Gmina Gostynin Leszek Zugaj – Od Pradziejów Do Współczesności – Od Pradziejów Współczesności Do

GMINA GOSTYNIN LESZEK ZUGAJ – OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI – OD PRADZIEJÓW WSPÓŁCZESNOŚCI DO

Mieszkańcy Gminy Gostynin i Rataje już w 1987 roku protestowali przeciw łącze- niu terenów miejskich i wiejskich w jedną jednostkę administracyjną. Lata 1988-1990 nie zmieniły nastawienia społeczności wiejskiej okolic Gostynina. Nadal byli oni przeciwni zmianom wprowadzonym wbrew ich opiniom. Po 1989 roku można było pełniej wyrażać swoje postulaty i wnioski. Na podstawie rozporządzenia Rady GMINA GOSTYNIN Ministrów z początkiem 1992 roku nastąpił rozdział Gminy i Miasta. Nie nastąpiło już jednak odrodzenie gminy Rataje. Mieszkańcy okolic Gostynina postanowili utwo- rzyć jedną Gminę.

„Przeszłość jest to dziś, tylko cokolwiek dalej...” Cyprian Kamil Norwid Przeszłość

LESZEK ZUGAJ GMINA GOSTYNIN – OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI

LESZEK ZUGAJ

GMINA GOSTYNIN – OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI

Projekt graficzny okładki: Marcin Cieślicki

Skład, druk: Agencja Wydawnicza DKprint www.dkprint.pl

Wydawca: Gmina Gostynin

Na okładce: zdjęcia z Kroniki Rataje i ze zbiorów pani Elżbiety Włodarczyk oraz fragment mapy jeneralnej województwa mazowieckiego ułożonej wg najlepszych źródeł przez Juliusza Colberga, Warszawa 1826

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 Leader, działanie: Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju dla małych projektów, tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach osi 3 ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi.

Publikacja wydana przez Gminę Gostynin.

Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoj Wsi.

4 CZĘŚĆ I

HISTORIA GMINY GOSTYNIN OD PIERWSZYCH WZMIANEK DO CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH

PODZIAŁY PAŃSTWOWE I USTRÓJ LOKALNY WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

Mazowsze stanowiło jedną z dzielnic dawnej Polski. Była to kraina mniej zagospodarowana, leżąca na peryferiach państwa, które stanowiło pierwotnie prywatną własność książąt z dynastii Piastów. Liczne wojny spowodowały wytworzenie się stałej grupy wojów – wojow- ników, którym przewodził książę. Zagrożenia zewnętrzne wytworzyły także potrzebę tworzenia miejsc obronnych – grodów. Gród stawał się centrum plemienia. Takim grodem dla współczesnej Gminy był prawdopodobnie So- chaczew. Wszyscy mieszkańcy kraju zobowiązani byli płacić specjalny podatek w naturze na stałą drużynę książęcą; żywność, odzież i inne. Rycerze cały czas przebywali w grodzie głównym – stolicy lub w innych grodach. Nie mieli żadnych obowiązków, oprócz walki. O wszelkie ich wygody i ich rodzin dbał książę, czyli w praktyce cała ludność. W grodzie król lub książę wyznaczał swojego przedstawiciela – naczelnika. Naczelnik stał na czele danej drużyny wojów. Każdy gród miał swoje osady służebne, składające się z miejscowej ludności oraz z ludności obcej, która w następnych pokoleniach miała się spolszczyć. Byli to często jeńcy

5 wojenni. Być może taką osadą były Pomorzanki – zasiedlone pierwotnie przez pojmanych ludzi z Pomorza. Podatki w mniejszych grodach i wsiach rozdzielała starszyzna rodowa. Wszystko ówcześnie: ziemia, ludzie było własnością księcia (lub króla). Cały system zorganizowany był w ten sposób, aby zapewnić utrzymanie dla księcia i jego wojów. Ustrój grodowy stanowi najstarszą naszą administrację państwową. Nie troszczy się ona o nic więcej, jak tylko o obronę wojskową państwa, jest tedy właściwie administracją wojskową. Zajmuje się gospodarstwem wyłącznie dla wojska. Państwo ówczesne nie zajmuje się potrzebami społeczeństwa poza kwestją obrony od zewnętrznych nieprzyjaciół; na państwie ówczesnem nie ciąży żaden inny obowiązek. Skutkiem tego nie posiada też ono żadnych praw w żadnej dziedzinie życia zbiorowego poza kwestjami wojennemi – pisał dawny historyk.1 Na przykład nie ścigano zabójców, tym zajmowali się członkowie rodu zabitego. Mieli oni bowiem prawo zemsty. To pierwotne państwo piastowskie rozpadło się w czasach księcia Miesz- ka II (1025–1034). Ludność zbuntowała się przeciwko dużym obciążeniom na rzecz państwa. Nastał czas kilkuletniej anarchii. To właśnie wtedy dziel- nica mazowiecka odpadła od Polski i zarządzana była przez samozwańczego księcia Masława, lecz w połowie tego stulecia przyłączono Mazowsze ponownie do państwa pierwszych Piastów. Jedność kraju przywrócił książę Kazimierz Odnowiciel. Musiała jednak nastąpić zasadnicza reforma. Członkowie drużyny książęcej otrzymali od tej pory nadania ziemskie wraz z podległą sobie ludnością i sami musieli się utrzymać, a w przypadku wojny mieli obowiązek służyć pod rozkazami księ- cia. Nazywało się to nadaniem „na prawie wojskowym” (jure militari). Wy- twarzała się warstwa rycerska, z której powstała z czasem warstwa szlachty. Książę przekazywał poszczególne wsie lub grunty na rzecz swoich rycerzy, część darował także Kościołowi. Pozostałe dobra pozostały w jego ręku. Pan danej wsi (rycerz, biskup, przedstawiciel panującego) był pełnopraw- nym i nieskrępowanym właścicielem gruntów. Mógł też swobodnie usuwać chłopów z gruntu. Początkowo nie było dziedziczenia własności ziemi chłop- skiej. Część chłopów wywodząca się z jeńców była niewolnikami.2

1 Koneczny F., Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. 2 Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 124.

6 Od wczesnego średniowiecza rozwijał się książęcy Gostynin. W XIII wieku gród ten stał się samodzielnym okręgiem administracyjnym z własnym kasztelanem3, wyłączając tym samym nowy okręg z rozległej kasztelani sochaczewskiej.4 Gród kasztelański nie mógł się rozwijać bez otoczenia przez wsie rolnicze. W tamtym okresie musiało już funkcjonować kilka lub kilkanaście osad wokół Gostynina. Ustanowienie grodu kasztelańskiego świadczyło o pewnym stopniu zagospodarowania okolicy. Mimo to lasy i bagna dominowały w tym terenie aż do XIX stulecia. Kasztelania gostynińska, według danych z początku XIV, wieku sięgała na północy po Wisłę, na wschodzie po rzekę Bzurę na południe obejmowała Kutno i tereny na północ od Żychlina. Na zachodzie natomiast kończyła się w pobliżu Białotarska.5 Po 1138 roku nastąpił w Polsce okres rozbicia dzielnicowego. Państwo rozpa- dło się na szereg rywalizujących ze sobą księstw, w tym księstwa mazowieckiego. Do pierwszej połowy XIII wieku Mazowsze stanowiło bardziej lub mniej zinte- growany z Polską właściwą obszar, dopiero rządy księcia Konrada Mazowieckiego (1194–1247) spowodowały wyodrębnienie księstwa mazowieckiego. W następ- nych latach to księstwo podlegało także różnym mniejszym podziałom i okresowo także zjednoczeniu. Gostynin wraz z ziemią gostynińską był ważną częścią księstw mazowieckich. W tytulaturach książąt występowała również ta ziemia. Od XIV wieku nastąpiło zjednoczenie większości dzielnic polskich w jedno silne państwo – Koronę Królestwa Polskiego. Książęta mazowieccy pró- bowali cały czas zachować niezależność. Warto wspomnieć, że przez teren współczesnej Gminy przebiegała przez długie lata granica państwowa. Okręg parafialny Białotarska częściowo wchodził w skład dzielnicy kujawskiej, którą od początku XIV wieku włączono już do Polski. Dość słabe księstwa mazowieckie nie były w stanie przeciwstawić się rosnącej potędze Polski. W 1462 roku ziemi gostynińska została włączona (inkorporowana) do Korony Królestwa Polskiego.6 Rozpoczął się nowy etap historii tych ziem.

3 Pacuski K., Dzieje Gostynina do roku 1462 na tle dziejów Mazowsza płockiego i rawskiego, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s. 64. 4 Tamże, s. 81. 5 Tamże, s. 94. 6 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska w latach 1462–1793, [w:] Dzieje Gostynina i ziemi gostyniń- skiej, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990, s. 166.

7 POCZĄTKI OSADNICTWA WOKÓŁ GOSTYNINA

Osadnictwo wczesnośredniowieczne skupiało się głównie w Wielko- polsce, Małopolsce i Kujawach. Mazowsze z racji niezbyt urodzajnych gleb, dużych obszarów bagiennych i leśnych nie było atrakcyjnym obszarem do zamieszkania. Na brak wczesnośredniowiecznego osadnictwa wskazuje także niewiele śladów w nazwach miejscowości charakterystycznych dla osad typu służebnego, takich jak: Kuchary, Świniary, Jadowniki itp. Do najstarszych miejscowości współczesnej Gminy należy prawdopodobnie Białotarsk, w średniowieczu zwany Białytarżek. Było to tradycyjne miejsce spotkań ludności rozległych wtedy miejscowych puszcz. Tutaj miesz- kańcy wymieniali się przedmiotami, żywnością i powstał naturalny wcze- snośredniowieczny targ. Prawdopodobnie już w XII wieku powstała tutaj parafia pod wezwaniem św. Krzyża. Pierwsze poświadczenie istnienia wsi i parafii pochodzi z 1249 roku. Właśnie w Białotarsku zatrzymał się w swojej podróży książę mazowiecki Siemowit I. Wystawił wtedy dokument nadający wieś Dąbrowa (Dąbrówka) na rzecz kościelnej kapituły płockiej.7 Właśnie te miejscowości (Białotarsk i Dąbrówka) należą do najstarszych, udokumento- wanych na tym terenie Gmin. Wczesnośredniowieczne rodowody posiadają też inne miejscowości: Po- morzanki – dawniej Pomorzany, które prawdopodobnie powstały już w XII wieku za czasów księcia Bolesława Krzywoustego8, Białe – pierwsze wzmianki pochodzą z 1240 roku9 oraz Rębów. W 1279 roku książę Bolesław II nadal biskupowi poznańskiemu wieś Rębowo w parafii Białotarsk. Biskupowi poznań- skiemu bardzo zależało na tej wsi, ponieważ właśnie przez nią podróżował z Poznania w głąb swoich diecezji podczas wizyt gospodarskich czy religijnych. Była to jedna ze stacji postojowych na jego trasie.10 Czas rozwoju osadnictwa był czasem przerywany przez wojny i najazdy. W 1263 roku miał miejsce najazd Prusów, również na te okolice.11 Główna sieć osadnicza współczesnej Gminy powstała w XIV i XV stuleciu. W tym okresie powstały Baby12 (od XVI wieku Baby Większe i Mniejsze),

7 Pacuski K., Dzieje Gostynina..., s. 60. 8 Tenże, Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku. Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym, Warszawa 2009, s. 332. 9 Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, tom I–VIII, Warszawa 1996–2018, tom I, s. 193. 10 Pacuski K., Dzieje Gostynina..., s. 90. 11 Tamże, s. 77. 12 Tenże, Możnowładztwo..., s. 47.

8 Osiny13, Piotrów14, Rogożewek15, Sałki16, Górki17, Wrząca18, Zaborów19, Siera- ków20 i Sierakówek21, Sokołów22 i Leśniewice.23 Powyższe miejscowości związane były z majątkami rycerskimi. Powstały też liczne wsie królewskie: Skrzany24, Rataje, Lucin, Kozice i inne.25 Wiek XIV to czas rozwoju Gostynina. Budowano tutaj zamek, powstały stajnie dla koni, winnice, sady. Założono także folwark książęcy we wsi Rata- je.26 Do budowy zamku gostynińskiego powołano nie tylko „ludzi królewskich”, ale także okolicznych rycerzy podlegających księciu. Rycerze ci byli zobowią- zani także do warty przy grodzie książęcym i różnych posług (na przykład wysyłano ich z listami). Takie funkcje prawdopodobnie pełnili rycerze z drobnoszlacheckich wsi: Baby, Leśniewice27, Pomorzany i Sałki.28

PRAWO POLSKIE I PRAWO NIEMIECKIE

W XII i XIII wieku w związku z rozwojem gospodarczym zagospodaro- wywano nieużytkowane obszary gruntów. Wymagało to nowych osadników. Należało ich często zachęcić do zagospodarowania nowych terenów i zamieszkania ich. Nowe wsie lokowano, czyli zakładano, na tak zwanym prawie polskim. Były to normy prawa zwyczajowego. Na przykład określono wielkość czynszów i danin w zależności od wielkości gospodarstwa. Ludność chłop- ska przez to zyskała pewną stabilizację przed zachłannością możnowładców. Chłopi na prawie polskim posiadali dziedziczne prawo własności. Mogli nawet sprzedawać grunt pod warunkiem zgody miejscowego pana. Panom przysługiwało prawo usunięcia chłopa z gruntu, ale za odszkodowaniem.

13 Tamże, s. 63 i 330. 14 Tamże, s. 123. 15 Tamże, s. 58. 16 Tamże, s. 352. 17 Tamże, s. 269–271. 18 Tamże, s. 181. 19 Tamże, s. 176. 20 Tamże, s. 62. 21 Tamże. 22 Tamże, s. 64. 23 Tamże, s. 275. 24 Tamże, s. 356. 25 Tenże, K., Dzieje Gostynina..., s. 115–116. 26 Tamże, s. 102. 27 Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 275. 28 Tenże, Dzieje Gostynina do roku..., s. 102.

9 Dla nowo założonych wsi udzielano czasowego zwolnienia od powinności. Ten czas zwano lgotą lub wolą. Czasem nowym osadnikom dawano także pomoc w postaci inwentarza i zboża.29 Pośrednikiem między panem a chło- pami był tak zwany włodarz. Był to z reguły najzamożniejszy mieszkaniec wsi. Wsie na prawie polskim nie posiadały samorządu. Sądownictwo pełnił pan wsi, mając czasem do pomocy ławników spośród chłopów. Chłopom przysługiwało prawo odwołania do sądów wyższej instancji, sądów pań- stwowych.30 Wszystkie wsie wokół Gostynina początkowo rządziły się prawem polskim. W XIV i XV wieku prawo polskie już nie wystarczało do przyciągnię- cia nowych osadników. Do Polski od zachodu wkraczał nowy typ organizacji wsi, znaczenie nowocześniejszy. Był to tak zwane prawo niemieckie. Był to wzorzec ustroju wsi stosowany w Niemczech i ustanawiany na polskiej wsi. W odróżnieniu od wsi na prawie polskim takie osady miały lepsze możliwo- ści rozwoju. Nie musiało się to wiązać z osadnictwem niemieckim. We wsi na prawie niemieckim chłopi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzier- żawili ziemię, opłacając głównie czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Sołtys miał prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. Samorząd wiejski wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Mieszkańcy wsi sami wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem sołtysa sądzili głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd wiejski zwany też ławą wiejską31. Ważne było to, że wsie na prawie niemieckim wyłączone były z prawa polskiego, czyli nie podlegały pod jurysdykcję wojewodów i kasz- telanów. Sądy wiejskie pod przewodnictwem wójta zajmowały się wyłącznie obrotem nieruchomościami, testamentami, umowami przedślubnymi, po- życzkami, podziałem mienia i tego typu sprawami.32 W tamtych odległych czasach po raz pierwszy padają takie nazwy jak „wójt”, „sołtys”, „ławnicy”. Te określenia będą później przeniesione do bardziej współczesnych rozwiązań ustrojowych. Osadnictwo na prawie niemieckim wiązało się z wolnością osobistą niezależnie od pochodzenia. Ziemia była

29 Korta W., Historia Śląska..., s. 124. 30 Tamże. 31 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964, s. 409. 32 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 182.

10 dziedziczną własnością osadnika. Wielkość gospodarstwa określano w ła- nach, po polsku zwano je włóką. Było to około 16–17 ha.33 Istnieje wiele dokumentów poświadczających stosowanie prawa niemieckiego w okolicy Gostynina. Dotyczyło to zarówno wsi prywatnych, jak i królewskich. Prawo niemieckie używano już przy lokowaniu, założeniu wsi, lub też w późniejszym czasie przenoszono wsie z prawa polskiego na niemieckie. W prywatnych wsiach prawo niemieckie zastosowano we wsiach: Rogo- żewo34 i Sokołów.35 We wsiach królewskich korzystano z niego w następują- cych miejscowościach: Kozice36, Mysłownia37 i Skrzany38. Również we wsiach kościelnych stosowano prawo niemieckie. Tak było na przykład w Rębowie (tutaj występowało prawo średzkie – odmiana prawa niemieckiego).39

DOBRA KRÓLEWSKIE WOKÓŁ GOSTYNINA

Do tej pory okolice Gostynina są dość zalesionym regionem. Niegdyś lasów tych było dużo więcej i stanowiły one część Puszczy Gostynińskiej. W lustracji dóbr królewskich z 1564 roku zanotowano: Jest ku Gostyninu pusz- cza wielka, której jest 4 mile w objazd, jest w niej drzewo rozliczne, ale sośniny więcej. Jest drzewo godne do budowania wszystkiego, do czamrów na tarcice, do barci, ale wielkie drzewo przerzedzono, niektóre wygajono do pił, drugie roz- dano (...).40 Wszystko za sprawą słabego nadzoru nad puszczami królewskimi. Chłopi i szlachta masowo wycinali puszczę królewską. W Puszczy Gostyniń- skiej było 14 jezior: Lucieńskie, Konotopa41, Przytomno42, Milikow, Chojenki Większe, Chojenki Mniejsze, dwa jeziora zwane Usianka, dwa jeziora zwane Lubaty43, Kobylica, Czarne, Kocioł, jeziorko pod zamkiem za piekarnią. Oprócz tych jezior przy zamku gostynińskim było 7 stawów. Jeziora i stawy

33 Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 125. 34 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 58. 35 Tamże, s. 64. 36 Tamże, s. 352. 37 Tamże, s. 275. 38 Tamże, s. 356. 39 Tamże, s. 381. 40 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 173. 41 Na południowy-wschód od wsi Lucień. 42 Na północ od wsi Wrząca. 43 Przy dawnej granicy z Kujawami.

11 cechowały się dużą ilością ryb. Dochody z łowienia ryb były znaczną częścią dochodów starostwa gostynińskiego.44 W 1435 lub 1436 roku książę Siemowit V ożenił się z księżniczką oświę- cimską Małgorzatą. W 1440 roku książę przeznaczył swojej żonie dzielnicę oprawną45 w postaci ziemi gostynińskiej. W dokumencie tym szczegółowo opisano wsie i dobra książęce w tej ziemi. Były to między innymi: miasto Gostynin oraz wsie Rataje, Lucin, Kozice, Strzelce, Skrzany i inne.46 Na podstawie tego dokumentu mamy wykaz ówczesnych wsi królewskich wokół Gostynina. Wsie królewskie skupione były na południe od Gostynina. Należały one do starostwa gostynińskiego, czyli zarządzał nimi starosta z Gostynina. Były to: Kozice, Rataje (dziś w granicach Gostynina), Mysłownia, Lucień, Strzelce, Skrzany, Niedrzewie, Niedrzaków, Rozlazłów. Jako że skarb państwa polskiego często świecił pustkami, panujący dzier- żawili majątki królewskie na rzecz możnej szlachty, uzyskując natychmiast wpłaty od dzierżawców. W 1564 roku wydzierżawił je Adam Drzewiecki, w na- stępnych latach Krzysztof Lasocki47 – pełnili oni jednocześnie urząd starosty. W 1630 roku dochody z Gostynina i folwarków w Kozicach, Ratajach i Skrza- nach przejął starosta gostyniński Konstanty Plichta. Pozostałe wsie starostwa dzierżawili Mikołaj Giżycki i Krzysztof Stokowski dworzanin króla Zygmunt III Wazy.48 Dobra królewskie traktowano jako „państwowe”. Wszystko zależało od gospodarza – starosty. Jedni starostowie dbali o wsie królewskie, innym przy- świecała tylko myśl szybkiego wzbogacenia się. Jednak prawa mieszkańców tych wsi były lepiej chronione niż we wsiach prywatnych. Z drugiej strony dobra królewskie często były niszczone w trakcie wojen i rozruchów we- wnętrznych. Zdarzało się bowiem, że wojska królewskie same wybierały na- leżny im żołd właśnie z wsi królewskich.

44 Tamże. 45 Na wypadek swojej śmierci. 46 Pacuski K, Dzieje Gostynina do roku..., s. 115–116. 47 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 176. 48 Tamże, s. 177.

12 DOBRA KOŚCIELNE

Dobra kościelne zajmowały najmniejsze obszary wokół Gostynina. Na północy była to zaginiona dziś wieś Popowino nad jeziorem Białym. Kilka wsi znajdowało się na zachodnich krańcach. Były to: Białotarsk – ośrodek parafialny oraz Rębów i Dąbrówka.

MAJĄTKI SZLACHACKIE

Większość obszarów wokół Gostynina, już od czasów XIV i XV stulecia, należało do rycerzy - szlachty. Część z nich była własnością możnych rodów rycerskich. Na przykład do takich majątków należał dawny Sokołów. Stani- sław zwany Gradem, dziedzic Sokołowa w XV wieku, należał do głównych możnowładców Mazowsza.49 Do możniejszej szlachty przynależały też wsie: Górki50, Piotrów51, Sieraków i Sierakówek.52 Było też kilka skupisk drobnej szlachty. Właśnie drobna szlachta stano- wiła wyróżnik dawnego Mazowsza. W całej ziemi gostynińskiej było około 40 osad zamieszkałych przez drobną szlachtę. Zwano ją szlachtą zagrodową. Miejscowi rycerze mieli pełne prawa publiczne, jeżeli posiadali na własność chociaż kawałek gruntu. Uprawiali jednak samodzielne swoje skrawki ziemi. Ich życie niewiele różniło się warunków życia sąsiednich wsi chłopskich. Po- siadali jednak świadomość pochodzenia i dzięki pracowitości, sprytowi, mogli uzyskać bogactwo i znaczenie. Majątki drobnoszlacheckie często ulegały podziałom na mniejsze części tworząc tak zwane „okolice szlacheckie”, zespół maleńkich wiosek wywodzących się z jednego dużego obszaru osadniczego. Do takich wsi w XVI wieku należały Baby Górne i Dolne, okolica szlachecka Pomorzany (dziś Pomorzanki), które w tamtym okresie dzieliły się na: Miecz- ki, Bydlne i Wielkie. Istniała również okolica szlachecka Leśniewice dzielą- ca się w XVI stuleciu na: Antonice oraz Leśniewice Małe i Wielkie. Właśnie Leśniewice najdłużej zachowały charakter drobnoszlachecki, aż do czasów XX wieku. Jeszcze dziś można w Gminie spotkać mieszkańców o nazwisku Leśniewscy – wywodzących się z drobnej szlachty mazowieckiej.

49 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 64. 50 Tamże, s. 269–271. 51 Tamże, s. 123. 52 Tamże, s. 60.

13 Na podstawie dostępnych źródeł możemy dokładnie przedstawić stan osadnictwa okolic Gostynina w XVI wieku. Poniższa mapa przedstawia miej- scowości funkcjonujące już w tamtym okresie:

Osadnictwo wokół Gostynina w XVI wieku – według nazw ówczesnych (opracowanie własne)

Fragment spisu podatkowego województwa brzesko-kujawskiego (Źródła Dziejowe Polski, Wielkopolska tom II, Warszawa 1883, s. 18)

14 Fragment spisu podatkowego województwa mazowieckiego (Źródła Dziejowe Polski, tom XVI Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystyczny opisana przez Adolfa Pawińskiego, tom V Mazowsze, Warszawa 1895, s. 193 i 195).

15 UPRZEMYSŁOWIENIE OKOLIC GOSTYNINA

Początki przemysłu, czyli działalności niezwiązanej z rolnictwem, w okolicy Gostynina sięgają czasów XV i XVI wieku. W tym okresie notowane są już liczne młyny na miejscowych rzekach i strumieniach. Przodowało w tym starostwo gostynińskie, które nadzorowało te młyny. Przywileje młynarskie wydawał osobiście król. Na rzece Skrwie, na południe od Zaborowa Starego, istniał już w XVI wieku młyn o nazwie Piekiełek. Prawdopodobnie w pobliżu dzisiejszego przysiółka Haliczków, stanowił własność prywatną.53 W następ- nych wiekach brak jest danych o młynie w tym miejscu. Nieco dalej na północ funkcjonował młyn Ciołek – także własność prywatna.54 Ten młyn działał aż do XX wieku, prawdopodobnie z przerwami. Na północ od Sierakówka funk- cjonował notowany w XVI wieku młyn prywatny Cierpich.55 W następnych latach brak jest o nim wiadomości. Dalej w dole rzeki Skrwa działał królewski młyn Rączka.56 Młynarstwo w tym miejscu rozwijało się także w następnych stuleciach. Młyn ten prawdopodobnie w następnych wiekach zmienił nazwę na Reszka i działał do XX wieku. Wokół Gostynina funkcjonowało dużo więcej królewskich młynów. Należały do nich: Gaśno, w pobliżu wsi o tej samej nazwie57, Sochora58 , Ra- biej, w pobliżu Mysłowni59, Ziejka (na wschód od Nagodowa)60. Prawdzi- wym „ośrodkiem przemysłowym” aż do połowy XVII wieku stanowił Lucień. Funkcjonowały tutaj młyny, ale także tartak i folusz (maszyna do wykańcza- nia sukna).61 Oprócz powyższych młynów królewskich działały też inne młyny prywatne. Takim ośrodkiem młynarstwa były średniowieczne i późniejsze Górki.62 Liczne młyny od czasów XVI wieku, a może nawet wcześniejszych, funk- cjonowały w okolicy dzisiejszej wsi Skoki. Były to młyny prywatne: Żelazny, Mniszek, Skoki i Pasek.63

53 Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973. 54 Tamże. 55 Tamże. 56 Tamże. 57 Lustracje województwa rawskiego 1564 i 1570 roku, Warszawa 1959, s. 91. (Dalej jako Lustracje dóbr kró- lewskich, 1564). 58 Tamże, s. 92. 59 Mazowsze w drugiej połowie... 60 Tamże. 61 Lustracje dóbr królewskich 1564, s. 110. 62 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 269–271. 63 Mazowsze w drugiej połowie...

16 Oprócz młynarstwa są też ślady istnienia przemysłu metalowego. Pozo- stałością tych czasów jest nazwa miejscowości Ruda na północnych krańcach Gminy. Istniał tam w XVI wieku zakład przetopu rud darniowych pozyskiwa- nych z miejscowych bagien. Do wykuwania żelaza używano siły kół młyńskich.64 W XVII wieku większość powyższych młynów upadła lub znacznie ogra- niczyła działalność. W drugiej połowie XVIII wieku wiele z nich wznowiło działalność, czasem powstały nowe. W tym okresie funkcjonował młyn prywatny Bierzewice.65 W Gaśnie działał także młyn i dodatkowo tartak66, istniał młyn Sochora67, Ruda68, Lucień, Reszka (prywatny).69

USTRÓJ LOKALNY OD XV DO XVIII WIEKU

W 1462 roku ziemi gostynińska została włączona (inkorporowana) do Ko- rony Królestwa Polskiego. W dniu 14 grudnia tego właśnie roku król Kazi- mierz Jagiellończyk odebrał na zamku w Gostyninie przysięgę na wierność od rycerstwa i mieszczan ziemi gostynińskiej. Jednocześnie mieszkańcy tej ziemi zostali zrównani z prawami i obowiązkami Korony. Szlachta ziemi go- stynińskiej została zwolniona z podatków książęcych i płaciła odtąd tylko po 2 grosze podatku z uprawianego łana ziemi. Dodatkowo miejscowa szlachta zyskała prawa udziału w sejmikach szlacheckich i elekcjach królewskich. Po- wołano sąd ziemski dla szlachty ziemi gostynińskiej (sprawy cywilne) i kró- lewskiego starostę.70 Ziemia gostynińska wraz z ziemiami rawską i sochaczewską tworzyły nowe województwo rawskie w ramach Korony Królestwa Polskiego. Biało- tarsk i część parafii białotarskiej (np. Gulewo) wchodziły w skład wojewódz- twa brzesko-kujawskiego. Granica między województwami brzesko-ku- jawskim i rawskim przebiegała wzdłuż rzeki Bzura Południowa, dzieląc na przykład miejscowość Górki na dwie części.71

64 Lustracje dóbr królewskich, 1564, s. 93. 65 Regestr Diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie w latach 1783-1784, Warszawa 2006, s. 459. 66 Lustracja województwa rawskiego, 1789, wydała Z. Kędzierska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, s. 203. 67 Tamże, s. 188. 68 Lustracje dóbr królewskich, 1564, s. 93. 69 Regestr Diecezjów..., s. 459. 70 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska w latach..., s. 166. 71 Osmałek M., Białotarsk – szkic do historii kościoła i parafii, Rocznik Gostyniński, tom I, s. 216.

17 Ziemia gostynińska liczyła 1933 km2 i podzielona była na dwa okręgi sądowe zwane powiatami: gostyniński i gąbiński. Powiat gostyniński liczył 794 km2 i 128 miejscowości. Ziemia gostynińska posiadała własnego kasztelana mianowanego przez króla, który zasiadał w senacie oraz wybierała posłów na sejm za pośrednictwem sejmiku ziemskiego.72 Od XVI wieku w Rzeczpospolitej panował ustrój zwany później demo- kracją szlachecką. Szlachta jednak była warstwą niezwykle rozbitą ekonomicz- nie. Wszystko z powodu ogromnej liczebności stanu. Praktycznie co dziesiąty mieszkaniec kraju był szlachetnie urodzony. Szczególnie liczna była szlachta mazowiecka. Każdemu szlachcicowi posiadającemu grunt, nawet ubogiemu, jeżeli tylko potrafił udowodnić szlachectwo, przysługiwały pełne prawa publiczne. Miał on prawo piastować urzędy w Rzeczpospolitej, wybierać króla na sej- mach elekcyjnych (od 1572 roku). Mało tego, mógł teoretycznie sam zostać wybrany królem! Przodkowie Jana III Sobieskiego czy Augusta Stanisława Poniatowskiego wywodzili się wszak z drobnej szlachty. Miejscowa szlachta, wraz ze szlachtą ziemi sochaczewskiej, zbierała się w Gąbinie na sejmikach ziemskich. Na sejmikach decydowano o wszystkich aspektach życia lokalnego, wybierano posłów na sejm i słuchano ich relacji z obrad (sejmik elekcyjny i relacyjny), na sejmikach deputackich wybierano sędziów do Trybunału Koronnego (od 1578 roku król zrzekł się najwyższego sądownic- twa nad szlachtą). Sejmik wybierał też kandydatów na wakujące urzędy ziemskie, których potem zatwierdzał król (w większości przypadków była to formalność). Istniały też sejmiki gospodarskie. Do kompetencji sejmiku gospodar- skiego należały sprawy wojskowe, czyli zaciąg wojska ziemskiego (lokalnego), umacnianie fortec, organizowanie popisów pospolitego ruszenia.73 W polu zainteresowań sejmików gospodarskich leżały też sprawy finansowe, łączyły się one ściśle z wojskowością. Sejmiki interesowały się też: kursami monet, wagami, naprawą dróg, zapewnieniem spławności rzek, sytuacją sanitarną miast.74 Właściwie sejmiki gospodarskie zajmowały się wszelkimi sprawami, z jakimi stykał się samorząd szlachecki. Miały one też władzę – nadzór nad mieszkańcami tego terenu, którzy nie byli szlachcicami (miasta, wieś, Żydzi)75.

72 Tamże. 73 Lityński A., Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606–1717), Katowice 1974, s. 66–71. 74 Gierowski J. A., Szlachecki samorząd województw i ziem XVI–XVIII wiek, [w:] „Acta Universistatis Wra- tislaviensis”, 1988, seria Historia, t. 66, s. 158. 75 Tamże, s. 153

18 Istniała hierarchia urzędników ziemi gostynińskiej. Została ustalona w 1611 roku i występowali w następującej kolejności: podkomorzy, starosta grodowy, chorąży, sędzia ziemski, stolnik, podczaszy, podsędek, podstoli, cześnik, łowczy, wojski większy, pisarz ziemski, miecznik, wojski mniejszy, skarbnik.76 Z większością z nich nie wiązały się żadne rzeczywiste funkcje, jedynie symboliczne. Należy podkreślić, że hierarchia ta była czysto honorowa i w żad- nym przypadku nie oznaczała wzajemnego podporządkowania urzędów.77 Ze sprawą urzędów polskich wiązała się ściśle przestrzegana tytulatura. Uchy- bić komuś w tytule choćby przez omyłkę lub nieświadomość równało się obrazie; nierzadko między szlachtą dochodziło na tym tle do użycia szabel.78 Wyjątkową pozycję wśród miejscowych urzędników zajmował starosta gostyniński. Do 1611 roku obsadę tego urzędu dowolnie określał król. Na- stępnie stał się on urzędem ziemskim, czyli starostę wybierała szlachta danej ziemi, a król go tylko zatwierdzał. Do jego obowiązków należało sprawowanie w imieniu króla administracji oraz zarządzanie jako królewszczyznami (ma- jątkami królewskimi). Było to zajęcie dochodowe, ponieważ nadwyżki finansowe szły do jego kieszeni. To właśnie on zarządzał w imieniu króla licznymi majątkami królewskimi wokół Gostynina. Starosta stał na czele władz grodzkich stanowiących osobną hierarchię. Najważniejszą funkcją starosty było wykonywanie sądownictwa z zakresu czterech artykułów grodzkich (starościńskich): podpalenie, napad na drodze publicznej, najście na dom, zgwałcenie, czyli sprawy karne. Posiedzenia tego sądu odbywały się co sześć tygodni na tak zwanych rokach grodzkich. Sąd składał się ze starosty jako przewodniczącego składu oraz podstarościego, sę- dziego grodzkiego i pisarza grodzkiego. Starosta posiadał prawo miecza, czyli obowiązek wykonywania na swym terenie wyroków sądów każdej instancji, jeżeli nie były one respektowane przez strony. Posiadał funkcje policyjne, pilnując porządku na swym terenie, a szczególnie na drogach publicznych. Starosta jako ramię królewskie w danej ziemi brał aktywny udział w obiegu dokumentów (uniwersały, listy), które przychodziły z kancelarii królewskiej, a on rozsyłał je do urzędników i dygni- tarzy na swoim terenie.

