(Bithynia) Bir Antik Kiyi Yerleşimi: Prainetos/Preietos
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
KARAMÜRSEL’DE (BITHYNIA) BİR ANTİK KIYI YERLEŞİMİ: PRAINETOS/PREIETOS Bülent ÖZTÜRK* Prainetos/Preietos’un Konumu ve Adının Kökeni Antikçağ’da Bithynia coğrafi bölgesinin batı kesiminde Propontis (Marmara) Denizi’nin doğu, Astakos Körfezi’nin (sinus Astakenos; İzmit Körfezi) güney kıyısında bulunan antik yerleşim, bugün Marmara Bölgesi, Kocaeli ili Karamürsel ilçesi sınırları içine konumlanır; belirleyici sınırlarına baktığımız zaman kuzeyinde Propontis (Marmara) Denizi’nde İzmit Körfezi, hemen batısında ise kıyı yerleşimi Drepana-Helenopolis (Yalova-Hersek), güneyinde ise Nikaia (İznik) antik yerleşimleri bulunur (Harita 1-2)1. Bu yerleşimin adı Antikçağ ve Ortaçağ kaynaklarında “Pronetios”, “Pronesion”, “Prenetos”, “Prinetos”, “Pronektos”, “Preietos”, “Prainetos” olarak görülse de, en yaygın kullanılan form, bizim de tüm metin boyunca kullanacağımız “Prainetos”tur: Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlenen ve o dönemin coğrafi, etnografik ve politik durumunu gösteren Tabula Peutingeriana’ya göre2 yerleşim, “Pronetios” isim formuyla ∗ Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı, Esentepe Kampüs – Serdivan, Sakarya. E-posta: [email protected]. Müzelerindeki Karamürsel buluntularının çalışılması için gerekli izni veren ve ayrıca her türlü desteği ve kolaylığı sağlayan İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü ile müze uzmanı arkeolog-epigraf Feza Demirkök’e; Kocaeli Arkeoloji ve Etnografya Müzesi Müdürlüğü ile müze müdür vekili Rıdvan Gölcük ile müze arkeoloğu Kemal Çubuk’a; bu metnin hazırlanması esnasında Almanca metinlerin çevirilerini yaparak önemli katkılar sağlayan Klasik Arkeolog Dr. Buket Akçay’a ve müzelerdeki epigrafik çalışmalarımda yardımcı olan Marmara Üniversitesi Tarih Bölümü Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı’ndan Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Sami Öztürk’e en içten teşekkürlerimi sunarım. 1 Walther Von Diest, Von Pergamon über den Dindymos zum Pontus, Gotha: Justus Perthes, 1889, s. 125, 11; Karte des nordwestlichen Kleinasien nach eigenen Aufnahmen und unveröffentlichtem Material auf Heinrich Kiepert’s Grundlage, [[map] :] neu bearbeitet von Walther v. Diest, Oberst a.D., Berlin: Verlagsbuchhandlung Alfred Schall, 1903, s. 125; William Mitchell Ramsay, The Historical Geography of Asia Minor, London, 1890, s. 188; Colmar Freiherr von der Goltz, Anatolische Ausflüge, Berlin: Schall & Grund, 1896, s. 377–378; Johann Sölch, “Historisch-geographische Studien über bithynische Siedlungen: Nikomedia, Nikäa, Prusa”, Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher, 1 (1920), s. 274, dn. 3; Friedrich Karl Dörner, “Preietos”, RE, 44. Band XXII.2 (1954), s. 1832; Arif Müfid Mansel,Yalova ve civari: Yalova und Umgebung, İstanbul, 1936, s. 5; Friedrich Karl Dörner – Maria Barbara von Strisky, Tituli Asiae Minoris, IV: Tituli Bithyniae, linguis graeca et latina conscripti, fasc. 1. Paeninsula Bithynica praeter Calchedonem, Nicomedia et Ager Nicomediensis cum septentrionali meridiano que litore sinus Astaceni et cum lacu Sumonensi, Wien, 1978; Louis Robert, “Sur un mois du calendrier bithynien”, Aρχαιoλoγική εφημερίς, 118 (1979), s. 235–236; Marielouise Cremer, Hellenistich-römische Grabstelen im nordwestlichen Kleinasien, 2: Bithynien, Bonn, 1992, s. 52, “Preietos”; Karl Strobel, “Preietos”, DNP, 10 (2001), s. 287–288; Klaus Belke, “Bithynien. Historische und geographische Beobachtungen zu einer Provinz in byzantinischer Zeit”, Engelbert Winter – Klaus Zimmermann (Hrsgg), Neue Funde und Forschungen in Bithynien (Asia Minor Studien 69), Bonn, 2013, s. 84, Abb. 1. 