pag karnl'y dadalawa, lba naman ang aming lihlm na paeukan.

Pamaya-maya. 6 L Mall ang nakuha rnol Iyan ay

nlll~lsna munggul Hindi lyan mantlkllyal " wlka ko. ' 'Mantlkll ya l ' ' tugon nlya . been stealing their supplies for two months, without their knowing. They accused those holding the keys of the store room.

Sometime later, Joseph Kabloy and I went alone. I said to Joseph, "Letle take butter

and salt this time. It Joseph was afraid. He only took one four gallon can of butter and brought it to the pigpen. He left me in the store room traneferring salt into a can. Later, I finished filling the can, and took it that same night to the pigpen which was our secret store room. When our three companions were with us, so we were five, we used one entrance to the Japanese store house, but when we were only two, we had our own secret entrance.

Later, I said to Joseph, "You've taken the wrong one. That's soy bean pastel That's not butterl He said, "It is butterl

Kanak ay mangwanln, "Faken man! Mlso se. Lokawarn lenan lansa et lnpagkheseeng, ' * kanak chi mangwanl. Idi inalana nan chi lansa ay chey, lekawana tet-ewe. " Songsongern, " kanak chi ay mngwanl ken Joseph Kabloy. Id1 slnongsong na, mlso tet -ewa ay inpagkheseeng. Naklnaongong ak met, tay kanak ken slya en, "Isobllm et sana Is kabbodega cha. " Insobll nat Is kabbodegan nan Hapon.

Nawilt pay, et engkami omala Is alaeaw, ad-achowan kaml.In1la chat nan chi cha ay nalekawan ay chey lnsoblln nan a1 Joseph Kabloy. Id1 lnlla cha kanan cha ay mangwanln, "Tak ke pet wad-ay nan mangak-akhew slna mokl Apay nga nallekawan nan lata ay nay1 ' ' kanan cha ay m'angwanl .

Id1 khaeln maschem inmey kaml. Ad-I mi ngalod ammo nan kalln nan Hapon. Id1 lneseg kami , lnngao nan eaang sidi ay mangwanl,

' '~otokoyl kanana. Kanan nan esa en, "Hamadal " Kanan akhes nan esang, ' 'Hongka It11 ' ' kanana. "Hindi sabl. Nlllgls na munggo lyan, P # ang gilt ko, ''butaean mo ng pako at tlyak na maaslm ang amy nlyan. # #

Kumuha nga slya ng pako at blnutaaan lyon.

' Amuyin mot " Talagang maaslm na nlllgla na munggo ang army nlto. Sapagka't bata pa ako noon slnabl ko aa kaniya, "Iballk mo sa kanilang bodega. " At lbinallk nga niya sa bodega ng mga Hapon.

Kl naumagahan, kamlng lahat a y nagtungo roon upang mamulot ng mga tird-tlrd. Napanein na ng mga bantay ang latang may butas; ang latang lbinallk nl Joseph. Nang maklta nlla ito'y napabulalas sila, "May nga magnanakaw na nagnanakaw aa atlng bodegal Tingnan nlnyo ltong latang ito. Binutasan. #

Noong gab1 na, bumalik kamlng mull roon. Hindi kaml nakakalntindl nga salltang Hapon. Nang b~~mabana kaml mula sa bodega ay may blglang sumlgaw ng ' 'Motokoyl # ' ' '~amadal" slgaw naman ng lsa. "Hong it11 " slgaw ng lsa pa. I said, "It's not man, it's soy bean paste. Put a hole in it with a nail, and it will smell sour."

When he got a nail he holed it indeed. I said to Joseph Kabloy, "Smell it." When he smelt it, It was indeed sour smelling soy bean paste. Because I was still young, I said to him "Return it to their store room." He returned it to the Japanese store house.

Next morning, many of us went to collect the food scraps. They had noticed the can that we had holed and which Joseph had returned. When they saw it, they exclaimed. "Oh, there have been thieves stealing f'rom our store house1 Look, this can ha8 been holed. "

That night we went again. We did not understand Japanese. As we descended towards the store house, someone shouted, "Motokoyl Another shouted, "Hamadat " Then another one, ' 'Hongka it11

Khapot ta ad-I mi ammo nan kalin nan Hapon, inmey kaml kayet . Inta gayam waday lnsasaed lsnan kakhlnnaw ay kowalchlya ay Hapon. Id1 sak-en nan nangon-6na ay nln-eseg, tay folan sa, lnllak nan sinmllap ay fayyonlta. Kanana chi en,

"Yaaatl " kanana ken sak-en. Khawls tay ad-I naitneng nan chi fayyonlta na ken eak-en. Anok-as nan ngannganl lsnan kabfakhang ko.

Khawls tay Id1 kananan, "Yaaat, " nattokang-ak, et egay naitneng nan fayyonlta na. Alak kannay ya tagtatagtag, et somobll kaml is sanchl lntabtafonan mi ay chowa.

Id1 somobli kaml lntot-oya kaml ken Joseph Kabloy. "Takl Ya ngag nan angnen ta isna? Sana cha metten ry khogkhowalchlyaa n chattako, ' ' kanak ken slya. Kanak en, ''1nta ofowen nan sana ay lnpolnpon tay sana is kaallang. " Tay nan sana tet-ewa, plnno mi nan esang ay allang isnan komkompol mi. Wad-ay nan fakhaa. Wad-ay nan fakkalaw. Wad-ay nan dilata. Wad-ay nan aein. Wad-ay nan mantikllya. Wad-ay nan amin ay soplay si Hapon sldl cha ay inofoofo mi ay chowa. Sapagkaft hlndl namin malntlndlhan ang lslnlsigaw nlla kaya t lplnagpatuloy namin ang amlng pakay. Hlndi narnln alam na may Hapon palang nagbabantay na nagtatago sa may sapa. Nauna akong bumaba at dahil sa nooly kabilugan ng buwan, naklta kong may kumislap na bayoneta. ' '~aaat," anang tlnig. Sa kabutihang palad ay hlndl ako tinamaan ng bayoneta. Kamuntik nang tamaan ang aklng lalamunan. Sa kabutlhang palad pa rln, nang marlnlg ko ang slgaw nlyang

"Yaaat " , nakapagpatlhulog ako sa lupa kaya It hind1 ako tlnamaan ng kanlyang bayoneta. Kapagdaka y tumakae ako .

Nagklta kamlng mull nl Joseph sa aming llhlm na taguan. "Ano na ngayon ang atlng gagawln? ' ' tanong ko kay Joseph. Naglagay na slla ng bantay doon. "Halika, at lllpat natin ang mga itlnago natln sa kamalig, YB mungkahl ko sa kanlya. "Klta mo namang pinuno na natin ang ating kamalig ng kung anu-anong malblgan na tin. myroon tayong bigas, tuyo, mga de lata, asln at mantikllya. Mayroon tayong lba't-lbang uri ng mga panguna hing kallangan na ninakaw natln sa mga Hapon, " wika ko sa kanlya. We didn't underatand what the Japanese words meant, so we continued on our mlsaion, We did not know that there was a Japanese guard hiding in the creek. I went down first, and because It was moonlight, I saw the glint of a bayonet. He said "Yaaat. Fortunately, his bayonet missed me. It Just missed my throat. Luckily, when I had heard him shout, IYaaat, I dropped to the ground, and so his bayonet did not hit me. Immediately I fled.

Joseph and I returned to our secret hiding place. I said to Joseph, "What will we do? They have placed a guard to watch for us." I said, "Let's go and transfer what we have stored In the granary. " You see, we had filled a granary with different stores, whatever had taken our fancy. We had rice, dried fish, canned goods, salt, and butter. We had all the different kinds of Japanese supplies which we had carried off.

Idwanl kanan mi ay Intot-oya en, "Takl Lomaeg tat sl tat-alak na, ta manglllokhanan ta lsna cha, ta ldispos ta omona ay mangllako sa tat maammowan." Nan lnangnen mi akhes, lnmey kaml iska ospi tal. Engkaml nlntet-eel lska ospltal lsnan chey sinalkhew. Et naklamammo kaml ay khawls lsnan chi cha ay Hapon. Eleg lnmakhewan ml lsnan chi cha ay pllld nan chi cha ay kama iska osplta7,. Id1 Inmala kaml lschi Is opat ay pllid, llnaeg mi Is tat-alak ml an-anwa. Irl llnaelaeg mi nan tat-alak ml, sakamlt aslasltlyan napaspas ay sosl Inofo mi nan sana ay lnakeakhew mi lsnan bodega nan bpon. Et inyey mi Is ken Canasya. Inloglokhan mi lsnan tat-alak mi ay sana ay nalspllspld. Id1 pen lnangkhaangkhay mi chi, sa kamlt khasln omey omala Is alasaw et mltipon kaml lsnan lib-aml. Id1 naamoamong kaml, wad-ay plto kaml. Waday nlnngaod Pagtolaw ay mangwanl en, "Khakhalam sa ay om-omey iska Hapon. Naarnrnowan chat kano, nan nangkeakhew Isnan bodegan nan Hapon." Id1 chlnngek chi egay ak lnmey. Sl Joseph Kabloyen ay kadkadwak ya nan nay cha lib-ak am-In, lnmey cha. Id1 Inmey cha, pinokok cha chalcha . Sschat tlnnaketaked nan llma cha . Sachat inkha lot chalcha 1sr1an katokotokod, 4 4 Grlmawa tayo ng karlton upang paglagyan ng mga

lto at malpagblll natln bag0 tayo mahull. " panabay naming sabl. At nagtungo kami sa ospital. Maghapon kamlng nanatill roon at naklpagkalblgan sa mes Hapon. 1to'y nskatulong sa arnlng makapagnakawang mga gulong ng kama sa oapltal. Apat na gulong ang amlng nlnakaw. Gumawa kami ng iaang mahabang karlton at lklnablt namln dlto ang apat na gulong Nllanglsan nsmln lto upang mabllls ang pagtakbo nlto. Dlnala namln ang amlng rnga nlnakaw kana Ganasya. Mabilis naming naldiskarga ang mga lto. Fagkatapos, lumakad na kamlng mull upang mamulot ng mga itlnapon nang pagkain. Naklpagklta kamlng mull sa amlng mga kasamahan. Plto na kaml ngayon. "Huwag kayong magpapaklta sa mga Hapon. Alam na raw nila kung

s # slno ang nagnanakaw sa kanilang bodega, sigaw ng lsang taga F'agtolew. Nang marlnlg ko iyoly hlndi na ako sumama. Ang aklng kasamahang si Joseph Kabloy at ang lba naming rnga kasamahan ay tumuloy din. Nang slla'y makaratlng doon, slla'y plnallglran at lglnapos. Bawatt lsa sa kanllaty lglnapos sa poste hanaang sa sumakit ang kanllang rnga kamay Blnltlnan ng mga Hapon ng bat0 Now we said, "Letfa make a cart so we can take these supplies and sell them before we are caught.l1 So we went to the hospital. We stayed at the hospital all day, and made friends with the Japanese. This helped us to eteal the wheels off some beds in the hospltal. When we had taken four wheels we made a long-bodied cart. When we made the cart we oiled it so it would travel fast. Then we carried what we had stolen from the Japanese storeroom to Oanasyas ' place. We carrled It quickly In our cart. When we had finished that we went agaln to collect the food ecraps, and then joined our companions. There were seven of us in all. Somebody in Fagtolaw shouted, "Don't go to the Japanese. There's a rumour that they know who robbed their store room. " When I heard that I dldlnt go. My companion, Joseph Kebloy, and the others all went. When they got there, they were surrounded, and bound. Then they were each tied to a post. Their hands began to ache.