76 Topolski J., Polska w czasach nowożytnych (1501–1795), Poznań 1999, s. 181. 77 Góralski Z., Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 185. 78 Tamże, s. 55.

19 Szlachta posiadała własne sądownictwo cywilne (sądy ziemskie) nieza- leżne od króla. Miejsca obrad sądów ziemskich, które zbierały się cyklicznie na tak zwane roki (kilka razy w roku) stawały się siedzibami powiatu. Powiat stanowił bowiem okręg sądów ziemskich. Taki sąd ziemski zbierał się w Go- styninie od połowy XVI stulecia aż do końca funkcjonowania Rzeczpospolitej. Sądy ziemskie obejmowały swą jurysdykcją szlachtę osiadłą.79 Sędziów tego sądu (sędziego, podsędka i pisarza ziemskiego) mianował król. W razie opróż- nienia urzędu sędziowskiego król musiał wybrać spośród czterech kandydatów przedstawionych na każde wakujące stanowisko przez dany sejmik. Sędzią mógł zostać tylko osiadły szlachcic z danego terytorium.80 Nominacja królewska docie- rała do ziemi poprzez urząd grodzki. Sędzia elekt składał przysięgę przed wojewo- dą, kasztelanem lub na rokach ziemskich.81 Był to urząd dożywotni. Spośród tego grona fachowością najczęściej wyróżniał się pisarz ziemski, który musiał posiadać zarówno wykształcenie prawnicze, jak i władać łaciną. Sędzia i podsędek najczę- ściej byli amatorami, a znajomości prawa uczyli się w trakcie praktyki sądowej.82 W niespokojnych czasach drugiej połowy XVII wieku sądy ziemskie przeży- wały kryzys. Urzędy ziemskie wakowały. Sejmiki nie zawsze były w stanie przedsta- wić kandydatów na opróżnione urzędy. Podobnie było w początkach XVIII wieku.

Sejmik w małym miasteczku (rysunek P. Norblina)

79 Borucki M, Temida Staropolska, Warszawa 1979, s. 18–19. 80 Tamże, 23. 81 Źródła Dziejowe Polski, tom XVI Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystyczny opisana przez Adolfa Pawińskiego, tom V Mazowsze, Warszawa 1895, Pawiński A., s. 393. 82 Borucki M, Temida..., s. 24.

20 PODZIAŁY KOŚCIELNE W DAWNEJ POLSCE

Podziały kościelne na dawnym obszarze współczesnej Gminy są dość skomplikowane, wynika to z faktu, że teren gminy położony był na styku trzech dawnych diecezji; płockiej, poznańskiej i włocławskiej. Początkowe granice tych diecezji nie były dokładnie wyznaczone. Cały czas wielkie obszary kraju pokrywały lasy i tereny bezludne. Większość terenu współczesnej Gminy należała w przeszłości do starej diecezji płockiej, która swoimi korze- niami sięga początków państwa polskiego. Był to jedyny fragment diecezji płockiej położony po tej stronie Wisły.83 Do najstarszych ośrodków parafialnych na terenie gminy należą Gosty- nin oraz Białotarsk, który początkowo należał prawdopodobnie do diecezji płockiej. Ich dzieje sięgają czasów wczesnego średniowiecza. Kolejną powstałą parafią na tym obszarze był Solec. Parafia rozpoczę- ła działalność na przełomie XIV i XV wieku. Obszar nowej parafii został wyodrębniony ze starszej parafii Białotarsk.84 Nieco później powstała parafia Sokołowo, był to rok 1404. Ta parafia weszła w skład diecezji płockiej.85 Do parafii białotarskiej i sokołowskiej swoje roszczenia zgłaszał biskup wło- cławski i w 1444 roku doszło do porozumienia biskupów włocławskiego i płockiego, które rozgraniczyło dokładnie obszary obydwu diecezji. Doku- ment sporządzony w Gostyninie w dniu 16 kwietnia 1444 roku ostatecznie potwierdził przynależność parafii Białotarsk do diecezji włocławskiej. Nato- miast parafia sokołowska pozostała w diecezji płockiej.86 To właśnie wtedy ustalono podział parafialny, który przetrwał aż do XX wieku. Na południe od parafii Sokołów i Gostynin rozciągały się obszary diecezji poznańskiej z ośrodkami parafialnymi w Strzelcach i Trębkach. Przynależa- ły do nich małe fragmenty współczesnej gminy (Sieraków w parafii Strzelce oraz Skrzany, Skoki i Mniszek w parafii Trębki). Pozostały obszar współczesnej Gminy podzielony był między parafie: Gostynin, Białotarsk, Solec i Sokołowo. Z historią miejscowych parafii łączą się też początki szkolnictwa. Od czasu Synodu Piotrkowskiego w 1589 roku aż do 1864 roku, to parafie i proboszczowie odpowiedzialni byli za kwestie kształcenia elementarnego. Według na- kazów wspomnianego wyżej Synodu w każdej parafii powinna istnieć szkoła

83 Pacuski K, Ziemia gostynińska…, s. 68. 84 Osmałek M., Solec z dziejów parafii i kościoła, „Rocznik Gostyniński”, s. 107–108. 85 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 64. 86 Tamże, s. 217.

21 parafialna. W przypadku biednych parafii, której nie stać było na zatrudnienie nauczyciela, powinien uczyć proboszcz, wikariusz lub organista.87 Możemy przypuszczać, że w parafiach Gostynin, Białotarsk, Sokołów i Solec także istniały takie szkoły. Szkoły działały jednak tylko okresowo, wszystko z powodu biedy ówczesnych parafii. Nauka ograniczała się do czytania, pisania, prostych rachunków i religii. Wszystko zależało od funduszy i zdolności organizacyjnych proboszczów.

WIEŚ GOSTYNIŃSKA I HISTORIA REGIONU DO XVIII WIEKU

W XVI wieku sieć osadnicza była już ukształtowana. W tym okresie powstały ostatnie miejscowości składające się na sieć osadniczą tych okolic: Strzałki i Ruszków. Dzięki lustracjom dóbr królewskich wiemy dość sporo o uprawie ziemi w tamtym okresie. Pola dzieliły się z reguły na trzy części, stosowano bowiem trójpolówkę. Jedną część obsiana była oziminami, druga zbożami jarymi, trze- cia leżała odłogiem i stawała się pastwiskiem. W następnym roku zmieniano kolejność pól. Podstawą gospodarstwa wiejskiego był folwark. Folwarki z re- guły były to duże „przedsiębiorstwa rolne” z własnymi polami, maszynami, stodołami, chlewami itd. W folwarkach pracowali chłopi (kmiecie), którzy zo- bowiązani byli do tego poprzez system pańszczyzny. Istniała też grupa stałych pracowników – wyrobników, robotników rolnych. Przy uprawie roli używa- no pługa z żelaznym lemieszem, ale także radła i sochy. Jako siłę pociągową używano koni lub wołów. Zboże zbierano przy pomocy sierpów i kos. W lu- stracjach wspomina się także o motykach, siekierach i nożycach do strzyżenia owiec. Uprawiano zboża: żyto, pszenicę, owies, proso oraz groch, len, konopie.88 Pola folwarczne przynosiły większe plony niż gospodarstwa chłopskie. Stosowano głęboką orkę, oczyszczano pola z chwastów, powszechnie używa- no bron. Ziemię lepiej nawożono, ponieważ hodowano duże ilości bydła. Do- datkowo do użyźniania pól stosowano szlam z licznych stawów i jezior wokół Gostynina. Wydajność z jednego hektara na gruntach folwarcznych wynosiła około 8 q żyta, 8 q jęczmienia i około 6 q owsa.

87 Jemielity W., Parafialne szkoły elementarne w guberni augustowskiej (1815–1848), [w:] Rocznik Białostocki, tom XII, s. 234. 88 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 177.

22 W dokumentach z tamtego okresu często spotyka się określenie „sady” i „ogrody”. Były to ówczesne ogródki, w których uprawiano kapustę, mar- chew, pasternak i chmiel. Zwierzętami pociągowymi były wspomniane wyżej konie i woły. Hodo- wano także krowy, owce i świnie.89 Wieś gostynińska tego okresu była głównie drewniana. Dotyczyło to za- równo wsi chłopskich, jak i szlacheckich. Typowy dworek szlachecki z tamtego okresu podzielony był na dwie części; pańską i czeladną, oddzielone szeroką sienią, w której odbywały się spotkania towarzyskie. W części pań- skiej znajdowała się duża izba stołowa, bawialna oraz komnaty sypialne i al- kierzyki. Okna były duże, ale zamiast szkła stosowano błony rybie.90 Zagrody kmiece (chłopskie) na całym Mazowszu zwane były siedliskami. Domy mieszkalne składały się tylko z jednej duży izby. Do niej przylegało mniejsze pomieszczenia sień i kuchnia z kominem i piecem. W razie braku oddzielnego pomieszczenia na kuchnię, piec znajdował się w sieni. Do głów- nej izby przylegała też komora – spiżarnia.91 W skład siedliska (zagrody) kmiecej wchodziły też: spichlerz, stodoła, chlewy i obory. Budynki te często łączone były pod jednym dachem. Budo- wano je z drewna i gliny. Kryte były strzechą. Całe siedlisko otaczano płotem. Przy siedliskach funkcjonowały także ogródki warzywne, sady i pastwiska. Chłopi (kmiecie) nie posiadali na własność ziemi, jednak mieli dość spore prawa użytkowania gruntów, również dziedziczne. W zamian byli zobowiąza- ni do świadczeń na rzecz swojego pana – właściciela gruntu. Był to czynsz pie- niężny i daniny w naturze. Na przykład w dobrach starostwa gostynińskiego płacono z jednego łana ziemi po 22 grosze oraz 8 korców owsa. Przekazywano to w dniu 11 listopada (dzień św. Marcina). Obok czynszu pieniężnego i daniny w owsie chłopi posiadali też inne obowiązki. Stosowano daniny w postaci kogutów, gęsi, jaj, siemienia lnianego i konopi. Wokół Gostynina oddawano z każdej włóki po 2–4 koguty, 1 gęś, 20–30 jaj, kitę gotowanych konopi, donicę siemienia lnianego.92 Nie były to wszystkie powinności. Bardzo ważne były prace na rzecz pana. Od 1421 roku na Mazowszu stosowano powszechnie 1 dzień w tygodniu robocizny kmiecej na polach folwarcznych (pańskich). W następnych wiekach obowiązki ludności kmiecej wzrastały. W tygodniu

89 Tamże, s. 178. 90 Tamże, s. 178. 91 Tamże, s. 178. 92 Tamże.

23 ludność tu musiała pracować po kilka dni. We wsiach królewskich w tym okresie było to 3–4 dni w tygodniu.93 Darmowa praca na polach folwarcznych nie była jedynym obowiązkiem. Chłopi zobowiązani byli także do podwód, czyli przewożenia przedmiotów lub osób według wskazań dworu. Stosowano także tak zwaną stróżę, czyli nocne stróżowanie (pilnowanie) majątku pańskiego. Kmiecie oddawali też dziesięcinę na rzecz Kościoła. Był to obowiązek przekazania co 10. snopa zboża. Urzędnicy kościelni sami je wyznaczali lub też przekazano je w postaci czynszu pieniężnego. Kmiecie, czyli chłopi, byli grupą rozwarstwioną. Obok osiadłych pełno- prawnych kmieci, którzy uprawiali od pół do włóki ziemi, byli też ogrodnicy i zagrodnicy. Ci ostatni to chłopi nieużytkujący gruntów, ewentualnie tylko małe skrawki. Pracowali na polach folwarcznych, najmując się do pracy za miejsce do spania i żywność. Już w drugiej połowie XVI wieku system gospodarczy wsi obowiązujący do tej pory zaczął się załamywać. Lustracje dóbr królewskich z tego okresu wspominają czasem o opuszczonych gospodarstwach. Przyczyniły się do tego przemarsze wojska i zarazy przez nie roznoszone, wzrost obciążeń pańszczy- zną, co powodowało zbiegostwo chłopów na przykład na Ukrainę. Grunty chłopskie nie dawały spodziewanych plonów z powodu zbyt niskiego na- wożenia. Chłopi nie posiadali odpowiedniej liczby zwierząt gospodarskich. Lustracje dóbr królewskich z 1617 roku przedstawiają już bardzo poważny kryzys na wsi mazowieckiej. Topniała liczba kmieci i zagrodników.94 Opuszczone grunty chłopskie przejmował folwark, który potrzebował wtedy więcej rąk do pracy i zwiększał wymiar pańszczyzny. Chłopi jeszcze bardziej ubożeli, nie mając możliwości pracy na swoich polach. Prowadziło to dalszego zała- mywania się dotychczasowego systemu gospodarczego. Dobrym przykładem jest wieś Mysłownia koło Gostynina. W 1617 roku lustratorzy królewscy za- pisali: iż przez powietrze i częstego żołnierza najduje się włók tak wiele pustych, tedy część z nich, co lepszych, obrócono na folwark, część zaś choiną zarosło.95 Był to dopiero początek kryzysu. Najgorsze dopiero miało nadejść. Początków kryzysu można dopatrywać się we wcześniejszych latach. Rozpoczął się proces upadku wsi zorganizowanych na prawie niemieckim.

93 Tamże, s. 179. 94 Tamże, s. 182. 95 Tamże.

24 Samorządowa wieś nie przystawała do realiów ustroju ekonomicznego, w którym szlachta domagała się coraz większych obszarów pod pola folwarczne oraz pracy chłopów. Eksport zboża do Europy Zachodniej był pod- stawą gospodarki kraju. Już w 1423 w Warcie król Władysław Jagiełło zezwolił szlachcie na wykup sołectwa od „buntowniczego sołtysa”. W 1518 roku król Zygmunt Stary zrzekł się prawa do sądzenia sporów między szlachtą, biskupami a ich poddanymi. Wieś traciła swoje samorządowe uprawnienia, malały dawne uprawnienia i następowała pauperyzacja. W 1629 roku w państwie polskim wprowadzono nowy system podatkowy, zastępując dawne poradlne (po 2 grosze z łana w dobrach szlacheckich). Nowym podatkiem było podym- ne płacone przez szlachtę, mieszczan i chłopów. Początkowo stosowano różne formy zbierania tego powszechnego podatku, dopiero w 1775 roku ustalono że płacono go od każdego komina na dachu. W 1655 roku wybuchła wojna ze Szwecją zwana „potopem szwedzkim”. Dla całej Polski miała ona katastrofalne skutki, które można porównać tylko z wojnami XX wieku. Ziemia gostynińska z racji centralnego położenia w państwie odczuła to bardzo wyraźnie. Latem 1655 roku pobliski Łowicz stał się miejscem stacjonowania dużego garnizonu szwedzkiego. Szwedzi roz- poczęli na masową skalę wybieranie żywności i paszy dla koni. Powodowało to opór ludności wiejskiej. Już we wrześniu i październiku 1655 roku miesz- kańcy okolic Gostynina rozpoczęli walkę partyzancką z oddziałami Szwedów. W latach 1655–1658 niejednokrotnie maszerowały tędy wojska: szwedzkie, polskie, brandenburskie oraz austriackie (1657). Zawsze wiązało się to z re- kwizycjami, pożarami i chorobami. W marcu 1657 roku maszerował tutaj słynny Stefan Czarniecki.96 Przemarsze wojskowe spowodowały ruinę. W Gostyninie po wojnie szwedzkiej naliczono zaledwie 20 domów. Pobliski Lucień został doszczętnie spalony. Nie ocalał nawet jeden dom. Mieszkało tam tylko kilka ubogich rodzin zagrodników.97 Podobnie było w Mysłowni.98 Bardzo duże straty odno- towały także Rembów, Gulewo i Skrzany. Cała wieś licząca 1–2 domy nie była niczym niezwykłym. Długo trwało odrodzenie osadnictwa. Tylko jedna większa miejscowość zaginęła całkowi- cie. Była to kościelna miejscowość Popowino nad jeziorem Białym.

96 Tamże, s. 187. 97 Tamże, s. 188. 98 Tamże.

25 Polska bardzo powoli dźwigała się ze zniszczeń. System gospodarczy nie sprzyjał szybkiej odbudowie. Szlachta, chcąc wynagrodzić sobie straty, jeszcze więcej naciskała na wzrost darmowej pracy chłopskiej. Na proces upadku gospodarczego wsi nałożyły się jeszcze niszczycielskie wojny. Wytworzył się nowy system gospodarczy zwany gospodarką folwarcz- no-pańszczyźnianą. Dominacja szlachty doprowadziła do regresu cywiliza- cyjnego kraju. Jednak nawet w tym ciężkim dla wsi okresie istniały pewne formy samo- rządu. Nazywano je prawem gromadzkim. „Gromadę” tworzyła cała ludność danej wsi. Na czele gromady stał wybierany przez nią wójt lub sołtys. Miał on do pomocy ławników i dziesiętników. Ludność wiejska w tym czasie formalnie była poddana danemu panu, ale jako całość gromada stanowiła pewną siłę, z którą pan musiał się liczyć i respektować jej uprawnienia zwyczajowe. Usta- lanie czynszów i danin na rzecz starosty należało do wspólnych porozumień gromady i starosty. Wśród mieszkańców wsi – gromady – istniały różne kategorie chłopów: kmiecie, dzierżawiący grunty dziedzicznie oraz zagrodnicy, chałupnicy i komornicy, stanowiący różne kategorie chłopów, od posiadają- cych dożywotnio kawałek gruntu, poprzez dzierżawiących grunt dożywotnio, po robotników rolnych. Gromada wiejska stanowiła też własne sądownictwo pod przewodnictwem ławy wiejskiej. Na tak zwanych sądach „rugowych” wybierany przez gromadę ławnik musiał oddawać rug, co oznaczało, że stawał się oskarżycielem publicznym we wszystkich przestępstwach popełnianych przez mieszkańców gromady od czasu ostatniego sądu. Stosowano kary pieniężne lub chłostę. Za zabójstwo stosowano karę śmierci przez ścięcie. Za zdradę pana lub gromady – odebranie gruntu. Karę oznaczała ława wiejska, a dziedzic ją zatwierdzał lub łagodził.99 Samorząd gromadzki dobrze się sprawdzał w stosunkach między mieszkańcami danej wsi. Każde zbiorowisko potrzebowało reguł działania. Różnie to bywało w stosunkach między gromadą a panem. Jak wspomniano wyżej król zrzekł się uprawnień sądowych w dobrach prywatnych i kościelnych. W dobrach królewskich nadal posiadał takie prawa. Mieszkańcom wsi królewskich przysługiwała możliwość złożenia skargi na działalność starosty do sądów referendarskich (w Warszawie). Czasem sądy referendarskie stawały po stronie wsi, którym urzędnicy narzucali zbyt duże obciążenia. Tak było na przykład w Kozicach w 1592 roku.100

99 Koneczny F., Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. 100 Księgi referendarskie, tom I, Warszawa 1910, s. 20.

26 Lata 80-te i 90-te XVII wieku to czas polepszenia sytuacji gospodarczej całego kraju oraz Zachodniego Mazowsza. Niestety zdarzały się także rabunki żołnierskie i epidemie.101 W początkach XVIII wieku wybuchła kolejna wojna zwana III wojną pół- nocną. Rzeczpospolita oficjalnie nie wzięła w niej udziału, jednak to na jej terytorium przeprowadzono główne działania wojenne. Spowodowało to wzrost zubożenia ludności. W 1703 roku przez powiat gostyniński w kierunku północ- nym przemaszerowały oddziały wojskowe. W grudniu 1705 roku załoga szwedz- ka w Płocku oblegana była przez Rosjan. Zimą 1707 przemaszerowały tędy wojska rosyjskie. W tym samym roku ludność została zdziesiątkowana przez zarazę.102 Wiele wsi w okolicach Gostynina było zupełnie opuszczonych. Bywało, że dana wieś wyludniła się całkowicie i zarosła lasem. Tak było na przykład z Rembowem.103 Wieś gostynińska znowu została spustoszona. Dwory lepiej radziły sobie w takich sytuacjach, gospodarstwa chłopskie dużo gorzej. Tym bardziej, że znowu wzrosły obciążenia ludności chłopskiej.104 Dwór dodatkowo żądał nowych obowiązków: tłoków, straży, podwód, czynszów.105 W latach 1715–1716 kraj wstrząśnięty został wojną domową. W następ- nych latach zapanował pokój, jedynie co jakiś czas grasowały tutaj wojska rosyjskie. Państwo polskie słabe i bezbronne nie umiało sobie z tym poradzić.106 W 1764 roku wybrano na króla Polski Stanisława Augusta Poniatow- skiego. W kilka lat później szlachta sprzeciwiła się jego planom i rozpoczęła walkę partyzancką przeciw jego stronnikom i wspierającym króla wojskom rosyjskim. Powstańcy zwali się konfederatami barskimi. Na ziemi gostynińskiej także znaleźli się zwolennicy konfederacji. Należał do nich starosta gostyniński Franciszek Ksawery Mikorski, który stoczył bitwę z Rosjanami pod Kutnem 23 czerwca 1769 roku. Rosjanie zdołali opanować sytuację w tej części Mazow- sza w roku następnym.107 Po klęsce konfederatów kilkudziesięciu miejscowych szlachciców zesła- no na Syberię. Efektem walk konfederacji barskiej (1768–1772) był I rozbiór Polski.108

101 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 188. 102 Tamże, s. 190. 103 Osmałek M., Solec z dziejów parafii..., s. 115. 104 Tamże. 105 Tamże. 106 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 209. 107 Tamże, s. 209. 108 Tamże.

27 Lata 70-te i 80-te XVIII wieku to czas odrodzenia gospodarczego i kulturalnego. Lustracje dóbr królewskich starostwa gostynińskiego wskazują na powstanie nowych młynów109 i osad. Niekiedy było to związane z osadnictwem niemieckim. Przez ostatnie 200 lat nie zakładano nowych wsi. W koń- cu XVIII wieku powstawały. Były to na przykład dwie miejscowości Bielawy założone na wschodnich i zachodnich krańcach współczesnej Gminy, Budy Kozickie110, Wyrobki Lucieńskie i Lisica.111 W latach 1788–1792 obradował w Warszawie sejm zwany Wielkim. Szlachtę gostynińską reprezentował kasztelan gostyniński Sobolewski. Wy- brano także posłów z ziemi gostynińskiej Józefa Mikorskiego i Dionizego Łączyńskiego. Był to czas odrodzenia narodowego. Powstały komisje porząd- kowe cywilno-wojskowe zajmujące się ważnymi sprawami dla lokalnej spo- łeczności. Naprawiano na przykład zaniedbane drogi ziemi gostynińskiej.112 Była to ostatnia próba odrodzenia państwa. Niestety nasi sąsiedzi nie po- zwolili na to. Wkrótce potem rozpoczął się czas rozbiorów.

Fragment mapy województwa rawskiego z końca XVIII wieku (autor Karol de Perthees)

109 Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 203. 110 Tamże, 192. 111 Regestr Diecezjów..., s. 459. 112 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 211.

28 WIEK XIX W OKOLICACH GOSTYNINA113

113

PRZEŁOM XVIII i XIX WIEKU (1793–1806)

Ambitny plan reform państwa, którego ukoronowaniem było uchwalenie Konstytucji 3 Maja w 1791 roku, zakończył się klęską. Przeciwnicy reform zawiązali Konfederację Targowicką i przy pomocy Rosji w 1792 roku, opa- nowali kraj. Latem tego roku Mazowsze zostało zajęte przez wojska rosyjskie. Stacjonowały one także w Gostyninie.114 Zawiązała się lokalna Konfederacja Targowicka pod przewodnictwem Wa- lentego Ciechomskiego i Stanisława Łączyńskiego, która nałożyła kontyngenty na rzecz armii rosyjskiej. Na przykład od listopada 1792 do stycznia 1793 roku, należało dostarczyć 620 kg słoniny, 823 tony siana i mnóstwo innych produk- tów. Dodatkowo jednak Rosjanie sami skupowali żywność lub też zabierali ją siłą. Okupanci stacjonowali do początków 1793 roku. Następnie w myśl poro- zumień prusko-rosyjskich o II rozbiorze Rzeczpospolitej ten obszar Mazowsza miał przypaść Prusom i wkroczyły tutaj wojska pruskie (luty 1793).115 Rzeczpospolita jeszcze formalnie istniała, lecz jej granice były już mocno okrojone. W maju 1793 roku, w Poznaniu miała miejsce uroczysta przysięga przedstawicieli poszczególnych powiatów wobec państwa pruskiego. Ziemia

113 Wiek XIX traktuję jako całość od końca XIX wieku do 1918 roku. 114 Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego (1793–1831), [w:] „Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej”, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990, s. 212. 115 Tamże.

29 Gostynińska została oficjalnie włączona do Królestwa Prus. Przyłączono ją do prowincji Prusy Południowe, którą podzielono na dwa departamenty: poznański i piotrkowski. W skład tego drugiego wchodził także powiat go- styniński.116 Sporym oparciem dla władz pruskich były osady olęderskie za- mieszkałe głównie przez ewangelickich Niemców. W początkach 1794 roku w Krakowie rozpoczęło się powstanie kościusz- kowskie. Wojska polskie, upadającego już państwa, sprzeciwiły się dominacji Rosji i Prus. Ziemie II zaboru pruskiego także powstały. Miejscowy zryw antypruski zwano powstaniem wielkopolskim. Do walki przystąpiła uboga i średniozamożna szlachta, niższe duchowieństwo i chłopi. Rozpoczęły się walki partyzanckie z wojskami pruskimi. Na przełomie sierpnia i września [1794] płk [pruski] Schekely jak burza przeszedł przez ziemię gostynińską, niszcząc po drodze i rabując dwory, kościoły i klasztory, czym zasłużył sobie na surowe potępienie, nawet u współczesnych mu Niemców.117 Powstanie wiel- kopolskie zaczęło zamierać, lecz naczelnik insurekcji – Tadeusz Kościuszko wysłał tu dywizję Jana Henryka Dąbrowskiego. We wrześniu 1794 roku zajął on ziemię gostynińską, wypierając Prusaków. Wydano odezwę do kolonistów niemieckich (Do obywatelów i mieszkańców ziemi polskiej wyznania augs- burskiego zwyczajnie Holedrami zwanych). Została odczytana we wszystkich szkołach i zborach niemieckich. Miało to przeciwdziałać akcji niemieckiej, która straszyła Polakami. W październiku 1794 roku generał Dąbrowski po- wrócił pod Warszawę, ratując upadające powstanie kościuszkowskie. Miej- scowi powstańcy bronili się rozpaczliwie jeszcze do końca roku. Rosjanie, Prusacy i Austriacy zajęli cały teren państwa polskiego.118 Na ziemi gostynińskiej rozpoczęły się represje wobec powstańców i ich zwolenników. Śledzeniem i karaniem zajęła się specjalna komisja z siedzibą w Toruniu. Każdy przypadek traktowano indywidualnie. Starano się sprawdzić, kto wstąpił do powstania dobrowolnie, a kto został wcielony. Uczestnikom powstania wymierzano kary więzienia, grzywny oraz konfiskaty majątku. Na szczęście nie skazywano na kary śmierci.119 Po stłumieniu powstania i przeprowadzeniu III rozbioru Polski w 1795 roku, Prusacy zreorganizowali administrację państwa. Prowincję Prusy Po- łudniowe podzielono na nowe departamenty, rejencje, powiaty i inspekcje

116 Tamże, s. 213. 117 Tamże, s. 215. 118 Tamże. 119 Szczepański J., Od zaboru..., s. 218.

30 podatkowe. Utworzono powiat gostyniński z siedzibą w Gąbinie stanowiący część departamentu warszawskiego, rejencji płockiej i łęczyckiej inspekcji po- datkowej.120 Powiat gostyniński leżał w strategicznym miejscu. Tędy przebiegały szlaki drogowe łączące pruską już Warszawę z centrum państwa pruskiego. Nowe władze bardzo skrupulatnie wymierzyły i oszacowały podbity kraj. We- dług nich na ziemi gostynińskiej znajdowało się 248 wsi, 5002 gospodarstw chłopskich, 91 folwarków szlacheckich oraz 33 folwarki rządowe.121 Do tych ostatnich należały takie majątki jak: Kozice, Skrzany, Lucień, Rataje, Skrzany, Mysłownia, czyli dawne majątki królewskie oraz wsie kościelne; Białotarsk Rembów i Dąbrówka, dawne majątki kościelne przejęte przez władze pruskie. Przeprowadzono także spis koni i wołów, których naliczono odpowiednio 5150 i 8573. Woły były wolniejsze w pracy, ale dużo tańsze od koni. Ko- nie natomiast były wolniejsze od współczesnych, ale silniejsze i nadające się dalekich podróży.122 Ludność powiatu gostynińskiego hodowała 12 717 krów, które jednak dawały dużo mniej mleka niż obecnie. Świń naliczono w 1802 roku, 15 717 sztuk. Hodowano także owce. Prusacy zauważyli także znaczne ilości barci pszczelich.123 Mimo upływu lat nadal stosowano powszechnie trójpolówkę. Upra- wiano żyto, jęczmień, owies, grykę, groch i proso. Dominowało jednak powszechnie żyto.124 Większość ludności mieszkała na wsiach i utrzymywała się z uprawy roli. Lata okupacji pruskiej to wzrost fiskalizmu. W dawnej Rzeczpospoli- tej ludność wiejska znała rozbudowane daniny i czynsze, natomiast szlachta i Kościół cieszyły się wieloma przywilejami. Teraz wszystko się zmieniło. Po- czątkowo Prusacy ściągali zaległe sumy podatkowe z czasów powstańczych. Wprowadzono do obiegu talary pruskie. Według patentu króla pruskiego z 1797 roku podatki nałożono w zależności od dochodów i rodzaju zatrudnie- nia. Do tej pory płacono podatek zwany podymnym, od każdego komina na dachu, nie wnikano, ile osób mieszka w danym domu. Teraz każdy mieszkaniec został zobligowany do płacenia podatków, które wzrosły kilkukrotnie.125

120 Tamże, s. 219. 121 Tamże. 122 Tamże. 123 Tamże. 124 Tamże, s. 220. 125 Tamże.

31 OSADNICTWO OLĘDERSKIE (NIEMIECKIE)

Osadnictwo niemieckie zwane „olęderskim” rozpoczęło się w okolicach Gostynina w XVIII wieku. We wschodnich prowincjach niemieckich notowano nadwyżki ludności, natomiast w wielu rejonach Rzeczpospolitej znaj- dowały się wielkie, niemal bezludne, obszary do zagospodarowania. Tak było na przykład na Mazowszu w rejonach nadwiślańskich, pełnych bagien i lasów. Sprzyjała temu polityka państwa polskiego. W 1767 roku polski sejm konfederacyjny uchwalił zachęty do osiedlenia się cudzoziemców na terenach Polski. W 1775 roku ustawa sejmowa nadała im szereg uprawnień. Osadnicy posiadali gwarancję ze strony państwa nieza- leżności osobistej (w odróżnieniu od ludności polskiej – chłopskiej) i prawa do własności budynków i inwentarza. Niemieccy osadnicy zyskali prawo do dowolnego poszukiwania odbiorców na swoje produkty. Ludność ta zwolniona była od służby wojskowej.126 Nowych osadników w tym regionie zwano olędrami, ponieważ pierwsi obcy osadnicy w terenach nadwiślańskich, jeszcze z czasów XVII wieku, pochodzili z Holandii i zwano ich właśnie olędrami. Wyspecjalizowani byli w zagospodarowywaniu terenów podmokłych, bagiennych.127 Olęder w XVIII i XIX wieku nie oznaczała tylko narodowości, lecz pewien model gospodarowania i organizacji społecznej.128 Jednych i drugich łączyło pochodzenie z odległych krain, podobny ję- zyk, kultura oraz wyznanie – różne odmiany protestantyzmu, w odróżnieniu od miejscowych katolików. Niemieccy osadnicy przyjmowali także sposoby gospodarowania na podmokłych terenach od holenderskich poprzedników. Kolonistów osadzano na podstawie kontraktów, które właściciel gruntów zawierał z osadźcą, czyli przedstawicielem grupy kolonistów. Koloniści byli ludźmi wolnymi, to znaczy nie podlegali pańszczyźnie i innym obowiązkom względem dworu. Kontrakty zawierano początkowo na kilkanaście lat, potem coraz częściej na kilkadziesiąt (głównie 40). Obowiązkiem osadników było płacenie czynszu. Kolonista nabywał w ten sposób prawo wieczyste do dzier- żawionej ziemi. Jeżeli właściciel ziemi decydował się na zmianę dzierżawcy musiał dać odszkodowanie za wzniesione budynki. Kolonista w przypadku

126 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII i XIX wieku, „Rocznik Gostyniń- ski”, tom I, s. 255. 127 Tamże, s. 256. 128 Szałygin J, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004, s. 19.

32 chęci zmiany miejsca zamieszkania, musiał znaleźć następcę na swoje miejsce. Gospodarstwo dziedziczone było przez potomków kolonisty. Po zasie- dleniu nowi koloniści uzyskiwali prawo zwolnienia od czynszu na okres 5–7 lat. W tym czasie mieli obowiązek zbudowania domów, wykopania rowów melioracyjnych i wykarczowania gruntów.129 Niemieccy osadnicy żyli z hodowli bydła mlecznego oraz sadownictwa. Sprzyjały temu rozległe łąki nad Wisłą stanowiące naturalne pastwiska. Upra- wiali także jabłonie i śliwy, których owoce suszono i sprzedawano w Warsza- wie. Czasem dochody z tej gałęzi gospodarki były dość znaczne. Niektórzy koloniści prowadzili także starannie uprawiane winnice. Tak było na przykład w Skrzanach.130 Niemieckich osadników wyróżniała inna kultura współżycia. Wybierali oni spośród siebie własny zarząd danej wsi, własnych sołtysów. Funkcjono- wał sąd wiejski, którego skład (sołtys i dwaj ławnicy) zatwierdzał właściciel gruntu. Władze sądowe i władze wiejskie wybierane były co roku przez ogół mieszkańców.131 Postępowali niezwykle solidarnie, wspierając się w tym, jednak obcym dla nich, kraju. Pomagano sobie w różnych sytuacjach życiowych. Na przykład w przypadku, gdy ktoś nie mógł zapłacić umówionych wcześniej opłaty na cele wspólne, pozostali mieszkańcy wsi solidarnie składali się na tą część. Często kilka wsi uzgadniało ze sobą sposoby pomagania sobie w razie pożarów. Wiele spraw było uregulowanych lokalnymi regulaminami. Ustala- no kary dla odstępujących od zasad. Niemieccy osadnicy wyróżniali się tak- że czystymi i zadbanymi zagrodami. Ich domy były często ozdobione. Wielu z nich szukało dodatkowych dochodów w rzemiośle. Niemieccy osadnicy wprowadzali na te obszary zupełnie nowe metody gospodarowania, kultury rolnej, podnosząc poziom ekonomii rolniczej.132 Musiało to wpływać także na polskie, sąsiednie gospodarstwa. Początki osadnictwa niemieckiego (olęderskiego) w tej okolicy to lata 80- te XVIII wieku. Objęło ono karczowiska leśne. W takich miejscach szczegól- ne ważna była solidarność ludności niemieckiej. Jednej rodzinie dość trudno było wykarczować spory obszar lasu i zagospodarować się na nim. Osiedleń- ców sprowadzał przywódca danej grupy osadników, który zawierał umowę z właścicielem gruntu. Pochodzili oni głównie z Pomorza. Na przełomie

129 Tamże, s. 12 130 Tamże, s. 257. 131 Szczepański J., Gostynin i ziemia..., s. 191. 132 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie..., s. 258.