2 Tab. Peut. 9,2: “Pronetios”. Şu anda Viyana Ulusal Kütüphanesi’nde bir kopyası bulunan Latince haritanın tıpkı basımı için bk. Ekkehard Weber, Tabula Peutingeriana. Codex Vindobonensis 324, vollständige Faksimile Ausgabe im Originalformat, Graz, 1976. Bu harita ile ilgili ayrıca bk. Alexander V. Podassinov, “Bithynia, Paphlagonia and Pontus”, Gocha R. Tsetskhladze (ed.), The Black Sea, Paphlagonia, Pontus and Phrygia in Antiquity. Aspects of archaeology and ancient history, Oxford, 2012, s. 203–204. 61 Nikaia’ya 28 mil mesafede kıyıda bir kent olarak gösterilmektedir (Harita 3-4)3. Bu harita kentin, Nikaia antik kentine giden yolun başlangıç noktası ve Constantinopolis’ten Nikaia’ya doğru seyahat edenlerin uğrak yerlerinden biri olduğuna işaret etmektedir4. Zira konumuna baktığımızda da kent, Drepana-Helenopolis ile birlikte, o dönemin siyasi ve ekonomik açıdan güçlü ve önemli kentleri Byzantion/Constantinopolis, Nikaia ve Nikomedeia’nın (İzmit) ortasında yer almış, konum açısından önemli bir geçiş noktası ve kıyı yerleşimi özelliğiyle de bir durak olarak önem kazanmıştır (Harita 1). Önce Roma İmparatoru Diocletianus’un M.S. 286’da Nikomedeia kentini Roma İmparatorluğu’nun doğu kesiminin başkenti ilan etmesi ve kenti imar ettirmesi, hemen ardından ise Roma İmparatoru Büyük Constantinus’un M.S. 330’da Byzantion’u (İstanbul) kendi adını vererek Constantinopolis adıyla imparatorluğun başkenti yapması ve yeniden yapılandırması, sadece bu kentlerin değil aynı zamanda bu bölgede bulunan diğer yerleşimlerin de her anlamda önem kazanmasına vesile olmuştur. Constantionopolis, Khalkedon (Kadıköy) ve Khrysopolis’ten (Üsküdar) Nikaia’ya ulaşmak için körfezi dolaşarak karayolunun kullanılmasından ziyade, deniz yoluyla önce Drepana-Helenopolis veya Prainetos’a, oradan da karayoluyla Nikaia’ya ulaşılmıştır; bu yol ve Prainetos limanının hem ticari olarak tüccarların hem sivil olarak yolcu ve seyyahların hem de askeri ulaşım olarak Doğu Roma ordusu tarafından kullanıldığı görülmektedir5. M.S. ca. 700’lerde adı bilinmeyen Ravennalı bir rahibin o dönem haritalarını kullanarak oluşturduğu Ravennatis Anonymi Cosmographia adlı yer isimleri listesinde, yerleşimin adı “Pronesion”6, adı geçen bu eseri M.S. 1119’da yeniden derleyerek Geographica adıyla yayımlayan coğrafya yazarı Pisalı Guido’nun listesinde ise “Prenetos” olarak geçmektedir7. XIX. yüzyılın sonlarında, Karamürsel’e ve bölgeye ilişkin gezi notlarını yayımlayan Prusyalı asker ve yazar Colmar Freiherr von der Golts, eserinde “Preietos” olarak adlandırdığı yerin detaylı bir lokasyonunu vermiş olup ayrıca bugün henüz tespit edemediğimiz sütun ve sütun başlıkları gibi çok sayıda antik yapı kalıntısının mevcut olduğunu ve bunların bazılarının evlerin ahşap verandalarında temel olarak kullanıldığını bazılarının ise düz