et klnmayokkayong nan lima cha . Slnlngchanan cha nan chadchakel ay fato, sachat islngchan slnan fakheng cha. Mo inkotl cha, komankanabkab nan fato lsnan katakeb cha, sachat alaen nan sabll cha llal-ayat cha ken chalcha. Kanan cha ay mangwanin, "Mo ad-I yo ibfakha nan nangakeakhew ianan bodega mi ay nay, potlongen mi nan olo yo iena idwanln. Maid llgtas yo. Matey kayo am-In slna." Idwanln nan tapina ay nay cha, kanan cha en, "~eken kamil Away ngata gelllya mo eiya. Pangpangngaaal yo ta ad-1 kayo pomatey. Faken kami. Ngag nan ammo mi ay ln-akheu?'D kanan nan ib-ad. Ngem nan sl Joseph ay nay, aam na. Away segang nan Intotongcho ken Joseph. id1 inkolikkolig-ang komrnanekkanebkeb nan chi fato isnan katakeb na. Naekyag nan chi fato. Nalokpos nan lima na. Saket kanan ay inngao en, "Intet-eel ka 1s tongchat Pangngaaslm Joseph, ta engka omanap si khlpan, ta tadtachirn am-in nan slngchan

nan sa na cha ay lib-am, ta lommayaw cha.' l Maid nan khowalchiya ischl, tay ltinmaki is ka kaailyas. Id1 tlnadtad na nan singchan nan chi cha ay lb-a na, llnmayaw cha. ang kanllang mga leeg. Sa tuwlng slla ay klkllos, dumuduya n ang beto at tumatama sa kanl lang dlbdlb. Pagkatapos, kukuha ng espada ang mga Hapon upang sindakin sila. ''Kung hind1 nlnyo aasabihln ea amln kung sino ang nagnanakaw ng amlng mga euplay, pupugutan namln kayo ng ulo ngayon din. Hindi ne kayo makatatakas. Mamamatay kayo agad, 8 # pagbabanta ng mga Hapon. "Hind1 kaml. Baka ang mga gerilya. hwag nlnyo kamlng papatayln. Hlndl

naman kaml. Ano'ng alam namin sa pagnanakaw? " tugon ng llan aa amlng mga kasamahan. Suball't talagang alam ni Joseph! Marehll klnaawaan slya ng Myos. Nang siya'y kumllos, ang batong nakasablt sa kanlyang leeg ay tumama sa kanlyang dlbdlb at nahulog. Pat1 na ang kanlyang mga kamay ay nakawala sa pagkakagapoa. 'Huwag kang aalis dlyanl '' slgaw ko aa kaniya . Sige na, Joseph, elge na . Maghanap ka ng kut si 1yo upang madall mong matanggal ang mga kamay ng atlng mga kaeama sa pagkakagapoa at nang slla 'y maka takas. " Walang bantay doon sapagkalt nagtungo slla sa kasllyas. Nang maputol na nl Joseph ang lubid na nakagapos sa kanlyang mga kasama, nagpulasan sllang lahat. The Japanese tied a big stone to their necks. When they moved, the stone would awing and hit against their cheat. Then they took swords and terrified them. The Japanese told them, l lIf you don't tell us who it was who stole our supplies, we will cut off your heads right now. There's no escape for you, You will a11 die on the epot. l1 Now some of our companions said, "It wasn't us. mybe it was guerlllas. Please do not kill us. It wasn't us. What would we know about stealing? l But Joseph certainly knew1 Maybe God had mercy on him. When he moved, the atone around his neck hit his chest and fell off. And he got hls hands free. I shouted, "Stay up there1 Please, Joseph, go and find e knife, ao you can cut your companions1 hands free so they can escape. There was no guard there, because he had gone to the toilet. When he had cut the bonds of hie cornpanlone, they ran away.

Mawaksana, khasin kaml omey ay chowa, ay intingtlng-I. Samit kanan en, "Takl Ya ngag nan angnen ta ism? Ke away pay naowatchat nan Mallikano akhee ay nay cha . Ke cha ad-I pangnganen chaicha.Ya, Into inta omal-an ie ipangan ta lsna cha? ' ' Id1 insemesernek kaml, kanan min, hasin in ta omey. " Ngaeg met nan nay cha Hapon tay tlnaktikowan cha chakkami. Id1 einornkhep kami ay chowa lsnen bodega, pinokok cha chakkami id oneg, sa kamit matot-ya. Inliwliwet kami Ischi. Mo egnan cha nan echeg mi, makalapsot . Mo egnan cha nan fook mi, makalapsot. Saet nan esang ay nay, em passilawen nan ellaw. Kanak ken Joseph Kabloy en, "Takl Yake nay maila ta lsna tay passilawen nan esang ay Hapon nan silaw. " Kanana ken sak-en, "No lnkegkeg ko nan echeg na ikwam iska fintana. Ikwak iska lowangan.'' Kanak en, # 4 Wen." Id1 kinegkheg na nan echeg nan Hapon, linmayaw iska lowangan. Id1 linmagtok ak iska fintana, lnegnan nan esang ay Hapon nan wanes ko. Khapot ta at-atakchag nan flntana ay chey, naeokpot nan wanes ko. Nang eumunod na araw, slsilip-silip na naman kaml nl Joseph sa kampo. Ano na ang marapat natlng gawin? Marah1 1 ay gutorn na gutom ang mga Arnerlkano. Baklt hind1 nlla slla pakainln? Saan tayo kukuha ng pegkaln para sa kanlla? " Naka t,apoe kamlng makapag-lslp, napagkayarlan , smlng magtungong mu?I sa bodega. Ngunl 't sa kasamaang palad, napaglalangan karni ng nga Hapo~. Nang makapasok kad sa !oob sa bodega, plnalibutan nlla kaml. Tumakbo-takbo kaml sa loob upang .qunggaban man nlla kamlty madali kaming makalwas sa kanila. Kahit pa kaml'y hulihin nlla sa tallkuran osunggaban ang arnlng buhok ay madall kamlng makakawala. Suball't ang isa sa mga Hapon ay nagclndl ng Ilaw. "Naku, maklklta nlla tayo. Nagsindl ng Ilaw ang Is8 sa kanlla," wika ko kay Joseph Kabloy. # 6 Dadagukan ko ang nagslndl ng Ilaw. Tumakas ka at sa blntana ka rnagdaan. Ako 0 I nema'y sa plntuan maqdar>aan," tugon nlya. "Sige, ang ayon ko naman. Nang rnadagukan nlya ang Hapon. rnsbllls nlyang tinungo ang plntuan. Nang ako nama'y tumatakae sa blntana, nahagip ng lsa sa mga Hapon ang dulo ng aklng bahag. Suball't dahi ri SF rnata.3~ang blntana, nawakwak sa gltna ang lklng bahag narg ako ay mahulog. The next day, we two went peeping again. The,n we said, "Oh, what will we do? The Americans are probably very hungry, why don't they feed them? Where will we get some food for

them? lmAfter thinking it over, we said, ''Let's go again " But unfortunately, the Japanese bricked us. When we entered the store room, they surrounded us inside. We decided to keep on the move so that If they tried to grab ua, we would slip out of their grasp. So, whether they caught us from behind, or grabbed our hair, we would escape. But one Japanese began to light the light. I said to Joseph Kabloy, "Oh, they will see us. One of them has lit a light. " He replied, "1 will hit him on the back, and you escape through the window. Then 1'11 escape through the door. @ I answered, !OK. " khen he hit the Japanese on the back he fled through the door. As I escaped through the window, one Japanese caught the end of my G-string. But because the window was high, the G-string ripped in two as I fell.

Idwanin khapot ta naanamllyan nan sana ay afong nan Hapon, aaet nached-et nan alamli maid lkwak ay lommayaw. Sak-et kanan ay mngwani, "~a ngag na? Ya sik-a maachi ay Intotongcho ye somegang ka , ta omiyanok-a ka 18 ikwakl ' ' Idwani, pachaaek ay manglkwan lsnan silok nan alamll. Aped ak inlolokfob sldl ad-achowan pay nan fongi, et napn nan fongl isnan awak ko ay nab-enab-e. Mld angnek ay minlokolok lawn olok. Ad-I somlek nan awak ko. Sanak inag-akhal lschi. Id1 inag-akhal ak sana ay lomaos nan Hapon ay lnfafayyonita. Khawla tay ninlolokfob ak innakangana nan echeg ko. Kinmaan. Khawis tay egay na Inlla sak-en. Aped na innakangan angkhay nan echeg ko. Id1 kinmaan, saket kotkokotkotan nan lots. Klnotkokotkot ak. Id1 lnmey angkhay nan poke1 ko, inpillt ko nan awak ko ay nanglsedeed. Et nafangkhafangkha tan nan echeg ko, amln nan fachok. Ngem nan wakes ko, tay napotlong, inalan nan Hapon nan potlong na. Nakhayad nan potlong na lsnan awak ko. Id1 Inpilit ko ay kinmaan, nakhadkhakhadkhachan nan awak ko. Llnmayaw ak iska poon nan mangkha la tongchona. Wad-ay ak slchi ay cha lnag-akhal. Ang bodega ng mga Hapon ay nababakuran ng alambreng ma.y tlnlk. At pallbhasa'y d.3kit-diklt ang mga alambre, walang mararaanan sa pagtakas. 0 0 O, Moa ko, maawa ka aa akin. Gatan mo nang paraan upang akoly makatakas, " ang nausal kong dalangin.