33 XVIII i XIX wieku w ten sposób zagospodarowano 12 śródleśnych karczo- wisk. Osadnicy zamieszkali na terenach należących do właścicieli Sierakowa133 oraz na obszarach królewskich podległych staroście gostynińskiego. Tak wła- śnie powstał przysiółek Bielawy w pobliżu wsi Choinek.134 Największy napływ osadników w okolicy Gostynina miał miejsce po II rozbiorze Polski (1793) i był organizowany przez państwo pruskie. Była to „wielka kolonizacja”. Zajmował się tym specjalnie powołany urzędnik mia- nowany przez króla pruskiego. Król pruski osobiście nadzorował ten proces. Rozpoczęto wyszukiwanie terenów pod kolonizację. Rejon Gostynina nada- wał się do tego idealnie. Istniały już pewne tradycje osadnictwa niemieckiego. Po drugie sporo było tutaj zalesionych lub bagiennych nieużytków, dodatkowo ten teren od czasów XVI wieku był dosyć słabo zaludniony. Był jeszcze jeden ważny powód. Istniały bowiem w tym rejonie spore obszary dawnych dóbr królewskich, które przeszły na własność państwa pruskiego. Była to sko- ordynowana akcja Prus, które wyróżniały się sprawną machiną biurokratycz- ną. W ciągu kilku lat zdołano odnaleźć i osiedlić tutaj całkiem sporą grupę Niemców. Zamieszkiwali także w większych majątkach ziemskich należących do Polaków. Ci musieli zgadzać się na takie rozwiązania. Ich pozycja była dużo słabsza niż w dawnej Rzeczpospolitej.135 W rejonie Gostynina osiedlano Niemców z Pomorza i Szwabii (na połu- dnie od Gostynina). Pierwsi osadnicy otrzymywali umowę wstępną z agencji pośrednictwa w ich miejscu zamieszkania. Otrzymywali pieniądze na opłace- nie podróży oraz czas do pierwszych żniw. Uzyskiwali zwolnienia podatkowe na 10 lat, zwolnienie od służby wojskowej i dodatkowo sprzęt gospodarstwa domowego i zwierzęta.136 W takich wsiach funkcjonował sąd wiejski, którego skład (sołtys i dwaj ławnicy) zatwierdzał właściciel gruntu. Władze sądowe i władze wiejskie wybierane były co roku przez ogół mieszkańców.137 Na przełomie XVIII i XIX wieku powstało bardzo wiele nowych miejscowo- ści związanych z osadnictwem niemieckim: Bolesławów, Marianów Lucieński,

133 Tamże, s. 263. 134 Lustracja województwa rawskiego 1789, s. 192. 135 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie..., s. 263. 136 Tamże, s. 260. 137 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska..., s. 191.

34 Bielawy, Blumemfeld138 , Donnersruh139 , Friedelslust140 , Heineleben141, Legar- dy, Georgental, Marianów Lucieński,142 Nagodów, Nowa Wieś. Osadnicy z Niemiec zamieszkali też w Sierakowie, powstały też Holendry Sierakowski, Stanisławów Skrzański. Zakładano zbory ewangelickie i szkoły niemieckie. W 1798 roku szkoły funkcjonowały w miejscowościach Kiełpie- niec i Sierakowskie Holendry. W dwa lata później szkół było już dużo więcej.143 Koloniści otrzymali wiele udogodnień i przywilejów.144 Osadnicy ci zupełnie inaczej gospodarowali niż miejscowi polscy chłopi. Na przykład ziemię otrzymywali w jednym kawałku, nie zaś w trójpolówce (w różnych działach) jak to było w dawnym prawie niemieckim. Każdy z osad- ników otrzymywał grunty podobnej jakości. Poszczególne działy oddzielone były rowami odwadniającymi. Wielkość gospodarstwa dochodziła do 15 ha. W ramach dzierżawionej ziemi wydzielano tereny gromadzkie, na któ- rych budowano szkołę, zbór, karczmę czy cmentarz. Cmentarze lokowano raczej z dala od zabudowań. Gospodarstwa miały kształt kwadratu lub pro- stokąta. Budynki lokowano pośrodku gospodarstwa i stąd budownictwo było z reguły rozrzucone na dużym terenie. Osadnicy budowali wały, rowy od- wadniające, sadzono wierzby i topole. Domy stawiano na sztucznie usypa- nych wzgórzach. Te pagórki miały być na tyle duże, aby ochronić dom przed nadmiernym zalaniem.145 Charakterystyczną cechą zabudowy wsi niemieckich była zagroda jedno- budynkowa. Pod jednym dachem mieścił się budynek mieszkalny, obora ze stajnią, stodoła, kurnik. Takie budownictwo wywodziło się tradycyjnego bu- downictwa z Fryzji. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku zaczęto budować zagrody złożone z budynków niepołączonych dachami. Domy stawiano frontem do nurtu rzeki oraz do drogi biegnącej wzdłuż cieku wodnego. Siedliska usytuowane były w pobliżu głównej drogi i połączone z nią drogą dojazdową, też często sztucznie podwyższoną. W zagrodach wielobudynkowych powsta- łych w XIX wieku dom usytuowany był kalenicą do rzeki, a budynki gospodarcze szczytem do niej. Dziedziniec gospodarczy lokowano od strony pola.146

138 Dziś część Bielaw. 139 Dziś Zwoleń. 140 Dziś Bolesławów. 141 Dziś Podgórze. 142 Dziś Miałkówek. 143 Tamże. 144 Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego..., s. 230. 145 Szałygin J, Katalog zabytków osadnictwa..., s. 24. 146 Tamże.

35 Budynki złożone były z dwóch części; mieszkalnej i gospodarczej, nieza- leżnych komunikacyjnie. Domy budowano na linii wschód-zachód. Wnętrze części mieszkalnej było dwutraktowe i dwuosiowe. Składało się z czterech po- mieszczeń, dwóch kuchni i dwóch izb. Centralną część mieszkania na styku wszystkich pomieszczeń zajmował piec. Występowanie dwóch kuchni związa- ne było z zamieszkiwaniem domu przez dwa pokolenia. Wszystkie pomieszczenia zaopatrzone były w duże prostokątne okna. Część mieszkalna zawsze była podpiwniczona.147 Pierwsza połowa XIX wieku to czas rozwoju osadnictwa niemieckiego na terenach wokół Gostynina.

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE 1807–1815

W 1806 roku państwa pruskie oraz rosyjskie toczyły wojny z napoleoń- ską Francją. Wojska pruskie i rosyjskie raz po raz doznawały spektakular- nych klęsk. W listopadzie 1806 roku armia francuska wkroczyła na obszary zachodniego Mazowsza.148 W grudniu pojawiły się kolejne duże oddziały wojsk francuskich. Doszło do gwałtownych walk przy przeprawie wiślanej pod Płockiem. Po raz drugi pojawił się tutaj generał Jan Henryk Dąbrowski – sprzymierzeniec Francji, który wzywał Polaków do walk u boku Francji.149 Przez następne miesiące rejon Gostynina stanowił obszar zaplecza wojskowego dla Francji. Francuzi domagali się żywności i paszy dla koni.150 Cza- sem traktowali ten kraj jako podbitą zdobycz. Z drugiej strony Napoleon – Cesarz Francuzów dał Polakom nadzieję. Na mocy traktatu w Tylży z czerwca 1807 roku powstało Księstwo Warszawskie – podległe Francji państwo stanowiące namiastkę niepodległej Polski. Na grunt polski przeszczepiono pewne nowoczesne instytucje. Księstwo Warszawskie zyskało nowoczesną konstytucję (lipiec 1807 roku). Chłopi zyskali na przykład wolność osobistą. Do tej pory o ich losie decydował pan wsi. Kraj podzielono na departamenty i powiaty. Powstał powiat gostyniń- ski z siedzibą w Gąbinie (od 1808 roku) wchodzący w skład departamentu

147 Tamże. 148 Szczepański J. Gostynin od zaboru pruskiego do powstania listopadowego, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s. 176. 149 Tamże, s. 176. 150 Tamże, s. 177.

36 warszawskiego. Powiaty zarządzane były przez podprefektów. Na czele powiatu gostynińskiego stał Ignacy Marceli Walewski.151 Wiosną 1809 roku młode państwo – Księstwo Warszawskie toczyło wojnę z Austrią. Na teren powiatu wkroczyły wojska austriackie, które rozpoczęły grabież podbitego kraju.152 Wojska austriackie doznały klęski. Bitwa rozegrała się między innymi w lasach na północ od Gostynina. Austriacy zostali ostatecznie pobici i Księstwo Warszawskie zyskało nowe terytoria.153 Podczas funkcjonowania Księstwa Warszawskiego przeprowadzono dość rewolucyjne w Polsce zmiany w administracji lokalnej. Na mocy dekretu księ- cia warszawskiego z 23 lutego 1809 roku utworzono gminy wiejskie. Każda wieś stanowiło osobną gminę. Posiadały one pewne formy samorządu, ale pod ści- słą kontrolą właścicieli ziemskich, którzy sprawowali również obligatoryjnie urząd wójta. Jeden wójt mógł pełnić urząd wójtowski w różnych wsiach na- leżących do niego. Na czele wsi stanął sołtys. Wsie posiadały także organy przedstawicielskie – rady zbierające się dwa razy w roku. Były to dość rewolucyjne zmiany. Wieś polska stała się częścią administracji kraju.154 Wiosną 1812 roku powiat gostyniński był terenem przemarszu wojsk idą- cych na Rosję. Były to oddziały francuskie, polskie, włoskie i z różnych państw niemieckich. Marsz wojsk bawarskich dał się we znaki ludności cywilnej.155 Latem i jesienią 1812 roku armia napoleońska odnosiła sukcesy w głębi Rosji. Wraz z nastaniem zimy wszystko się zmieniło. Wielka Armia musiała wycofać się do Polski w wyniku ciężkiej zimy. W styczniu 1813 roku w rejonie Gostynina pojawiły się resztki dumnej armii. W lutym pojawiły się oku- pacyjne wojska rosyjskie. Wszystkie przemarsze wojskowe zawsze oznaczały rekwizycje i cierpienia ludności cywilnej.156

KRÓLESTWO POLSKIE 1815–1830

W latach 1813–1815 trwała okupacja wojskowa rosyjska. Napoleon Bo- naparte po klęskach w bitwach pod Lipskiem (1813) i Waterloo (1815) został

151 Tamże, s. 179. 152 Tamże. 153 Tamże, s. 180. 154 Dekret z 23 lutego 1809 roku („Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego”, tom I, s. 201–209) 155 Szczepański J. Gostynin od zaboru pruskiego do powstania..., s. 188. 156 Tamże, s. 189.

37 ostatecznie rozgromiony i zakończył się okres dominacji Francji w Europie. W 1815 roku na mocy porozumień Kongresu Wiedeńskiego powstało Króle- stwo Polskie pod berłem cara Rosji. Było to autonomiczne państwo z własną administracją i wojskiem. Dawne departamenty przemianowano na woje- wództwa. Powstało zatem województwo mazowieckie, dzieląc się na obwody, a te na powiaty. Powołano obwód gostyniński z powiatem gostynińskim. Pozostawiono gminny ustrój wiejski. Według Konstytucji Królestwa Pol- skiego wójt to było ostatnie ogniwo administracji krajowej. Do obowiązków wójta należało: tamować rozpowszechnianie czynów obrażających moralność, prowadzić statystykę ludności, zasiewów zboża i bydła, rozkwaterować przyrze- czoną w przychodzie ilość wojska, wydawać zaświadczenia i paszporty, zapobie- gać próżniactwu i żebractwu, zatrzymywać dezerterów, przystawiać powołanych rekrutów do wojska, przestrzegać, aby osoby przybywające do gminy wykazywa- ły się właściwymi zaświadczeniami, utrzymywać protokoły odebranych rozka- zów rządowych i w ogóle czynić zadosyć wszystkim poleceniom władz.157 W swych czynnościach wójt posługiwał się pieczęcią urzędową. Był od- powiedzialny za zastępcę i sołtysów powołanych przez siebie na wsiach. Każ- da wieś, osiedle i część wsi, jeżeli liczyło przynajmniej 10 dymów158, stanowiły odrębną gminę. Kilka lub kilkanaście wsi należących do jednego właściciela mogło stanowić jedną gminę. Wsie należące do różnych właścicieli i stano- wiące odrębne gminy mogły być połączone w jedną gminę. Ówczesny wójt miał obowiązek prowadzenia aż 50 różnych ksiąg, od akt cudzoziemców po akta broni myśliwskiej. Często dziedzice majątków wyręczali się zastępcami. Aby być zastępcą wójta, należało przedstawić dokumenty: metrykę chrztu, świadectwo sądu poprawczego, deklarację zrzeczenia się uczestnictwa w taj- nych organizacjach, świadectwo zamieszkania na terenie kraju, życiorys. Wójtowie lub zastępcy w każdej wsi mieli do pomocy sołtysów.159 Kolejne kilkanaście lat (1815–1830) to czas względnego rozwoju gospodarczego po licznych wojnach przełomu XVIII i XIX wieku. W tym okresie powstało wiele nowych wsi na wykarczowanych gruntach leśnych. Rozwijały się też osady niemieckie, bowiem władze sprzyjały temu władze Królestwa Polskiego.

157 Mencel T., Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem [w:] „Gmina wiejska i jej samo- rząd”, red. H. Brodowska, Warszawa 1989, s. 109. 158 Dymami dawniej określano jeden dom, jedno ognisko domowe, jeden dym – jedna rodzina. 159 Tamże, s. 118–119.

38 POWSTANIE LISTOPADOWE

W listopadzie 1830 roku w Warszawie rozpoczęło się powstanie listopadowe zainicjowane przez patriotyczną młodzież ze szkół wojskowych. W trakcie powstania okolice Gostynina znalazły się poza terenem głów- nych działań wojennych. Mimo że działania wojenne rozgrywały się daleko stąd, to wielu mieszkańców wzięło w nich udział. W kościołach gostynińskich ogło- szono z ambon uniwersały rządu powstańczego. 10 grudnia 1830 roku w Gąbinie miało miejsce zebranie obywateli powiatu gostynińskiego. Akces do powstania zgłosiła szlachta ziemi gostynińskiej. W miastach i wsiach powołano oddziały Straży Bezpieczeństwa oraz Gwardii Ruchomej. Ich zadaniem było strzeżenie ładu i porządku publicznego. Jednocześnie była to rezerwa rekrutacyjna dla od- działów liniowych. W Gostyninie Straż Bezpieczeństwa zwano Strażą Obywatel- ską, natomiast Gwardia Ruchoma zwała się Gwardią Narodową.160 Dowódcą Gwardii Narodowej był Michał Grabowski. Oddział liczył w sumie 2 600 ludzi, podzielony na dwa bataliony. Na przełomie maja i czerwca 500 żołnierzy z tutejszej Gwardii Narodowej przeszło do regularnych oddzia- łów. W Gostyninie zlokalizowano magazyny żywnościowe. 28 marca 1831 roku w urzędzie municypalnym (miejskim) w Gostyninie odbierano przysięgę od mieszkańców miasta, wsi i dworów z okolicy.161 Zgło- siło się 161 osób. Przeważała ludność polska, tylko kilku Niemców zdecydo- wało się na złożenie przysięgi. Niektórzy Niemcy wręcz opuścili ten teren.162 Początkowo wojska polskie wygrywały walki powstańcze, jednak błędy dowódców i ich niewiara w zwycięstwo przyczyniły się do klęsk. W czerwcu 1831 roku wojska rosyjskie zajęły północne Mazowsze, w tym pobliski Płock. Ziemia gostynińska z odległego zaplecza stała się miejscem przyfrontowym. Przeprawy przez Wisłę broniła Straż Bezpieczeństwa, w tym żołnierze z powiatu gostynińskiego. Rosjanie nie zdecydowali się na przeprawę w okolicy Płocka i dopiero w następnym miesiącu wkroczył na teren obwodu gosty- nińskiego. Błędy dowództwa przyczyniły się do kolejnych klęsk wojsk po- wstańczych. 28 lipca 1831 roku Rosjanie zajęli Gostynin. Weszli do miasta od strony wsi Skoki i Nowa Mysłownia.163 Z Gostynina wycofały się uprzednio wojska polskie i polska administracja.

160 Szczepański Janusz, Gostynin od zaboru pruskiego..., s. 213. 161 Tamże, s. 215. 162 Tamże. 163 Tamże, s. 220.

39 Z ambon kościołów w Gostyninie i sąsiednich kościołów odczytano tym razem odezwę feldmarszałka Rosji Iwana Paskiewicza wzywającą mieszkań- ców do powrotu do domów i obiecując im bezpieczeństwo.164

Mapa jeneralna województwa mazowieckiego ułożona według najlepszych źródeł przez Juliusza Colberga, Warszawa 1826 (fragment)

LATA 1831–1863

Wieś gostynińska odczuła działania wojenne. Gazety pisały: Choroby pa- nujące w ich [rosyjskich] obozach, cholerę roznoszą na wszystkie strony. Są wsie, gdzie nieprzyjaciel przebywał, a gdzie mało co pozostało ludności. Pozostawione w tyle obozowiska, zapełnione są zawsze trupami, z których okropne wyziewy

164 Tamże, s. 222.

40 na około się rozszerzają. W wielu miejscach musiano całe pola i zboża w okolicy obozów spalić. Nieprzyjaciel dopuszcza się systematycznych zniszczeń. Pola wycinają, niszczą, kartofle wykopują.165 Był to czas przed żniwami. Chłopom okolicznych wsi rekwirowano zboże i siano. Przez następne lata mieszkańcy Białotarska, Dąbrówki, Rataj i Leśniewic prosili gostynińskiego proboszcza o zwolnienie ich z obowiązku oddawania dziesięciny.166 Działania wojenne z 1831 roku, epidemia cholery oraz upadek gospodarczy przyczyniły się do znacznego spadku liczby mieszkańców tych okolic. Po- wiat gostyniński należał do najbardziej poszkodowanych na całym Mazowszu podczas epidemii cholery.167 W pierwszej połowie XIX wieku w tych okolicach miały miejsce tak- że liczne powodzie. Zanotowano je w latach: 1809, 1813, 1839, 1844, 1845 i 1853.168 Po powstaniu listopadowym wiele majątków w obwodzie gostynińskim skonfiskowano za zaangażowanie w powstanie. Były to na przykład dobra Bielice należące do Karola Bardzińskiego, Zaborów Nowy należące do Teo- dora Zaborowskiego, Sokołowo Nepomucena Bardzińskiego, Zaborów Stary – Walentego Zaborowskiego, Białe Adolfa Łączyńskiego, Belno i Pomorzany Leszczyńskiego.169 Z czasem niektórzy z nich odzyskali swoje dobra. Ustanie działań wojennych nie przyczyniło się do polepszenia sytuacji tutejszej ludności. W tym trudnym czasie należało wyżywić i zorganizować kwatery dla licznych wojsk rosyjskich. Chłopi i dwory mieli też obowiązek dostarczania podwód. Dodatkowo Rosjanie rozpoczęli pobór do wojska carskiego. Wcześniej Polacy służyli w wojsku polskim, teraz brano rekrutów do armii rosyjskiej. Służba tam była niezwykle ciężka, mogła trwać nawet 20 lat. Niewielu wracało.170 Co roku kilkuset młodych mężczyzn wysyłano do wojska w centralnych guberniach Cesarstwa. Po powstaniu listopadowym miały miejsce liczne zmiany administracyj- ne. Wiązało się to z likwidacją odrębności Królestwa Polskiego. W 1837 roku województwa zostały zlikwidowane i zastąpione przez gubernie – wzorem Rosji. Powstała zatem gubernia mazowiecka. Natomiast w 1842 roku dawne

165 Tamże. 166 Tamże, s. 222. 167 Tamże, s. 222. 168 Tamże, s. 266. 169 Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773–1867, Warszawa 1929, s. 22. 170 Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832-1864, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010, s. 225.

41 obwody przemianowano na powiaty, a te na okręgi – bez większego znaczenia. Władze powołały powiat gostyniński z siedzibą w Kutnie. W 1859 roku władze przeprowadziły ważną reformę ustroju gminnego. Od tej pory gmina musiała składać się z przynajmniej 50 dymów pod zarzą- dem jednego wójta. Jeżeli jeden właściciel ziemski miał co najmniej 50 dymów i posiadał kwalifikacje, to zostawał wójtem. Mniejsze majątki ziemskie mo- gły być połączone w jedną gminę. Właściciele ziemscy sami wybierali spo- śród siebie wójta i przedstawiali do zatwierdzenia przez Komisję Rządową do Spraw Wewnętrznych. Jeżeli przedstawiony kandydat nie miał kwalifika- cji, właściciele musieli przedstawić inną osobę. W razie kłopotów ze znale- zieniem kandydata, wójta wyznaczała Komisja Rządowa na koszt właścicieli. Do pomocy wójt miał radnych wybranych przez mieszkańców zatwierdzo- nych przez naczelnika powiatu. Od 1859 roku sołtysów wybierali już sami mieszkańcy.

ROZWÓJ PRZEMYSŁU

Okres XIX wieku to szybki rozwój przemysłu. W powiecie gostynińskim tradycyjnie rozwijało się cukrownictwo. Do przodujących cukrowni należały Sieraków w Sierakowie i Urszulin w Belnie.171 Rozwijało się także gorzelnictwo. Przy wielu folwarkach działały gorzel- nie produkujące alkohol z ziemniaków.172 Dzięki nim gwałtowanie wzrastała uprawa ziemniaków. Ciekawostką jest fakt funkcjonowania browaru i fabryki wódek i likierów w Rogożewie. Browar był niewielki, natomiast fabryka wódek i likierów należała do największych tego typu zakładów w powiecie gostynińskim. W tym samym majątku działała też niewielka fabryka octu.173 Tak jak przed wiekami okolice Gostynina znane były z licznych młynów. Te tradycje sięgały czasów XV i XVI stulecia. Młyny funkcjonowały w tym okresie w Dąbrówce przy miejscowy folwarku.174 Także w Gaśnie już od kilkuset lat kultywowano tradycje młynarskie.175 Podobnie było w Górkach.176,

171 Tamże, s. 295. 172 Tamże. . 173 Tamże. 174 Słownik Geograficzny..., tom I, s. 933. 175 Skorowidz miejscowości..., Lucień. 176 Tamże. Słownik Geograficzny..., tom II, s. 713.

42 funkcjonował ciągle młyn Sochora, Żelazny. Ośrodkami młynarskimi pozo- stawały: Mniszek177, Brzozówka i Skoki.178 Tradycje przemysłowe sięgające XV i XVI stulecia kontynuowano w Lucie- niu. W XIX stuleciu notowano tutaj gorzelnię, cegielnię, młyn wodny. Eksplo- atowano pokłady torfu i kamienia wapiennego.179 Do większych ośrodków przemysłowych należał też majątek Piotrów. W końcu XIX wieku wykazywano tam młyn wodny, wiatrak oraz cegielnię.180 Znaczniejszym ośrodkiem przemysłowym był także folwark Osiny. Notowa- no tutaj młyn i wiatrak.181 Także Solec był ośrodkiem przemysłowym. Funk- cjonowała smolarnia, młyn (Jordanów) i browar.182 Liczne były miejsca związane z eksploatacją lasów. W takich ośrodkach wyrabiano węgiel drzewny, smołę. Zachowały się nazwy topograficzne wska- zujące na okoliczności powstania tych miejscowości. Na północ od Krzywia znajdują się miejscowości Nowa Huta i Smolarnia. Na eksploatację lasów wskazuje nazwa wsi Polesie w pobliżu Kozic. Na zachodnich krańcach gminy wielokrotnie powtarza się nazwa „huta” związana z hutnictwem – przerobem drewna na węgiel drzewny. Są to Babska Huta, Huta Zaborowska. Powyższe miejscowości dotyczą dawnej gminy Rataje. Przez cały okres XIX wieku systematycznie spadał obszar lasów. Ogrom- ne połacie lasu wycinano na pola uprawne i w związku z potrzebami przemy- słu. Dość duże obszary leśne zachowały dobra Lucień.183 Rozwój przemysłu pociągnął za sobą rozwój dróg i możliwości zarobkowa- nia przez chłopów przy transporcie towarów do i z zakładów przemysłowych.

POWSTANIE STYCZNIOWE

Już od 1861 roku cały teren Królestwa Polskiego ogarnęło wrzenie rewolucyjne. Liczne były demonstracje i uroczystości patriotyczno-religijne. Zmian domagała się także polska wieś. W konspiracji przygotowywano plan zbrojnego powstania. W dniu 22 stycznia 1863 roku powstanie wybuchło.

177 Tamże, tom VI, s. 554. 178 Skorowidz miejscowości..., s. 34. 179 Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461. 180 Tamże, tom VIII, s. 212. 181 Tamże. 182 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom XI, s. 44. 183 Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832–1864..., s. 294.

43 W rejonie Gostynina zyskało duże poparcie wśród wielu ziemian i inteligencji. Gostynin został opuszczony przez wojska carskie. Powstańcy jednak nie zajęli miasta. Trwały walki partyzanckie w oparciu o liczne tereny leśne. W pierwszych dniach powstania na stronę powstańców przeszedł oddział wojskowy pod dowództwem Emeryka Syrewicza – Polaka w służbie rosyjskiej. Oddział ten w dniu 28 stycznia 1863 roku, w pobliżu Jeziora Białego, na- padł na kozaków rosyjskich transportujących jeńców. Syrewicz i jego oddział walczyli do grudnia 1863 roku. W dniu 7 marca 1863 roku pomiędzy wsiami Krzywie i Chojenek mia- ła miejsce potyczka wojsk powstańczych pod dowództwem Łakińskiego i Rosjan pod wodzą Hagenmajstra. W potyczce Rosjanie stracili 3 żołnierzy, 6 zostało rannych.184 Oddział ten liczący około 700 powstańców stanowił znaczą siłę w powiecie. 12 marca stacjonował w folwarku Lucień, gdzie zaata- kowali ich Rosjanie w dwóch kolumnach. Powstańcy nie wytrzymali ataku i cofali się w kierunku Gostynina. W miejscowości Gaśno zostali przy- parci do jeziora, gdzie wydarzała się tragedia. Wielu powstańców zginęło w wodach jeziora. W następnych miesiącach walki w powiecie gostynińskim nie były już tak intensywne. Do potyczki doszło jeszcze we wrześniu 1863 roku pod So- kołem. W trakcie powstania istniała polska podziemna administracja, która zbierała nawet podatki. Skarbnikiem rządu powstańczego w powiecie gosty- nińskim był Feliks Higersberger właściciel kilku majątków w okolicach Go- stynian (Skrzany, Rataje, Piotrów). Jego wnuk opisuje zdarzenie z tamtych czasów usłyszane od przodków. Pewnego razu Higersberger przewoził kasę powstańczą. Jechał bryczką zaprzężoną w konie, którymi powoził stangret. Kiedy przejeżdżali przez las, między Skrzanami i Gostyninem, zatrzymał ich patrol kozacki. Dowódca patrolu oświadczył Feliksowi, iż jest on aresztowany, dowódca zsiadł z konia i usiadł w bryczce obok Higersbergera z pistole- tem w ręku. Kozacy jechali z przodu sto czy dwieście metrów przed bryczką. W pewnym momencie Feliks Higserberger sięgnął po tabakę, którą wtedy powszechnie zażywano i sypnął oficerowi w oczy. Ten nawet nie krzyknął i Feliks zepchnął go z bryczki, uciekając wraz ze stangretem w boczną drogę. Kozacy nie interweniowali. Prawdopodobnie oficer nawet nie przyznał się,

184 Tenże, Powstanie styczniowe, [w:] Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990, s. 326.

44 że został w ten sposób potraktowany. Rosjanie nie wyciągnęli żadnych konse- kwencji wobec Higersbergera.185 Mimo zaangażowania Polaków powstanie nie miał szans na przetrwanie. Siły rosyjskie były zbyt duże. Jesienią 1863 roku powstanie zaczęło zamierać.

LATA 1864–1905

Powstanie styczniowe zakończyło się klęską. Dało to pretekst Rosji do wzmożonego nacisku rusyfikacyjnego. Od 1871 roku język rosyjski był już obowiązkowy we wszystkich szkołach, także elementarnych. Ze szkół usuwano Polaków i zastępowano ich Rosjanami. Tym językiem posługiwano się także w kancelariach urzędów gmin.186 Ludność została zmuszona do świętowania świąt rosyjskich. W ko- ściołach katolickich odczytywano modlitwy za rodzinę carską. Dodatkowo wszystkie akta parafialne spisywano w języku rosyjskim.187 Lata 60-te XIX stulecia to przełomowy okres w życiu wsi Królestwa Pol- skiego. Władze carskie w rok po wybuchu powstania przystąpiły do uwłaszcze- nia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odciągnąć chłopów od walki. Ziemia dworska użytkowana przez chłopów stała się ich własnością. W każdej wsi przystąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne osobne dla poszczególnych miejscowości, w których dokładnie określono ilość grun- tów należących do każdego gospodarza. Powstały szczegółowe mapki grun- tów. Chłopi musieli spłacić otrzymaną ziemię, ale otrzymywali ją na własność. Zmieniło to zupełnie stosunki własnościowe na polskiej wsi. Pełnoprawnymi gospodarzami wsi stali się odtąd posiadacze gruntów. Wieś została oddzielona od dworu i folwarku stając się rzeczywistym podmiotem stosunków ekonomicznych. Każdy gospodarz mógł sprzedać lub podzielić swój majątek. Z dwo- rem łączyła wieś tylko sprawa serwitutów, czyli wspólnie użytkowanych lasów i łąk. Z czasem i tą sprawę rozwiązane poprzez podział wspólnot. W ciągu kilku lat (od 1859 roku) do uwłaszczenia gruntów dworskich obszar ziemi będący w rękach chłopskich wzrósł z 20 do 30%. W latach 70. XIX wieku było to już 35% ogólnej powierzchni powiatu. Ponad połowa gruntów

185 http://www.welecja.pl/50, Stefan_Higersberger. 186 Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński od 1864 roku do odzyskania niepodległości, [w:] Dzieje Gosty- nina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s 287. 187 Tamże, s. 288.

45 nadal należała do szlachty.188 W następnych latach ten udział stopniowo ma- lał. Folwarki kurczyły się pod wpływem parcelacji majątków na rzecz drobnych właścicieli – kolonistów. Wśród wielkich majątków wyróżniał się Lucień liczący ponad 5500 mórg (dawne z 1884 roku).189 Innym dużym majątkiem były Rataje własność rodziny Higersbergerów. Folwark Rataje w 1881 roku liczył 1081 mórg.190 Duże gospodarstwa sprowadzały maszyny rolnicze z Nie- miec, Anglii i Holandii. Używano pierwszych żniwiarek i siewników.191 Uwłaszczenie ziemi dworskiej spowodowało intensyfikację produkcji rolnej w dotychczasowych majątków. Obok tradycyjnej uprawy zbóż postawiono także na hodowlę, produkcję przemysłową, uprawę buraków cukro- wych itp.192 Stosowano coraz nowocześniejsze maszyny rolnicze. Sierp został wyparty przez kosy zwane holenderskimi.193 Również gospodarstwa chłopskie musiały intensywnie wykorzystywać swoje zasoby. Wiązało się to z szybkim wzrostem ludności. Wykorzystywano wszystkie ugory i nieużytki. Rozpowszechniła się melioracja gruntów. Oko- lice Gostynina znane były z hodowli bydła. W XIX wieku hodowano bydło na dużą skalę w Lucieniu i Belnie.194 Rozwijało się także mleczarstwo. W Sie- rakowie powstała mleczarnia.195 Nastąpił rozwój hodowli trzody chlewnej. Zaczęto budować w tym celu chlewnie, wcześniej ich nie stosowano. Prze- ważnie trzodę chlewną hodowali chłopi, także bezrolni.196 Kontynuowano także hodowlę owiec. Przodowali w tym właściciele Lucienia.197 Hodowano także drób. Wyróżniali się w tym koloniści niemieccy. Hodowla i sprzedaż drobiu dostarczała drobnych sum pieniędzy na artykuły pierwszej potrzeby.198 W niewielkim stopniu rozwijało się sadownictwo. W 1882 roku w całym powiecie gostynińskim pod sadownictwo przeznaczano tylko 308 mórg na obszarach dworskich i 163 morgi na terenach włościańskich (chłopskich).199 Obok zmian ekonomicznych wieś gostynińska doznała także zmian administracyjnych. Ukaz carski z 1864 roku zupełnie zmienił ustrój gminny

188 Tamże, s. 289. 189 Tamże, s. 290. 190 Tamże. 191 Tamże, s. 292. 192 Tamże. 193 Tamże, s. 292. 194 Tamże, s. 292. 195 Tamże, s. 293. 196 Tamże. 197 Tamże, s. 293. 198 Tamże, s. 293. 199 Tamże.