konulduğunu ve üst yüzeylerinin kadınların tahıl ve un ezme işlemi için oyulduğunu anlatır8. Yerleşimin adının nereden geldiğine dair sorunun cevabı, Nikomedeia antik kent sınırları içinde bulunmuş Roma Dönemi’ne ait yazıtlardan gelmektedir. Prainetos/Preietos adının Bithynia kökenli savaşçı tanrı Preietos’tan (Theos Preietos) geldiğini, 1939 yılında Alman eskiçağ tarihçisi ve epigraf Friedrich Karl Dörner (1911-1992) tarafından Nikomedeia kent sınırları içinde tespit edilen, Theos Preietos’a adanmış Roma İmparatorluk Dönemi adaklarından9 ve ayrıca Bithynia bölgesinin takviminde karşımıza çıkan ve bu tanrıyla bağlantılı olduğu düşünülen Preieteios (Πρειετέιος)10/Prieteos (Πριέτηος)11 ay adından anlamak mümkündür12. Nikomedeia sınırları içindeki köylerde tespit edilmiş bu adakların 3 Ramsay, The Historical Geography..., s. 188. 4 Sölch, “Historisch-geographische...”, s. 274, dn. 3; Ramsay, The Historical Geography..., s. 188; Dörner, “Preietos”, s. 1832. 5 Agâh Yönsel – Şemsettin Arkan, Karamürsel, Ankara, 1973, s. 167–168; Dilek Bayraktar, “Karamürsel Şehrinin Yerleşim Özellikleri”, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Dergisi, 6 (1998), s. 367–368. 6 Geogr. Rav. V9 (s. 363, 12). 7 Guido 99 (s. 529,7). 8 Von der Goltz, Anatolische Ausflüge, s. 377–378. 9 Friedrich Karl Dörner, Inschriften und Denkmäler aus Bithynien, (Istanbuler Forschungen 14), Berlin, 1941, s. 65–66, no. 39-42; TAM IV1, 74-78; Yazıtlarla ilgili ayrıca bk. Robert, “Sur un mois ...”, s. 231–232; Dörner, “Preietos”, s. 1832. 10 TAM IV 1, 19, 35, 98, (M.S. 117–138), 381. 11 TAM IV 1, 59 (M.S. 119), 163; SEG 36, 1155. 12 Bu ay adıyla ilgili ayrıca bk. Dörner, “Preietos”, s. 1832; Robert, “Sur un mois ...”, s. 232 (Robert, AE 1979 [1981] 231–236); Henry George Liddell – Robert Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford, 1996, s. 1463, “Πριέπιος”; Bradley Hudson McLean, An Introduction to Greek Epigraphy of the Hellenistic and Roman Periods from Alexander the Great down to the Reign of Constantine (323s.c.-A.D.337), Ann Arbor, 2005, s. 170, Table 14, “Bithynia”. 62 Bülent ÖZTÜRK üzerindeki yazıtlar ve kabartmalar13; tanrının kültü, niteliği ve betimi hakkında önemli bilgiler sunar. Kente adını veren tanrının kim olduğunu ve önemini kavramak, kentin öneminin anlaşılmasına da yardımcı olacağından, bu adakları incelemek yerinde olacaktır. Ele alacağımız ilk yazıtta, adları anılan akrabaların, tanrı kehanetinin emrinin gereğince (kata epitagen) Theos Preietos’a şükranlarını (eukharisterion) sunduğu bilgisi mevcuttur (Resim 1)14. Adağın üzerinde betimlenen tanrı figürünün sağ elinde mızrak tutması, onun savaşçı özelliğe sahip bir tanrı olduğunu düşündürmektedir. İkincisinde Agathodoros ile Sallous adlı iki kardeşin dindarlıklarını göstermek için gene tanrıya adaklarını sunduğu belirtilir15. Bir diğer örnekte ise Theos Preietos’un rahibi (hiereus) de olan Demophilos; tanrıya, köyü ve kendileri için sunağını adamıştır (Resim 2)16. M.S. 155/156 yılına tarihlenen bir adakta ise bir önceki örnekte olduğu gibi Theos Preietos’un rahipliğini yaptığı anlaşılan Sosios ile Rufus adındaki iki kişi(kardeş?) Theos Preietos’a adak diktirmişlerdir17. Bozulmuş yazıtından okunabildiği kadarıyla “Gorgios oğlu ...las” adlı birisi, bir başka adakta