Sinlkap kong makadaan sa ilalim ng alambre. Dumapa ako, subalilt ang dinadepaan koly mabahong pusall. Baeang-basa ang aking katawan na nakukulapulan ng putik. Suball't hindi ko namanmailabaa ang alln man sa aking ulo o katawan sa alarnbreng bakod. Kaya't akoly napaiyak. Nasa ganito akong kalagayan, nang may dumaang ieang Hapon na naeasandatahan ng bayoneta. Sa kabutihang pelad ay hind1 nlya ako nayapakan. Nakadapa kasi ako kaya It nalakdawan lang nlya ako. Mapalad ako eapagkalt hindi nlya ako nakita. Tuluy-tuloy siya. Neng makalampas aiya. sinimulan kong ukaan ang lupa sa pamamagitan ng aking mga kamay. Nang kaslya na ang aking mga balikat, lsinunod ko ang aklng katawan. Nagasgae ang aking likod at naslra ang aking damit, at kakahalati pa ng aklng bahag ang natira se akin. Klnuha ng Hapon ang kalahatl nlto. Panay galos ang aking buong katawan dahil sa aklng pagtakas. Umakyat ako sa isang puno ng mengga. Nanatlll ako roong umilyak. Now, the Japanese store house was sorrounded by barbed wire. And since the barbed wire was wound tightly together, there was no way to escape. I said to myself, "0 God have mercy on me. Make a way for me to escape.

Now, I tried to go under the wire. I lay down flat, but the ground was covered with stinking mire fmm a drain. My body wee wet and covered with sludge. But I could not get either my head or my body under the wire. And so I cried. While I was sobbing, a Japanese armed with a bayonet paosed by. Fortunately, because I was flat on the ground, he stepped over me, and not on me. He went on. I was lucky he did not see me. He simply strode over me. When he was gone, I began to burrow under the wire with my hand8. When my shoulders would fit, I forced my body through. My back was scratched and my clothes torn, and I only had half of my G-string left because the Japanese got the other half. I was scratched all over because of my escape. I climbed up into a mango tree. I stayed up there, crying.

Kar,ak, "~akl Mid ka kay pan nan owat sina is anok-a matteyan. ' ' Id1 aw-awnin sana sl Joseph Kabloy. Kananan, "Takl kanak no pinnatey si Hapon sik-a1 '* Kanak en, "Takl Khawls ta chaan yal Away slnmeg-ang nan Intotongcho, ya eg-ay cha pinnatey sak-en." Kanak akhes kan siya en, "Yal Into nan Inlkwam?" "Id1 wed-8y ak slnan afong nan Hapon, nan lowangan nan chinad-chawes ko lanan omapayawan nan Hapon. Saket inpilit nan awak ko ay lomayaw kannay. Id1 maallifongfong cha nan Hapon ay somkhep, saket ala ya layaw. Kanak ay mangwani, "Takl Khinnokhoboy pet nan alamid mo. Mo sak-en ay kakkaasl." Kanak chi. Id1 cha mal-oe nan alkhew, ket nltlpon karnl lsnan chi cha lib-a mi. Osto ay nitipon nan chi cha to;o ay lib-a mi naarnrnowan kaml. Ngem sakfay ay natilaw kami.

Ngem eakfay ay natllew kami, isnan namlngaan, is ewes. Idwanin, wad-ay nan am-ammok ay lnngachan el Hamada Sang. Omey ak sinan mag-akhew. Kanak ken siya en, "lvlo insolbato ak sinan maschem, omali ka. ' ' Kanak chi lsnan am-ammok ay Hapon ay lnngachan si Hamada Sang. Iaaan chi ' l Islpln na lamng na dahll aa pagkagutom

ng ibaly rnapapatay akol " nalsip ko na lamang. Pamaya-mayaly dumating sl Joseph Kabloy. ''~akul Pkalakofy napatayka na ng mga Hapon, 1 anlya. "Sa kabutihang palad ay hindi. Marahll ay kln~awaanako ng Dios kaya't hindi nila ako napatay, ' ' tugon ko. ' 'Paano ka naman nakatakas? ' ' slya naman ang lnuslsa ko. "Sa plntuan ako nagdaan palabae ea bodega. Fin1 lit kong makalabaa doon at pagkatapoe ay tumakbo ako. Noon nama 'y nsgkakatlpon ang mga Hapon sa labaa. Nang ea

lalabas ako'y eiya namang pagpaeok nila, " ang sagot nl Joseph. "h'aw, lsa kang tunay na koboy. Subalilt kahabag-habag ang ginawa kong pagtakas 0 3 pagtatapat ko aa kaniya.

Makallpae ang mga araw, magkakasama na namaln kamlng mull ng amlng mga kasamahan. Bago pa kami nagkaaama-samang mull ay natuklasan na nila ang aming gawain.

Isang araw, nagnakaw kami ng kumot. Naklpagklta ako sa 1sang lalaklng nagnganga lang HarnacJa Sang na aklng kakllala. AraW, noong ako'y maklpagklta at maklpagsabuwatan sa kanlya. "~ag pfto ko mamayang gabi, lalapit ka sa akin," ang sabl ko sa aklng kakl lalang Hapong sl Hamada Sang. I thought, IfIrnagine, because somebody else Is hungry, I get ki lledl I Later, Joseph Kabloy came along and said to me, "Oh, I thought the Jape had killed you1 I replied, IFortunately not. Maybe God had pity on me, so they did not kill me. I also said, "Where did you escape?" "When I wae in the Japanese storehouse I headed straight for the door. I forced myself through It and ran. The Japanese assembled outside, and then went into the storehouse. Then I fled. I sald, "Wow, you are a real cowboy. But my escape wae pitiful.

When some days had passed, we joined our companions. By the time we got together with our three friends, we had been found out. But before we were cought this is what happened.

One time we went to steal blanketa. Now, I went to see a man named Hamada Sang whom I knew. I went during the day, and arranged with him @WhenI blow a whistle tonight, you come. " I said that to the Japanese, Harnada Sang, whom I knew.

mschem enak inmala Is tapey Is afong Is chowa ay palasko, ta ichowak einan chl Hapon ay khayyem ko. Id1 lneolbato ak lsnan chey maachem, Inmall. Kanak ken siya tay amok nan kalin nan Hapon en, ' 'Is lablafi, ole8 81 alas onsl lllokat mo nan bodegan sl ewes, ta et omey ak ta seket ifala ianan na ay kaalad. Tapno waday chami lew-ewes . ' ' Sanat kanen ay mangwanin, ' 'Wen. * 1 Ngaag met, tay id1 omey ak linokkatana nan bodega. Slya kannay nan gowa ldiya . Kakaakaan. Id1 inmey ak pay osto ay somkhep ak, kanak en "Ngag rnanan ke takho met nan khlnnatin ak ay nay?" Id1 ekwatek nan ewes ay esa ay bolto, id1 lfalak, khlnnatinak nan paton si takho, nlnisaad ko sanak et linrnayaw. Llnmayaw ak Id Fagtolaw. Sanak et omey sinan chi intabtafonan mi lska poon nan mangkha. Kanak en, ' 'Takl Ya ke mid khasat ko ischi, tay nan ewes ay chey ya oato ay ekwatek nan esa ay bolto yaket khlnnatin ak nan poton sl Hapon." Noong gablng iyon, nagdala ako ng dalawang boteng alak-bigaa(S1yoktong) upang lbigay sa aklng kalblgang Hapon. Pumlto na nga ako at lumaplt nga si Hamada Sang. "Ngayong gabl, pag saplt ng alas onse, buksan ninyo ang taguan ng kumot, upang akoly makapasok at makapagdalang palabas ea tarangkahan upang magkaroon naman kami ng rnalbabalot aa amlng katawan kung gabl, 8 , pallwanag ko. "Sige, s D ayon niya. Ngunllt kabalfgtaran ang nangyari. Nang ako 'y naroon na, blnuksan nl Hamada Sang ang bodega sapagkalt slya ang bantay noon. Nagkunwa slyang umalis. Nang akoly nasa loob na ay. .. "Naku, ano ito? Tlla yata tao itong aklng nayayapakan, 0 # nalbulalas ko. Isang bungkos na kumot ang klnuha ko. Sa paglabae koly tiyan pala ng tao ang nlyayapakan ko . Blnltlwan ko ang bungkos ng kumt na dala-dala ko at nagtatakbo akong patungo sa Fagtolaw. Tinungo ko ang amlng pinagtataguan na nasa ilalim ng puno ng rnangga. "Naku, talagang wala akong suwerte. Nang slnlslkap kong mallabas ang mga kumot, nayapakan ko pa ang tiyan ng Isang

Ha po n " naibulong ko sa aklng sarlll. That night I got two bottles of rice wine to give to my Japanese friend. I sounded the whistle, and he came. I said to him, because I knew some Japahese, "Tonight, at eleven o'clock, open the blanket storeroom, so I can go and carry some out through the opening in the fence, so that we will have blankets to wrap ourselves up at night." Then he answered, "OK." But the plan back fired. When I got there, he opened the storehouse. He was the one on guard. He pretended to go away. After I was inside I exclaimed to myself, "Oh whats that? It felt like a man I stepped on." I took one bundle of blankets, and as I was carrying it out, I stood on the stomach of a man. I dropped the bundle and fled to Fagtolaw. I went to our hide out under the mango tree. I said to myself, "Oh, my luck's out. When I tried to carry out the blankets, I stepped on the stomach of a Japanese. tt

Id1 mawlitena, lnrney ak ay nlnsalodsod alnan chi Hapon ay khayyem ko. Kanak en, ''~a apay pet lnlokoloko ka? Tsy waday pet nan gowaldiya ischl ay Hapon? Away pet kanam ta omlpattilew ka?" Kanana ay mangwanl en, "Takl Ay 808, adik am-ammo. Waday pet tegwa lenan mlsoyaw. Waday nan lnpeey mi lsaa ay tolo ay Hapon ay aped ml lnaaad isaa, ay plnnatey 81 gelilya." Id1 alya chi, nan kanan nan 81 Hamada Sang. Awnln pay naillotan et nan mangakhewan ml isnan bodega nan Hapon. Khasln kami matot-ya lsnan na ay cha lib-ami. Waday nan kalkalpo ay talak ay nalpo id Fagyo, ay talak a1 Hapon. Sa kamlt matotya et engkaml alaen nan Jack na kannay ay chey et, idJack mi nan pllid. Samlt alaen nan pilld nat engkaml tolichen sinan maschem. Engkami ilako ken Holyo Bagwan. Id1 engkaml lnlako ken Holyo Bagwan, ngaag met tay nan tod-I ay meechem waday nan inmil-ila ay 81 Agangang. Innat Insipsip chakami iska King Pitey ay pagfalochan nan Hapon. Id1 insipsip na chakami iska King Pltay, lnmall cha ay lnman-anap nan Hapon ken chakaml. Idwani nan natllew sl Chokhak. Si Chokhak angkhay nan tinnl lew cha. Kanan chan, Klnaumagahan tlnanong ko ang aklng kaiblganng Hapon. "Bakit mo ako nlloko? May nagbabantay doong Haponl Gueto mo ba akong nat-ull?" eng magkasunod kong tanong sa kaniya. "Hlndl ko alam lyonl Slyanga pala, nalimutan kong sablhln sa lyo kahapon na naglagay kaml roon ng tat long bangkay ng Hapon. Napatay slla ng rnga gerllya," aka nl Harnada Sang.