46 na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorządowy i zosta- ła oddzielona od władzy właścicieli ziemskich (dziedziców). Władze prefe- rowały na urzędach gminy ludzi chłopskiego pochodzenia. Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Ukaz carski wprowadzający ustrój samorządu gminnego został podpisa- ny w dniu 19 lutego (2 marca) 1864 roku.200 Od tej pory każda gmina składała się z wiosek, kolonii, folwarków i dworów, niezależnie od podziałów własno- ści dworskiej. Utworzono gromady wiejskie na czele z sołtysem i zebraniem gromadzkim. Jak wspomniano wyżej w 1864 roku nadano nowy ustrój gminom funk- cjonującym od 1859 roku. Ich granice początkowo pozostawały bez zmian. Najważniejsze było to, że nowe gminy zbiorowe były wyłączone z pod władzy właścicieli ziemskich. W 1866 roku przystąpiono w Królestwie Polskim do reformy administracji państwa. Miało to na celu unifikację tego kraju z Cesarstwem Rosji. Z początkiem 1867 roku zreorganizowano podział na gubernie. Dawna gubernia warszawska zyskała nowe granice. Podzielono ją także na nowe powiaty. Wśród powołanych powiatów był także powiat gostyniński z siedzibą w Gostyninie. Wraz z reformą „gubernialno-powiatową” przeprowadzono nowy po- dział na gminy wiejskie w ramach guberni i powiatów. Mniej więcej z dwóch gmin, z czasów 1859 roku, powołano jedną nową gminę. Zmiany zostały ogłoszone z końcem 1866 roku (19/31 grudnia) i weszły w życie z początkiem 1867 roku. W ramach powiatu gostynińskiego powołano gminy wiejskie: Lucień, Białe, Łąck, Ciechomice, Dobrzyków, Solec, Rataje, Skrzany, Szczawin-Ko- ścielny, Czermno, Dobrów, Kamień, Zyck, Słubice, Sanniki, Pacyna, Kierno- zia i Duninowo. Ówczesny powiat gostyniński był dużo większy niż obecny. Na obszarze współczesnej Gminy Gostynin powołano gminy: Lucień, Rataje, Solec i Skrzany. Niektóre z powyższych gmin funkcjonowały zaledwie parę lat i zo- stały przez władzę w początku lat 70. XIX stulecia zlikwidowanych. Taki los spotkał gminę Solec, jej obszar włączono do gminy Rataje, przez co powstała bardzo duża gmina Rataje.

200 Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1864, tom 62.

47 Fragment mapy administracyjnej z początku XX wieku

Nadano nowy ustrój gminom, który obowiązywał w pewnych zakresach aż do 1933 roku. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne. W zebraniu gminnym mogli brać udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez względu na wyznanie. Należało mieć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczyć w obradach. W zebraniu gminnym udziału nie brali: sędzio- wie pokoju, duchowni, urzędnicy policji powiatowej oraz osoby pozostające pod nadzorem policji. Do uprawnień zebrania gminnego należało: – wybór wójta gminy, ławników, pisarza i innych urzędników gminnych, – uchwały we wszelkich interesach gospodarczych i innych dotyczących ca- łej gminy, – przeznaczenie środków opiekuńczych i na urządzenie szkół gminnych, – ustanowienie działań i rachunków osób z wyboru w gminie pracujących, – rozporządzanie nieruchomym majątkiem całej gminy, – wybór pełnomocników do załatwiania spraw gminy, – wyrzeczenie we wszelkich takich przypadkach, w których na zasadzie ogólnego prawa lub innych postanowień zajdzie potrzeba wyrażenia zgody całej gminy lub wypowiedzenia się.

48 Do ważności uchwał zebrania gminnego potrzebna była obecność przynajmniej połowy uprawnionych. Uchwały zapadały jednomyślnie lub większością głosów, a w przypadku równości decydował głos wójta. Każdy uprawniony miał jeden głos. Według ukazu carskiego gmina dzieliła się na gromady. Gromada składa- ła się z włościan jednej wsi lub kolonii posiadających w niej prawo własności lub jakąkolwiek nieruchomość. Takim gospodarzom przysługiwało prawo głosu na zebraniach gromadzkich. W zebraniach nie mogli uczestniczyć pracownicy folwarczni oraz robotnicy rolni. Zebranie gromadzkie zwoływał wójt lub sołtys. Mogli w nim uczestniczyć pełnoletni właściciele nieruchomości na terenie gromady. Od 1880 roku mogły w nich także uczestniczyć kobiety – właścicielki gruntów. Zebranie gminne wybierało sołtysa, rozporządzało mieniem wspólnym (gromadzkim) oraz naradzało się w sprawach całej gromady. Władza wójta rozciągała się na wszystkich mieszkańców gminy. Był on zobowiązany: – donosić zwierzchności o samowolnie wydalających się z gminy i o popeł- nionych w gminie nieporządkach, – donosić zwierzchności policyjnej o wszelkich nadzwyczajnych w gminie wypadkach jak pożary, wylewy wód, choroby epidemiczne itp., – zabezpieczać ślady przestępstw, dochodzić i zatrzymywać winowajców, – wykonywać wyroki sądów, – zwoływać i zamykać zebranie gminne, – wnosić sprawy pod jego obrady, – mieć nadzór nad urzędnikami i sołtysami, – czuwać nad wypełnieniem rządowych i gminnych powinności oraz wojskowego zaciągu, – mieć dozór nad gruntami opuszczonymi w gminie, – przestrzegać rzetelności miar i wag w publicznych miejscach sprzedaży, – opiekować się ubogimi, sierotami i dotkniętymi kalectwem lub chorobą. W ukazie carskim zapisano: wójt winien się naradzać z ławnikami i soł- tysami i wzywać ich do wspólnego z sobą działania, a w szczególności w tych sprawach, które dotyczą ogólnego zagospodarowania i dobra gminy. Wójt miał prawo ukarać każdego w swojej gminie za wykroczenia policyjne najwyżej dwudniowym aresztem lub karą pieniężną do wysokości 1 rubla z zamianą na dwudniową robotę publiczną. Wójt miał prawo kontrolować

49 świadectwa osób przejeżdżających przez gminę i czasowo na jej terenie prze- bywających. Urzędnicy gminni składali przysięgę przed naczelnikiem powiatu. Pobierali wynagrodzenie i byli wolni od świadczeń w naturze i służby wojskowej. Jeżeli wójt przez dwie kadencje sprawował „należycie” urząd, mógł zwolnić od służby wojskowej syna lub krewnego. Była to poważna zachęta dla wójtów. Wójt posługiwał się pieczęcią i podlegał naczelnikowi powiatu, przez którego mógł być ukarany. Sołtys był pomocnikiem wójta i wykonywał jego polecenia. Każda wieś lub kolonia stanowiła oddzielną gromadę wiejską z wybieranym spośród mieszkańców sołtysem. Prowadzeniem ksiąg gminnych zajmował się pisarz gminny. Sprawował swoje obowiązki pod nadzorem wójta. Pisarz pociągany był do odpowiedzial- ności za brak dokładności w treści podjętych uchwał. Urzędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawować osoby poniżej 25 roku życia, niechrześcijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za przestępstwa oraz osoby pozostające pod dozorem policji lub sądu. Umiejęt- ność czytania i pisania nie była konieczna, aby zostać urzędnikiem gminnym, z wyjątkiem pisarza. Kadencja urzędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata. Wójt miał do pomocy ławników wybieranych przez zebranie gminne. Od 1876 roku ławnicy byli tylko urzędnikami sądowymi, w gminie powoły- wano w ich miejsce pełnomocników gminnych bez potrzeby ich zatwierdzenia. Pełnili oni swe funkcje bezpłatnie. Władze carskie generalnie chciały na urzędach wójtów widzieć chłopów, odsuwano szlachtę i ziemian. Wójt i sołtysi łączyli władzę samorządową oraz państwową. Wypełniali różne czynności zlecone przez władze powiatowe. Chodziło głównie o podatki i funkcje porządkowe. Nieraz zlecone zadania wypełniały cały czas wójtów czy sołtysów.201 Gminy wiejskie początkowo były też po części organem sądowniczym dla miejscowej ludności, powstały sądy gminne na czele z wójtem i ławnika- mi. Od wyroków takiego sądu nie było odwołania.202 W większych osadach wiejskich ustanowiono straż ziemską. Była to służba porządkowa, w rodzaju policji. Od końca XIX wieku przeważali w niej Rosjanie. Była to instytucja szczególnie znienawidzona przez polską ludność.203

201 Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie”, tom IV, s. 40. 202 Tamże, s. 41. 203 Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński od 1864 roku do odzyskania..., s. 293.

50 Mężczyzn powołano do wojska. Służbę skrócono do 6 lat, ale i tak była to służba niezwykle uciążliwa. O poborze do wojska decydowało losowanie. Służba obejmowała mężczyzn od 20 do 24 lat bez względu na stan cywilny. Istniała możliwość wykupienia się od tego obowiązku i z tego też powodu w wojsku służyła głównie najbiedniejsza ludność. Zdarzało się także, że po- borowi uciekali za granicę, głównie do USA, aby uniknąć służby. Polaków- żołnierzy wysyłano do centralnych guberni Rosji.204 Na wsiach przeważała zabudowa drewniana. Dachy pokryte były słomą. Takie zabudowania często padały ofiarą pożarów. Tym bardziej, że ochotnicze straże pożarne, to czas dopiero XX wieku. Powoli wkraczało budownictwo murowane. Było to dosyć drogie i tylko najzamożniejsi gospodarze mogli sobie na to pozwolić.205 Plagą wsi były także epidemie. W 1894 roku powiat gostyniński nawie- dziła epidemia cholery. Brak danych, ile osób zmarło na wsi gostynińskiej na tę chorobę. W samym Gostyninie było to kilkadziesiąt osób.206 Przełom XIX i XX wieku to kolejna faza osadnictwa w okolicach Gosty- nina. Nie zawsze wiązało się to niemieckim osadnictwem. Na przykład Alek- sandrynów, Julianów, Trajbudki, Ruszków, Huta Nowa, Babska Huta, Czarne Holendry, Rumunki, Rybne, Osada, Lipa, Marianka, Stanisławów Sierakow- ski, Ogończyków, Antoninów, Marianka, Rumunki, Rybne, powstały jako polskie kolonie. Były też kolonie polsko-niemieckie, na przykład Anielin, Stefanów. Powstały tutaj także kolonie niemieckie: Justynków, Janów, Nurwice, Po- lesie, Marianów Sierakowski, Stefanów. Postęp niemieckiej kolonizacji umoż- liwiał wykup ziemi z rąk polskich gospodarzy. Tylko w latach 1897–1907 Niemcy nabyli od Polaków aż 20 000 mórg ziemi.207

SZKOLNICTWO PRZEŁOMU XIX i XX WIEKU

Po 1864 roku to państwo przejęło pieczę nad szkolnictwem powszechnym. W każdej gminie powstawała jedna lub kilka szkół opłacanych przez rodziców, ale organizowanych przez gminy pod nadzorem państwa. Poziom

204 Tamże, s. 288. 205 Tamże, s. 311. 206 Tamże. 207 Tamże, s. 266.

51 nauczania był bardzo niski. Nauczyciele w większości posiadali bardzo słabe przygotowania i wykształcenie do pracy z dziećmi. Wielu nauczycieli było pochodzenia rosyjskiego. Po powstaniu styczniowym język rosyjski stał się obowiązkowym przedmiotem. Od 1885 roku był to już język wykładowy niemal wszystkich przedmiotów, oprócz religii i języka polskiego. Od 1900 roku zabroniono nauki języka polskiego w szkołach elementarnych. Właśnie ten nakaz był jednym z powodów rozruchów na wsi w 1905 roku, które objęły cały kraj.208 Rok szkolny trwał do początków sierpnia do połowy czerwca, w praktyce było nieco inaczej, ponieważ chłopi posługiwali się dziećmi przy pracach polowych. W efekcie nauka trwała rocznie około 4 miesięcy. Do 1905 roku w Królestwie Polskim nie istniał obowiązek szkolny. Więk- szość ludności wiejskiej to byli analfabeci.209 W roku 1905 zawiązała się Polska Macierz Szkolna, która organizowała polskie szkolnictwo na terenach zaboru rosyjskiego. W 1907 roku organizacja została zdelegalizowana. Odrodziła się w trakcie I wojny światowej.210

POCZĄTEK XX WIEKU 1905–1914

W początkach 1905 roku całe Imperium Rosyjskie ogarnęło wrzenie rewolucyjne. Na wsi polskiej ludność najbardziej odczuwała nacisk rusyfi- kacyjny. Większość chłopów nie umiała pisać i czytać nawet w języku polskim, natomiast w urzędzie i szkołach posługiwano się językiem rosyjskim. Stwarzało to mnóstwo problemów i stało się zarzewiem wrzenia rewolucyj- nego. Strajki szkolne w imieniu dzieci pod przewodnictwem rodziców stały się powszechne w całym Królestwie Polskim, także w powiecie gostynińskim. Wszędzie żądano wprowadzenie języka polskiego, jako języka wykładowe- go w szkołach powszechnych. Do tego dochodziły żądania wprowadzenia języka polskiego do administracji gminnej. Tak było wiosną 1905 roku.211 W kościołach ostentacyjnie śpiewano polskie pieśni patriotyczne. Bojkotowa- no urzędników rosyjskich, szczególnie strażników ziemskich. Jesienią 1905 roku w powiecie gostynińskim zorganizowano strajki pod domami strażników

208 Tamże, s. 321. 209 Tamże, s. 321. 210 Tamże, s. 326. 211 Tamże, s. 334.

52 ziemskich. Podczas tych demonstranci szydzili, wyśmiewali, gwizdali i wykrzykiwali różne hasła od adresem urzędników.212 Jesienią 1905 roku wy- buchła druga fala strajków szkolnych spowodowane było to faktem, że po prze- rwie letniej wznowiły działalność szkoły powszechne i nauczyciele dalej uczyli w języku rosyjskim. Zdarzało się, że ludność sama wprowadzała język polski do szkół i urzędów. Usuwano siłą nauczycieli rosyjskich. Polacy, którzy byli nauczycielami, sami lub pod presją rodziców wprowadzali ten język do szkół.213 Również administracja gminna była pod dużą presją ludności żądającej wprowadzenia języka polskiego. Gminy niekiedy musiały ugiąć się przed pol- ską ludnością. Także sądownictwo gminne (sądy pokoju) spisujące akta po rosyjsku były zmuszane do wprowadzenia języka polskiego. Niekiedy sami sędziowie wprowadzali język polski. Tak było w Gostyninie, gdzie Stefan Higersberger sam zaprowadził nowy język urzędowy do sądu powiatowego. Spotkały go za to liczne kary ze strony rosyjskiej administracji.214 Rosjanie walczyli z oporem wsi przy pomocy aresztowań i kar. Jednak wrzenie rewolucyjne ogarnęło cały kraj i trudno było z tym walczyć. Dodat- kowo Rosja prowadziła wojnę z Japonią, którą przegrała. Trudno było zapa- nować nad zrewoltowanym całym Imperium. W końcu 1905 roku w więk- szości gmin powiatu gostynińskiego protokoły zebrań gminnych spisywano już po polsku. Również w szkołach gminnych prowadzono lekcje w języku polskim. To samo dotyczyło sądów. Było to wielkie zwycięstwo Polaków, niestety krótkotrwałe. Oprócz strajków i manifestacji dochodziło także do walk przypomina- jących partyzantkę. W początkach 1906 roku kilkunastu uzbrojonych bo- jowników napadło na urząd gminy w Ratajach pod Gostyninem. Z kasy gminnej zrabowano 4 000 rubli. Podobne oddziały napadały na urzędy pocztowe, sklepy.215 W podobnym oddziale w tym okresie działał na przy- kład Józef Piłsudski. Wiosną 1906 roku władze carskie przystąpiły do bardziej energicznych działań. W teren wysłano duże siły wojska. Rozpoczęto wyłapywanie „party- zantów”, liderów strajków szkolnych i osób zaangażowanych we wprowadza- nie języka polskiego do urzędów gminy i sądów. Rozpoczęto przywracanie

212 Tamże, s. 338. 213 Tamże, s. 340. 214 Tamże, s. 341. 215 Tamże, s. 341.

53 języka rosyjskiego we wszystkich instytucjach. Posypały się jeszcze większe kary, aresztowania i represje.216 Między listopadem 1905 roku a lutym 1906 w powiecie gostynińskim aresztowano prawie 100 osób, w większości chło- pów. Dodatkowo aresztowano 15 nauczycieli.217 Władze carskie musiały ugiąć się przed masowością ruchu polskiego. Wprowadzono język polski jako wykładowy do szkół. Pozostawiono także naukę języka rosyjskiego. Jednak sądy i urzędu gmin nadal stosowały tylko język rosyjski.218 Jednym z osiągnięć tamtego czasu była zgoda władz na powstawanie instytucji kulturalno-oświatowych i gospodarczych o charakterze polskim. Na wsiach powstawały kółka rolnicze. W przededniu I wojny światowej powiat gostyniński przeżywał spore trudności gospodarcze. Uważa się, że gospodarka powiatu przeżywała sta- gnację.219 Następował zastój w przemyśle i rolnictwie. Kryzys dotknął wielkie majątki ziemskie. Dodatkowo problemem była przyroda. W latach 1901, 1904 i 1910 ten region dotknęły susze. W 1903 roku powódź. Natomiast lata 1912 i 1913 były niezwykle mokre. Zmniejszało to plony i dochody rolników. Według informacji z tamtych lat więcej było sprzedających ziemię niż kupu- jących.220 Powstające w tym okresie polskie instytucje społeczno-oświatowe i gospodarcze natrafiły na trudny okres i działały słabo. Tuż przed I wojną światową powiat gostyniński ogarnięty był zupełną stagnacją gospodarczą. Skutkiem tego była masowa emigracja do Stanów Zjednoczonych, głównie mieszkań- ców wsi.221

216 Tamże, s. 341. 217 Tamże, s. 342. 218 Tamże, s. 342. 219 Tamże, s. 344. 220 Tamże, s. 344. 221 Tamże, s. 345.

54 Bazewicz J. K. Atlas geograficzny Ilustrowany Królestwa Polskiego, Warszawa 1907, powiat gostyniński.

I WOJNA ŚWIATOWA

Z wybuchem wojny w lipcu 1914 roku wielu w Polsce łączyło spore na- dzieje. Po raz pierwsi nasi zaborcy stanęli naprzeciw siebie. Jednak ta wojna miała rozegrać się na terytorium Polski. 31 lipca 1914 roku ogłoszono mo- bilizację do wojska rosyjskiego. Dosyć zła sytuacja gospodarcza jeszcze się pogłębiła.222 Był to spory wstrząs dla wsi gostynińskiej. Zaczynały się właśnie żniwa, gdy duża cześć ludności została powołana do wojska. Odbiło się to na zbiorach. Do wojska powołano lekarzy i felczerów, co pozbawiło ludność cywilną opieki zdrowotnej.223 Działania wojenne w tym terenie rozpoczęły się w połowie października 1914 roku. Pięć dywizji IX armii niemieckiej nacierało na Warszawę. Kontratak

222 Tamże, s. 345. 223 Tamże, s. 346.

55 rosyjski z okolic Modlina i Warszawy odrzucił atak niemiecki. Działania wojenne miały miejsce także w listopadzie 1914 roku.224 Tym razem Niemcom poszło lepiej i 17 listopada 1914 roku wojska niemieckie zajęły Gostynin. Bardzo duże zniszczenia zanotowano we wsiach: Solec, Sokołów, Białotarsk i okolicach.225 Na szczęście straty wśród ludności nie były tak wielkie.226 Rozpoczęła się okupacja niemiecka trwająca do listopada 1918 roku. W tych ciężkich chwilach w całym okupowanym kraju powstały gminne ko- mitety obywatelskie zajmujące się organizacją ładu i porządku. Dodatkowo należało zadbać o kwestie zaopatrzenia w żywność i podstawowe materiały.227 Było to bardzo potrzebne, ponieważ wojska niemieckie zarekwirowały chłopom większość inwentarza: bydło, konie, świnie i nawet ptactwo domowe. Spowodowało to wielkie zubożenie ludności wiejskiej.228 Mimo tego zo- bowiązano ludność wiejską do oddawania kontyngentów na rzecz Niemców w postaci zboża i mięsa. Wprowadzono kartki żywnościowe i kartki na opał. Ludność głodowała, szerzyły się choroby.229 Żandarmeria niemiecka strzegła porządku, nie pozwalając na handel i strzegąc ścisłego wypełniania zarządzeń niemieckich.230 Kościoły ograbiono z dzwonów, nawet rekwirowano klamki. Na porząd- ku dziennym były rekwizycje produktów żywnościowych.231 Władze niemieckie rozpoczęły likwidację oznak rosyjskich rządów. Na- pisy i szyldy przemalowano w języku polskim i niemieckim. Nastąpiły zmiany w podziale administracyjnym. Powstał powiat gostynińsko-kutnowski z sie- dzibą w Kutnie.232 Sytuacje pogarszał kryzys gospodarczy. Fabryki i zakłady przemysłowe zaprzestały działalności lub prawie jej nie prowadziły. W ten sposób powięk- szało się grono bezrobotnych. Straty notowały rzemiosło i handel.233 Władze regulowały wiele aspektów życia, nawet ceny na towary i usługi. Handel prawie nie istniał. Rosło bezrobocie i drożyzna.

224 Tamże, s. 347. 225 Tamże, s. 347. 226 Tamże, s. 348. 227 Tamże. 228 Tamże, s. 349. 229 Tamże, s. 349. 230 Tamże, s. 349. 231 Tamże, s. 352. 232 Tamże, s. 349. 233 Tamże, s. 352.

56 Do pozytywnych wydarzeń tego okresu zaliczyć można rozszerzenie polskiego szkolnictwa. Niemcy pozwalali na rozwój szkół z polskim językiem wykładowym. Szkoły te opłacali rodzice. Były to często spontaniczne decyzje danej społeczności wiejskiej. W każdej większej wsi powstawały polskie szkoły. Polskie szkolnictwo koordynowała Polska Macierz Szkolna odrodzona w 1916 roku.234 Prezesem powiatowego oddziału PMS był Roman Higersber- ger z Rataj, wiceprezesem Anna Apanowicz z Leśniewic.235 Był to również czas rozwoju szkolnictwa średniego (gimnazja) w miastach oraz rozwój skau- tingu. W tym okresie młodzież szkolna nasiąkła patriotyzmem. W początkach listopada 1918 roku było już wiadomo, że władza niemiecka załamała się. Niemcy ogarnęła rewolucja. To właśnie patriotyczni gimna- zjaliści samorzutnie wzięli udział w rozbrajaniu wojsk niemieckich.236

234 Tamże, s. 360. 235 Tamże. 236 Tamże.

II RZECZPOSPOLITA

Po ponad 100 latach, w listopadzie 1918 roku, Polska odzyskała niepodle- głość. Był to trudny czas. Przejście frontu wojennego w 1915 roku i lata okupacji niemieckiej nie sprzyjały rozwojowi gospodarczemu. Dodatkowo młode pań- stwo walczyło na wielu frontach o swoje granice. Największe działania zbrojne prowadzono z bolszewicką Rosją. Latem 1920 roku Bolszewicy zagrozili same- mu istnieniu państwa polskiego. Ich wojska znalazły się pod Warszawą. Mimo że Gostynin i okolice znalazły się poza terenem walk, to jednak po- wiatowi wyznaczono dostarczenie 4360 par butów z cholewami, 4360 spodni wełnianych, 2180 koców itd. Do wojska wcielono wielu młodych ludzi, ale też duża była grupa ochotników. W tym niemal wszyscy maturzyści. Był wśród nich Bronisław Marciniak (ur. 1900) zamieszkały w Sierakówku, uczeń go- stynińskiego gimnazjum. Walczył w bohaterskiej obronie Płocka. Do Armii Ochotniczej zaciągnęli się także członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej i członkowie PSL „Wyzwolenie”. W dniach 18 i 19 sierpnia 1920 roku zagrożenie dla Gostynina pojawiło się z powodu zajęcia przez bolszewików Płocka. Na szczęście był to maksy- malny zasięg działań zbrojnych tej wojny.237 W walkach poległ Feliks Stefan Higersberger (ur. 1890 w Piotrowie) syn właścieli majątku Białotarsk. Poległ w bitwie pod Chołojowem 13 sierpnia 1920 roku na Ukrainie.238

237 Walczak Ewa, Gostynin w latach międzywojennych (1918–1939), [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s. 370–371. 238 Tamże, s. 371.

59 Na szczęście zagrożenie bolszewickie zostało zażegnane i Polska mogła obudowywać swoją państwowość. Powiaty utworzono w czasach zaboru rosyjskiego nadal funkcjonowały. Również gminy powiatu gostynińskiego konty- nuowały działalność, zmieniono tylko ich ustrój. Na mocy dekretu Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 roku gmina, tak jak poprzednio, pozostała formą samorządu zbiorowego, w jej skład wchodziły gromady wiejskie – sołectwa. Nadal główną instytucją gminy pozostało zgromadzenie gminne, jednak od- tąd mogli w nim uczestniczyć wszyscy pełnoletni obywatele gminy (w tym także kobiety) bez względu na stan majątkowy. Nowym organem była rada gminy wybierana przez zgromadzenie gminne na okres 3 lat. Składała się z 12 członków oraz 6 zastępców (w razie śmierci lub wygaśnięcia mandatu do rady wchodził automatycznie zastępca z największą liczbą głosów). Rada przy- gotowywała wnioski i budżet, zarządzała majątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urzędników gminnych i wójta. Raz w roku rada gminy przedsta- wiała wyniki swojej działalności na forum zebrania gminnego. Wybory do rad gminnych zarządzał starosta. Na czele rady gminy stał wójt wybierany przez zgromadzenie gminne. Wójtowie i sołtysi byli jednocześnie funkcjonariusza- mi państwowymi i przedstawicielami władzy samorządowej. Zarządzenia do- tyczące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał starosta powiatowy. Wójt reprezentował gminę na zewnątrz. Zawierał umowy w jej imieniu. Wójt miał do pomocy aparat urzędniczy – urząd gminy, który składał się z kilku urzędników: sekretarza (zwanego też pisarzem gminnym), jego pomocników (było ich zazwyczaj dwóch) oraz woźnego. Pisarza gminnego zatrudniano w porozumieniu ze starostwem. To wła- śnie on ponosił prawie cały ciężar pracy biurowej w gminie. Przez jego ręce przechodził praktycznie każdy dokument. Sekretarz musiał mieć odpowied- nie wykształcenie – najczęściej średnie. Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspól- noty samorządowe mieszkańców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys. Sołtys reprezentował wieś, zbierał wszelkie podatki gminne, przekazywał ogłoszenia gminne i powiatowe, czasem pracował w charakterze listonosza. Raz w tygodniu w urzędzie gminy miała miejsce odprawa sołtysów, na której omawiano ważne sprawy gminy, przekazywano zarządzenia władz zwierzchnich. Jak wspomniano wyżej wokół Gostynina funkcjonowały trzy gminy: Lucień, Rataje i Skrzany.

60 Gmina Lucień podczas spisu powszechnego z 1921 roku liczyła 561 do- mów i 3981 mieszkańców. Wśród nich notowano 3357 katolików, 615 ewan- gelików i 7 prawosławnych i 2 osoby „badaczy Pisma Świętego”. Pod względem narodowościowym notowano 3681 Polaków, 298 Niemców i 2 Rosjan.239 Według danych z 1921 roku w skład gminy Lucień wchodziły miejsco- wości: Anajewo wieś, Antoninów wieś, Bielawy wieś, Bierzewice wieś, Bole- sławów wieś, Budy Korzeńskie wieś, Czarty wieś, Dobre wieś, Drzewce osada, Emiljanów wieś, Gaśno osada młyńska, Gaśno wieś, Jaworek wieś, Karpy wieś, Korzeń Szlachecki wieś, Kościuszków wieś, Legarda wieś, Leszczyn wieś, Lucień cegielnia, Lucień folwark, Lucień osada leśna, Lucień Nowy wieś, Lucieńskie Budy wieś, Lucieńskie Wyrobki wieś, Majdany wieś, Miałkówek wieś, Michałów osada, Murowanka osada, Mysłownia Nowa wieś, Mysłow- nia Stara wieś, Niskie wieś, Nowa Wieś wieś, Nowa Wieś A wieś, Nowe wieś, Ottówka wieś, Pagórek wieś, Podgaj wieś, Podgórze wieś, Podlasie wieś, Przy- branów wieś, Przyskok wieś, Rogożew folwark, Rogożew Nowy wieś, Rogoże- wek wieś, Sochora wieś, Stefanów wieś, Szymanów wieś, Władysławów wieś, Wyrobki Gostynińskie wieś, Zwoleń wieś.240 Gmina Rataje podczas spisu powszechnego z 1921 roku liczyła 931 do- mów i 27 budynków mieszkalnych oraz 7590 mieszkańców. Wśród nic było 7067 katolików, 451 ewangelików, 14 adwentystów, 6 prawosławnych, 44 osób wyznania mojżeszowego (Żydzi) oraz 8 „sobotników”. Pod względem naro- dowościowym 7328 osób podało narodowość polską, 218 niemiecką, 40 ży- dowską i 4 rosyjską.241 W skład gminy Rataje wchodziło ówcześnie 79 miejscowości: Aleksan- drów wieś, Antoniewo wieś, Baby Dolne wieś, Baby Górne wieś, Belno folwark, Belno wieś, Białotarsk wieś, Bielawy leśniczówka, Bielawy wieś, Budy Kozickie wieś, Chojenko leśniczówka, Chojenko wieś, Ciołek osada młyń- ska, Czarne Holendry wieś, Dąbrowa wieś, Dąbrówka folwark, Dąbrówka wieś, Górki folwark, Górki wieś, Górki A wieś, Gulewo wieś, Huta Babska wieś, Huta Nowa (Huta Szklana) wieś, Huta Ratajska wieś, Huta Zaborowska wieś, Jastrząbek wieś, Jastrzębia Nowa wieś, Jastrzębia Stara wieś, Jorda- nów osada, Józefków wieś, Konstancja wieś, Kozice wieś, Kozłówek osada, Krzywie wieś, Lubaty wieś, Lubaźne wieś, Marjanka wieś, Miradze wieś,

239 Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, nakładem GUS, Warszawa 1925, woj. warszawskie. 240 Tamże. 241 Tamże.

61 Nagodowo wieś, Niecki folwark, Niecki wieś, Nurwice wieś, Ogończyków wieś, Ostrowiny wieś, Piotrów folwark, Polesie wieś, Polesie Nowe wieś, Pomorzanki folwark, Pomorzanki wieś, Prylin wieś, Rataje folwark, Rataje wieś, Rembów Rządowy wieś, Rembów Sołdacki wieś, Rumunki wieś, Rybne wieś, Smolarnia osada, Sokołów folwark, Sokołów wieś, Solec folwark, Solec wieś, Sosnowiec wieś, Stanisławów wieś, Teodorów osada, Wesoła-Wrząca wieś, Wojnowo osada, Wrząca wieś, Zaborów Nowy folwark, Zaborów Nowy wieś, Zaborów Stary folwark, Zaborów Stary wieś, Zaborów Stary-Parcele wieś, Ziejka wieś, Zieleniec wieś, Zuzinów folwark, Zuzinów wieś, Żelatka wieś, Żurawieniec wieś.242 Gmina Skrzany w 1921 roku liczyła 457 domy i 4004 mieszkańców. Wśród nich 3236 osób podało wiarę katolicką, 767 ewangelicką i 1 prawo- sławną. Pod względem narodowościowym 3776 osób podało narodowość polską i 228 niemiecką.243 W skład gminy wchodziły następujące miejscowości (dane z 1921 roku): Adolfów wieś, Anielin wieś, Bratoszewo folwark, Brzozówka osada młyńska, Dendyja wieś, Drogoszewo osada, Feliksów wieś, Góry wieś, Halinów wieś, Hulanka osada, Jankowo wieś, Justynków wieś, Kleniew kolonia, Koniec wieś, Leśniewice Wielkie folwark, Leśniewice Wielkie wieś, Leśniewskie Budy wieś, Lipa wieś, Lisica folwark, Lisica wieś, Marjanów wieś, Moczydła folwark, Nowa Wieś wieś, Oko wieś, Osada wieś, Osiny folwark, Osiny wieś, Piechota osada młyńska, Poręby osada, Przerwa osada młyńska, Reszka osada młyń- ska, Ruda osada młyńska, Ruszków wieś, Sałki wieś, Sierakowskie Holendry wieś, Sieraków folwark, Sieraków wieś, Sierakówek folwark, Sierakówek wieś, Skrzany folwark, Smolarnia osada, Stanisławów Sierakowski wieś, Stanisła- wów Skrzański wieś, Strzałki folwark, Strzałki wieś, Techmany wieś, Waliców osada, Wąbrowa wieś i Zosin kolonia (49 miejscowości).244 Miejscowości Kiełpieniec i Łokietnica należały do sąsiedniej gminy Szczawin, natomiast Antoninów, Białe, Gorzewo i Klusek, należały do gminy Duninów. Ta przynależność zachowana została do 1954 roku. Według danych z 1931 roku (II spis powszechny) gmina Lucień obej- mowała 68,6 km2 obszaru i liczyła 4331 mieszkańców. Gmina Rataje liczyła

242 Tamże. 243 Tamże. 244 Tamże.

62 116,4 km2 oraz 7390 mieszkańców. Gmina Skrzany liczyła 64 km2 oraz 3837 mieszkańców. W 1925 roku doszło do pewnych zmian w granicach gmin wokół Gosty- nina. Gmina Rataje została z dniem 1 lipca 1925 roku uszczuplona o miejsco- wości: wieś Rataje Stare, folwark Rataje, które włączono do obszaru miasta (gmina miejska) Gostynin.245 Gmina Skrzany w tym samym dniu została pomniejszona o folwarki: Adol- fowo i Bratoszewo, które włączono do obszaru miasta (gmina miejska) Gosty- nin.246 Gmina Lucień została z dniem 1 lipca 1925 roku zmniejszona o osadę Drzewce, którą włączono do obszaru miasta (gmina miejska) Gostynin.247

Powyżej prezentowana jest mapa administracyjna z 1933 roku. Gmina Lucień posiadała na swoim terenie enklawę należącą do miasta Gostynin. Był to rozległy obszar lasów. Z czasem ten obszar włączono do gminy Lucień. Gmina Rataje miała swoją siedzibę w Kozicach, gmina Lucień w Rogożewku, natomiast gmina Skrzany w Sierakówku. Takie różnice w nazwie gminy i siedzibie władz były wówczas powszechne.

245 Dz.U. 1925 nr 26 poz. 177 246 Tamże. 247 Tamże.

63 W latach 20. XX wieku Wójtem gminy Rataje był Marcin Brylski, który wiele zasłużył się przy budowie kościoła w Białotarsku.248 Z jego osobą wiąże się też fakt odwiedzin gminy Rataje przez prezydenta RP Ignacego Mościckie- go. To właśnie Wójt Marcin Brylski witał dostojnego gościa w Solcu w dniu 29 maja 1930 roku (patrz Solec).249 Lata 20-te XX wieku były dość ciężkie dla samorządów gminnych. Wszy- scy dopiero uczyli się demokracji lokalnej po latach zaborów. Dodatkowo du- żym problemem w początku lat dwudziestych była szalejąca inflacja. Wiele danych o życiu gospodarczym w gminach Rataje i Lucień dostarcza Księga Adresowa Polski z 1929 roku. Przedstawia ona stan gospodarczy z lat 20. XX wieku. Niestety brak jest danych odnośnie gminy Skrzany. Według tych danych w gminie Rataje w latach 20. XX wieku do posiadaczy ziemskich należeli: Jerzy Bardziński posiadający folwarki Sokołów i Za- borów Stary, w sumie 874 ha), ten sam do spółki z Kazimierzem Witkowskim posiadał także majątek Belno liczący 213 ha. Folwark Zaborów Nowy liczący 462 ha należał do Elżbiety i Bolesława Domaszewskich. W Piotrowie 459 ha posiadał Stefan Higersberger. W Pomorzanach Nieckach dziedziczył Kon- stanty Kazimierowicz (132 ha). Folwark Tomaszany należał do Franciszka Kosteckiego. W Górkach folwark liczący 141 ha należał do Jakuba Łaskiego. W Zaborowie Nowym dziedziczył Stefan Plewiński (255 ha). Właścicielem Solca był Klemens Ruszkowski (206 ha). W Górkach (177 ha) i Jastrzębiu (175 ha) dziedziczył Antoni Strzelecki.250 Wykaz pozostałych przedsiębiorstw w gminie Rataje:

Nazwisko i imię Rodzaj Miejsce działalności właściciela przedsiębiorstwa (siedziba) Głębiński Franciszek Galanteria Sokołów Bardziński Jerzy Gorzelnia Zaborów Stary Różańska S. Jadłodajnia Sokołów Szymczak M. Kołodziejstwo Sokołów Bieniewicz F. Kowalstwo Sokołów Góral J. Kowalstwo Sokołów

248 Osmałek M., Białotarsk..., s. 239. 249 Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi gostynińskiej”, zainspirowany książką o takim samym tytule, Jelenia Góra 2008 (maszynopis), b.p. 250 Księga Adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem Dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosła i Rolnic- twa 1929, Warszawa 1930.

64 Krajewski Z. Kowalstwo Białotarsk Lewandowski Kowalstwo Sokołów Skolimowski A. Kowalstwo Zaborów Nowy Wiechliński W. Kowalstwo Zaborów Nowy Bresler A. Eksploatacja lasów Zaborów Stary Łukaszewska Z. Zakład mleczarski Białotarsk Ziółkowski Franciszek Zakład mleczarski Dąbrówka Olkiewicz J Młyn wodny Ciołek Wasiak T. Młyn motorowy Białotarsk Giętka J. Rymarz Białotarsk Kotarski J. Rzeźnik Białotarsk Tokarski F. Rzeźnik Sokołów Jagiełło Br. Wyrób serów Sokołów Browarski K. Sklep spożywczy Rataje Budzyński J Sklep spożywczy Zaborów Nowy Kotarska F. Sklep spożywczy Dąbrówka Kucharski Cz. Sklep spożywczy Rataje Myszkowska M. Sklep spożywczy Sokołów Pałczyński J. Sklep spożywczy Białotarsk Karłowski J. Sklep spożywczy Sokołów Stefaniak J. Szewc Sokołów Grodzicki S. Wiatrak Jastrzębia Stara Kaczmarek I. Wiatrak Niecki Lachowicz M. Wiatrak Dąbrówka Rajski Br. Wiatrak Sokołów Różańska R. Wyszynk trunków Sokołów251 (restauracja) 251 Do posiadaczy ziemskich w gminie Lucień należeli: Gustaw Hitz posia- dający 54 ha w Rogożewku oraz Helena i Kazimierz Łysakowscy posiadający 2424 ha majątku Lucień.252

251 Tamże. 252 Tamże.

65 Inne przedsiębiorstwa w gminie Lucień to:

Nazwisko i imię Rodzaj Miejsce działalności właściciela przedsiębiorstwa (siedziba) Brostowski Sz. Handel drzewem Lucień Łysakowski Gorzelnia Lucień Kasa pożyczkowo-oszczęd- Lucień nościowa „Korzenianka” Kasa Spółdzielcza Korzeń Szlachecki Janiszewski F. Artykuły kolonialne Miałkówek (zagraniczne) Urbański R. Artykuły kolonialne Zwoleń (zagraniczne) Głodowski J. Kowalstwo Emilianów Misal A. Kowalstwo Kościuszków Rękawicki F. Kowalstwo Emilianów Wasilewski B. Kowalstwo Gaśno Zakład Mleczarski Korzeń Szlachecki – spółdzielnia Mantaj K. Młyn wodny Gaśno Nowogórski Stanisław Młyn wodny Lucień Rejchert A. Młyn wodny Bierzewice Polińska Krystyna Olejarnia Lucień Lis J. Sklep spożywczy Lucień Świtalski A. Sklep spożywczy Miałkówek Zieliński R. Sklep spożywczy Lucień Wiankowski J. Szewc Wyrobki Gostynińskie Brzostowski Sz. Tartak Lucień Lanhopf Ad. Wiatrak Kościuszków Liske A. Wiatrak Emilianów Charmel J. Wiatrak Lucień Kamentz J. Wyszynk trunków Rogożewek253 (restauracja) 253 Życie polityczne gmin wokół Gostynina zdominowane było przez ruch ludowy. Szczególnie popularne było PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie”. Od 1931 roku zjednoczony ruch ludowy reprezentowało Stronnictwo Ludowe.

253 Tamże.

66 Duży wpływ na powodzenie ruchu ludowego w tym terenie miał An- drzej Czapski pochodzący ze wsi Rataje (ur. 1891). Działał początkowo w PSL „Piast”, następnie w PSL „Wyzwolenie”. Należał do ścisłego grona kierownic- twa partii i kierował strukturami powiatowymi. Od 1928 roku zasiadał w Sej- mie. Na zorganizowane przez niego wiece ludności przychodziło po kilkaset ludzi.254 W powiecie działało wielu innych aktywistów ludowych i to właśnie ludowcy posiadali największe wpływy w tym terenie.255 Partie chłopskie po- zostawały w opozycji do rządów sanacyjnych (1926–1939). W czerwcu 1926 doszło nawet do starć chłopów z powiatu gostynińskiego z policją. Zginęło trzech uczestników starcia, a wielu zostało rannych.256 W latach 30. XX wieku w życiu politycznym okolic Gostynina największą rolę odgrywał nadal ruch ludowy. Również po wojnie ludowcy posiadali tutaj silne struktury. W 1933 roku dokonano wielu zmian w funkcjonowaniu gmin wiejskich w Polsce. Według nowej ustawy gminnej257 z 23 marca 1933 roku zniesiono zebranie gminne, czyli zgromadzenie ogółu gospodarzy z terenu gminy. Uprawnienia zniesionego organu przekazano częściowo radzie gminnej. Mimo to według nowych przepisów rada gminy miała mniejsze uprawienia. Namiastką zniesionego zebrania gminnego było zebranie gromadzkie. Wprowadzono, bowiem nowy formalny podział gmin na gromady wiejskie, które obejmowały jedną lub kilka wsi. Zebranie gromadzkie zbierało się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Zebranie gromadzkie podejmowało uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zastępcę na 3-letnie kadencje. Gromada wiejska posiadała od tej pory własny budżet. W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcześniej organ – zarząd gminy. Przejął on część uprawień dawnej rady gminy. Zarząd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć on odpo- wiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz protokołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekre- tarz był kierownikiem urzędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy

254 Walczak Ewa, Gostynin w latach międzywojennych (1918–1939), [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s. 375. 255 Tamże, s. 380. 256 Tamże, s. 381. 257 Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz. 294.

67 i aparatu urzędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. Zgodnie z nowymi rozwiązaniami prawnymi należało podzielić gminy na gromady (współczesne sołectwa). W 1933 roku wojewoda warszawski podzielił gminę Lucień na 25 gromad: Anajewo, Antoninów, Budy Lucieńskie, Bierzewice, Bielawy, Bolesławów, Czarty, Dobre, Emilianów, Gaśno, Jaworek, Kościuszków, Kazimierów, Legarda, Miałkówek, Mysłownia Nowa, Mysłownia Stara, Niskie, Ottówka, Podgórze, Podlasie, Rogożewek, Stefanów, Władysławów, Zwoleń.258 Gmina Rataje została podzielona na 33 gromady: Aleksandrynów, Anto- niewo, Baby Górne, Baby Dolne, Belno, Białotarsk, Budy Kozickie, Choinek, Dąbrówka, Gulewo, Górki, Huta Zaborowska, Huta Nowa, Józefków, Jastrzę- bia Stara, Jastrzębia Nowa, Kozice, Krzywie, Marjanówka, Nagodów, Niecki, Polesie, Rataje Nowe, Rybne, Rębów, Stanisławów, Sokołów, Solec, Wrząca, Zieleniec, Zaborów Stary, Zaborów Nowy, Zuzinów.259 Gmina Skrzany została natomiast podzielona na gromady (15): Anielin, Feliksów, Halinów, Lipa, Leśniewice, Marjanów, Osiny, Osada, Ruszków Nowy, Stanisławów Skrzański, Skrzany, Sierakówek i Sieraków Wielki, Sałki, Strzałki.260 W drugiej połowie lat 30. XX wieku niezwykle uaktywniła się politycznie ludność niemiecka. Powstał Niemiecki Związek Ludowy w Polsce. Związek domagał się zwiększenia liczby godzin języka niemieckiego w szkołach, organizowano zajęcia kulturalne dla Niemców.261 Lata 30. XX wieku były duże lepszym okresem rozwoju samorządu gminnego, mimo że w wielu gminach władze państwowe (sanacyjne) narzucały swoich wójtów i ograniczały czasem demokrację. Stabilizacja gospodarcza i rozwój ekonomiczny wpłynął na możliwość większych inwestycji. Budowano brukowane drogi (głównie szarwarkiem), sadzono drzewa, z tego okresu pochodzi wiele murowanych szkół. Był to także czas zorganizowania się licznych ochotniczych straży pożarnych, kółek rolniczych i organizacji społeczno-politycznych typu „Strzelec”, kół Przysposobienia Wojskowego, Wychowania Fizycznego i wielu innych.

258 Warszawski Dziennik Urzędowy, 1933, nr 14, poz. 136. 259 Tamże. 260 Tamże. 261 s. 383.

68 Latem 1939 roku społeczeństwo okolic Gostynina wyrażało swoje zaniepokojenie sytuacją międzynarodową. W regionie mieszkało około 10% lud- ności niemieckiej, wśród której popularne były hasła hitlerowskie. Wiosną tego roku wielu młodych Niemców wyjechało do Rzeszy wstępując do wojska lub bojówek hitlerowskich. Wielu Niemców, pozostałych w Polsce, pogardli- wie wyrażało się o Polakach i państwie polskim. Wywołało to zaniepokojenie władz powiatowych.262 Polacy coraz bardziej czuli zbliżającą się wojnę. Orga- nizacje młodzieżowe spotykały się na ćwiczeniach, zbierano składki na Fun- dusz Obrony Narodowej, organizowano patriotyczne msze święte.263 W końcu sierpnia ludność polska masowo włączyła się w akcję kopania rowów przeciwczołgowych, budowano schrony.264

262 Chudzyński M., Powiat gostyniński we wrześniu 1939 roku, „Rocznik Gostyniński”, tom I, s. 102. 263 Tamże, s. 103. 264 Tamże.

II WOJNA ŚWIATOWA

WRZESIEŃ 1939

1 września 1939 roku wojska niemieckie wtargnęły na terytorium Polski. Rozpoczęły się bombardowania polskich miast. Jak wspomina Marian Pękalski, żyjący w tym czasie w Solcu, wielu udzie- lił się nawet nastrój euforii. Młodzi ludzie wychowani na „Trylogii” uważali, że Polska jest potęgą i wkrótce pokona Niemców. Przystąpienie do wojny Anglii i Francji przyjęto z wielką radością.265 W pierwszych dniach września polskie władze rozpoczęły na szerszą ska- lę aresztowania prohitlerowskich obywateli polskich narodowości niemieckiej w okolicy Gostynina. Rezerwiści z okolic Gostynina zasilili batalion marszowy 37 pułku piechoty z Kutna.266 5 września pojawiły się w tych stronach wycofujące się oddziały polskie. Były to oddziały Armii Modlin i Brygada Kawalerii pod dowództwem genera- ła Władysława Andersa. Oddziały niemieckie próbowały uchwycić przyczół- ki przy przeprawie przez Wisłę w okolicy Płocka.267 12 września 1939 roku

265 Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi gostynińskiej”, zainspirowany książką o takim samym tytule, Jelenia Góra 2008 (maszynopis), b.p. 266 Chudzyński M., Powiat gostyniński we wrześniu 1939 roku, „Rocznik Gostyniński”, tom I, s. 102. Tamże, s. 104–105. 267 Szubska -Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej (1939–1945) w Gostyninie, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010, s. 447.

71 rozpoczęło się forsowanie Wisły pod Płockiem głównymi siłami niemieckimi. Niemcy wkraczali też od zachodu.268 Marian Pękalski wspomina: Zaczęli się pojawiać uciekinierzy. Początkowo nieliczni, a potem już tłumnie – pieszo, konnymi wozami, ciągnąc za sobą gospo- darski inwentarz. Nadlatywały także jakieś (może nasze) samoloty. Kiedy jednak zaterkotały z nich do uciekających strzały, już było jasne – nie nasze. Uciekinierzy opowiadali straszne rzeczy, trudno w nie było uwierzyć. Bo jak to, biją naszych, nasze wojska w odwrocie, zamieszanie.269 Wypełnione tysiącami ludźmi drogi zaczęły być bombardowane przez lotnictwo niemieckie, tak było 7 i 8 września.270 W połowie września trwały już walki o Gostynin. 14 września w Skrza- nach rozlokował się sztab 27. Dywizji Piechoty z generałami M. Karaszewi- czem-Tokarzewskim, który następnie przeniósł się do Gostynina.271 Jak wyglądały walki obronne w Solcu wspomina przytaczany już Ma- rian Pękalski. Rano (15 września) zaroiło się od wojska – żołnierze, działka, przeciągano jakieś linie telefoniczne. Niespodziewanie, gdzieś blisko, zaczął terkotać karabin maszynowy. Wtedy rodzice i my dzieci, załadowaliśmy na wóz wszystko co się dało i pojechaliśmy do najbliższego sąsiada Słowińskie- go i tam, jak starsi uradzili, pozostaliśmy, przygotowując schron. To był już uprzednio wykopany dół, gdzie miało być schowane zboże. Teraz przykryli- śmy go drewnianymi klocami i ziemią – tu mieliśmy zostać– co będzie to bę- dzie. Wczesnym popołudniem w obejściu, sadzie i na polach pana Słowiń- skiego pojawili się żołnierze. Między stertami, kilkadziesiąt metrów przed naszym schronem ustawili i okopali CKM. Kilka razy nadlatywał samolot i krążył nad polami. Strzelanina i artyleryjskie wybuchy zbliżały się i nasila- ły. Żołnierze polecili nam schowanie się w schronie. (...) Po południu zaczęło się robić coraz gorzej. Zaczęliśmy rozróżniać pewne prawidłowości. Trochę ci- szy, nadlatywał samolot, krążył, odlatywał – i kanonada. Ziemia z przykrycia schronu sypała się nam na głowy. W nadchodzącym zmroku w wejściowym otworze schronu rozbłyskiwały wybuchy, waliło się na niedalekiej łączce ścięte pociskiem drzewo, karabin między stertami strzelał długie serie. Wyglądaliśmy – paliły się zabudowania dworskie Solca, widać było inne pożary. (...).272 Walki miały miejsce także w innych miejscach okolic Gostynina.

268 Tamże, s. 448. 269 Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi..., b.p. 270 Chudzyński M., Powiat gostyniński we wrześniu..., s. 104–105. 271 Tamże, s. 110–120. 272 Pękalski M., Aneks do „Dziejów..., b.p.

72 W Sokołowie na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła zbiorowa żołnierzy Wojska Polskiego poległych w dniu 16 września 1939 roku podczas obrony tych ziem.273 W dniach 15–16 września 1939 roku wojska polskie opuściły teren współczesnej Gminy. Wysadzono most na rzece Skrwie, zniszczono połącze- nie telekomunikacyjne. Władzę objęły niemieckie wojska. Był to tymczasowy wojskowy zarząd niemiecki.274

ADMINISTRACJA POD OKUPACJĄ NIEMIECKĄ

Niemcy i ZSRR na przełomie września i października 1939 roku zajęły cały teren dawnej II Rzeczpospolitej. Wschodnie obszary Polski wcielono do ZSRR, zachodnie obszary poddano okupacji niemieckiej. Część włączono bezpo- średnio do Rzeszy, z reszty utworzono tak zwane Generalne Gubernatorstwo. Początkowo powiat gostyniński został włączony do poznańskiego okręgu wojskowego zarządzanego przez Artura Greisera. Pod koniec października powiat gostyniński wcielono do prowincji niemieckiej o nazwie Kraj Warty (Reichsgen Wartheland) i stał się oficjalnie częścią III Rzeszy.275 Liczne tutaj kolonie niemieckie stwarzały „szansę” na zgermanizowanie tego obszaru. Prowincja Kraj Warty została podzielona na trzy rejencje: inowrocław- ską, poznańską i kaliską. Stosowano oczywiście niemieckie nazwy. Rejencje dzieliły się na powiaty. Pozostawiono powiat gostyniński (Landkreis Waldro- de)276 w nieco zmienionych granicach. Powiat ten sąsiadował od wschodu ze Generalną Gubernią, od północy z prowincją Prusy Wschodnie, od zachodu i południa z powiatami Kraju Warty; kutnowskim i włocławskim.277 Siedziba powiatu mieściła się w miejscu, w którym dziś funkcjonuje Urząd Gminy Gostynin i Urząd Miasta.278 Kierował nim starosta – landrat. Od 2 października 1939 roku wprowadzono do obiegu marki niemieckie. Oszczędności ludności polskiej złożone w bankach zostały zarekwirowane.279

273 Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej w Gostyninie i powiecie gostynińskim, „Rocznik Gostyniń- ski”, tom III, s. 477. 274 Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 454. 275 Chudzyński M., Powiat gostyniński..., s. 122. 276 Początkowo jako Gasten. 277 Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata..., s. 458. 278 Tamże, s. 459. 279 Tamże, s. 469,

73 Licznym ograniczeniom poddano polski handel i przemysł. W większości te przedsiębiorstwa przeszły w ręce niemieckie. Majątki ziemskie znacjonalizo- wano i oddano w zarząd niemiecki. Tak było na przykład w Solcu, Sieraków- ku i innych miejscowościach. Wprowadzono system reglamentacji towarów żywnościowych, z czasem również przemysłowych (mydło, proszek do prania, obuwie itp). Niektóre towary typu: masło, jajka, owoce nie były dostępne dla Polaków i Żydów. Prawo niemieckie było niezwykle restrykcyjne. Było to od 1933 roku „państwo stanu wyjątkowego”. Ludność była nieustannie kontrolowana. Lud- ność polską, jako potencjalnie niebezpieczną, traktowano wyjątkowo surowo. Przemieszczenie się swobodne ludności między obszarem III Rzeszy (powiat gostyniński) i Generalną Gubernią (okolice Warszawy) była zakazana. Nawet między powiatami niemieckimi nie było możliwości wolnego poruszania się.280 Burzyło to stosunki rodzinne, gospodarcze.

Fragment mapy z 1942 roku. Widoczna granica między III Rzeszą i Generalną Gu- bernią.

280 Tamże, s. 459.

74 Niemcy zaprowadzili tutaj swoje porządki prawne, likwidując wszelkie ślady polskości. Szyldy sklepowe, nazwy miejscowości, nawet wszystkie ulice zyskały nowe, niemieckie nazwy.281 Tuż po wejściu na te tereny masowo nisz- czono zbiory biblioteczne.282 Polskie sądownictwo, administracja i policja zostały zlikwidowane. Wszelkie stanowiska obsadzano wyłącznie Niemcami. Duża część miejscowych Niemców ochoczo przystała do tworzenia nowej rzeczywistości. Pod- pisywali oni listy narodowe, co dawało im status volksdeutscha. Dawało im to możliwość awansu społecznego i przejęcia majątku po Polakach i Żydach.283 Niemcy pozostawili okręgi gminne: Rataje, Skrzany i Lucień. Początkowo pozostawiono Polaków na podrzędnych stanowiskach. Z czasem zupełnie ich wyrugowano ze urzędów zastępując Niemcami. W trakcie wojny wójtem gminy Rataje był niejaki Mucke, jego zastępca Karosa.284 Wójtem gminy Skrzany został Niemiec Hartner, sekretarzem gminy Erwin Urgast.285

LOS LUDNOŚCI CYWILINEJ

W Generalnej Guberni, na terenach wiejskich, po spełnieniu żądań niemieckich dotyczących kontyngentów, wielu rolników mogło cieszyć się względnym spokojem. Masowe wysiedlenia spotkały tylko Zamojszczyznę. Na terenach włączonych do III Rzeszy było zupełnie inaczej. Polacy nie mogli się czuć bezpiecznie. Ich majątek w każdym momencie mógł zostać wy- właszczony, a oni sami wysiedleni. W Gostyninie ogłoszono że wszyscy Polacy mają się kłaniać umundu- rowanym Niemcom, Żydzi natomiast nie mogli korzystać z chodników.286 To był dopiero początek. Rozpoczęły się aresztowania. Polacy ginęli bez śladu. Szczególnym nadzorem poddani byli Polacy należący do przedwojennych elit: urzędnicy, nauczyciele, przedsiębiorcy, księża. Dodatkowo trudność sprawia- ła liczna tutaj, zamieszkała od dawna ludność niemiecka. Niemcy ci mogli w każdej chwili zadenuncjować Polaków, sąsiadów. Pierwszych aresztowań

281 Tamże, s. 457. 282 Tamże, s. 508. 283 Tamże, s. 457. 284 Osmałek M., Białotarsk..., s. 247. 285 Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 461. 286 Pękalski M., Aneks do..., b.p.

75 w okolicy Gostynina dokonano już 10 listopada 1939 roku.287 Po brutalnych torturach część z nich zamordowano 1 grudnia w lesie w pobliżu Woli Łąc- kiej. Był wśród nich Antoni Krzewicki z Kozic.288 Świadkiem wydarzenia był mieszkaniec Emilianowa, Ignacy Lewandowski, który zaznaczył zamasko- wane przez Niemców miejsce.289 Podobne aresztowania i masowe egzekucje miały też miejsce w latach następnych. 25 czerwca 1940 roku zamordowano w masowej egzekucji Władysława Balcerzaka z Zaborowa Starego.290 Powyż- sze zdarzenia były przez Niemców ukrywane. Miały też miejsce publiczne egzekucje. W dniu 11 czerwca 1941 roku aresztowano 105 przypadkowych Polaków wychodzących z kościoła po mszy w Gostyninie. Rozstrzelano ich publicznie. Byli wśród nich Królikowscy – ojciec i syn z Białotarska.291 Dobrym przykładem jest los parafii wokół Gostynina. Niemcy zakazali praktyk religijnych w kościołach. Kościoły i plebanie zostały zdewastowane i okradzione. Ksiądz proboszcz z Białotarska musiał ratować się ucieczką ze swojej parafii. Wrócił dopiero w lutym 1945 roku.292 Ksiądz z Sokołowa miał mniej szczęścia. Zginął w obozie koncentracyjnym w 1942 roku.293 Ten sam los spotkał proboszcza parafii Solec.294 Mieszkańcy Gostynina [i okolic] ginęli tragicznie przez cały czas trwania wojny i okupacji. Skazywanie na śmierć odbywało się pod błahym pozorem, bez śledztwa, w biały dzień i nocą (...). Egzekucje, represje, wywożenie do obozów nasiliły się w czasie trwania wojny ze Związkiem Radzieckim. Zbiorowe egzekucje jako masowa forma eksterminacji mały na celu zastraszenie Polaków myślących o oporze wobec okupanta. Szczególnie starano się poniżyć godność żołnierzy, nauczycieli, inteligencji, wykorzystując ich jako tanią siłę roboczą i zmuszając do pracy fizycznej.295 Polak mógł być pobity, a nawet zabity bez żadnego powodu. Działały tak- że sądy niemieckie, który zajmowały się głównie sprawami gospodarczymi. Tych było najwięcej. Sprawy sądowe dotyczyły głównie nielegalnego uboju zwierząt na handel lub potrzeby własne. Było to zakazane i groziły wysokie

287 Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 487. 288 Tamże. 289 Tamże. 290 Tamże, s. 488. 291 Tamże, s. 489. 292 Osmałek M., Białotarsk..., s. 246–247. 293 Tenże, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 141. 294 Tenże, Solec z dziejów parafii i kościoła, „Rocznik Gostyniński”, s. 127. 295 Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 490.

76 kary finansowe lub aresztowanie. Sądy faworyzowały ludność niemiecką, któ- ra za te same przestępstwa otrzymywała znacznie łagodniejsze wyroki.296 W rejonie Gostynina symbolem okupacji niemieckiej były wysiedlenia. Pierwszych wysiedleń dokonano w miejscowościach: Jaworek, Podgórze, Budy Kozickie, Kozice, Dąbrówka, Solec, Rębów i Baby Górne i Dolne. Do- datkowo w nocy z 12 na 13 lipca 1940 roku spacyfikowano wieś Sieraków. Takie wysiedlenia trwały także w ciągu kolejnych lat. Polaków przesiedlano początkowo do Generalnej Guberni, w końcu wojny także do zakładów prze- mysłowych w głębi III Rzeszy. W przypadku przesiedleń rodzice mogli zabrać ze sobą dzieci tylko do lat trzynastu, starsze z nich otrzymywały nakaz pracy i nie mogły być z rodzicami wywiezione. Do opuszczonych gospodarstw sprowadzono osadników z Wołynia. Nowi osadnicy otrzymywali wszelką pomoc od władze niemieckich.297 Marian Pękalski wspomina, że wysiedlono także mieszkańców wsi Że- latka, Rybne. Przeznaczeni do wysiedlenia mieli 15 minut na spakowanie dobytku.298 Ci, których nie wysiedlono nie mieli wcale łatwego życia. Niemcy orga- nizowali łapanki do pracy od Niemiec, również w nocy. Wielu mieszkańców tych okolic nie nocowało w domach w obawie przed wywózką.299 W drugiej połowie 1941 roku ze wschodu przybyła kolejna fala niemieckich osadników. Należało dla nich przygotować nowe miejsce... Mimo trudnych warunków życia i nieustannego zagrożenia rozwijało się także tajne szkolnictwo. Oficjalna nauka szkolna była bardzo ograniczona. Wymagano aby nauczyciele dobrze znali język niemiecki. Nauka obejmowała język niemiecki i podstawy matematyki. Dodatkowo dzieci zatrudniano przy pracach porządkowych na rzecz Niemców.300 W 1940 roku naukę szkolną zawieszono. Budynki szkolne przeznaczono na potrzeby przesiedlanych Niemców i wojska.301 W powiecie gostynińskim tajne nauczanie prowadziło kilkudziesięciu nauczycieli.302 Tym, których złapano na tajnym nauczaniu gro- ziły surowe kary. Niektórzy z nich zginęli w obozach koncentracyjnych. Byli to Jan Waszczak z Rębowa, Ludwik Trojanowski ze Zwolenia i Słomkowski

296 Tamże, s. 491. . 297 Tamże, s. 497 i s. 499. 298 Pękalski M., Aneks do..., b.p. 299 Tamże. 300 Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej..., s. 509. 301 Tamże. 302 Tamże, s. 513.

77 z Sokołowa. Innych wysiedlono do Generalnej Guberni. Byli to między innymi nauczyciele Wanda i Wacław Szewczykowie ze Zwolenia i Irena Górecka z Podgórza.303 W trakcie okupacji rozwinął się także ruch konspiracyjny. Na począt- ku były spontanicznie organizowane grupy. Przodowali w tym dawni harce- rze. Takie pierwsze organizacje opisywał w swoich wspomnieniach Marian Pękalski z Solca. W tej miejscowości powstała tajna organizacja Komenda Obrońców Polski. Działała w systemie piątkowym. Znali się tylko komendant i czterej podkomendni. Zapewniało to bezpieczeństwo w razie wpadki.304 Następnie takie organizacje związane były ze Związkiem Walki Zbroj- nej i potem z AK (od 1942 roku). Działania konspiracyjne w tym terenie nie przyjęły charakteru walki zbrojnej. Szczególne warunki terenów wewnątrz III Rzeszy nie pozwalały na to. Ruch ten przybierał formy działań sabotażo- wych i dywersyjnych. Dezorganizowano komunikację wojska niemieckiego, gromadzono broń. Przerzucano ludność polską i żydowską do Generalnej Guberni. Przewożono artykuły spożywcze. Wśród członków organizacji kol- portowano podziemne biuletyny informujące o rzeczywistych wydarzeniach w kraju i na świecie.305 W dniu 17 stycznia 1945 roku wojska niemieckie cofały się w popłochu. Nawet tego dnia szef niemieckiego Gestapo w Gostyninie postanowił rozstrze- lać aresztowanych Polaków w sądowym więzieniu. Wywieziono kilkanaście osób ciężarówką za miasto i szef Gestapo osobiście strzelał do ofiar. Dwóch ostatnich, Brzeziński i Michalski, zdołali uciec i ukryli się Leśniewicach i Ga- śnie do chwili wkroczenia Armii Czerwonej.306

303 Tamże, s. 513. 304 Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina..., b.p. 305 Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej (1939–1945)..., s. 520. 306 Tamże, s. 429.

78 LATA POWOJENNE

18 stycznia 1945 roku do Gostynina wkroczyły wojska Armii Czerwonej. Drogi pełne były uciekających wojsk niemieckich oraz grup ludności cywilnej. Wokół Gostynina mieszkało bardzo wielu niemieckich osadników, ich część postanowiła się ewakuować. Nie wszystkim się udało. Tuż po wycofaniu się wojsk niemieckich rozpoczęło się spontaniczne wyrównywanie krzywd. Dochodziło czasem samosądów nad Niemcami i kolaborantami.307 Ludność niemiecka mieszkająca tutaj od ponad 100 lat w większości wyjechała pod koniec wojny lub tuż po niej. Zakończyła się epoka osadnictwa niemieckiego na terenach powiatu gostynińskiego. Rachunek krzywd był duży. Okupacja niemiecka była tutaj dużo bardziej brutalna niż w Generalnej Guberni. W trakcie okupacji zginęło kilka tysięcy Żydów z powiatu gostynińskiego i ponad cztery i pół tysiąca Polaków. Kilku- set zamordowano w publicznych egzekucjach.308 Po wyzwoleniu początkowo rządzili radzieccy komendanci wojenni przy- pisani do każdej gminy, trwało to kilka pierwszych tygodni. Następnie przekazywano uprawnienia na rzecz władz cywilnych. Jeszcze w styczniu 1945 roku przybyli tutaj przedstawiciele Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z Lublina. Był to samozwańczy rząd polski powołany pod osłoną Związku

307 Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi gostynińskiej”, zainspirowany książką o takim samym tytule, Jelenia Góra 2008 (maszynopis), b.p. 308 Tamże.

79 Radzieckiego w lipcu 1944 roku w Lublinie. To właśnie przedstawiciele tego komitetu, przy pomocy wojsk radzieckich, przejmowali faktyczną władzę w Polsce. Sprzyjało temu skoncentrowanie dużych grup wojsk radzieckich. Po kilku tygodniach od wejścia Rosjan tworzono na nowo urzędy gmin na czele z wójtami. Byli to z reguły ludzie z autorytetem, tolerowani przez wojska radzieckie. W pierwszym okresie po wyzwoleniu opierano się na przedwojennych rozwiązaniach ustrojowych. Przywrócono dawny powiat gostyniński i gminy: Lucień, Rataje, Skrzany, Duninów i inne. Według danych z lutego 1946 roku gmina Lucień liczyła 4 077 mieszkańców, gmina Rataje 7 212 mieszkańców, gmina Skrzany 3 470 mieszkańców.309 Ustanowiony przez Sowietów PKWN w Lublinie wydawał dekrety w sprawach organizacji obszaru kraju wyzwolonego spod okupacji niemieckiej. W dniu 11 września 1944 roku wydano dekret o organizacji i zakresie działań rad narodowych – wzorem ZSRR.310 Rady narodowe przejęły funkcje dawnych rad gmin. Tyle jednak, że dawne rady pochodziły częściowo z wolnych wyborów. Teraz o składzie tego gremium decydowała Polska Partia Robotnicza i jej sojusznicy. Do rad narodowych delegowano członków partii politycznych i organizacji społecznych. Nowe władze swobodnie decydowały o kształcie rad narodowych. Początkowo byli w ich składzie przedstawiciele przedwojennego samorządu, ludzie z autorytetem. Tych szybko usuwano. Z czasem pozostali tylko zwolennicy nowych władz. Wola ludności nie miała większego znaczenia. Organem wykonawczym gminy pozostał wójt stojący na czele zarządu gminy. Formalnie pozostawiono nadal samorząd gminny. Podlegał on jednak coraz większym naciskom ze strony władz. Ówczesny samorząd gminny zajmował się instytucjami oświatowymi, kulturalnymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej, transportu. Wiele było do zrobienia, szczególnie w dziedzinie odbudowy in- frastruktury, organizacji powojennego szkolnictwa. Dochody samorządu pochodziły z różnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za korzystanie z urządzeń komunalnych, a także z pożyczek, dotacji Skarbu Państwa oraz dodatków do podatków państwowych (głównie podatek gruntowy).

309 Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947, s. 24 310 Dz. U. 1944, nr 5, poz. 22.