Dl nag laon naglng rnahigpit na ang rnga Hapon sa pagbabantay sa kanllang bodega upang matlgll na ang pagnanakaw sa bodega. Karnlng magkakasama'y nagtipun-tipon upang bumuong mull ng lsang balak. May iaang trak ng Hapon na kararatlng lamang buhat sa Bagulo. Napagkayarlan naming nakawin ang dlyak sa loob ng trak upang malls narnln ang mga gulong nlto. Noong gumabi 'y dinlyak narnln ang trak, inelisan namln ng rnga gulong, at pinagulong ang mga iyon. Iginagblli namin ang mga lyon kay Holyo Bagwan. Subali 't sa kasamaang palad, naklta kaml ni Agangang noong gablng lyon. Nagtungo elya sa King Pltay na kampo ng mga bllanggo ng dlgrnaan at Isinuplong kami sa rnga Hapon. Kaya't pinag!?anap kami ng mga Hapon. Nahull nlla sl Chokhak. Slya lamang ang kanl lang nahull. Next morning I went to question my Japanese friend. I said, "Why did you fool me? There was a Japanese guard there l Did you want me to be captured? He answered me, "1 d1dn1t know that1 Oh, I forgot to tell you . Yesterday afternoon, we put three dead Japanese In there. They were killed by the g~erillas.~That was Hamada Sang's reply.

Later, the Japanese increased their security to stop thieving from their storehouse. My companions and I got together again to plan. There was a Japanese truck that had just arrived from Bagulo. We decided to go and steal the jack from the truck so that we could remove It's wheele. So durlng the night we Jacked up the truck, removed the wheels, and rolled them away. We aold them to Holyo Bagwan. But unfortunately, Agangang saw ue that night. He went and reported us to the Japanese at the King Pitay prisoner-of- war camp. When he reported us the Japanese came looking for us. They captured Chokhak. He was the only one they got.

' 'Slya nan nangakew lenan pi lid tako. ' Id1 tinnllew cha siya, kecheng na et rninsapaltakan cha nan potona ya lnlbfakhana chakaml amln ay lb-a na. Takl Inmall cha ay inmanaanap. Id1 inmall cha ay inmnaanap, natllew kami amin ay llma. Si Chokhak, Khangab, George Tait, Joseph Kabloy saet sak-en. Id1 natilew kami lschi amin, natot-ya kami ischi Is pagfalochan. Kanan mln, ''Idwanin maid kanan takot en, es-eeang Is nangakew, wenno chowa, wenno tolo cha angkay. Ket kanan tako en, chatako amln. Kanan nan chi cha ay tolo cha en, "Tokl Yake kakkaasl kaml tay chakayo ay chowal Chakayo Luclo Manglan ken Joseph Kabloy nan nangangkhay lsnan soplay si Hapon ya ea takot ikhalo amln. ** Kznan mi ay chowa ay mangwanin. ' Ket nobfaken met chi Is naaspolan tako. Faken si kabodegan nan Hapon. Mo dlket nan pllld nan talak si Hapon nan naaspolan tako." Kanan mi chi ay mangwanl, "Ikalo takot achi emln. # *

Id1 nan mawaksana ines-esang cha chakkami ay nanglpainom lsnan ad-achowan ay chanom. "Slya at wala nang lba pang nagnakaw ng ating sasakyan," wlka ng mga Hapon. Nang mahuli nila slya'y sinipa nila alya sa tlyan, kaya't slnabl nlya kung slnu-aino ang kanlyang mga kasama. At pinaghanap nila kaml. Nahull nila kamlng llina nlna Chokhak, Khangab George Talt , Joseph Kabloy. Nang mahull kaming lahat, sa loob ng bllangguan ng kampo ay my nabuo na naman kamlng balak. "Ngayon, huwag nating sasablhlng lsa lamang o dalawa o tatlo kaya ang nagnanakaw sa kanlla. Sabihln natlng tayong lahet ang gumagawa noon. 9 J Tatlo sa mga kasamahan namin ang nagsallta, "Hlndl ito ang mabutl para sa atln. Kayo larnang dalawa, Lucio Manglan at Joaeph Kabloy ang urnubos sa suplay ng mga Hepon. At gusto pa nlnyong kerning lahat ay rnagdusa. ' ' Sumagot naman kamlng dalawa, "Hindi iyan ang lklnabilanggo natlnl Natuklasan nila ang ating gawain dahllan sa gulong ng trak. Kaya't nararapat lamang na tayong lahat ang magdusa .B #

Nang sumunod na araw, lsa isa nlla kaming plnainom ng tublg. They said, 'He is the one who stole our wheels." When they captured him they kicked him in the stomach, and he told them who his companions were. Then they came searching for us. They got all five of us: Chokhak, Khangab, George Tait, Joseph Kabloy, and myself. When they had captured us all, we made a plan Inside the prison camp. "NOW, let's not say it was only one of us, or two, or three who stole from them. Let's say we all did it." But our three companions aald, "Oh too bad for us. You two, Luclo Manglan and Joseph Kabloy, were the ones who depleted the Japanese supplies. So you want us all to suffer. " We two said, IgWe weren't Imprisoned for that1 They discovered us because of the wheels of the Japanese truck. So we should all share the blame. "

Next day they made us drink water one at a time.

Mo palpainomen cha chakkaml ta mabsornabsog kami, sachat plsten nan pot0 mi, et fomala khasln nan chanom sachat khasln paskhepen chakkaml . No mamlngsan no somkhep kaml lsnan chi pagfalochan cha, ay kag afong sl manok, ay lnyoyokota ay somkhep, mlnsapaltakan cha nan follnglg. Kanan min, "Takl Ya ngag pet na? Yake pet nawnawas akhes nan chosan si Hapon ay nay cha."

Id1 cha mal-os nan alkhew, tew-an nan naloloko ta ay esang ay takho, anosan nan khangnon. Si Khangab, inyayakangkang ay mammaek tay nan maekan mi lschi iska pagfalochan, abafollinget sacha et pinayapayan la nainglnglkhan ay two by four. Mid angnem ay maek tay mafakafakag nan echeg rno, mo maekka. Mid somya mo infalafag ka, siya met laeng. Isonga no mamingsan, nan angnen mi ay maseyep, itotokcho mi ya rnaeeyep kami. Saet nan sana pay, tay abafollinget, away ngata tolo ay folan ay egay mi lnil-ila nan alkhew. Waday angkhay nan nalolokawan ay mangitingting-iyan mi isnan alkhew. Namingsan pay-a ket, ititing-ik nan sl ama ianan chi loklokhaw ay fanifanig ay lornaos, eegnana nan takkoy ya nan falllta. Nang marami na kamlng nalnom at napuno na ng tubig ang aming tlyan tinuntungan nila ang amlng tiyan upang palabasin ang tubig sa amlng blbig. Pagkatapoa lbinalik nila karning mull sa kulungan, na parang kulungan ng manok. Pagka minsa' y tinatadyakan ni la ang likod namin habang pumapasok kami rito na nakayuko. n no itong ginagawa ng mga Hapong ito sa atin? Ang ginagawang pagtrato ng rnga Hzpong lto sa mga bilanggo ang siya na yatang pinakasamal "

Sa pagdaan ng mga araw, napag-lsip kong ako y naglng napakasama dahil sa aklng rnga nagawa, kaya It kai langan ko itong pagdusahan nang may pagtltils . Napakadlllm sa bahaging tulugan ng bllangguan. Ang hlgaan namin ay yari sa doe por kuwatrong kahoy. Nakahilera ang mga ito na ang matalim na gllid ay nakataas. Humiga ka man ng paayon o pahalang dito ay sasakit ang likod mo sa matalim na gilid nito. Nakatlhaya si Khangab kung matulog na magkahlwalay ang mga paa. At dahil sa napakadllim sa loob ng bilangguan, tatlong buwang nl hind1 man lamang namln naslllp ang araw. Sa lsang butaa lang na maliit kami sumlsillp. Mlnsan, nasllip ko ang aklng ama sa butas. When they had made us drink a lot of water, and our stomache were full, they etood on our stomachs and forced the water back up. After that they put us back inside. Some times when we went into the prison house, (it was like a chicken house), when we bent over to enter, they would kick us in the behind. We exclaimed, "Oh, what's this? The Japanese maltreatment of prisoners is really the woretl '

As the days passed I realised that I had really been very bad In what I had done, so I must suffer for it patiently. The sleeping quarters of the prison camp were very dark, and for a bed, the Japanese had lined up two by four timber on its edge, so that the sharp edge was up. Whatever you did, It wouldn't help. Whether you slept lengthwise along the timbers, or crossways the aharp edge cut into your back. There was no remedy. Sometimes we sat up to sleep. Khangab slept on his back with his feet apart. Aleo, becauee it was very dark in the prison, we didn't see the sun for three months. There was only a small hole through which we could peep. One time I saw my father through the hole. He passed by

Kankanak slnan sernek ko, "Takl Mo egay. ak nafalod et away engkaml lnkaot ken ama. " Tok, ninpeteg nan semek ko, lsonga chak lnag-akhal. Kanak en, "Tokl Ay sos. Tallakha ay ngaag pet nan inangangnen. Tay olay pet kafosol mo ad-im skewen nan lasyon cha. Away pet Inchowan nan

Intotongcho na ay mdchoeaan mi, " chak kankanan slnan semek ko.