80 Jak wspomniano wyżej powrócono do przedwojennych rozwiązań administracyjnych. Były jednak propozycje zmian. W marcu 1948 roku gromada (sołectwo) Kozice z gminy Rataje wystosowało pismo z prośbą o włączenie do miasta Gostynina. Rada Miejska przychyliła się do wniosku, jednak wła- dze zwierzchnie nie wyraziły na to zgody. Taka sama sytuacja miała miejsce z miejscowością Budy Kozickie i tu także władze powiatowe nie zgodziły się na zmiany.311 Były też plany przyłączenia wsi Bierzewice, Sochora, Legarda (część), Gaśnego i Pagórka z gminy Lucień oraz Drogoszewa i osad młyńskich Piechota oraz Brzozówki z gminy Skrzany. Tutaj także zamierzenia te nie do- szły do skutku.312 Sytuacja gospodarcza tuż po wojnie była bardzo trudna. System niemiecki uległ załamaniu. Z uwagi na zniszczenia wojenne podtrzymano po- czątkowo system kontyngentów z czasów wojny. Władze miasta Gostynina wznowiły targi i jarmarki, co przyczyniło się do ożywienia handlu i wymiany towarowej. Próbowano przeciwstawiać się próbom spekulacji. Do godziny 12 tej w Gostyninie nie wolno było pośrednikom skupować towarów rolnych od producentów w celu dalszej sprzedaży. Miało to zapobiec drożyźnie.313 W powiecie gostynińskim rozpoczął się proces tworzenia struktur si- łowych: Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa. Wkrótce te instytucje miały złowrogo zapisać się w naszej historii. W reakcji na tworzenie komunistycznej władzy część społeczeństwa rozpoczęła na nowo konspira- cję. Pojawiły się także zbrojne ugrupowania. Był to na przykład Ruch Oporu Armii Krajowej (ROAK). Powiaty gostyniński, sochaczewski i łowicki sta- ły się obszarem działalności oddziału Władysława Dubielaka „Myśliwego”. Jego oddział wchodził w skład obwodu ROAK „Rybitwa”. Dubielak walczył już w trakcie okupacji niemieckiej i następnie przeszedł do konspiracji także pod okupacją radziecką. Prowadził działania zbrojne do stycznia 1947 roku. Następnie w obliczu coraz większych aresztowań wśród podkomendnych, ujawnił się wobec władz komunistycznych. Próbował ułożyć sobie życie w nowej rzeczywistości. Nękany przez organy bezpieczeństwa zbiegł do Ber- lina Zachodniego, następnie schwytany przez organa NRD został przekazany Polsce i zamordowany w dniu 27 października 1955 roku na mocy wyroku sądu PRL.314

311 Osmałek M., Gostynin w latach 1945–1989, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, s. 540–541. 312 Tamże, s. 541. 313 Tamże, s. 546. 314 Tamże, s. 556.

81 Innym oddziałem funkcjonującym w terenie powiatu gostynińskiego był oddział „Iskry” Adama Dubrawskiego. Dokonywał licznych rozbrojeń poste- runków MO i UB. W końcu lat 40. rozwiązał oddział i wyjechał do Wrocławia. Zabronił swoim ludziom ujawniania się przez władzami komunistycznymi. Aresztowano go w 1950 roku, skazano na karę śmierci, którą później zamie- niono na 15 lat więzienia. Jego żołnierzy także z czasem aresztowano.315 Trzecim oddziałem działającym w tym terenie była grupa Michała Bor- kowskiego „Włóczęgi”. Początkowo był to podkomendny „Myśliwego”. Z czasem sformował swój własny oddział. Po zaprzestaniu walki ukrywał się przez dłuższy czas. Aresztowano go w 1954 roku. Skazano na 15 lat więzienia.316 W nowej rzeczywistości politycznej mogły się rozwijać tylko koncesjo- nowane przez władze organizacje. Należały do nich PPR – Polska Partia Robotnicza, zorganizowana w Gostyninie w styczniu 1945 roku (komitet powiatowy). Dla młodzieży powołano Związek Walki Młodych (ZMW).317 To właśnie aktywiści tych organizacji tworzyli powojenne życie społeczno -kulturalne i „utrwalali władzę komunistyczną”. Ochraniali akcję powojen- nej reformy rolnej. W gminach Rataje, Lucień i Skrzany wszystkie majątki ziemskie powy- żej 50 ha uległy, wiosną 1945 roku, przymusowej parcelacji. Część gruntów pozostała w rękach państwa i na tych obszarach powstały Państwowe Go- spodarstwa Rolne. Komunistyczni aktywiści uczestniczyli także w nacjona- lizacji przemysłu i mobilizacji do Ludowego Wojska Polskiego. Dodatkowo młodzież z ZMW współtworzyła zbrojny oddział współpracujący z Milicji Obywatelską.318 W gminach wokół Gostynina uaktywniła się także Polska Partia Socja- listyczna, która posiadała przedwojenne tradycje. Partia ta była początkowo tolerowana przez komunistów. Ta partia skupiała się na pracy kulturalno -oświatowej. Z czasem zupełnie zmarginalizowana, została wchłonięta przez PPR w 1948 roku tworząc PZPR – Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. Trzecią siłą polityczną okresu powojennego było PSL – Polskie Stronnic- two Ludowe, powstałe we wrześniu 1945 roku. Niekwestionowanym liderem tej partii był Stanisław Mikołajczyk – poprzednio premier rządu londyńskie- go. Wrócił do kraju, aby przy pomocy demokratycznych wyborów obalić

315 Tamże, s. 556. 316 Tamże. 317 Tamże, s. 558. 318 Tamże, s. 558.

82 system komunistyczny. W kwietniu 1946 roku w powiecie gostynińskim PSL liczyło już prawie 4 tysiące członków.319 Koncesjonowany system polityczny lat 40. zamykało Stronnictwo Demo- kratyczne skupiające niewielu członków. Lata 1945–1947 to czas odbudowy ze zniszczeń wojennych, ale też walka o władzę w Polsce. Komuniści faktycznie przejmowali pełnię władzy w Polsce, opierając się na resortach siłowych i mając osłonę w wojskach radzieckich. Jednak należało przeprowadzić wybory powszechne do Sejmu. Takie były zo- bowiązania wobec Zachodu. Na potrzeby polityki wewnętrznej także należało „zalegalizować” swoje rządy. Na czerwiec 1946 roku ogłoszono tak zwane referendum ludowe.320 Była to generalna próba nowych, komunistycznych władz, przed wyborami do Sej- mu. Chciano w ten sposób zbadać rzeczywiste nastroje społeczne i przetesto- wać metody fałszowania wyborów według wzorców radzieckich. W kampanię przedreferendalną włączył się aktywnie wójt gminy Rataje Roman Markiewicz – działacz PSL. Agitował aby głosować na pierwsze pytanie na „nie”.321 Innym aktywnym działaczem tej partii był Jan Krzewicki z Kozic. W dniu 15 czerwca 1946 roku w Gostyninie odbył się wielki wiec poparcia dla PSL-u. Była to demonstracja siły tej partii przed referendum. Władze komunistyczne próbowały zakłócić to zebranie. Niektórzy liderzy zostali tuż po wiecu aresztowani.322 Do referendum 30 czerwca 1946 roku, według oficjalnych danych, poszło aż 89% uprawionych z powiatu gostynińskiego. Na pierwsze pytanie na „tak” głosowało 65%, na drugie pytanie 78,4%, na trzecie pytanie 92,2%.323 Warto dodać, że referendum przebiegało w atmosferze zastraszania. Wójt gminy Ra- taje Roman Markiewicz przesiedział je w więzieniu.324 Tuż po referendum nastąpił czas kampanii wyborów do sejmu zaplano- wanych na styczeń 1947 roku. Władze komunistyczne były coraz lepiej „przygotowane do wyborów”. Zwalczaniem przeciwników politycznych zajęła się specjalna komórka przy komitecie PPR w Gostynie powiązana z powiatowym

319 Tamże, s. 559. 320 Były trzy pytanie: Czy jesteś za zniesieniem Senatu? Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem uprawnień inicjatywy prywatnej? Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej? 321 Tamże, s. 560. 322 Tamże, s. 560. 323 Tamże. 324 Pabiniak-Konarska Barbara, Gostynin– szkice z przeszłości, Gostynin 2004, s. 261.

83 Urzędem Bezpieczeństwa. Rozpoczęły brutalne napady na członków PSL-u. Takimi byli na przykład Jan Krzewicki z Kozic i Roman Markiewicz z Pole- sia – wójt gminy Rataje. W nocy z 20 na 21 sierpnia 1946 roku miały miejsce dramatyczne wydarzenia. Po latach Jan Krzewicki wspominał: Gdy zaczęli pukać do mojego domu, otworzyłem, ponieważ jednego z napastników pozna- łem po głosie. Tymczasem oni zaczęli rabować moje mieszkanie, po czym ka- zali mi, abym wziął konia i zaprowadził ich do Markiewicz, który mieszkał w oddalonym o dwa km Polesie.325 Na pukanie do domu Markiewicza, jego żona odpowiedziała, że nikogo nie wpuszcza. Wojskowi zagrozili, że wyważą okna i rozpoczęli je wyważać. Po wejściu do domu Markiewicz został uderzo- ny kolbą karabinu. Rozpoczął się rabunek. W tym momencie Jan Krzewicki wykorzystał zamieszanie i rozpoczął ucieczkę. Mimo strzałów w jego kierunku zdołał zbiec. Milicja rozpoczęła obławę na sprawców napadu, która oczy- wiście nic nie dała. Po dwóch dniach znaleziono zwłoki Romana Markiewicza – wójta gminy Rataje, zginął od strzału w głowę.326 Taka była rzeczywistość przed wyborami do sejmu. W grudniu 1946 roku, na miesiąc przed wyborami, PPR wezwał 30 człon- ków PSL-u z powiatu gostynińskiego na konferencję powiatową. Niektórych przywieziono wprost z więzienia. Siłą zmuszono ich do rozwiązania powiatowej organizacji PSL-u.327 Wybory ze stycznia 1947 roku „ochraniane” były przez grupy agitatorów z organizacji młodzieżowych i Ludowego Wojska Polskiego, które zastrasza- ły ludność. W tej sytuacji powiatowa organizacja PSL-u zorganizowała wła- sną straż porządkowa, co władze uznały za tworzenie bojówek, które miały według komunistów, dokonywać napadów na urzędy gminy i gminne spół- dzielnie. Stanowiło to pretekst do kolejnych zatrzymań. Aresztowano mię- dzy innymi Leona Szymkiewicza z Legardy – członka wojewódzkiego Zarzą- du PSL-u. W powiecie gostynińskim odebrano prawa wyborcze ponad 700 osobom. Mieli to być „przeciwnicy ustroju i kolaboranci”.328 Według oficjalnych danych w dniu wyborów 19 stycznia 1947 roku za Blokiem Stronnictw Demokratycznych (PPR, PPS, SL329 i SD330) głosowało 80% głosujących,

325 Tamże. 326 Tamże, s. 262.; Jan Krzewicki i wdowa po Markiewiczu poświęcili wiele lat na poszukiwanie i sprawiedliwe osądzenie sprawców. Niektórzy z nich zostali osądzeniu już w 1959 roku. 327 Tamże. 328 Osmałek M., Gostynin w latach 1945–1989, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, s. 561. 329 Stronnictwo Ludowe – koncesjonowana partia ludowców kontrolowana przez PPR. 330 Stronnictwo Demokratyczne.

84 PSL poparło 15%. Tuż po wyborach ogłoszono amnestię dla członków pod- ziemia antykomunistycznego. Wielu żołnierzy oddało się w ręce władz. Skoń- czyło się to dla nich tragicznie, jednak podziemie zostało złamane. Wszelkich przeciwników ustroju zastraszano lub aresztowano. Nastanie Polski Ludowej zmieniło politykę gospodarczą kraju. Likwi- dowano własność prywatną i tworzono państwowe lub spółdzielcze przed- siębiorstwa. W państwach „demokracji ludowej” dominowała państwowa własność ziemi. To samo chciano przeprowadzić w Polsce. Początkowo tworzono nawet atmosferę poparcia dla gospodarstw indywidualnych. W latach 1944–1945 przeprowadzono reformę rolną, która przekazała ziemię dawnych folwarków w ręce chłopów, powstała cała rzesza niewielkich gospodarstw. Jednak celem władz państwowych była pełna kolektywizacja rolnictwa. We wrześniu 1948 roku przystąpiono do kolektywizacji kraju. Zaczęto po- tępiać publicznie bogatych gospodarzy nazywając ich kułakami. Zachęcano jednocześnie do tworzenia spółdzielni produkcyjnych. Od 1950 roku rozpoczęto wielkie inwestycje planu 6-letniego. Na to wszystko potrzebne były pieniądze. Ustawą z czerwca 1950 roku podniesiono gwałtownie podatki gruntowe na wsi, głównie wobec bogatych gospodarstw. Wprowadzono ponownie obowiązkowe dostawy produktów rolnych, najpierw zwierząt rzeźnych, potem mleka, zbóż i ziemniaków. Za przymusowe dostawy płacono rolnikom połowę stawek rynkowych. Miało to na celu zwiększenie obciążenie wsi i uzyskanie środków na industrializa- cję i przy okazji pognębienie „kułaków”. Według obliczeń w 1946 roku gospodarstwo rolne przeciętnie przekazywało prawie 10% dochodu na rzecz państwa, w 1952 roku już 23%. Im większe gospodarstwo tym obciążenia były większe.331 Lata 1950–1954 to najczarniejszy okres w dziejach Polski. Ludność żyła w nieustannym strachu przed aparatem bezpieczeństwa. Na porządku dziennym były rekwizycje, wizyty komorników, panowała bieda i rozgoryczenie. Jednocześnie wszechobecna ideologia zachwalała wprowadzane zmiany, jako wielkie dobrodziejstwa dla wsi polskiej. Nacisk na tworzenie państwowej i spółdzielczej własności doprowadził do spadku produkcji rolnej. Władze tłumaczyły to wszystko doktrynalnie. Nastawiono się na pogłębienie kolektywizacji, co miało poprawić sytuację.332

331 Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1995, s. 267. 332 Tamże.

85 Były to najgorsze lata stalinizmu (1949–1956). Wszystko to spowodowało spadek inwestycji w gospodarstwach prywatnych, spadała wartość budyn- ków, zmalało pogłowie zwierząt, które zabijano w obawie przed oddaniem do spółdzielni. Chłopi bronili się przed wstępowaniem do spółdzielni, przy- wiązanie chłopów polskich do ziemi nie dało się wykorzenić tak szybko, jak tego chciały władze. Mimo danych statystycznych, które informowały, że gospodarstwa indywidualne miały najlepsze rezultaty (produkcja globalna z 1 ha 1 950 roku z gospodarstw prywatnych wynosiła 621 zł, ze spółdzielni produkcyjnych 517, z PGR 394 zł) władze ignorowały te dane. Doprowadziło to do regresu i stagnacji rolnictwa w latach 1950–1956.333 Administracja powiatu gostynińskiego w latach 1945–1954 opierała się na gminach, których korzenie sięgały jeszcze czasów zaborów. Gminy podzielone były na gromady (sołectwa). Według danych z 1952 roku w skład gminy Lucień wchodziły gromady (sołectwa): Antoninów, Bielawy, Bierzewice, Bolesławów, Budy Lucieńskie, Czarty, Dobre, Emilianów, Gaśno, Helenów, Jaworek, Kazimierzów, Kościuszków, Legarda, Miałkówek, Mysłownia Nowa, Mysłownia Stara, Niskie, Podgórze, Podlasie, Rogożewek, Stefanów, Włady- sławów i Zwoleń (24 gromady).334 W skład gminy Rataje wchodziły ówcześnie gromady: Aleksandrynów, Antoniewo, Baby Dolne, Baby Górne, Belno, Białotarsk, Budy Kozickie, Cho- inek, Dąbrówka, Górki, Gulewo, Huta Nowa, Huta Zaborowska, Jastrzębia Nowa, Józefków, Kozice, Krzywie, Marianka, Nagodów, Niecki, Polesie, Rębów, Rybne, Sokołów, Solec, Stanisławów, Wrząca i Zaborów Nowy (28 gromad).335 W skład gminy Skrzany wchodziły gromady: Anielin, Feliksów, Halinów, Leśniewice, Lipa, Marianów, Osada, Osiny, Ruszków Nowy, Sałki, Sieraków Wielki, Sierakówek, Skrzany, Stanisławów Skrzański i Strzałki.336 Jak wspomniano wyżej tuż po wojnie były próby zmiany granic gmin, jednak do 1954 roku nastąpiła tylko jedna. Z dniem 13 maja 1952 roku z gminy Skrzany wyłączono obszar leśny Dobra Strzeleckie (106,75 ha) i włączono je do gminy Sójki w powiecie kutnowskim.337 Samorząd gminny był sprzeczny z ideą państwa komunistycznego. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy

333 Tamże, s. 269. 334 Wykaz gromad PRL według stanu z dnia 1 lipca 1952 roku, Warszawa 1952, nr 9. 335 Tamże, s. 9. 336 Tamże, s. 10. 337 Dz. U. 1952 nr 23 poz. 149.

86 państwowej338 zniesiono samorząd terytorialny, pozostawiając okręgi admi- nistracyjne gminne. Majątek samorządowy przejęło państwo. Rozwiązano organy wykonawcze gmin (wójt i zarząd gminy), rady gromadzkie. Ich kompetencje przejęły rady narodowe, w praktyce prezydia rad narodowych. Z końcem 1954 roku zlikwidowano okręgi zwane gminami. Nie przysta- wały one do planów tworzenia na wsiach dużych państwowych i spółdziel- czych gospodarstw rolnych. Utworzono gromadzkie rady narodowe zwane gromadami. Gromady miały stać się zalążkiem dużych, kolektywnych gospodarstw rolnych, na kształt radzieckich kołchozów. Kilka wsi łączono w jedną gromadę na czele z gromadzką radą narodową, jako organem uchwałodawczym pochodzącym z bezpośrednich, sterowanych wyborów. Organem wykonawczym było prezydium na czele z przewodniczą- cym. Organem pomocniczym było biuro prezydium z kilkoma urzędnika- mi. Uprawnienia gromad były niewielkie. W praktyce zostały sprowadzone do wykonywania zarządzeń władz powiatowych. Prezydium powiatowej rady narodowej sprawowało szczegółową kontrolę nad działalnością władz gromadzkich. Gromady obejmowały kilka wsi, często nie mając na swoim terenie prawie żadnych instytucji użyteczności publicznej z wyjątkiem szkół. Gminne Spółdzielnie, ośrodki zdrowia, komendy MO itp. pozostawały poza granicami gromady, skazując gromady na niesamodzielny byt. Taka była rzeczywistość początku lat 50.

338 Dz. U. 1950, nr 14, poz. 130.

LATA 1956–1972

Rok 1956 był przełomowy w naszym kraju. W październiku 1956 roku do władzy doszedł nowy I-szy sekretarz, Władysław Gomułka. Był także ko- munistycznym doktrynerem, jednak lata jego rządów odbierano jako wielkie wytchnienie po latach upokorzeń. Tak też rzeczywiście było. Władze nie zrezygnowały jednak całkiem z zamierzeń. Sztucznie pod- trzymywano nierentowne działające nadal spółdzielnie produkcyjne. Od 1959 roku znowu zaczęto zachęcać chłopów do tworzenia spółdzielni. W 1962 PZPR uchwaliło plan pełnej kolektywizacji wsi do 1980 roku, czego nie ujaw- niono społeczeństwu.339 Dla wsi polskiej okres po 1956 roku jest często nawet dobrze oceniany przez świadków. Po latach represji wiele się zmieniło. Władze przestały na siłę tworzyć spółdzielnie produkcyjne i PGR-. Zmniejszono wymiary obo- wiązkowych dostaw oraz podatków. Podniesiono ceny skupu. Polepszyło się zaopatrzenie sklepów, w tym także w materiały budowlane, tak potrzebne na wsi. Władze państwowe położyły duży nacisk na spółdzielczość mleczarską, ogrodniczą i kredytową (Spółdzielnie Oszczędnościowo-Kredytowe). Wieś „zasypano” nawozami sztucznymi, które należało obowiązkowo wykupić340. Propagowano uprawę warzyw i owoców. Przy biurze gromadzkim rozpo- częła działalność gromadzka służba rolna złożona z agronoma i zootechnika

339 Landau Z., Roszkowski W., Polityka…, s. 271. 340 Tamże, s. 270.

89 gromadzkiego. Władze państwowe położyły duży nacisk na podniesienie kultury rolnej. Na wsiach odbywały się wykłady dla rolników. Przybywały nieraz tłumy chętnych. Władze postawiły także na szkolenia rolnicze (organizowane w sezonie jesienno-zimowym). Dużo sił i środków poświęcono słusznej akcji podniesienia poziomu oświaty, czytelnictwa i zwalczania analfabetyzmu. Na tym polu działały biblioteki gromadzkie. Nacisk kładziono na powstawanie kółek rolniczych mogących po pre- ferencyjnych cenach kupować maszyny rolnicze. Kółka zakładano niemal w każdej wsi. Z czasem tworzono Międzykółkowe Bazy Maszynowe mające na celu stworzenie lepszych usług dla rolników. Jedynymi tolerowanymi partiami politycznymi na wsi były: Zjednoczone Stronnictwo Ludowe cieszące się dość dużym poparciem oraz Polska Zjedno- czona Partia Robotnicza. Ta druga cieszyła się małą popularnością. Nowych członków trudno było pozyskać. W latach 60. nakłaniano także do tworzenia kół gospodyń wiejskich dla kobiet na wsiach. Nazywano je samorządem wiejskim kobiet. Te organizacje były często jedynymi organizacjami propagującymi kulturę na wsi i położyły wielkie zasługi w zachowaniu tradycji i kultury ludowej. Integrowały także społeczność wiejską. Dużą wagę przykładano do ochrony przeciwpożarowej. Każde gospodarstwo rolne musiało posiadać przygotowane na wypadek pożaru: wiadra, bo- saki itp. Sprawdzały to regularnie specjalne komisje. Nowością było utworzenie funduszu gromadzkiego – obowiązkowe składki ludności liczone od przychodowości gospodarstwa. Fundusz nie wchodził w skład budżetu, wykorzystywano go do budowy i remontu dróg gromadzkich. W ten sposób zlikwidowano obowiązki szarwarkowe istnieją- ce od średniowiecza. Jednak z drugiej strony propagowano czyny społeczne. Wiele wsi uczestniczyło w nich rzeczywiście z dużym zapałem, gdyż była to często jedyna metoda na budowę w danej miejscowości drogi, sklepu czy remizy. Wiele tego typu obiektów powstało właśnie w ten sposób. Był to również czas ogólnopolskiej akcji „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie”341. Szkoły budowano przy pomocy środków pozyskanych z obowiązkowego Społecznego Fundu- szu Budowy Szkół. Większość wsi została zelektryfikowana.

341 1000 lat państwa polskiego.

90 Od lutego 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych dająca im większe uprawnienia.342 Rozpoczęto także proces komasacji gromad w większe jednostki, bowiem większość z nich była kompletnie nieefektywna. W województwie warszawskim do 1972 roku zlikwidowano większość gromad. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza będzie bliżej ludzi. Gdy rozpoczęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej, więc ludzie odbierali to z nieufnością. Mimo reform gromady – podstawa podziału administracyjnego wsi, nadal były zbyt małymi jednostkami terytorialnymi. Wiele gromad zależało od siebie nawzajem. Na przykład w jednej z nich była siedziba Gminnej Spół- dzielni, która obsługiwała sąsiednie gromady. Podobnie było z lecznicami we- terynaryjnymi, POM-ami343 i innymi. Mimo wszystko lata 60. były okresem stabilizacji na polskiej wsi. W latach 1954–1972 wokół Gostynina funkcjonowało kilkanaście gromadzkich rad narodowych – gromad. Jedne działały dość krótko, zaledwie kilka lat, inne przez cały wspomniany okres.

GROMADA BIAŁOTARSK 1954–1959

Na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie powo- łano gromadę Białotarsk. W skład gromady weszły dotychczasowe gromady: Baby Górne, Białotarsk, Dąbrówka, Gulewo, Józefków, Rębów, Zieleniec oraz część dotychczasowej gromady Górki stanowiąca wieś Ogończyków z gminy Rataje.344 Gromada Białotarsk funkcjonowała do końca 1959 roku. Następnie zo- stała włączona w skład nowo powołanej gromady Solec345 (wraz z obszarem gromady Krzywie).346

342 Dz. U. z 1958 nr 5 poz. 16 (tekst ujednolicony Dz.. U. z 1975 nr 26 poz. 139 343 Państwowy Ośrodek Maszynowy. 344 Dz. Urz. WRN Warszawa, nr 11, poz. 67. 345 Przemianowana gromada Kozice działająca w latach 1954–1959. 346 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10.

91 GROMADA BOLESŁAWÓW 1954–1972

W skład gromady Bolesławów weszły dotychczasowe gromady: Bielawy, Bolesławów, Emilianów, Gaśno, Jaworek, Legarda, Mysłownia Nowa, My- słownia Stara, Podgórze, Rogożewek, Stefanów, Zwoleń z gminy Lucień.347 Gromada Bolesławów funkcjonowała do końca 1972 roku w niezmienio- nych granicach.

GROMADA KOZICE 1954–1959

W skład gromady Kozice weszły obszary dotychczasowych gromad: Baby Dolne, Kozice, Solec, Polesie, Rybne z gminy Rataje, gromady Lipa z wyłącze- niem osady Ruda i miejscowości Przerwa i Reszka, obszary gromad: Osada, Sałki, Strzałki, Ruszków Nowy z gminy Skrzany oraz część obszaru dotychczasowej gromady Budy Kozice stanowiąca: wieś Budy Kozickie, wieś Rataje Nowe, wieś Wojnowo z gminy Rataje.348 Z końcem 1959 roku z gromady Kozice wyłączono wsie Lipa, Ruszków i Sałki włączając je do gromady Sierakówek.349 Z dniem 1 stycznia 1960 roku przeniesiono siedzibę gromady Kozice do wsi Solec przemianowując jednocześnie gromadę na Solec. Do tej gromady włączono jednocześnie obszary zlikwidowanych gromad Krzywie i Bia- łotarsk.350

GROMADA KRZYWIE 1954–1959

W skład gromady Krzywie weszły dotychczasowe gromady: Choinek, Huta Nowa, Krzywie, Marianka, Nagodów, Wrząca, Zuzinów oraz część obszaru dotychczasowej gromady Górki stanowiąca: wieś Górki A, wieś Górki D i część dotychczasowej gromady Budy Kozickie stanowiąca wieś Hutę Ra- tajską i osadę Pyszkowo z gminy Rataje.351

347 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67. 348 Tamże. 349 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10. 350 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10. 351 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67.

92 Gromada Krzywie została zlikwidowana z końcem 1959 roku. Jej obszar włączono w skład gromady Solec (do 1959 roku gromada Kozice).352

GROMADA LUCIEŃ 1954–1972

W skład gromady Lucień weszły dotychczasowe gromady: Bierzewice, Budy Lucieńskie, Czarty, Kazimierzów, Miałkówek, Ottówka z gminy Lucień oraz gromady gromada Gorzewo z gminy Duninów.353 Z dniem 1 stycznia 1960 roku w skład gromady Lucień włączono wieś Aleksandrynów z likwidowanej gromady Lipianki.354 Z dniem 1 stycznia 1962 roku w skład gromady włączono dodatkowo miejscowości: Antoninów, Białe, Klusek i Marianów ze zlikwidowanej gromady Białe.355

GROMADA SIERAKÓWEK 1954–1972

Powołano gromadę Sierakówek. W jej skład weszły dotychczasowe gromady: Leśniewice, Marianów, Osiny, Sierakówek, Sieraków Wielki, część dotychczasowej gromady Lipa stanowiącej osady: Przerwa, Ruda, Reszka, oraz część obszaru dotychczasowej gromady Anielin stanowiąca miejscowość Kle- niew z gminy Skrzany.356 Z dniem 1 stycznia 1959 roku w skład gromady Sierakówek włączono zlikwidowanej gromady Skrzany (Feliksów, Halinów, Skrzany, Stanisławów Skrzański, Justynków, Wola Trębska Nowa).357 Z dniem 1 stycznia 1960 roku w skład gromady Sierakówek włączono obszar wsi: Lipa, Ruszków i Sałki z gromady Kozice.358

352 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10. 353 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67. 354 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10. 355 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 13, poz. 292. 356 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67. 357 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 1, poz. 2. 358 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10.

93 GROMADA SOKOŁÓW 1954–1972

W skład gromady Sokołów włączono dotychczasowe gromady: Belno, Huta Zaborowska, Jastrzębie, Nowa, Niecki, Sokołów, Stanisławów, Zaborów Nowy, Zaborów Stary z gminy Rataje.359 Gromada Sokołów funkcjonowała do końca 1972 roku w niezmienio- nych granicach.

GROMADA SOLEC 1960–1972

Gromadę Solec powołano z dniem 1 stycznia 1960 roku. Powstała poprzez przeniesienie siedziby gromady z Kozic do Solca. Jednocześnie do gromady Solec włączono obszary gromad Białotarsk i Krzywie.360 Podstawą terytorialną gromady były wsie byłej gromady Kozice (Baby Dolne, Kozice, Solec, Polesie, Rybne, Lipa, Osada, Sałki, Strzałki, Ruszków Nowy, Budy Kozice, wieś Rataje Nowe, wieś Wojnowo, Lipa, Ruszków, Sałki). W skład gromady Solec włączono także od 1960 roku miejscowości z gromady Krzywie: Choinek, Huta Nowa, Krzywie, Marianka, Nagodów, Wrząca, Zuzi- nów, wieś Górki A, wieś Górki D, Huta Ratajska i Pyszkowo oraz z gromady Białotarsk: Baby Górne, Białotarsk, Dąbrówka, Gulewo, Józefków, Rębów, Zie- leniec, Ogończyków.

GROMADA SKRZANY 1954–1958

W skład gromady Skrzany włączono obszary dotychczasowych gromad: Feliksów, Halinów, Skrzany, Stanisławów Skrzański oraz część dotychczasowej gromady Anielin stanowiąca wieś Justynków z gminy Skrzany, gromady Wola Trębska Nowa z gminy Szczawin.361 Gromada Skrzany została zlikwidowana już w 1958 roku. Cały jej obszar z końcem roku włączono do gromady Sierakówek.362

359 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 11, poz. 67. 360 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1960, nr 2, poz. 10. 361 Dz. Urz. WRN Warszawa, nr 11, poz. 67. 362 Dziennik Urzędowy WRN Warszawa, 1958, nr

94 Okres gromadzkich rad narodowych to lata 1954–1972. Cechował się częstymi zmianami administracyjnymi, szczególnie w pierwszych latach. Jed- nostki te były zbyt małe, gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo i posiadające bardzo wąskie kompetencje. Gromady zarządzane były przez miejscowych działaczy społecznych. Niewielu z nich miało większe niż podstawowe wykształcenie. Gromady powstały w okresie stalinowskim i zupełnie nie przystawały do rzeczywistości lat 70.

GMINY GOSTYNIN I RATAJE W LATACH 1973–1992

POLITYKA GOSPODARCZA I USTRÓJ GMIN

W grudniu 1970 roku I Sekretarzem PZPR został Edward Gierek. Począt- kowo jego polityka rolna była dość elastyczna. Podniesiono ceny skupu trzody chlewnej, bydła rzeźnego i mleka. Nowe władze postawiły na produkcję mięsa, jako produktu „wrażliwego społecznie”. Jednak nie interesowano się przy tym produkcją zbóż. Nastawiono się na rozwój produkcji zwierząt rzeź- nych, a to potrzebowało coraz większych ilości pasz. Pasze te zaczęto sprowa- dzać z zagranicy za kredyty. Od 1972 roku zniesiono obowiązkowe dostawy zbóż, żywca i ziemnia- ków, co sprzyjało specjalizacji gospodarstw. W tym samym czasie złagodzo- no progresję podatków gruntowych, ułatwiono obrót ziemią. Chłopi mogli nawet dzierżawić ziemię od państwa. Objęto również rolników leczeniem na zasadach ubezpieczeń społecznych. Wszystko to spowodowało wzrost produkcji rolnej. Jednak produkcja zwierzęca rosła dużo szybciej niż produkcja roślinna, wzrastało zapotrzebowanie na pasze, które importowano za dewizy.363 Rok 1973 był szczytowym w rolnictwie w okresie powojennym. Ten sukces uznano za sprzyjający czas do kolektywizacji. Zapoczątkowano kampa- nię przeciw gospodarstwom farmerskim. Wskazywano na zbiorowe formy

363 Landau Z., Roszkowski W., Polityka…, s. 272.

97 gospodarowania. Zakazano sprzedaży ziemi z Państwowego Funduszu Zie- mi. Opracowano zasady przekazywania ziemi na rzecz państwa w zamian za renty i emerytury. Chodziło o gospodarstwa ludzi starszych. Kolektywizacja miała być wynikiem naturalnego wypadania gospodarstw chłopskich, przej- mowanych przez państwo, ale nie oddawanych w ręce innych rolników indywidualnych. Co roku coraz więcej starszych gospodarzy przekazywało ziemię państwu. Propaganda tłumaczyła wyższość gospodarstw uspołecznionych nad prywatnymi.364 Nadal wzrastał kosztowny import pasz i w 1974 roku Pol- ska stała się importerem netto żywności, po raz pierwszy w swojej historii! Jednak władze ze względów politycznych nadal popierały hodowlę zwierząt bojąc się reakcji robotników nie zwiększano cen mięsa. Od 1970 do 1975 roku koszty importu pasz z zagranicy wzrosły o prawie 200%.365 W dekadzie Edwarda Gierka przeprowadzono reformę podziału administracyjnego kraju. W miejsce dużych 17 województw powołano 49 mniejszych województw. Jednocześnie zlikwidowano powiaty. Zburzyło to istniejące, często od dziesięcioleci, więzy regionalne. Okolice Gostynina włączono do województwa płockiego.366 Ta reforma wkrótce okazała się porażką i przed kilkunastu laty (od 1999 roku) powrócono praktycznie do podziału administracyjnego sprzed reformy z 1975 roku. Kilka lat wcześniej, od 1 stycznia 1973, weszła w życie inna reforma administracyjna, której efekty z powodzeniem obserwujemy do dziś. W miejsce małych i nieefektywnych gromad powołano gminy. W okolicach Gostynina powołano dwie gminy: Gostynin i Rataje. Gminy Gostynin i Rataje rozpoczęły działalność z początkiem 1973 roku. W skład gminy Gostynin weszły sołectwa: Anielin-Halinów, Antoninów, Bia- łe, Bierzewice, Bolesławów, Emilianów, Gaśno, Gorzewo, Helenów, Jaworek, Kazimierzów, Kiełpieniec, Klusek, Legarda, Leśniewice, Lucień, Łokietnica, Marianka, Marianów, Miałkówek – Budy Lucieńskie, Nowa Mysłownia, Nowa Wieś, Osiny, Podgórze, Rogożewek, Sieraków, Sierakówek, Skrzany-Feliksów, Stanisławów, Stefanów, Zwoleń oraz liczne obszary leśne.367 W skład gminy Rataje włączono sołectwa: Baby Dolne, Baby Górne, Belno, Białotarsk, Budy Kozickie, Choinek, Dąbrówka, Górki, Gulewo, Huta Zaborowska, Józefków, Kozice, Krzywie, Marianka, Nagodów, Niecki, Nowa

364 Tamże, s. 273. 365 Tamże. 366 Dz. U. 1975 nr 17 poz. 92. 367 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1972, poz. 407

98 Huta, Nowa Jastrzębia, Nowy Zaborów, Osada, Polesie, Rębów, Rybno, Sałki, Sokołów, Solec-Wrząca, Stary Zaborów, Strzałki, Zieleniec, Zuzinów oraz obszary leśne.368 Według ustawy o gminach, gminne rady narodowe pozostawały organem władzy państwowej i podstawowym organem samorządu społecznego na terenie gminy. Dalej ustawa głosiła: Gminna rada narodowa zapewnia wykona- nie na terenie gminy zadań państwowych, wzrost i unowocześnienie produkcji, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji rolnej, rozwój gospodarczy, społecz- ny i kulturalny gminy, zaspokajanie potrzeb bytowych ludności oraz umocnie- nie dyscypliny społecznej.369 Wprowadzono wyraźny podział między funkcjami stanowiącymi i wy- konawczymi (do tej pory istniała jedność w postaci prezydium gromadzkich rad narodowych). Organem uchwałodawczym stała się gminna rada narodowa. Liczyła ona od 20 do 50 radnych. Gminna rada spośród siebie wybierała prezydium i komisje. Przewodniczącym rady zostawał, od 1974 roku, pierwszy sekretarz gminnego komitetu PZPR. Wybory do gminnych rad narodowych przeprowadzono po raz pierwszy w dniu 9 grudnia 1973 roku. Wybory do rad narodowych przeprowadzono następnie: 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 roku i 19 czerwca 1988 roku. Nowością w systemie gminnym było powołanie urzędu gminy. Był to tere- nowy organ administracji państwowej do wykonywania zadań naczelnika gminy. Naczelnik gminy był powoływany i odwoływany przez wojewodę. Gminna rada narodowa mogła tylko wyrażać niewiążącą opinię o kandydaturze.370 Starano się aby naczelnicy posiadali wyższe wykształcenie. Była to no- wość w administracji lokalnej. Naczelnicy stali na czele urzędu gminy. Urząd gminy zasadniczo dzielił się na trzy części: biuro urzędu, gminną służbę rolną i urząd stanu cywilnego. Urząd gminy podzielony był na referaty kierowane przez sekretarza biura urzędu gminy. Ważną pozycję zajmował główny księgowy gminy.371 Gmin- na służba rolna (GSR) kierowana była przez kierownika. GSR tworzył zespół kilku osób sprawujący nadzór nad rolnictwem w gminie i organizujący jego

368 Tamże. 369 Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312. 370 Tamże. 371 Tamże.

99 sprawy.372 W ramach urzędu gminy funkcjonował także urząd stanu cywilnego na czele z kierownikiem.373 Wszyscy pracownicy musieli posiadać przynajmniej średnie wykształcenie. Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku załamało się polskie rolnictwo. Główną przyczyną był nieurodzaj, ale też niska produk- tywność, uprzywilejowanych przez władze, oderwanych od praw ekonomii gospodarstw państwowych. Spadła opłacalność gospodarstw prywatnych uza- leżnionych od państwowych cen skupu oraz słabego zaopatrzenia w materiały i narzędzia. Nakłady inwestycyjne w państwowe gospodarstwa nie przynosił efektów. Rolnictwo indywidualne uzyskiwało lepsze wyniki przy czterokrot- nie gorszym uzbrojeniu technicznym produkcji, prawie trzykrotnie niższym zużyciu pasz i trzykrotnie niższym zużyciu nawozów sztucznych. Mimo to władze z uporem kontynuowały wywieranie presji, by rolnicy indywidual- ni oddawali ziemię państwu. Wielkie nakłady na państwowe gospodarstwa nieprzynoszące dochodów, kosztowny import pasz oraz nieurodzaj z 1980 roku przypieczętowały katastrofę, która dojrzewała przez całe lata. Mimo to w następnych latach nadal kontynuowano politykę popierania gospodarstw państwowych kosztem prywatnych.374 Latem 1980 roku wiele zakładów pracy rozpoczęło strajki. Doprowadziło to do zalegalizowania ruchu „Solidarności” (wrzesień 1980). Od jesieni 1980 roku przez cały rok trwał w Polsce okres gospodarczej zapaści, ale jednocze- śnie dużej wolności. Wiele środowisk otwarcie postulowało swoje stanowiska. To wszystko stało się zagrożeniem dla władz i monopolu partii komunistycznej. 13 grudnia 1981 roku wprowadzono stan wojenny. Działalność gminnych rad narodowych została tymczasowo zawieszona. Urzędy gmin funkcjonowa- ły nadal. W 1982 roku powinny były się odbyć wybory do rad narodowych, lecz z uwagi na stan wojenny przełożono je na rok 1984. Po zniesieniu stanu wojennego (1983) władze postanowiły dać pozory zmiany na terenach wiejskich, aby spacyfikować nienajlepsze nastroje. Ustawa z 20 lipca 1983 roku O systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego375 powołała nowe instytucje na kształt samorządu terytorialnego. Każde sołec- two stało się jednostką samorządu wiejskiego. Nie był to samorząd w pełnym tego słowa znaczeniu. Przepisy były dość pokrętne i różnie je interpretowano. Samorząd wiejski otrzymał prawo do dysponowania własnymi funduszami,

372 Tamże. 373 Tamże. 374 Tamże. 375 Dz. U. 1983, nr 41, poz. 185.

100 ale nie uzyskał osobowości prawnej. Zebrania wiejskie decydowały o sprawach lokalnych, powoływały sołtysa i radę sołecką jako organy wykonawcze. Na czele rady mógł stanąć przewodniczący rady sołeckiej, ale często kierował nią sołtys, pełniący jednocześnie funkcję przewodniczącego rady sołeckiej. Głów- ną osobą reprezentującą samorząd wiejski stawał się przewodniczący rady so- łeckiej. Prawo zwoływania zebrań wiejskich przysługiwało radzie sołeckiej na wniosek 1/5 pełnoletnich mieszkańców sołectwa. Sołectwo mogło uchwalić swój statut i powoływać komisje. Nadzór nad samorządem wiejskim sprawo- wała rada narodowa i naczelnik. Nowa ustawa obligowała naczelnika gminy i GRN do respektowania uchwał zebrań wiejskich. Wszelkie sprawy dotyczące poszczególnych wsi musiały być ustalane z danym samorządem wiejskim. Wybory do rad sołeckich przeprowadzono jesienią 1984 roku, natomiast kolejne jesienią 1988 roku. Zmiany zapoczątkowane w naszym kraju w 1989 roku doprowadziły do uchwalenia ustawy o samorządzie gminnym w dniu 8 marca 1990 roku. Gminne rady narodowe funkcjonowały do kwietnia 1990 roku. W maju tego samego roku przeprowadzono pierwsze wybory do rad gminnych.

GMINA GOSTYNIN 1973–1988

Nowo powołana Gmina Gostynin liczyła 145 km2. W skład gminy weszło 1552 gospodarstw rolnych oraz 8 583 ha użytków rolnych. Gminę zamiesz- kiwało 7 341 osób w 32 sołectwach. Z rolnictwa utrzymywało się 3 821 osób. Na terenie Gminy funkcjonowały rolnicze spółdzielnie produkcyjne w Skrza- nach, Kleniewie i Lucieniu. Działały też 22 kółka rolnicze, międzykółkowa baza maszynowa, Gminna Spółdzielnia SCh z siedzibą w Sierakówku. Warto dodać, że teren gminy obsługiwały trzy Gminne Spółdzielnie; Duninów, Ko- zice i Sierakówek. Stwarzało to mnóstwo problemów dla ludności. Działała też Spółdzielnia Oszczędnościowo-Pożyczkowa, 12 jednostek OSP, 3 kluby „Ruchu”, 2 przedszkola i 11 szkół podstawowych. Na terenie Gminy funkcjo- nowało także 25 placówek usługowych, w tym 9 zakładów mularskich, 1 cie- sielstwa, 1 malarstwa, 1 instalatorstwa elektrycznego, 2 zakłady betoniarskie, 1 stolarstwa, 6 zakładów kowalskich, 5 innych zakładów.376

376 Archiwum UG, GRN Gostynin, sygn. 1, k. 40.

101 Według władz gminnych do najbardziej zagospodarowanych obszarów należały okolice Sierakowa. Uprawiano tam pszenicę, buraki cukrowe, rzepak i rośliny przemysłowe. Dodatkowo dobrze rozwijała się tam hodowla bydła, trzody chlewnej i drobiu. Bardzo ważną rolę odgrywało miasto Gostynin, prawie połowa ludności gminy utrzymywała się z pracy w zakładach produkcyjnych i instytucjach na terenie miasta.377 Problemem tamtych czasów było zaopatrzenie ludności. Gmina dyspo- nowała siecią 30 placówek handlowych na 32 sołectwa. W aktach gminnych zapisano: Dyskusją staje się sprawa ich rozmieszczenia [placówek handlowych] oraz lokali w jakich się znajdują. Warunki te rzutują w dużej mierze na zaopatrzenie sklepów w szerszy asortyment towarów. Z tego powodu odczu- wamy okresowo braki niektórych towarów. Bardzo ważnym zadaniem handlu będzie systematyczna poprawa zaopatrzenia, reorganizacja sieci placówek handlowych od strony potrzeb mieszkańców gminy, poprawa warunków lokalowych przez wynajem odpowiednich pomieszczeń i podjęcie w szerszym niż dotychczas zakresie działalności inwestycyjnej na odcinku budowy nowych placówek handlowych.378 Stan dróg gminnych był dość niezadowalający i wymagał energicznego działania oraz rozwijania szerokiej działalności społecznej na tym odcinku. W 1973 roku planowano budowę dróg Sierakówek-Osiny, Lucień- Bierzewice -Gostynin i Lucień - Miałkówek.379 Szkolnictwo gminne usprawniono poprzez powołanie Zbiorczej Szko- ły Gminnej. Z uwagi na specyfikę gminną (położenie wokół Gostynina) utworzono początkowo dwie szkoły zbiorcze w Sierakówku i Lucieniu. Z czasem planowano powołanie jednej szkoły w Gostyninie. Tak też się sta- ło w kilka lat później.380 Jednak od 1982 roku znowu planowano przenieść ją na teren Gminy, do Sierakówka lub Lucienia. W 1973 roku utworzono Gminny Ośrodek Kultury. Działały biblioteki gminne w Lucieniu i Siera- kówku.381 Pierwsza sesja Gminnej Rady Narodowej Gostynin odbyła się 6 stycznia 1973 roku. W obradach wziął udział I-szy sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR. W sesji wzięło udział 58 na 79 radnych. Przedstawiono symboliczny

377 Tamże, k. 34. 378 Tamże. 379 Tamże, k. 41. 380 Dyrektorem Zbiorczej Szkoły Gminnej był Figiel Klemens, następnie Wiesław Świątek. 381 Tamże, k. 42.

102 akt powołania gminy. Przeprowadzono wybory prezydium GRN – najważ- niejszego organu nowej gminy. W skład prezydium wybrano:

Nazwisko i imię Funkcja Walerski Marian Przewodniczący prezydium Balcerzak Szczepan Zastępca przewodniczącego Żółtowski Adam Członek prezydium Zgierski Kazimierz Członek prezydium Pilaszek Henryk Członek prezydium Lewandowski Kazimierz Członek prezydium382 382 Urząd Gminy Gostynin rozpoczął działalność z dniem 1 stycznia 1973 roku. Na jego czele stanął Naczelnik – Janusz Stasiak. Stanowisko Sekretarza Biura UG objęła Lucyna Przewłocka. Kierownikiem Gminnej Służby Rolnej został J. Brzeziński (od 1980 roku Aleksandra Dymczak). Stanowisko Głów- nej Księgowej objęła Maria Grabarczyk, która pracowała na podobnym stanowisku aż do 2006 roku. Po pierwszych wyborach do gminnych rad narodowych z dnia 9 grudnia 1973 roku w skład Prezydium GRN Gostynin weszły następujące osoby:

Nazwisko i imię Funkcja Walerski Marian Przewodniczący prezydium Raciborski Henryk Zastępca przewodniczącego Pilaszek Henryk Członek prezydium Błaszczyk Stanisław Członek prezydium Galicki Jan Członek prezydium Żółtowski Adam Członek prezydium383 383 Przewodniczącym Prezydium pozostawał początkowo Marian Waler- ski, jednak w tamtym okresie ta funkcja ściśle powiązana była z funkcjami w Gminnym Komitecie PZPR. W połowie lat 70. Mariana Walerskiego za- stąpił Henryk Raciborski – nowy I-szy sekretarz PZPR w Gminie Gostynin. Po kolejnych wyborach do rad narodowych z 5 lutego 1978 roku w skład Prezydium GRN weszli:

382 Archiwum UG Gostynin, GRN Gostynin, protokoły GRN z 1973 roku, k. 1–11. 383 Tamże, protokoły posiedzeń PGRN z dnia 17 października 1974 roku.

103 Nazwisko i imię Funkcja Okuniewski Bolesław Przewodniczący prezydium Baranowski Jan Zastępca przewodniczącego Galicki Jan Zastępca przewodniczącego Syska Władysław Członek Prezydium Lisowska Danuta Członek Prezydium Pilaszek Henryk Członek Prezydium

Przewodniczący Prezydium Henryk Raciborski ustąpił z funkcji w dniu 23 maja 1979 roku. Zastąpił go Bolesław Okuniewski. Na przełomie 1980 i 1981 tenże także złożył rezygnację. Wiązało się to ze zmianami politycznymi w kraju. Nowym Przewodniczącym został Jan Wojnarowicz. W 1983 roku znowu nastąpiła zmiana w składzie Prezydium. Nowym Przewodniczącym został Jan Galicki. Skład Prezydium wiosną 1984 roku, przed upływem kadencji kształtował się następująco:

Nazwisko i imię Funkcja Galicki Jan384 Przewodniczący Prezydium Baranowski Jan Zastępca Przewodniczącego Lisowska Danuta Członek Prezydium Małecka Kazimiera Członek Prezydium Syska Władysław Członek Prezydium Golis Mieczysław Członek prezydium385 384385 Według danych 1983 roku gmina Gostynin liczyła 7 542 mieszkańców, z czego 475 osób zatrudnionych było w jednostkach uspołecznionych na terenie gminy. Pozostałe utrzymywały się z rolnictwa i pracowały poza terenem gminy, głównie w Gostyninie. Do tej pory spora część mieszkańców gminy przenosiła się do Gostynina lub innych ośrodków miejskich. Na skutek kryzysu przełomu lat 70. i 80. ta migracja została zahamowana.386 Gmina liczyła 1 252 indywidualne gospodarstwa, 3 Rolnicze Spółdziel- nie Produkcyjne. Funkcjonowała jedna Spółdzielnia Kółek Rolniczych (SKR) z siedzibą w Leśniewicach. Indywidualne gospodarstwa liczyły głównie od 5 do 10 ha. Wiele było także małych gospodarstw liczących do 5 ha. Całość

384 Przewodniczący ZSL w Gminie. 385 Archiwum UG Gostynin, Protokół posiedzenia prezydium z 23 stycznia 1984 roku. 386 Tamże, protokół GRN z 4 lutego 1983 roku, k. 26.

104 gruntów rolniczych gminy zajmowała 7 791 ha, z czego gospodarstwa indywidualne 7 009 ha. Gmina dysponowała siecią 166,8 km dróg lokalnych, w tym 24,5 km dróg o nawierzchni twardej, 28,6 km dróg o ulepszonej nawierzchni i 113,7 km dróg gruntowych. Usługi dla ludności świadczyło 31 zakładów rzemieślniczych oraz 20 skle- pów. Kulturę gminną tworzyło 3 biblioteki, w tym Gminna Biblioteka w Siera- kówku i dwie filie; w Lucieniu i Bolesławowie. Dodatkowo działało 29 punktów bibliotecznych. Sport gminny krzewiły 3 Ludowe Zespoły Sportowe. Działał Państwowy Dom Dziecka w Lucieniu i 11 szkół podstawowych: SP Sierakówek, SP Emilianów, SP Leśniewice, SP Osiny, SP Skrzany, SP Zwo- leń, SP Podgórze, SP Gorzewo, SP Białe, SP Miałkówek, SP Lucień. Funk- cjonowało jedno przedszkole (w Lucieniu). Szkoły gminne kształciły 900 uczniów oraz 136 dzieci w 10 oddziałach przedszkolnych przy szkołach.387 Spis sołtysów w 1982 roku:

Sołectwo Nazwisko i imię Anielin-Halinów Fijałkowski Zygmunt Białe-Antoninów Lewandowski Zygmunt Bierzewice Dymczak Czesław Bielawy Dąbrowski Jan Bolesławów Rydzewski Kazimierz Emilianów Żółtowski Adam Feliksów-Skrzany Chmielecki Jan Gaśno Słowiński Wiesław Gorzewo-Marianów Nowacki Henryk Helenów Gołębiowski Bolesław Jaworek Rudziński Stanisław Kazimierzów Kwasiborski Mirosław Klusek Kubik Stanisław Kiełpiniec Marciniak Jan Legarda Pakulski Jerzy Leśniewice Krzemiński Henryk Lucień Molik Edmund Łokietnica Mazurkiewicz Janina

387 Tamże, k. 28.

105 Marianów Sierant Mieczysław Miałkówek Lewandowski Zenon Mysłownia Świątkowski Jan Nowa Wieś Garstka Piotr Osiny Krzewicki Franciszek Podgórze Stański Stanisław Rogożewek Bronowski Maciej Sieraków Zgierski Kazimierz Sierakówek Trawczyńska Janina Stanisławów Sierski Ryszard Stefanów Sowiński Jan Zwoleń Rybicki Eugeniusz

Najważniejsze osoby w gminie Gostynin w latach 80:

Sołectwo Nazwisko i imię Stasiak Janusz Naczelnik Gminy Paluszewska Krystyna Przewodnicząca Rady Gminnej PRON388 Kruk Jan Radny Wojewódzkiej Rady Narodowej w Płocku Baranowski Jan I- szy sekretarz KG PZPR Zarzycki Adam Prezes Gminnej Spółdzielni SCh Fijałkowski Tadeusz Gminny Dyrektor Szkół Szczepaniak Bronisław Dyrektor SKR Leśniewice Bryłka Henryk Prezes Gminnego Związku Kółek i Organizacji Rolniczych Dębowska Jolanta Przewodnicząca Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej – Gmina Gostynin 388 Po wyborach do rad narodowych z 17 czerwca 1984 roku w skład Prezy- dium GRN Gostynin włączono następujące osoby:

Sołectwo Nazwisko i imię Nitecki Edward Przewodniczący prezydium Baranowski Jan Zastępca przewodniczącego Galicki Jan Zastępca przewodniczącego

388 Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego.

106 Syska Władysław Członek Prezydium Balcerzak Bogusław Członek Prezydium Lisowska Danuta Członek Prezydium Dębowska Jolanta Członek Prezydium Zarzycka Karola Członek Prezydium

W obsadzie Urzędu Gminy nie nastąpiły większe zmiany. Naczelnikiem pozostawał Janusz Stasiak. Od 1984 roku kierownikiem Referatu Rolnego389 została Aleksandra Dymczak. Maria Grabarczyk pozostawała Główną Księ- gową i kierowniczką Referatu Planowania i Finansów. Referatem Opieki Spo- łecznej kierowała Agnieszka Nejman. Lucyna Przewłocka nadal pracowała jako Sekretarz Biura UG. W 1987 roku władze wojewódzkie w Płocku podjęły działania zmierza- jące do połączenia gmin Gostynin i Rataje i dalszym etapie połączenie jej miastem Gostynin. W zamierzeniu władz miała powstać jedna, duża miejsko -wiejska gmina. Miało to zracjonalizować administrację lokalną. Podkreśla- no, że i tak gminy wiejskie (Rataje i Gostynin) oraz miasto łączyło już wiele: sprawy gospodarcze, Bank Spółdzielczy, Urząd Stanu Cywilnego, Rejono- wy Urząd Spraw Wewnętrznych, organizacja ORMO390, opieka zdrowotna i inne. W Gostyninie pracowała spora część mieszkańców gmin wiejskich. Podobne decyzje podejmowano w PRL-u już wcześniej, również w innych województwach, tutaj jednak zamierzano przeprowadzić „konsultacje spo- łeczne”. Była to wyjątkowa sytuacja w PRL-u. Koniec lat 80. to czas upadku systemu politycznego i władze wykazywały pewne oznaki nowego, bardziej społecznego podejścia do wielu kwestii. „Konsultacje społeczne” w Gostyni- nie i okolicach miały być tylko formalnością, grą pozorów. Decyzja została już podjęta. W maju 1987 roku w każdym sołectwie w gminie Gostynin przeprowadzono zebrania wiejskie. Wzięło w nich udział zaledwie kilkanaście procent dorosłych mieszkańców Gminy. Praktycznie wszyscy sprzeciwiali się połącze- niu. Wskazywali na prawdopodobne przedłużenie czasu załatwiania spraw urzędowych. Dodatkowo mieszkańcy terenów wiejskich obawiali się, że środki wiejskie zostaną zadysponowane na terenie miasta, a wieś zostanie pozbawio- na możliwości rozbudowy szkół, budowy dróg, świetlic, remiz strażackich itp.

389 Referat rolny powstał z przekształcenia Gminnej Służby Rolnej. 390 Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej.

107 W dyskusji oprócz spraw merytorycznych dotyczących konsultacji, występo- wały prawie wszędzie problemy niedostatecznego zaopatrzenia w węgiel, na- wozy, materiały budowlane, pasze, środki ochrony roślin oraz inne potrzebne do produkcji rolniczej. Trzeba jednoznacznie podkreślić, że zebrania miały przebieg spokojny, rzeczowy i poważny oraz to, że nie odnotowano spraw indywidualnych.391 Podczas konsultacji społecznych w Gminie Gostynin 27 sołectw sprze- ciwiło się zmianom w administracji, 1 sołectwo wyraziło zgodę, natomiast 2 sołectwa nie wyraziły swojego stanowiska. Sprzeciw był wyraźny. Sekretarz Komitetu Gminnego PZPR na jednym z zebrań został wyproszony i przekazano mu, aby poszedł do pracy w Płocku. Ludność przytaczała mnóstwo rzeczowych argumentów przeciw łączeniu.392 Mimo wszystko władze partyjne gmin Gostynin, Rataje i miasta Gosty- nin wyraziły gotowość do połączenia. Takie samo stanowisko reprezento- wało prezydium wyżej wymienionych jednostek. Te osoby nie miały innego wyjścia. Jednak radni, sołtysi i ogół społeczeństwa byli stanowczo przeciw. Wyraźnie daje się odczuć rozżalenie społeczeństwa takimi projektami. Pod- czas sesji GRN w dniu 13 czerwca 1987 roku obecny był I-szy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego z Płocka Andrzej Ciesiulski wysłuchał wielu krytycznych opinii pod adresem tego pomysłu. Mimo wszystko uznał on, że szczere wypowiedzi na ten temat świadczą o dobrej pracy Gminy Gostynin, dlatego konieczne jest przeprowadzenie tej reformy, co jeszcze bardziej uspraw- ni jej prace.393 Nad projektem głosowała też Gminna Rada Narodowa Gostynin. 21 radnych zagłosowało przeciw, 3 radnych za połączeniem, 1 radny wstrzymał się od głosu. Komitet Gminny ZSL także zajął negatywne stanowisko. Mimo wielkiego oporu władze wojewódzkie już podjęły decyzję. Z koń- cem 1987 roku Gmina Gostynin powiększyła się o obszar gminy Rataje i jed- nocześnie połączono dużą Gminę Gostynin z miastem Gostynin pod przewodnictwem jednej Miejsko-Gminnej Rady Narodowej i pod kierunkiem jednego Naczelnika.394

391 Tamże, protokół posiedzenia GRN z 13 czerwca 1987 roku. 392 Tamże. 393 Tamże. 394 M.P. 1987 nr 38 poz. 330.

108 GMINA RATAJE 1973-1988

Gmina Rataje także rozpoczęła działalność 1 stycznia 1973 roku i zakoń- czyła prace z końcem 1987 roku. Ciekawym źródłem do poznania dziejów tej gminy jest Kronika Gminy Rataje prowadzona w latach 70. Zapisano w niej: Gmina Rataje powstała z połączenia gromadzkich rad narodowych Solec i So- kołów oraz 3 wsi (Sałki, Ruszków, Lipa) z GRN Sierakówek. Łącznie istnieje 38 miejscowości, tworzących 30 sołectw. Gmina zajmuję powierzchnię 12 664 ha, w tym użytków rolnych ogółem 9 579 ha, z czego gospodarstwa indywidualne stanowią 8 934 ha. Grunt ten zgrupowany jest w 1507 gospodarstwach indywidualnych. Na terenie gminy zamieszkują 6 284 osoby, co w przeliczeniu daje gęstość zaludnienia 50 osób/km2. Z rolnictwa utrzymuje się około 4 630 osób, zaś z innych źródeł około 1654 osoby. Na terenie gminy znajduje się jedno państwowe gospodarstwo rolne w Sokołowie, Rolnicza Spółdzielnia Produk- cyjna w Belnie, MBM-y395 w Białotarsku i Solcu oraz 3 kółka rolnicze: Rębów, Sokołów i Strzałki.396 Gminę zaopatrywała Gminna Spółdzielnia SCh Gostynin prowadząca fi- lię w Piotrowie. Z organizacji sportowych działały Ludowe Zespoły Sportowe: Solec, Białotarsk, Zaborów i Rębów.397 W trakcie uroczystej, inauguracyjnej sesji GRN Rataje w dniu 6 stycznia 1973 roku w skład Prezydium powołano:

Nazwisko i imię Funkcja Tokarski Zygmunt Przewodniczący Prezydium GRN Krzewicki Franciszek Zastępca Przewodniczącego Job Józef Członek Prezydium Kwiatkowski Marian Członek Prezydium Skowrońska Danuta Członek Prezydium Majewski Piotr Członek Prezydium

Zgodnie z zaleceniami władz powołano na terenie gminy jedną Spół- dzielnię Kółek Rolniczych łączącą dotychczasowe kółka rolnicze i MBM-y. SKR Rataje miało swoją siedzibę w Solcu. Prezesem tej instytucji został Hen- ryk Witkowski. 395 Międzykółkowe Bazy Maszynowe. 396 Archiwum UG Gostynin, Kronika Gminy Rataje. 397 Tamże, k. 5.

109 Do ważniejszych osobistości gminy należeli także: Stanisław Sławiński – Komendant Gminny OSP i Antoni Studziński - Gminny Dyrektor Szkół. Po wyborach do rad narodowych z 9 grudnia 1973 roku powołano nowy skład Prezydium:

Nazwisko i imię Funkcja Tokarski Zygmunt Przewodniczący Prezydium Studziński Antoni Zastępca Przewodniczącego Rzepnikowski Marian Członek Prezydium Zembski Krzysztof Członek Prezydium Grzelak Józef Mieczysław Członek Prezydium Wysocki Stanisław Członek Prezydium Sławiński Dionizy Członek Prezydium

W 1974 roku przeprowadzono komasacje sołectw na terenie Gminy. Po- łączono sołectwa: Baby Górne i Rybne, Baby Dolne i Zieleniec, Kozice i Po- lesie, Rębów i Niecki, Huta Nowa i Aleksandrynów oraz Zuzinów, Strzałki z Osadą.398 W ten sposób gmina Rataje obejmowała 24 sołectwa. Sołtysi Gminy Rataje od 1974 roku:

Sołectwo Nazwisko i imię Dąbrówka Marciniak Anna Górki B Tarka Paweł Huta Nowa- Aleksandrynów-Zuzinów Matecki Marian (dotychczasowy sołtys) Choinek Michalak Leon Nagodów Komorowski Krystian Marianka Włodarzewski Czesław (dotychczasowy sołtys) Sałki Nowicki Franciszek Jastrzębia Więckowski Jerzy (dotychczasowy sołtys) Huta Zaborowska Trojanowski Kazimierz Zieleniec-Baby Górne Kozakowski Ryszard Belno-Pomorzanki Piekarz Stefan Sokołów Reńda Marian Nowy Zaborów Radecki Józef Stary Zaborów Tokarski Jan

398 Tamże, k. 9.

110 Białotarsk Słowiński Dionizy Józefków Galińska Maria Gulewo Kotarski Eugeniusz Rębów-Niecki Złotowski Lech Kozice Polesie Majewski Piotr Solec-Wrząca Żołnowski Bogumił (dotychczasowy sołtys) Budy Kozickie Tomaszewski Kazimierz Krzywie Złotowski Józef Baby Dolne-Rybne Tomczak Władysław, następnie Tomczak Zbigniew Strzałki – Osada Zgierski Adam399 399 Niestety Kronika Gminy Rataje urywa się nagle w 1974 roku i nie została dalej poprowadzona. Brak jest wielu danych odnośnie tej Gminy. Wiemy jednak, że w końcu lat 80. na stanowisku Naczelnika Gminy Ra- taje pracowała Wiesława Cessak.400 Gmina Rataje funkcjonowała do końca 1987 roku. Władze wojewódzkie podjęły decyzję o połączeniu gmin Gostynin i Rataje w jedną gminę o nazwie Gostynin. Uchwała Rady Państwa weszła w życie z dniem 1 stycznia 1988 roku.401 Likwidacja Gminy i przyłączenie jej do gminy Gostynin i następnie połączenie tej dużej gminy z miastem Gostynin nie obyło się bez protestów ze strony mieszkańców Gminy Rataje. Radni tej gminy wystosowali oficjalny protest do władz państwa. Uważali, że w nowej strukturze administracyjnej sprawy miejskie zdominują problemy wiejskie. Wobec napiętej sytuacji strony konfliktu spotkały się w 8 grudnia 1987 roku w siedzibie Rady Państwa w War- szawie. Nie zmieniło to postanowień władz państwowych i wojewódzkich.402

CZAS PRZEŁOMU 1988–1992

Jak wspomniano wyżej od 1 stycznia 1988 roku Gmina Gostynin i Miasto Gostynin tworzyły wspólną jednostkę administracyjną. W czerwcu tego roku przeprowadzono wybory do Miejsko-Gminnej Rady Narodowej.

399 Tamże, k. 11. 400 Osmałek M., Gostynin w latach 1945–1989, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s. 545. 401 M.P. 1987 nr 38 poz. 330. 402 Osmałek M., Gostynin w latach 1945..., s. 545.

111 Naczelnik Miasta Gostynin Stanisław Olszewski pełnił odtąd stanowisko Naczelnika Miasta i Gminy Gostynin. Pracował do wiosny 1990 roku. Jego zastępcą pozostawał Józef Włodarczyk, poprzednio I-szy sekretarz KG PZPR Rataje. Natomiast na stanowisku Sekretarza Biura UG pracowała Wiesława Cessak – dotychczas Naczelnik Gminy Rataje.403 Na czele Rady Narodowej Miasta i Gminy stał Arkadiusz Górski. Zmiany ustrojowo-gospodarcze z lat 1989/1990 nie pozostały bez wpływu na administrację lokalną. W dniu 27 maja 1990 roku weszła w życie ustawa o samorządzie gminnym 8 marca 1990 roku.404 Ustawa nadała samorząd i osobowość prawną gminom. Gminy wreszcie stały się prawdziwym gospodarzem swojego terenu. Ta reforma do dziś uważana jest za bardzo udaną. Funkcję uchwałodawczą stanowi rada gminy (rada miasta) wybierana w wyborach powszechnych. Organem wykonawczym był początkowo zarząd gminy na czele z wójtem (burmistrzem) wybierany przez radę gminy. Od 2002 roku organem wykonawczym w gminie jest jed- noosobowo wójt (burmistrz) wyłaniany przez mieszkańców gminy w bez- pośrednich wyborach. Wybory do rad gminnych przeprowadzano: 27 maja 1990 roku (I kadencja), 19 czerwca 1994 roku (II kadencja), 11 października 1998 (III kadencja), 27 października 2002 (tego dnia po raz pierwszy wybierano bezpośrednio wój- tów gmin, IV kadencja), 12 listopada 2006 (V kadencja) oraz 21 listopada 2010 roku (obecna VI kadencja). W czerwcu 1990 zebrała się po raz pierwszy Rada Gminy i Miasta Go- stynin. Na Przewodniczącego Rady Gminy i Miasta powołano Włodzimierza Ogłodzińskiego. Wiceprzewodniczącymi zostali: Edmund Brzeziński, Zyg- munt Gierula i Ewa Walczak.405 Na stanowisko Burmistrza Gminy i Miasta powołano Mirosława Jasiń- skiego.406 W skład Zarządu Gminy i Miasta weszli: Marek Janocki, Józef Kę- dzierski i Marian Karwowski. Nowy burmistrz już we wrześniu 1990 roku złożył rezygnację. Odwołano go ze stanowiska w październiku tego samego roku. Na nowego Burmistrza Gminy i Miasta Gostynin powołano Andrzeja Kujawskiego.407

403 Tamże. 404 Dziennik Ustaw z 1990 roku, nr 16, poz. 95. 405 Archiwum UG Gostynin, Uchwała nr 5/I/1990. 406 Uchwała nr 8/II/90. 407 serwis internetowy Miasta Gostynin.

112 W tym samym czasie nastąpiła zmiana Przewodniczącego Rady Gminy i Miasta. Został nim Zygmunt Gierula.408 Mieszkańcy Gminy Gostynin i Rataje już w 1987 roku protestowali przeciw łączeniu terenów miejskich i wiejskich w jedną jednostkę administracyjną. Lata 1988–1990 nie zmieniły nastawienia społeczności wiejskiej okolic Go- stynina. Nadal byli oni przeciwni zmianom wprowadzonym wbrew ich opiniom. Po 1989 roku można było pełniej wyrażać swoje postulaty i wnioski. Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z początkiem 1992 roku nastąpił rozdział Gminy i Miasta.409 Nie nastąpiło już jednak odrodzenie gminy Rataje. Mieszkańcy okolic Gostynina postanowili utworzyć jedną Gminę. Obie jednostki; Miasto i Gmina Gostynin działały wspólnie jeszcze do końca lutego 1992 roku.