Id1 cha mal-os na alkhew, lnpallpallkhat cha chakami. Idwanin, nan na ay met lnngachan 81 Khangab, inyayakangkang lnalak nan wanes na. Saket kanan ken George Tait en, ' 'Lagkachiyen ta kay nan otin tona ya nan folangag na. P 8 Linakachi mi pay nan otlna. Tak, ket inagkhakhal iska pagfalochan. Omall nan Hapon ay chey. Kanana, "Namlsa, # # kanana. ldwanl nan nay met onga ay nay ai Khangab, kananan, "~ucio'~ kanana . Idwani sak-en angkhay nan ninpafala cha. Ay sos. Tlnampatampak cha nan olok. Pinatyopat-owan cha, sacha t slnapaltakan nan folangag ko, engkhana ay nisaad ak. Id1 akhes Nagdaraan siya ea may bllangguan na may dalang bareta at isang basket na ginagarnit sa paghahakot ng lupa. "Naku, kung hind1 ako nakabllanggo, kad ng aking ama ay magkasama sanang gumagawa sa bukld, # # nasabl ko na lamang sa aking sari 11. Ako't ballsang-Ba llsa. Napaiyak ako. Nalslp ko na lamang na talagang hind1 mabuti ang gumawa nang masarna Kahlt pa ltoly laban sa iyong mga kaaway. Hindi narnln dapat na ninakaw ang k,g.nllang rasyon. ' ' Marahl 1, pinarurusahan kaml ng Mos. s s

Makaraan ang llang asaw, naging malupit na namang mull ang mga Hapon sa amin. Natutulog noon ang kasarna naming 61 Khangab na ang paa ay magkahlwalay . Kinalas namln ang kaniyang bahag. "Lapnusin natin ang kaniyang ari at ang kaniyang bahag ang ipanggltgit natin," wlka ko kay George Talt. Ginitgit nga namin nang glnltgit ang kaniyang arl haw.geng sa malapnos ito. Pumalahaw siya nang lyak. Dumating ang laang Hapon at nagsabl , ' 'Namlsal '# Sumagot naman itong si

Khangab. "Si Luciol # ' anlya. Kaya't ako lamang mag-isa ang ipinagsama nlya. "Naku, pinalo nlla ang aking ulo at ako'y kanilang pinagslsipa hanggang sa ako 'y mawalan ng malay tao. the prison, carrying a crowbar and a basket ?or carrying soil. I said to myself, "Oh, If I were not in prison, my father and I would be working in the field together. I was very upset. I cried. I thought to myself, "Oh, it's really bad to do wrong. Even if it's against your enemies you shouldn't steal their supplies. Maybe God is punishing us."

After some days, the Japanese began to maltreat us. The fellow named Khangab was asleep with his feet apart. I undid his 0-string. I said to George Tait, "Let's use his G-string like a saw, and abrald his genitale." Ke sawed beck and forth and cut his penis. He howled inside the prison. The Japanese came and said, "Namlsal " This young fellow Khangab, said, "Luc10.~ So they took me out alone. Oh, they beat my head and kicked me in the behind, until I was unconscious.

ipeey cha sak-en sinan kapagfalochan, waday ak slnan kallowangan. Slnikyachan cha nan folangag ko et nlsogtot nan olok slnan kasaminto. Kecheng ad-1 ak nakakali lschl. Kanak sldi, 8 6 Anna. ID Id1 pay nakaakaan nan sakit nan olok ya nan awak ko, ay naanoanok-an saket kanan, "Takl Kanak

man mo angangaw ko chi1 " Kanak sldi ay mangwani. Ke pet lnlikhatak chi. Tok, ad-lk khasln angangnen. Nan sana ay inngachan si Khangab, ay sana ay llnakachi mi nan otina, inpafala cha. Et cha lnmangmangan si tampey. Komak-alab a1 tampey sana et iyall ay rnanglpappaila ken chakkaml isnan chi loklokaw, ay cha mi mintingtinglyan. Cha mi kankanan ay mangwanin, "Takl Ayakha Is etek tona," khasi mi kankanan ay mangwani.

Ya nat-awan pay sl esang ay tawen, ikadwa ay tawen, lntet-eel kami is King Pltay. Inmala ak akhes isnan chi paliton nan kispolo. Id1 marnaek siya akhes, lololotek nan chi mata na tay naladkingan nan mata na . Id1 llnnolot ko akhes aped akhee inagakhal Is oneg, ay mangwanln, "~otyo Lotyo nan ninlolot isnan matak et nay ad-i ak et makaila nafolching ak. " Ngem faken Nang maibalik nlla akong mull sa bllengguan, ainlpa nlla akong mull pagtapat ko sa may plntuan. Tumama ang ulo ko sa semento. Hindi ako makapagaalita. Umungol na lamang ako ng,

"Ahhhl " Nang akoly matauhan, nasabi ko na lamang sa aklng sarili, "Akala ko'y magaisilblng lsang blro iyon. SR hallp ay lklnapagdusa ko. B # Naipaslya kong huwag na rnullng gumawa nang ganoon. Si Khangab na sinogatan ko ng ari ay binlgyan ng pagkakataong makapaglaba s-ma aok sa bl langguan. Pinayagan siyang umakyat sa puno ng tampoy at kumaln ng prutaa nlto. Namitas slya ng prutas at klnaln sa harap ng butas na amlng slnlsllipan. ' 'Pasikat siya l * sabl narnln.

Lumlpas ng isang taon. Ikalawang taon na namln ngayong nekabilanggo rito sa King Pitay. Nakaklta ako ng isang kahon ng posporong may laman. Dumukot ako ng lsang palito sa kahon at isinundot ko sa kulltlw ngmata nl Khangab. 16Lutyo, Lutyo. Slrlundot niya ako sa mta kaya't hind1 ako makakl ta. Nabulag ako . D D When they took me back to the prison, as I went through the door, they kicked -me in the behind. I landed on my head on the cement. I couldn't speak I just groaned, "Ahhhl When my head and body recovered. I said to myeelf. "1 thought it would be a Joke. But instead it caused me to suffer. " I decided never to do it again. Khangab, whose penis we had chafed, was taken outside. He was allowed to go and climb the tampoy tree and eat the fruit. He picked the fruit then ate it in front of the hole through which we were peeping . We said, "What a show off."

One year paseed. It was now the second year we were imprisoned in King Pitay. I got a box of matches, and took out a match, and poked it into a sty in Khangab's eye. When I poked It he cried, "Inrtyo, Lutyo, poked me in the eye and I can't see. I'm blind." chi is folchlng na, tay ladking na. "Tak, ya ngag manan?" kanak chi mangwani. "Ay kanam pet akhes ta tomempatampak cha nan Hapon?" Id1 inmali nan Hapon ineksplikal ko, tay ammok nan kalln si Hapon el akit. Kanak en, "SI tona away kanana akhes en, tabfomala ay mangmangan 81 tampoy wenno omey 18 afong cha ay mangmangan. Ket inegnak angkhay nan meta na. Kanak en, I Fomangon ka, tay naay nan lasyon tako. ' Ket aped lnakhal . " Sachi nan maassiyan nan Hapon ay Klng Pltay ken sak-en. Inalanat nan olo na ya in-itogtotogtog na akhee. Idwanin et natllig sidl .

Id1 iyalin nan chi kosinllon nan Hapon nan kanen mi, nan angnena ay manglchowe, limolimowena nan makan, aachat pattolichen et waday nan talakan ay mintollchana. Et sipsippawen mi la oneg. Ngaag met, tay mn chi tinolatolag ko ay a1 Allkda ay lnot-otowen 81 Hapon. Kanak en, ' 'Nan melkatlo, slya nan kowak. Chakchakowakhem. BD Ket winenwenana . Ang totocly hind1 siya talagang nebulag. May kulltiw lamang slya. sl no ka ba? h8to mo bang puntahan ne naman tayo rlto ng nga Hapon at lumpog na naman eng ulo ko? " Nang mageidatlng ang Rlga Hapon, nagpallwenag ako aa kanila sapagkalt marunong naman ako nang kauntlng ealltang Hapon. Oueto lamang nlyang mkalayang mull upang makakain ng tsmpoy o marahil ay upang makauwl at makakaln. Itinaklp ko ang aking mga kamay sa mate nl Khangab at ako'y sumigaw,

"GIsJng na, narito na ang ating pagkalnl " Suball't einlgawen lama niya ako. Naawa namn sa akin ang mga Hapon. Slnunggaban nlla el Khangab at Inlurnpog ang kanlyang ulo sa pader. Hind1 na eiya umullt.

Kapag kami'y nirarasyunan ng pagkain ng kusinerong Hapon, ganito ang glnawa ng kusinero minsang nakalabas siya. Blnibilubilo nlya ang kenin sa kaniyang paled hanggang sa itoly maging bola-bola at pagkatapos ay pinagugulong nlya sa kahoy na may *a. Sina salo naman naming rnga nasa loob. Kinasundo kp ang kusinerong Hapon na nagngangalang A:lkda. Ca tapuwa jt walang nangyari ea kaaunduan. ''Sd akin ang pengetlo kaya laklhan mot " Pumayag naman ang kusinero. But he was not blind. He just had a ety. "What's the mrtter," I said. "Do you want the ~apdneaeto come and bash m, over the head When the Japanerne came I explained to them, becauae 1 knew a little Japanese, 'He just wants to be freed again 80 he can go and eat tampoy, or maybe to go home and eat. I just held my hand over hls eyes and shouted, 'Wake up, Dur food is here,' but he Just cried." So the Japaneae had mercy on me. They grabbed Khangab and beat hie head againet the wall. He didn't do it again.

When the Japanese cook would bring our food supply. this 18 what he did. He would comprese the rice in his hands into a ball, and then roll it down a grooved log. We would catch it inside. I made a ~chemewith the Japanese cook, named Alikda. But the arrangement back fired. I had

said, @ 'The third one will be mine, so make it big." He agreed to do it.

Id1 maikatlo akhes, into pay mo sak-en korna nan mngala. Tay siya nan tolag mi IG~HI;chi inot-otowen si &pon. Ket si George Tait akhes nan mangala l Khapot tay ipayllit ko nln-itoknog na sak-en. Saket kaakhaakhal akhes, ta fomal-ak akhes tay inmitoknog si George Tait. Ngem nan lnngaakhana tay kaakhaakha 1 ak, chana t sapaltaka n sak-en 18 oneg. Sanat kogtalan nan ofet ko. Itogtog na nan olok. Isonga lnsalcherig ko ay lnakhal, tay ke pet am-ammechena pet.

Id1 naanok-a nan tolo ay tawen mi iska King Pltay, inmali cha ay chl~rnawat.Tay nan esang ay nay ay inngachan si Chokhak, ayakhan cha koma ta iyey cha Id Manila ta rnafitay. Tay slya nan filin nan Klng Pltay. Tay away nangak-at ay nangakeakew nan sl Chokhak ay nay, away ikalima. Idwani, naammowan cha Claverh, si Doctor Clapp, ya si Tait. Khawis met tay inmey cha inmala is sinbasket ay itlog. Incha inmala 1s chowa ay kawitan. Sachet lnyay-ayo lsnan Klng Pltay. Nang ipamigay na ang rasyon, klnuha ni George Talt eng pangatlo na siya sanang sa akin. Slnikslk ko slya upang agawin lyon sa kaniya pero lniumpog niya ang aking ulo sa pader. Humiyaw ako sa pag-asang pat1 ako ay pakakawalan din ng mga Hapon aapagkalt lniwapog nl George Tait ang aking ulo sa pader. Datapuwa't aa kasamaang palad, dahil sa aking pagslgaw, plnagsisipa niya ako. Slnlpa nlya ako sa aking pig1 at iniumpog ang aking ulo sa pader. Kayalt humlnto na ako sa peg-iyak sapagkalt sa tuwing lalaksan ko ang aking pag-lyak ay lalo naman nlya akong plnapslc.

Sa aming pangatlong taon sa King Pitay, may mga dumating na magmamakaawang kamily palayaln. May natanggap na utoe ang mga oplayal sa King Pitay na nagsasaad na a1 Chokhak ay dadalhin sa Maynila upang bitayin. Ang utos na lto ay lpinadala sa King Pitay sapagkalt si Chokhak ey may mahabang listahen ng pagnanakaw. Llmang beees na siyang nahull. Ang ilan sa mga Dakabalita ng utoe na lto ay aina 0. Claver, Doktor Clapp, at G. Talt. Tumpak lamang ang glnawa nilang pagdadala ng isang basket na itlog at dalawang tandang bilang regalo sa mga opisyal sa King Pitay. When the third one came, which was supposed to be mine, George Tait got it. Becauee I was pushing to get it, he banged my head against the wall. So I cried hoping that I also would be let go because George Tait had hit my head against the wall. But unfortunately for me, becauae I was crying, he started to kick me there inside the prison. He kicked me in the hip, and knocked my head against the wall. So I stopped crying, because the more I cried the more he beat me.

In our third year In King Pitay there were some who came to plead for our release. Orders had been received for one of us, Chokhak, to be brought to Manila, to be hanged. This command waa sent to King Pitay, because Chokhak had a long record of thefts. Maybe he had been caught as many as five times. Now, among those people who heard of thie order were Mr. Claver, Doctor Clapp, and Mr. Tait. They did the prudent thing in taking a basket of eggs and two roosters as a present for the officials at King Pitay.

Ket nan chi ay talak cha misassakhana 1s kallowangan. Khawis met, tay id1 naayoayo cha, ket nan nay ap-~ponnan nay King Pitay, kanana en, "Osto. Agtan tako mn nay cha is anok-a waya cha, tay inmall cha met ay chinawat. Sauha et lnpangngapangngaasl . Siya met chana nan ap-apo lsnan Fontok. " Awn1 klnmaan nan chi ay talak.

Id1 lkatlo ay tawen kanan mi mo lornofos kami kechat lnyalis chakaml lska balaks. Ket nan solchachon akhes nan Hapon iska balaks, Filiplnol Id1 inmey kami iska balaks, nawnawaa et akhes nan angnen cha ay rninmanso ken chakami. Tay mo fornaal cha ken chakami, ya ad-i kami rnafaal, kinpat-opat-owan cha nan olo ml. Namingsan cay ay lnangnen cha ken chakaml. Slya nan mangwanyan rnl en nawnawaa nan rnan?on nan solchacho tako ay Fl1 lplno mo nan manson si Hapon. Tay id1 inrney kami iachi, tinnaked cha nan opat ken chakami nan llma mi. Nan esang, slya nan infaig. Incha omala ianan ?alg ay kaew et engkhana ay mamekrnek chi. Noon namang sandallng lyon, ang trak na magdadale kay Chokhak sa Maynlla ay naea may tarangkahan at naghihlntay . Sa kabutl hang pa lad, tinanggap ng mga opisyal ng King Pltay ang regalo. "Slge, lpagkaloob na natin ea kanlla ang kanilang kahllingan yayameng ailaly naparlto upang rnaklusap sa atin. Ang mga taong lto ay mga

plnuno sa Bontoc, " anlla. Dl nagtagal, bumallk na mull ang trak sa kanlyang plnanggalingan.

Nang matapos ang pangatlong taon naming pananatill roon, inakala naming kaml Iy palalayaln a. Hindi pala. Inlllpat nlla kaml sa kuwartel. Mga Plllplno ang mga tagapagbantay doon. Nang kamlly naroon na, nabatid naming ma8 grabe ang pagmamaluplt na kanilang glnagawa. Hallmbawa, pag kaml'y lnutusan at kamlly hind1 sumunod, plnapalo nlla kaml sa ulo. Mlnsan, nang ito Iy rnangyari, naglng bukamblbig naml y , 'Hlglt palang malupi t ang mga Pillpino keysa mga Hapon. JB Doon, iglnapos nile ang isa sa amln habang siya'y hlnahaguplt ng lsa ea aming mga kaaamahan. Kukuha ells ng ieang rnahabang patpa t at pip1 11 tl n kamlrg maghagupitan sa Isatt lsa hanggang sa magkaball-ball ang patpat. At that time the truck to take Chokhak to Manila was waiting at the gate. Fortunately, when the officials of King Pltay accepted the gift, they said, "0.K. Let's give them what they want, since they have come to plead with us. These men are the leaders of Bontoc.I1 Soon the truck returned where it had come from.

At the end of the third year we thought we were going to be releaeed but instead they transferred us to the barracks. The Japaneee eoldiers there were Fllipinos. But when we got there we found that our maltreatment was worse. For example, if they ordered us and we did not obey, they would beat us over the head. One time when thie happened, we began the saying that 'Filipino maltreatment is worse than Japanese maltreatment.' When we went there they bound one of ua while another of us whipped the one who was bound. They would get a long stick and force ue to beat each other until the stick broke.

Awn1 akhes, intono matlay nan lnfalg ay esang . isoblat akhes nan esang. Id1 fiasoblasoblat kaml ay ninfaig slnan awak mi, cha kanan nan tap-inan, in an olok et sibfalkhern, tay chey

cha romala nan chala isnan awak ko, " cha kanan nan tapina ay cha lnakhal. Id1 nakonfoa kami ay nlnfinnaig ainan awak mi, nan tapina ad-1 chat maka takcheg, mlpoon tay klnmayokkayong nan awak mi amln. Idwanl incha lnfalod chakami iska pagfalochan. Id1 engkhana ay wad-my kami lschi, kommayong et nan chi sinaplasaplat xi kannay isnan awak mi. Idwanin cha kaml rrdnan-anap lanan chi cha ay komkompolmi isnan chi cha ay lono ta sangyotan mi. Siya nan llokloklt mi lsnan chi cha kaew ay lnmey sinan awak mi. Sachl nan cha mi angnen engkhana pay ay khlnmawikhawla nan awak mi. Esang ay tawen mi lschi.

Id1 esang ay tauen mi lschl, kanan chan, "~h, mabfalin ay makalofos kayo idwanln. ,, Osto ay ngannganl kaml ay malpalofos waday tt ::I tininti Lion. Kananan, "Slg-a Luclo Manglan. Mo laychern met laeng ay alak sik-a ta lnteteel ka is afong. Mabfalin ay no maid talafasom Is afong, mabfalln ay somaal ka la Pagkatapoa, kapag ang humahagupit sa amin ay napagod na, paghahallnhan namln ang paghaguplt. Sa paghahalinhinan naml ' y my I sang nagsallta, 8 I Ang aking ul0 na ang lyong hagupitin, huwag na ang eking katawan aapagkavt ito'y nagdurugo na, 8 # aniya. Urnliyak siya nang sablhlc nlya ito. Nang makatapoa na kamlng maghagupitan sa isalt iaa hind1 na rnakegulapay ang lba sa amin dahll sa tlndl ng saklt na arnlng naderama. Pagkatapos, iblnabalik karnl ng mga bantay na Pilipino aa kuwartel. Puno ng rnga latay ang amlng buong katawan. Naghanap kaml ng maihahaea upang gawlng karayom na miaueungkit ea salugeog na nasa amlng katawan. Slnuaungklt namln ang aming mga salugsog habang kaml'y nagpapagaling ng aming mga tinamong latay. Ieang taon kamlng nanatlli roon.

* 'Kayovy malapit nang lumaya,' ' wika nila nang makalsang taon na karni roon. Nang nalalapit na ang araw ng amlng paglaya, dumatlng ang isang kung tawagln ay Tenyente Leon. "Ikaw, Lucio Manglan, baka gusto rnong surname sa amln at doon manlrahan. Marahll zy walang gawalng naghihlntay aa lyo doon aa inyo. Hala, umuwi ka at megaabl ka After a while, if the one who was whipping became tired, they would make us take turns In whlpping. While we were exchanging places in whipping, one of us sald, "Beat my head, not my body, because it is already bleeding." He was crying as he said It. When we had finished whipping each other, some of us couldn't stand any more, because we were in 80 much pain. Then they tcok us into the prison camp. When we got inside the prison our bodies were covered with welts where we had been whlpped. We kept looking for something to sharpen to use as a needle to remove the splinters In our bodies. We kept digging out splintera throughout our period of recovery. We were there for a year.

When we had been there for a year, they said, "You will be released eoon. '' When our time of release was imminent, there came a Lieutenant Pablo Lion. He eaid, ltYou, Lucio Manglan. If you want to, you can come and live at ray ham. Maybe there is no work for you at home,

afong yo, ta tot-oyaem cha amam ken Inam, saka met laeng sombll lska balaks. '' Palalo nan layad ko. Ngaap; met, tay wad-ay nan namlngsan ey mngwanyane en, I I No alae otcho lsnan maschem,

ya maid ak, kanem nan kanek. " Ket kanak en, "Wen, apo," kanak ken siya. Id1 olas a1 alas otcho tetewa isnan maschem, enak inala na falon na Id Kalot,tj t. Inyey ko lska balaks. Nan slbfowana, kalchlng, plnappaltan ay kalching. Id1 alas otcho I medya, klnan ko nan chi falona. Id1 alas nowebl, lnmali. Kanana, "Ya, Into pay nan falon ko isna?" Kanek ay mangwanin, "Takl Yake kenam apo ya en mo maid ka is olas el alas otcho isnan maachem ket kanek nan falon mo. Ay ad-lm klnwanl chi, apo?" Khapot ta away nafotfotngan a1 akit, inbolsibolait, ingadlgadimlt. "Ket nan nangan ak sinan falon mo, ket alas otcho imedyal " kanak ken siya. Ngaag met tay nafotfotngan. Id1 wad-ay ak lska koslna, kanak en, dl mabfalln ta enak omala is falon mo khasln ta lkamakam ko?" Ngaag met tay inaaot na nan paltog na. Mabbanangbangl Khawls tay egay sa iyong rnga rnagulang. Pagkatapos , bumallk ka rlto aa kuwartel, # I ang sabl ng tenyente . a akln. Natuwa ako. Mlnsan, nagkaroon nE Isang dl mainam na pangyayari. "Pag hlndl pa ako umuwl, pagdatlng ng alas otso rnaaarl mo nang kanln ang pagkaln. ko, " bllln nlya sa akin. "Opo, " ang aking sagot. Noooy kaalslmula ko pa lang magtrabaho ea kanl la. Isang gabl, nang bandang alas otso naJ nagtungo ako sa Krlottlt upang kunln ang kanlyang pagkaln at dalhln lto sa baraka. Kamblng ang ularn nlya na espesyal ang pagkakaluto. Papaet ang tawag sa espesyal na lutong lyon. Nang bandang alas otso I rnedya na ay klnaln ko na ang hapunan nlya. Alas nuwebe na nang dumatlng slya. "Naaaan ang pagkaln ko?" bulalas nlya. ''~lnabl po nlnyo mlnsan sa akin na kung wala pa kayo pagdating ng alas otso ay rnaaarl ko nang kanin ang lnyong hapunan. Kayo po ang may sabl noon, hlndl po ba? Alas otso I medya na po nang kanin ko ang lnyong hapunan, B P pallwanag ko. Marahll ay rnedyo lasing slya dahilan sa kaniyang panunungayaw. Mlnarnalas pa rln ako sapagka't lasing slya. Sa kualna ay tlnanong ko slya, "~aaarl po bang magballk ako sa Kalottit upang lkuha ko kayong mull ng lnyong hapunan?' ' Dl kawaealy blnunot niya ang kanlyang home and talk It over with yow parents. Then return here to the barracks. " I waa very pleased. But there was one unfortunate Incident. One time he aaid to me, 'If I am not home by eight olclock, you can eat my food. " I said I 'Yes, Sire1 One night, when it was already eight o'clock, I went to Kalottit, got his food, and took it to the barracks. HI8 viand was goat, cooked In a special way called paltan. At eight thirty, I ate hla dinner. At nlne he turned up. He exclaimed, 'Where Is my food? ' I I anewered, "Sir, you aald that if your were not home by eight, I should eat your dinner. You did aay It, Sir, didn't you?" Maybe he was a little bit drunk, because he swore profuaely. 'It was already eight thirty when I ate your dinner, I said. It was unfortunate for me, because he. waa drunk. While I was in the kitchen, I said,

IMay I return and get you your dinner again? I Unfortunately, he pulled out his gun. Bangl It

nitneng. Linmayaw ak Id Kalottlt la efong cha. Slya 'nan lnomyan ak. Kanak ken asawa nan, "~akl Plnmaltog sl asa~amlTay klnan ko nan falona. 8 D

K.anan asawa na en. "Ye met kanen ay? " Kanak ken slya en, 6 Kanana man issan nal-os ay alkhew en, 'Basta alas otcho ya maid ak, kanem nan falon ko.' Ket nan nangan ak slnan falon na, ket alas otcho lrnedye met," kanak chi ken slya. Kananan, "~d-I. Inteteel ka lsna. Away nafotfotngan akhee nan manong yo. Maek ka lsna . Ad-1 ka orney I ska balaks ta rnawllt saet ornali ya lbfakham nc ngag nan khapona. " "Kawls al " kanak ken slya. Id1 naseyep ak, rnawllt et omall. Kanak en, "~d-I ngen mabfalln apo tlnlntl, ta omey ak khasln iska balaks? " Kanak ken slya en, ' p pay tak yake 1s::an rriaschem ya plnrnaltog ka? Ay nafotfotngan kan samet sichi? " Kananan, "TakI Ay pasinsiyaern chi tay nafot fotngan ak. Adik khasin angangnrnl 9 ' kanana. Elnaslnslyak chi et nlnteteel ak kayet sl away oneg si esang ?y tawen.

Id1 nan todl oneg YIesang ay tawen, ninteteel 'ak id Kalottit. Nan chlcha lb-ak, waday cha iska ba3.aks ay mallgllkhatan, cha chan loglokham, cha cha fabfaalen chalcha . Is yangkhay. barll. Bangl Mabutl na lamang at hind1 ako tlnarnaan. Tumakae ako patungo sa kanlyang bahay sa Kalottlt. Doon ako nagpallpas ng magdamag. "Blnarll ako ng inyong asawa dahllan sa klnaln ko ang kanlyang hapunan, # # pagtatapat ko sa asawa

ng tenyente. "Bakit mo naman kinaln lyon? " tanong nlya. s a Mlnsan, slnabl nlya sa aklng pagdatlng ng alas otso at wala pa slya ay maaarl ko nang kanin ang kanlyang hapunan. Kayalt kinain ko nga lyon pero alas otso I medya na nang kanln ko lyon, s salaysay ko aa kanlya. ' Huwag kang mag-alaala. Dumito ka na muna. ibrahll ay lasing lamang slya. Dito ka na matulog at huwag ka munang pupunta sa kuwartel. Bukas nang umaga pag uwi nlya, ltanong mo sa kanlya kung baklt ka nlya blnarll," wika niya. 4'Mabut1,'9 wlka ko. Doon na nga ako natulog sa kanlla. Dumatlng sly8 klnaumagahan. ' 'Tenyente, maaarl po ba akong makabalik sa kuwartel upang doon na tumlra?" tanong ko sa kanlya. "Bakit po ninyo ako binarll kagabl? Marahll poly lasing kayo kaya ganoon, # # pagpapatuloy ko. d d Patawarin mo ako. Lasing nga ako. Hindi na lyon rnauullt, " sagot nlya. Pinatawad ko slya at lsang taon pa akong namalagi roon sa Kalottlt habang ang kasamahan ko'y nagdurusa sa kuwartel . Pinarusahan was good that he missed. I fled to hia house at Kalottit. I spent the night there. I said to his wife, #'Oh, your husband shot at me because I ate his dinner. His wife said, "Why did you eat It? ' I answered her, 'One day he told me, 'If I am not home by eight o'clock, you can eat my dinner.' I did eat his dinner, but it was already eight thirty." She said, "Never mind. You stay here. Your superior is probably drunk. Sleep here, don't go to the barracks. In the morning when he comes, aak him the reason he ahot at you." I answered her, "That's good." So I slept there. In the morning he came home. I asked him, I1Please, Lieutenant, may I return to the barracka to live?" I also asked him, "Why did you shoot at me last night. You were probably drunk at the time. He answered, "Forgive me. I waa drunk. I won't do it again." I forgave him, and stayed with them for about a year.

Inaleisyo cha. Mo ad1 cha. cha cha rnlnkogtalan chaicha. Nakhasat ak tay nlnteteel ak sinan

Id1 Inmall akhes nan aman nan sl kapten Kilobin Id Kalottlt, kananan, ' 'Tokl Masapol tako nan kattolongan tako lsna, tay ad-achowan nan anak mo ay nay cha yak1 Lima ay mamagkit.

Saet intaelbi kayet si asawaml " kanane ken anak na ay kapltan. Kananan. "Ad-I. Engka syakhan nan chey cha opat ay falod, ta yallm chaicha lsna. s D Kananan. "Nan eaang wad-ay Is ken Llyotenant Pablo. In-amongen yo chalcha. Falod

cha met amln, " kanan Kapten Kilobin. Id1 lnmey kaml, egay ko infagfakha ken Llyotenant Pablo, ay makley ak. Kanak no, ngag nan lnmi alaen? Ket omali nan am-em ay katokhangana. Natattalakld kami. Ichipchiplag mi nan lima mi lsnan kalamlaaan. Id1 Inchiplag mi nan llma mi ianan kalamisaan 1 lallana na palad mi amlamin. Lil-lwesena chakaml ay lima. alla. Plnagbdnot sila ng mga dam, ginawang rnensahero at plnagawa slla ng kahlt na ano. Pinapag-ehersiayo sl la at pag ayaw ni la' y slnislpa slla. Mapalad akong talaga sa pagkakapl aan ko sa tenyente .

Sl Kapitan Kllobln ay tsga Kalottlt din. Minsan dlnalaw siya ng kanlyang blyenang lalaki. I I Kallangan mo ng katul-ong dlto aa dam1 ng iyong mga anak. Llrna na ang lyong anak na babae at ang iyong aaawa ay may pasusuhin pa, " ang eabi nlya sa ~anlyangmanugang. Surnagot el Kapltan Kllobln. "Palagay ko nga. Pumunta kayo sa kuwartel at kumaon kayo ng apat na bilanggo. Pagkatapos, lpagsama nlnyo slla rito. May isa pakay kaplean 81 Tenyente Pablo. Tipunin nlnyo sllang lahat. Sllang lahat ay %a bl langgol ' '

Nakasama nga ako suball't hind1 ko lto ipinagblgay-alam kay Tenyente Pablo. Hindi ko alarn ang mangyayarl sa amin. Dumatlng ang blyenang 'alakl nl Kapitan Kllobln at karnlly pinaplla. In1lagay narnin nang patlhaya ang arning mga palad sa mesa. Nang rnagawa na narnin ito, isa-lea niyang slnuri ang amlng mge palad. Nagpaikut-ikot slya sa arnln. That year, I lived at Kalottit, while my cornpanlone were suffering at the barracks. They were punished, they were used to weed the grounds, a8 messengers, or to do anything. They had to do exercise; and if they refused, they were kicked. I was fortunate to be staying with the lieutenant.

When the father-in-law of Captain Kilobin visited them st Kalottit, he said to his son- in-law, "You really need a helper here, with all your children. You have five daughters, and you wife has a young baby. '1 Captain Kllobin replied, ''1 guess so. Go and call the four prisonera, and bring them here. There la one at the house of Lieutenant Pablo. Call them all, they are all prisoneral When we went, I did not tell Lieutenant Pablo that I was going with them. I didn't know what we were going to get. The father-in-law of Captain Kilobln came and we lined up. We lay our hands, palms upward on the table. When we had done that, he examined our palm one by one. He walked around and around

Idwanln akhee, sanat omey sasassakangen chakami amln ay llma. Nil awn1 ket lnalaala na nan ngachan mil Kananan, ' Engkayo amln lska balaks. B # Kanak en, "Takl ya Inteteel ak pay id Kalottlt Is ken Liyotenant Pablo," kanak chi ay mangwani. Kanana ay, "~nyangay, falod kayo amln. Ket nan sana ay nlnpafllln ken chakkayo ket kapten. a Liyotenant angkhay el Pablo. Masapol ay omey

kal " kanan nan chi am-ama ay katokhangan Kllobln.

Id1 inmey kaml lska balaks, ket insolat nan chi am-ama. Kananan, "Si Lucio M~nglannan

pal-lyeml ' ' kanana chi. Id1 lnmey ak Is afong nan el Kapten Kllobln, ket kananan, "Slk-a nan

lnteel lsna. " Ket kanak en, "Inteteel ak 1s ken Pablo." "Haan. Ibafakhak ken Pablo ta omlla

la aafall. " Id1 khapot tay sinmnget sl Llyotenant Pablo egay Inmall. Idwanln, lnteteel ak Is ken Kilobin a1 oneg nan llma ay folan. Isnan oneg sl llma ay folan ay sana mid lnangangnek si ngaag. Khawlgkawis ak ken chalcha . Inyallg cha eak-en ay esang ay anak. Fagkatapos, huminto siya sa harapan naming llma. Sa aming pagkamangha ay kinuha niya ang amlng mga pangalanl ' 'Kayong llma, bumalik kayo sa kuwartel, # 8 utos niya sa amin. "~aku, ako po'y kaplsan nl Tenyente Pablo sa Kalottit," paliwanag ko. "Kayong lahat ay mga bllanggo at ang nag-uutoa sa lnyo ay isang Kapltan. Ang srno mo'y

lsa lamang tenyente. Magsllakad na kayo1 "

Nang ~Bkabalikna karni sa kuwartel ay emulat ang kapltan ng Isbne utos na ako raw ay dalhin sa kaniyang bahay. "Dlto ka tltlra sa arnin," sabl nl Kapltan Kilobin nang ako'y makarating sa kanila. "~ina Tenyente Pablo po ako nakatlra, 8 9 eagot ko. "~lndi na. Sasablhin ko kay Pablo na humanap na siya ng iba.' ' Nagallt ang Tenyente kaya't hind1 na alya naklpagklta man lane sa kapltun. 1,irnang buwan akong nanatlll kay Kilobln. Sa llmang buwang pananatill ko roon ay hind1 ako gurcawa ni isa mang pagkakamali. Naging mbait ako sa kanila. Itinuring nila akong parang tunay nllang anak. us. then he stopped in front of the five of us. To our surprise, he took all our nameel Then he commanded, "All of you return to the bar rack^.^' I said, "Oh, I'm staying with Lieutenant Pablo at Kalottit. The father In-law replied, '@You are all prisoners and the one giving the orders here is a Captain. The one you are staying with la only a Lieutenant. Off you golH

When we returned to the barracks, he wrote

an order, "Bring Lucio Manglan here. @ When I went to the house of Captain Kllobln, he said, "You are the one who will live here. I answered, "1 am staying at the house of Pablo." "No, I will tell Pablo to look for someone else. But because Lieutenant Pablo waa angry, he didn't even come. I stayed with the Kilobins for five months. In the five months that I stayed there I did nothing bad. I was good to them. They treated me as their eon.

Id1 wad-ay lnmll ay sangngalll cha ay kaanakan nan sl Kapten Kllobln ay lnngachan sl Weeng. Ket maakeakew nan abokado ay mal-om lsnan chi aagen mi. Kenan chan, away sak-en nan mangakeakew lsnan a bokado ay mal-om. Saket kanan, "Takl Yake, kaat ay folan? Lima ay folan et maid met lnangangnekl Ad-I ak met mangak-akewl ' ' Id1 awnln pay et Inispat ak. Tak ke pet sl Weeng ay komakkalab ay chey ay cha mngan Is ngato ay kag mangkl. Saket ayakhan sl asawan Kllobln et foslaltan mi. Kanak en, "Chey nan sl Weeng ay chey. Slya pet nan mangakeakew lsnan abokado. # J Na sokkalan chi.

Id1 cha mal-os nan alkhew, engkaml inrnalkit. Inpaegnana kan sak-en nan basklt akhes. Id1 lnpaegnana nan basklt ken sak-en, lomakos nateng. Inta gayam lnon-ona na ay nangalas nan pitakan nan sl lnan Hubert, ay sl Mrs. Faculo. Inpangon-ona na ay nanglpey lsnan baskit, sanat lpalabaw nan nateng. Id1 soma1 kaml akhes, kanan chan "Chakayo Luclo Manglan nan lnmali Nang dumalaw kina Kllobln ang kanilang pamangking lalaking nagnga ngalang Weeng , naubos ang bunga ng pun0 ng abukadong malaplt sa kanilang bahay. Inakala nllang ako ang nagnanakaw ng mga hinog na bunga nito. "Ano, makaraan ang limang buwan? Sa limang buwang pananatill ko rito'y hind1 ako gumawa ng ganlyanl Hindi ako magnanakawl ' ' pag-aal aa boses ko. Dl naglaon, namataan ko ang rnagnanakaw. Naku, hind1 ko mallarawan si Weeng na nasa puno at kumakaing tulad ng isang matslngl Klnaon ko ang asawa ni Kilobin at sa pamamagitan ng lente ay itinuro ko sl Weeng sa kanlya. "Tingnan mo si Weeng. Siya ang nagnanakaw ng mga abukadol '' sumbong ko sa kaniya. Natukleean din sa wakas.

Makallpas ang llang araw, nagtungo kami sa palengke. Pinahawakan sa akin ni Weeng ang baeket. Siya ang namirnll~ng guhy habang hawak ko atlg basket. Hindi ko alam na nlnanakaw na pala nlya ang pitake ni Gng. Faculo. Si Gng. Faculo ay ina ni Hubert . Inllegn y ni Weeng ang pltaka aa bandang llalim ng baeket na napapaibabawan ng mga gulay. Nang makauwi kaml, pinaratangan nlla kamlng siyang kumuha ng pltaka. "Ikaw, Lucio Manglan at ang When Kilobinls nephew named Weeng came to visit them, the fruit of the avocado tree next to their house began to disappear. They thought that I was the one stealing the ripe fruit. I exploded, "What, after five montha? In the five months I have been here, I haven't done any such thing1 I'm not a thief1 Later I spotted the thief. Ohl I had necer imagined Weeng climbing up the tree and eating like a monkey! Then I went and called Kllo\;inls wife and shone the flashlight on him. I said to her, l @Lockat Weieng. He is the one who has been stealing the avocados. So he was found out.

A few day8 later, we went to the market. Veeng gave me a basket to hold. While I held the basket, he bought the vegetables. I did not know that he had stolen Mrs. Faculols wallet. She is Hubert's mother. He put it at the bottom of the basket, with vegetables on top of it. When we got home, they accused us, "You and your companion, Lucio Manglan, were there and ischl, ay nangakew isnan pltaka ay wad-an nan five hundred ay genwln, ya nan walnot ay six hundred, ' ' kanana ken chakaml . Kanan mi en, "Tokl

Maid pay amrnl 1s inal-ala mil " Sachat cha kanan ken sak-en en, d Ispatam nan kadwam ay sana, away slya. " Id1 lspatak tet-ewa sl Weeng, rnaschem. kanak en, pay nga ldwanln ya lnfalfalslg sa lsnan maschem, ket wlnakas ay sak-en nan infalslfalslg?" Id1 lnfalfalslg nan esang ay 1ima na, cha kotkotan nan esang ay llrna na nan :ota, ket wad-ay akhes nan slplng ay chey ay lnakew na . Sak-en lnfakha Kanak en, ' 'Salento Vllls, slya pet nan nangala lsnan slplng. Engkayot ayakhan sl Weeng. " Incha lnala slya, saket ikinaofan. Wad-ay tet-ewa nan slplng. Slya nan nangkew sldl.

Awnin pay et lkatlo ay tawen kanan chan, malilis kami. Id1 malills kaml, kanan kapten Kilobin ay iyad-I na, sanak et lnlnpangngapangngaasl . Sanat pelrnaen nan 11 11 s papel mi. lyong kaeama ang kumuha ng pltaka, n , pagblbintang nila. ' Limang daang pleong antigo at anim na raang plplsuhlng Hapon ang larnan noon." Panabay kaming eumagot, "wala kaming kinalaman doon. ' ' Pagkatapos ay slnablhan nlla akong rnatyagan ko ang aklng kasbma. Kayatt klnantayan ko alyang talaga. Noong gablng yaon habang mlnamanmanan ko slya ay nag-lslp ako. "AM kaya sng naislpan nl Weeng at kung kallan gabi ay saka pa siya nagsisibak ng kahoy? Karanlwang ako ang nagelslbak ng mga lyon kung araw," bulong ko sa aklng sarlli. Plnagmasdan ko slya at napansin kong habang lplnagslaibak niya ang kaniyang isang kamay, inihuhukay naman nlya sa lupa sng kebila. Nakabaon pala roon ang perang kanlyang nlnakaw. Umalls ako upang slyaly Isuplong. "Sarhento Villa, sl Weeng ang nagnakaw ng pera. Puntahan ninyo siya at inyo elyang dakpln." Lumakad slla upang dakpin sl Weeng. Samantala, naghukay ako sa lupa. Totoo ngang naroon ang pera. Slya ang magnanakaw.

Nang sumaplt ang amlng pangatlong taong pananatill roon, dumating ang paeablng kami'y makalalaya na raw. Nang kamlly palalayaln na, ayaw stole the wallet. There was five hundred genuine pesos and six hundred warnote pesos in it." We answered, ' #We don't know anything about it .' ' Then they said to me, "Keep an eye on your companion. ' So I really kept a watch on him. That night, as I spied on him, I thought to myself. "1 wonder why Weeng has decided to split wood at night? Usually It is nry job to split it every day. " When I looked I saw that aa he spllt wood with one hand, he was scraping the earth with the other hand. And the money he had stolen waa sitting there. I went to report it. I said, 'Sergeant Vills. Weeng stole the money. Go and arrest him. " They went and took him in, and I dug up the earth. The mney wee indeed there. He was the thief. In our third year we were informed that we would be released. When we were to be set free, Captain Kllobin forbade it. So I went to plead with him to allow it. So he signed our release papers.

The End. kaming payagan nl Kapltan Kllobln. Kaya't nakipagkl ta ako sa kanlya upang hillnging pahlntulutan ne kaming makalaya. At plnlrmahan nlya ang amlng papel na nagsasaad na karnl'y plna la laya na.

WAKAS