408 Tamże. 409 Dz. Urz. 1991, nr 87, poz. 397.

113

GMINA GOSTYNIN W LATACH 1992–2014

KADENCJA 1992–1994

Pierwsza sesja samodzielnej Rady Gminy Gostynin miała miejsce 2 marca 1992 roku. W skład Rady Gminy wchodziły w tym czasie następujące osoby: Anyszka Janusz, Matusiak Ryszard, Berenowski Jan, Michalski Kazimierz, Biniewicz Janusz, Olobry Krystyna, Brzeziński Edmund, Radzki Zdzisław, Ćwik Zdzisław, Ruta Ryszard, Frank Jerzy, Smyczyński Jerzy, Kędzierski Józef, Stępka Franciszek, Koprowicz Tadeusz, Włodarzewski Czesław, Kryska Andrzej, Wasiak Michał, Krzewicki Andrzej, Woźniak Leszek. Kwasiborski Cezary,

Wybrano władze Rady Gminy w osobach: Michał Wasiak – Przewodni- czący oraz Krystyna Olobry i Franciszek Stępka – Wiceprzewodniczący.

Powołano Zarząd Gminy Gostynin (od marca 1992 roku):

115 Nazwisko i imię Funkcja Biniewicz Janusz Jakub Wójt Gminy – Przewodniczący Zarządu Brzeziński Edmund Członek Zarządu Kryska Andrzej Członek Zarządu Krzewicki Andrzej Członek Zarządu Baranowski Jan Członek Zarządu

Na Skarbnika Gminy Gostynin powołano Hannę Grabarczyk. Utworzono cztery komisje gminne: Komisja Budżetu i Planu, Rozwoju Gospodarczego, Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska, Zdrowia, Pomocy Społecznej, Oświaty i Kultury oraz Porządku Publicznego, Spraw Obywatelskich i Ochro- ny Przeciwpożarowej. Radość z „odzyskanej” wolności była duża jednak należało pokonać jeszcze wiele trudności natury prawnej, administracyjnej, infrastruktural- nej. Wiele zależało od zgodnego rozdzielenia. Gmina Gostynin przejęła majątek gminny na swoim terenie, ale należało na przykład podzielić się budżetem i aktywami gminnymi. 27 maja 1992 roku zawarto porozumie- nie między Zarządem Gminy i Zarządem Miasta. Podzielono nadwyżkę budżetową, majątek poza miastem przejęła Gmina, z wyjątkiem siedziby władz, budynek ten podzielono i tak jest do dziś. Siedzibą władz Gminy jest, dzielony z władzami miasta, budynek na Rynku pod numerem 26. Gmina przejęła na 5 lat zalew wsi Strzałki-Piechota, udziały w przedsię- biorstwie „Ragost”. Przejęto wodociąg wiejski w Sokołowie i Kozicach na rzecz Gminy. Do obsługi wodociągów powołano w następnych latach Zakład Komu- nalny z siedzibą w Solcu. Przed władzami Gminy było jeszcze wiele różnych zadań, które wyma- gały szybkich decyzji. Uchwalono regulamin organizacyjny UG, zatrud- niono pracowników UG. Powołano Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminną Bibliotekę Publiczną z siedzibą w Kozicach. Rada Gminy przyjęła nowe regulaminy organizacyjne instytucji gminnych (biblioteki). Trzeba było ustalić stawki podatków gminnych kosztów wody. Nawet ustalenia punków sprzedaży alkoholu należało uchwalić od nowa. Większość sa- morządów w Polsce miało już te problemy za sobą. Tutaj musiano zacząć wszystko od nowa.

116 KADENCJA 1994–1998

Po wyborach do rad gminnych z dnia 19 czerwca 1994 roku w skład Rady Gminy Gostynin włączono następujące osoby: Dzięgielewska Elżbieta, Krzewicki Andrzej Krzysztof, Biniewicz Janusz Jakub, Wasiak Michał, Olobry Krystyna, Dębczak Leszek, Rojewski Leszek, Liberadzki Mirosław Jan, Radzki Zdzisław, Kołodziejski Tomasz, Ziętek Henryk, Leśniewski Stefan, Matusiak Ryszard, Milecki Tadeusz, Baranowski Jan, Krzewicki Jan, Woźniak Leszek, Nowakowska Marianna, Pasikowski Józef, Kotfasińska Halina Krystyna, Marciniak Krzysztof, Pietrusiński Wojciech.410

W dniu 1 lipca 1994 roku miała miejsce pierwsza sesja Rady Gminy Gostynin. Wybierano władze Gminy. Na Przewodniczącego Rady Gminy wybrano Jana Baranowskiego. Wiceprzewodniczącymi zostali: Elżbieta Dzięgielewska i Krystyna Olobry. Przewodniczący Rady Gminy Jan Bara- nowski zrezygnował z dniem 15 czerwca 1996 z funkcji i na nowego Prze- wodniczącego powołano Halinę Kotfasińską. Powołano komisje gminne na okres kadencji 1994–1998: Rewizyj- ną, Budżetu i Finansów, Rozwoju Gospodarczego, Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska, Zdrowia, Pomocy Społecznej oraz Porządku Pu- blicznego, Spraw Obywatelskich i Ochrony Przeciwpożarowej Powołano także Zarząd Gminy w następującym składzie:

Nazwisko i imię Funkcja Krzewicki Jan Kazimierz Wójt Gminy – Przewodniczący Zarządu Kotfasińska Halina Członek Zarządu (do 1996 roku) Krzewicki Jan Członek Zarządu Liberadzki Mirosław Członek Zarządu Woźniak Leszek Członek Zarządu

410 Dziennik Urzędowy Województwa Płockiego, 1994, poz. 73.

117 Wasiak Michał Członek Zarządu – Zastępca Wójta Gminy (od 1996 roku) Krzewicki Andrzej Członek Zarządu (od 1996 roku)

Początkowo stanowisko sekretarza gminy było nieobsadzone. Dopiero z dniem 1 września 1995 roku powołano Agnieszkę Woźniak na stanowisko Sekretarza Gminy Gostynin. Gmina prowadziła kilkanaście szkół podstawowych. W latach 1997–1999 rozpoczęto prace na racjonalizacją sieci szkolnej. W 1997 roku zlikwidowano Szkołę Podstawową w Sałkach. W 1998 roku rozpoczęto przygotowania do likwidacji Szkoły Podstawowej w Gorzewie. W tym okresie uczyło się tam zaledwie 36 uczniów w klasach łączonych. Uczyło w tej szkole 6 nauczycieli. Większość uczniów i ich rodziców wyraziło możliwość przeniesienie się do Szkoły Podstawowej w Lucieniu. Szkoła została zlikwidowana z końcem sierpnia 1998 roku.

KADENCJA 1998–2002

Po wyborach do rad gminnych w skład Rady Gminy Gostynin weszły następujące osoby: Dzięgielewska Elżbieta, Stępka Franciszek, Ruta Ryszard, Krzewicki Andrzej Krzysztof, Olobry Krystyna, Lewandowski Tomasz, Grzybowska Helena, Wasiak Michał, Sikorski Remigiusz, Zapałowska Ewa, Kwasiborski Krzysztof, Szmyt Zdzisław, Janiszewska Krystyna, Mieszkalski Andrzej, Kieplin Zygmunt, Leśniewski Stefan, Woźniak Leszek, Krzewicki Jan Kazimierz, Pasikowski Józef Nowakowska Marianna, (zmarł w grudniu 1998 roku) Zieliński Edmund, Pietrusiński Wojciech W dniu 3 listopada 1998 roku miała miejsce pierwsza sesja nowej Rady Gminy. Na Przewodniczącego Rady Gminy wybrano Ryszarda Rutę. Na Wi- ceprzewodniczących powołano Krystynę Olobry i Stefana Leśniewskiego.

118 Wójtem Gminy ponownie został Jan Kazimierz Krzewicki. Na stanowisko Zastępcy Wójta powołano Helenę Grzybowską. Skład Zarządu Gminy Gostynin w kadencji 1998–2002:

Nazwisko i imię Funkcja Krzewicki Jan Kazimierz Wójt Gminy – Przewodniczący Zarządu Grzybowska Helena Członek Zarządu Gminy – Zastępca Wójta Krzewicki Andrzej Krzysztof Członek Zarządu Gminy Wasiak Michał Konrad Członek Zarządu Gminy Lewandowski Tomasz Bronisław Członek Zarządu Gminy

Powołano komisje gminne: Rewizyjną, Inwentaryzacyjną, Budżetu i Finan- sów, Rozwoju Gospodarczego, Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska, Zdrowia, Pomocy Społecznej, Oświaty i Kultury oraz Porządku Publicznego, Spraw Obywatelskich i Ochrony Przeciwpożarowej. Z dniem 1 stycznia 1999 weszła w życie reforma administracji państwa. Gmina Gostynin, zgodnie z wcześniejszymi uchwałami Rady Gminy, weszła w skład województwa mazowieckiego i na nowo powołanego powiatu gosty- nińskiego. W 1999 roku przeprowadzono reorganizację szkolnictwa gminnego w związku z wejściem w życie reformy szkolnictwa. Po zmianach z początku 1999 roku z dniem 1 września tego roku powstała następująca sieć szkolna szkół podstawowych z klasami I-VI Gminy Gostynin: SP Białe, SP Białotarsk z filią w Rębowie (klasy I–III), SP Emilianów, SP Lucień, SP Skrzany, SP Sie- rakówek z filią Leśniewicach (klasy I-III), SP Sokołów, SP Solec, SP Teodorów, SP Zwoleń z filią w Podgórzu (klasy I–III). Gmina Gostynin powołała także Publiczne Gimnazjum w Białotarsku dla terenu całej Gminy Gostynin z dniem 1 września 1999 roku. Większość absolwentów szkół podstawowych z terenu Gminy uczęszczała do gimnazjów w Gostyninie. Nie był to koniec zmian w szkolnictwie. W 2000 roku zlikwidowano filię SP Zwoleń w Podgórzu, natomiast w 2001 roku to samo przeprowadzono z filią szkoły białotarskiej w Rębowie. Kilka szkół uległo likwidacji. Z końcem sierpnia 1999 roku zlikwidowano Szkołę Podstawową w Miałkówku. Do tej placówki uczęszczało tylko 56 uczniów. Kilkunastu uczniów z obwodu szkolnego Miałkówek już było

119 uczniami SP Lucień, gdzie panowały lepsze warunki. Z końcem sierpnia 2004 roku zlikwidowano Szkołę Podstawową w Skrzanach.411 Natomiast w 2007 roku zaprzestała działalności Szkoła Podstawowa w Białem.412 W 1999 roku uporządkowano także sprawy Gminnej Biblioteki Publicz- nej. Nadano jej statut. W jej skład włączono placówki biblioteczne: Gminną Bibliotekę Publiczną w Kozicach, która stała się placówką wiodącą, Bibliotekę Publiczno-Szkolną w Sokołowie (filia nr 1), Bibliotekę Publiczno-Prywatną w Sierakówku (filia nr 2), Filię Biblioteczną w Lucieniu (filia nr 3), Bibliotekę Publiczno-Szkolną w Emilianowie (filia nr 4), Bibliotekę Publiczno-Szkolną w Białotarsku (filia nr 5). Obecnie siedzibą Gminnej Biblioteki jest miejscowość Solec.

KADENCJA 2002–2006

W dniu 28 października 2002 roku wybierano w całym kraju nowe rady gminne. Przeprowadzono także, po raz pierwszy, bezpośrednie wybory wójtów gmin. W skład Rady Gminy Gostynin weszły następujące osoby: Piłat Sławomir, Solarski Marek, Janiszewska Krystyna, Kieplin Zygmunt, Dyszkiewicz Anna Marzena, Motok Ryszard, Krzewicki Andrzej Krzysztof, Lewandowski Tomasz Bronisław, Wasiak Michał Konrad, Liberadzki Mirosław Jan, Leśniewski Stefan, Wasiński Stanisław Zdzisław, Zieliński Edmund, Balcerzak Marek, Zielińska Wanda Alicja.413

411 Archiwum UG Gostynin, Uchwała RG Gostynin, 136/XIX/2004. 412 Uchwała nr 28/VII/2007. 413 Serwis internetowy PKW.

120 Na Wójta Gminy Gostynin startowało 4 kandydatów: Jan Kazimierz Krzewicki, Waldemar Kuciapski, Edmund Zieliński i Andrzej Feliks Ziółkow- ski. Pierwszy z nich został po raz kolejny Wójtem Gminy uzyskując ponad 60% głosów poparcia.414 19 listopada 2002 roku spotkała się po raz pierwszy nowo wybrana Rada Gminy Gostynin. Na Przewodniczącego Rady Gminy wybrano Tomasza Bro- nisława Lewandowskiego. Wiceprzewodniczącymi zostali: Stefan Leśniewski i Sławomir Piłat. Powołano komisje gminne: Rewizyjną, Budżetu i Finansów, Rozwoju Gospodarczego Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska, Po- rządku Publicznego, Spraw Obywatelskich i Ochrony Przeciwpożarowej oraz Zdrowia, Pomocy Społecznej, Oświaty i Kultury. Wiceprzewodniczący Sławomir Piłat został odwołany ze stanowiska z dniem 27 sierpnia 2003 roku.415 Jego następcą był Michał Konrad Wasiak.416 W styczniu 2006 roku odeszła na emeryturę długoletnia Skarbnik Gminy (wcześniej Główna Księgowa UG) Maria Grabarczyk.417 Z dniem 1 kwietnia 2006 roku na stanowisko Skarbnika Gminy powołano Dorotę Dryńkowską.418

KADENCJA 2006–2010

W dniu 12 listopada 2006 roku przeprowadzono kolejne wybory do rad gminnych i bezpośrednie wybory wójtów. W skład Rady Gminy Gostynin wybrano następujące osoby: Biniewicz Wojciech Paweł, Gientka Roman, Komorowski Stanisław, Liberadzki Mirosław Jan, Janiszewska Krystyna, Gospodarowicz Jerzy, Kieplin Zygmunt, Bazela Paweł, Dyszkiewicz Anna Marzena, Michalak Jolanta Joanna, Kołodziejski Ireneusz, Balcerzak Marek, Krzewicki Andrzej Krzysztof, Tomczak Zdzisław.419 Lewandowski Tomasz Bronisław,

414 Tamże. 415 Archiwum UG Gostynin, Uchwała nr 91/XII/2003. 416 Tamże, Uchwała RG Gostynin, nr 92/XII/2003. 417 Tamże, Uchwała RG Gostynin, 254/XXXVII/2006. 418 Tamże, Uchwała RG Gostynin, nr 268/XL/2006. 419 Serwis internetowy PKW.

121 W wyborach bezpośrednich na Wójta Gminy Gostynin startowało dwóch kandydatów: Jan Kazimierz Krzewicki oraz Edmund Zieliński. Pierwszy z nich wygrał głosowanie uzyskując 54,66% głosów poparcia i objął stanowisko Wój- ta Gminy Gostynin.420 Przewodniczącym Rady Gminy Gostynin został Tomasz Bronisław Le- wandowski.421 Na Wiceprzewodniczących powołano Annę Dyszkiewicz i Mar- ka Balcerzaka.422 W trakcie kadencji, w dniu 26 marca 2008 roku powołano Gminne Cen- trum Kultury i Tradycji Wsi Gminy Gostynin.423 Siedzibą Centrum stał się budynek po dawnej Szkole Podstawowej w Białem. Dodatkowo w 2008 roku przekształcono Zakład Komunalny w Solcu w spółkę z o.o.

KADENCJA 2010–2014

Po wyborach samorządowych w dniu 21 listopada 2010 roku w skład Rady Gminy wybrano następujące osoby: Kowalczyk Ryszard Roman, Szczypawka Szymon Tomasz, Nowacki Mirosław, Kieplin Zygmunt, Woźniak Leszek, Tyszkiewicz Elżbieta, Krzewicki Andrzej Krzysztof, Lewandowski Tomasz Bronisław, Piotrowski Piotr Paweł, Kołodziejski Cezary Grzegorz, Michalska Ewa, Wasiński Stanisław Zdzisław, Węglewski Jerzy, Balcerzak Marek, Staniszewska Marzena Agnieszka.424

420 Tamże. 421 Archiwum UG Gostynin, Uchwała RG Gostynin, nr 1/I/2006. 422 Tamże, Uchwała RG nr 2/I/2006. 423 Tamże, Uchwała nr 85/XVII/2008. 424 Serwis internetowy PKW.

122 W bezpośrednich wyborach Wójta Gminy Gostynin wzięło udział 4 kan- dydatów: Wojciech Paweł Biniewicz, Jan Kazimierz Krzewicki, Tadeusz An- toni Mosakowski i Edmund Zieliński. Żaden z nich nie uzyskał bezwzględnej liczby głosów. Do drugiej tury przeszli: Jan Kazimierz Krzewicki i Edmund Zieliński. Wybory wygrał Edmund Zieliński uzyskując 57,7% głosów.425 Rada Gminy Gostynin powołała na Przewodniczącego Rady Marka Bal- cerzaka.426 Wiceprzewodniczącymi Rady Gminy zostali: Andrzej Krzysztof Krzewicki i Roman Ryszard Kowalczyk.427 W początkach 2012 roku odwoła- no Przewodniczącego Marka Balcerzaka.428 Nowym Przewodniczącym został Tomasz Bronisław Lewandowski.429 Komisje Gminne w obecnej kadencji:

Nazwisko i imię Funkcja Rewizyjna Tyszkiewicz Elżbieta, Marzena Agnieszka Staniszewska, Węglewski Jerzy Budżetu i Finansów Michalska Ewa, Węglewski Jerzy, Kowalczyk Roman Ryszard, Balcerzak Marek, Krzewicki Andrzej Krzysztof, Piotrowski Piotr Paweł, Nowacki Mirosław, Wasiński Stanisław Zdzisław, Woźniak Leszek, Kieplin Zygmunt, Staniszewska Agnieszka (od 2011 roku) Rozwoju Gospodarczego, Rolnictwa, Piotrowski Piotr Paweł, Leśnictwa i Ochrony Środowiska Staniszewska Agnieszka Marzena, Kowalczyk Roman Ryszard, Szczypawka Tomasz Szymon, Nowacki Mirosław, Lewandowski Tomasz Bronisław, Woźniak Leszek, Michalska Ewa, Kieplin Zygmunt, Tyszkiewicz Elżbieta, Węglewski Jerzy,

425 Tamże. 426 Archiwum UG Gostynin, Uchwała nr 1/I/2010. 427 Archiwum UG Gostynin, Uchwała nr 2/I/2010 428 Archiwum UG Gostynin, Uchwała RG nr 123/XVI/2012. 429 Archiwum UG Gostynin, Uchwała RG nr 124/XVI/2012.

123 Porządku Publicznego Spraw Obywatel- Wasiński Stanisław Zdzisław, skich i Ochrony Przeciwpożarowej Kowalczyk Ryszard Roman, Szczypawka Tomasz Szymon, Balcerzak Marek, Piotrowski Piotr Paweł, Krzewicki Andrzej Krzysztof Zdrowia, Pomocy Społecznej, Oświaty, Szczypawka Tomasz Szymon, Kultury i Spraw Mieszkaniowych Michalska Ewa, Lewandowski Bronisław Tomasz, Woźniak Leszek, Kołodziejski Cezary Grzegorz, Balcerzak Marek, Krzewicki Andrzej Krzysztof, Wasiński Stanisław Zdzisław, Tyszkiewicz Elżbieta, Staniszewska Marzena Agnieszka 430 W trakcie kadencji miały miejsce zmiany we władzach Gminy. W dniu 21 kwietnia 2011 roku odwołano Skarbnik Gminy Gostynin Dorotę Dryńkow- ską.431 Dnia 19 lipca 2011 roku powołano nowego Skarbnika Gminy Romualdę Kubiak.432 Nowa Skarbnik został odwołana 27 października 2011433 roku i tego samego dnia powołano nowego Skarbnika Patrycję Rosę.434

GMINA GOSTYNIN DZIŚ

Gmina Gostynin liczy prawie 12 000 mieszkańców. Siedzibą władz gminnych jest Gostynin. Gmina zajmuje obszar 270,69 km2. W skład gminy Gostynin obecnie wchodzą sołectwa: Anielin, Anto- ninów-Białe, Huta Nowa-Zuzinów- Aleksandrynów, Baby Dolne-Rybne, Baby Górne-Zieleniec, Belno-Pomorzanki, Białotarsk, Bielawy, Bierzewice, Budy Kozickie, Bolesławów, Choinek, Dąbrówka, Emilianów, Feliksów, Ga- śno, Gorzewo-Marianów, Marianka-Górki Pierwsze, Gorki Drugie, Gulewo, Halinów, Helenów, Jastrzębia, Jaworek, Józefków, Huta Zaborowska-Zabo- rów Nowy, Kazimierzów, Kiełpieniec-Miniszek-Skoki, Sierakówek-Kleniew,

430 Uchwała RG nr 4/II/2010. 431 Uchwała RG nr 48/VII/2011. 432 Uchwała RG nr 72/X/2011. 433 Uchwała nr 97/XIII/2011 434 Uchwała nr 98/XIII/2011.

124 Klusek, Kozice-Polesie, Krzywie, Lipa-Sałki-Ruszków, Legarda, Leśniewice-Li- sica, Lucień, Marianów Sierakowski, Miałkówek-Budy Lucieńskie, Mysłownia Nowa, Nagodów-Rumunki, Niecki, Nowa Wieś, Łokietnica, Strzałki-Osada, Osiny, Podgórze, Rębów, Rogożewek, Sieraków, Skrzany, Sokołów, Solec-Wrzą- ca, Stanisławów Skrzański, Stefanów, Zaborów Stary-Stanisławów, Zwoleń. Władze Gminy Gostynin:

Nazwisko i imię Funkcja Zieliński Edmund Wójt Gminy Lewandowski Tomasz Bronisław Przewodniczący Rady Gminy Bulińska Marzena Sekretarz Gminy Rosa Patrycja Skarbnik Gminy

Jednostkami organizacyjnymi Gminy Gostynin są: • Gminna Biblioteka Publiczna z siedzibą w Solcu wraz z 5 filiami • Gminne Centrum Kultury i Tradycji Wsi Gminy Gostynin z siedzibą w Białem • Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej z siedzibą w Gostyninie • Zespoły Szkoły Podstawowej i Gimnazjum oraz Szkoły Podstawowe – w sumie 8 zespołów i szkół. • Zakład Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Solcu.

Jednostkami pomocniczymi gminy są sołectwa. W Gminie Gostynin jest ich 56 oraz jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej w liczbie 21: Białotarsk, Dąbrówka, Feliksów, Gorzewo, Gulewo, Helenów, Huta Nowa, Kazimierzów, Klusek, Kozice, Leśniewice, Lucień, Miałkówek, Podgórze, Rębów, Sierakówek, Skrzany, Sokołów, Solec, Strzałki, Zaborów Nowy i SPZOZ Gostynin Kruk.

SZKOLNICTWO Na terenie Gminy Gostynin funkcjonują następujące jednostki oświatowe: • Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Białotarsku (dyrektor Adam Świderski) • Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Emilianowie z siedzibą w Stefanowie (dyrektor Marzena Kozłowska) • Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Lucieniu (dyrektor Ilona Dan)

125 • Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Sierakówku (dyrektor Henryka Edwarda Trawczyńska) • Szkoła Podstawowa imienia Marii Kownackiej w Sokołowie (dyrektor Ewa Wachowicz) • Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Solcu (dyrektor Anna Wojciechowska) • Szkoła Podstawowa w Teodorowie (dyrektor Elżbieta Jolanta Marciniak) • Szkoła Podstawowa imienia Leona Kruczkowskiego w Zwoleniu (dyrektor Tadeusz Fijałkowski) • sieć szkolną uzupełniają licea ogólnokształcące w Sierakówku i Solcu. • na terenie gminy funkcjonują także trzy punkty przedszkolne: w Emi- lianowie, Lucieniu i Solcu.

KULTURA Główną instytucją kultury na terenie Gminy jest Gminne Centrum Kul- tury i Tradycji Wsi z siedzibą w Białem (w budynku po byłej szkole podstawowej). Funkcjonuje od 2008 roku. Ta instytucja służy integracji kulturalnej całej społeczności gminnej. Centrum realizuje wiele zajęć dla dzieci i mło- dzieży (teatralne, koła zainteresowań, grupy sportowe. Współpracuje z Koła- mi Gospodyń Wiejskich. Prowadzi świetlice i warsztaty. Przy Centrum działa Stowarzyszenie Nasza Gmina – Nasza Przyszłość. Co roku z tej instytucji korzysta około 300 osób. Dyrektorem placówki jest Krystyna Janiszewska. Życie kulturalne Gminy Gostynin uzupełnia także Gminna Biblioteka w Gostyni- nie z siedzibą w Solcu (kierownik Elżbieta Włodarczyk). Biblioteka posiada liczne filie: Sokołów, Sierakówek, Lucień, Emilianów, Białotarsk. Na terenie Gminy funkcjonują też liczne koła gospodyń wiejskich.

POMOC SPOŁECZNA Główną instytucją z zakresu polityki społecznej jest Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej z siedzibą w Gostyninie. Zatrudnia 14 pracowników. Kie- rownikiem jednostki jest Magdalena Dołęga.

OPIEKA ZDROWOTNA Zdrowiem mieszkańców Gminy Gostynin zajmują się szpitale i przychod- nie w Gostyninie. Na terenie Gminy funkcjonują Ośrodki Zdrowia w Białotar- sku, Lucieniu i Sokołowie.

126 INFRASTRUKTURA Sprawami wodociągów gminnych zajmuje się Zakład Komunalny w Sol- cu Sp. z o.o. Prezesem Spółki jest Paweł Czarnecki.

ZABYTKI Na terenie Gminy Gostynin zachowały się zabytki w postaci obiektów sakralnych i pałacowych. Należą do nich: • Kościół św. Anny w Sokołowie pochodzący z XVIII wieku. Jest to obiekt drewniany, trzynawowy, oszalowany o konstrukcji zrębowej • Kościół Przemienienia Pańskiego w Białotarsku pochodzący z po- czątku XX wieku. Jest to świątynia w stylu neogotyckim • Kościół Św. Wojciecha w Solcu pochodzący z przełomu XIX i XX wieku. Jest to świątynia murowana również w stylu neogotyckim. • Kaplica św. Józefa w Białem • Neoklasycystyczny pałac w Lucieniu zbudowany w 1865 roku – obecnie siedziba Zespołu Szkoły Podstawowej i Gimnazjum. • Zespół parkowo-pałacowo-folwarczny w Sierakówku – stanowiący obecnie własność prywatną • Zespół dworsko-folwarczny w Sokołowie • Zespół Podworski w Osinach • Drewniany młyn w Bierzewicach

PRZYRODA Gmina Gostynin znana jest z bogactwa przyrody. Do tej pory utrzymywa- na jest wysoka lesistość Gminy, głównie jej północnych obszarów. Największym bogactwem oprócz lasów jest wiele jezior. Największym jest jezioro Lucień li- czące ponad 200 ha z kilkoma przystaniami i plażą. Na wschód od Lucienia położone jest jezioro Białe liczące 150 ha z dobrą infrastrukturą turystyczną. Pozostałe to: jezioro Przytomne, Drzesno, Sumino, staw Gaśno. Część terenów Gminy Gostynin położona jest w obrębie Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego leżące na pograniczu dwóch województw; mazowieckiego i kujawsko-pomorskiego. Obszar chroniony obejmuje prawie 40 000 ha.

127

CZĘŚĆ II

HISTORIA POSZCZEGÓLNYCH MIEJSCOWOŚCI OBSZARU GMIN GOSTYNIN

ALEKSANDRYNÓW

Aleksandrynów jest bardzo młodą miejscowością. Jeszcze w pierwszej po- łowie XIX wieku obszary tej wsi pokrywał las. W początkach XX wieku lasy te zostały zakupione przez kolonistów polskiego pochodzenia (napływowych chło- pów) i wykarczowane. Powstała niewielka wieś pośród lasów o zabudowie kolo- nijnej, czyli rozproszonej, ale regularnej. Nazwa pochodzi od imienia Aleksander. Według spisu powszechnego z 1921 roku wieś Aleksandrynów liczyła 24 domy i 144 mieszkańców. Miejscowość należała do dawnej gminy Rataje.435 Na wschodnim krańcu wsi powstała niewielka osada o nazwie Trajbudki, li- cząca kilka domów (okres przedwojenny). Aleksandrynów w latach w 1867-1954 wchodził w skład gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Lipie, w latach 1960-1972 do gromady Lucień, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

ANIELIN

Anielin powstał na przełomie XIX i XX wieku na terenie dawnej gminy Skrzany. Obszar tych gruntów należał prawdopodobnie do majątku Skrzany.

435 Skorowidz miejscowości..., s. 31.

129 Anielin powstał w ramach parcelacji majątku dworskiego. Poprzednio były to grunty leśne. Zamieszkali tutaj głównie Polacy, ale także pewna grupa niemieckich osadników. Pierwsze udokumentowane wzmianki o Anielinie pochodzą z 1921 roku. W tej miejscowości notowano ówcześnie 20 do- mów i 144 mieszkańców. Wśród nich mieszkała 17-to osobowa grupa ewan- gelików.436 Częścią Anielina jest dziś Justynków. Jest to nieco starsza osada niż Anie- lin. Już na mapach z pierwszej połowy XIX wieku zaznaczono w tym miejscu zabudowania robotników leśnych związanych z dobrami Skrzany.437 W po- łowie XIX wieku powstała tutaj kolonia osadników niemieckich w ramach dóbr Skrzany.438 Wieś ta w 1864 roku została uwłaszczona, powstało 12 gospodarstw (osad) na 150 morgach gruntu. W 1921 roku miejscowość Justynków liczyła 10 domów i 70 mieszkań- ców, wyłącznie niemieckich ewangelików.439 Anielin i Justynków w latach 1867-1954 należały do gminy Skrzany, w latach 1954-1958 do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.

ANTONINÓW

Antoninów jest bardzo młodą miejscowością. Powstał na przełomie XIX i XX wieku na wykarczowanych terenach leśnych. Księga hipoteczna dla tej wsi została utworzona w 1882 roku. Według danych z 1921 roku było tutaj 12 domów i 82 mieszkańców (wyłącznie Polacy).440 Nieco później powstała niewielka osada Kamienny Kopiec. Jest zaznaczona na mapach z lat 30-tych XX wieku. Liczyła ówcześnie około 15 do- mów. Antoninów w latach 1867-1954 należał do gminy Duninów, w latach 1954-1961 do gromady Białe, w latach 1961-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin.

436 Tamże, s. 32. 437 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 438 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chle- bowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV, tom. X, s. 722. 439 Skorowidz..., s. 32. 440 Skorowidz miejscowości..., s. 28.

130 BABY DOLNE

Baby Dolne wyodrębniły się z większej wsi Baby w XVI wieku w wyniku podziałów majątkowych w rodzinie Babskich herbu Dołęga (patrz Baby Górne). Początkowo ta wieś zwała się Baby Małe. Taka nazwa występowała aż do XVIII wieku, dopiero w kolejnym stuleciu zaczęto stosować współcze- sne nazewnictwo. Według spisu podatkowego z 1579 roku Baby Dolne (Baby Minor) na- leżały do rodziny Gosławskich. Rodzina ta notowana była w tej wsi również w XVII wieku.441 Mieszkała tutaj także szlachta zagrodowa o nazwisku Babski. W tym okresie funkcjonowało już kilkanaście działów drobnoszlacheckich liczących w sumie około 10 włók.442 Obok wsi Baby Mniejsze i Większe funk- cjonowała też osada Meszna, która jednak z czasem zaginęła. Wywodził się stąd ród Babskich herbu Dołęga. Babscy posiadali też działy w parafialnym Solcu. Babscy i inne rody drobnoszlacheckie z czasem musiały wyprzedać swoje niewielkie działy gruntu na rzecz możniejszych są- siadów. W końcu XVIII wieku Baby Dolne (Mniejsze) należały w całości do rodziny Dębowskich.443 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku zapisał: Baby Górne i Baby Dolne, dwie wsi, powiat gostyński, gmina Rataje, parafia Solec, mają 108 mieszkańców i 129 mórg.444 W 1921 roku Baby Dolne liczyły 9 domów i 56 mieszkańców, w tym 1 ewangelik.445 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

BABY GÓRNE

Obecnie istnieją dwie miejscowości; Baby Górne i Baby Dolne. Niegdyś funkcjonowała tylko jedna miejscowość o tej nazwie i były to prawdopodobnie

441 Boniecki A, Herbarz Polski, tom I-XIII, Warszawa 1899-1913, t. 6, str. 323: Gosławscy. 442 Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi..., s. 47. 443 Regestr Diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie w latach 1783-1784, Warszawa 2006, s. 461. 444 Słownik Geograficzny..., tom XV/1, s. 63. 445 Skorowidz miejscowości..., s. 31.

131 Baby Górne zwane też dawniej Większymi. Współczesna nazwa jest używana dopiero od XIX wieku. Najstarsze dokumenty dotyczące Bab pochodzą z 1398 roku, kiedy to w księ- gach ziemskich łęczyckich wspomina się Tomasza z Bab. Według badacza historii tych ziem, nazwa osady mogła pochodzić od przezwiska miejscowych rycerzy - Baba lub Babka. Ta gałąź rycerska wywodziła się z rodu Dołęgów i być może przydomek Babka był jednym z przydomków używanych przez ten ród. Do znaczniejszych przedstawicieli rodu należał Marcin Babka z Babic, z ziemi warszawskiej, sędzia ciechanowski i wojewoda czerski (zm. około 1392).446 W większości Dołęgowie z linii Babów nie wyszli na wyższy poziom niż szlachta średniozamożna.447 W 1407 roku w aktach pojawi się Piotr z Bab obok Zdzisława z Leśniewic w ziemi gostyńskiej. W 1429 roku występuję Dobek z Bab i jego ojciec Tomasz. W 1430 roku zapisano dane o Szczepanie Miodusewiczu i Pawle oraz Tomaszu z Bab. Babowie z ziemi gostynińskiej osiedlali się także na innych terenach Mazowsza. W początku XV wieku nie- którzy z nich przenieśli się do ziemi wiskiej (dziś powiat grajewski na Pod- lasiu).448 W dniu 11 lutego 1460 roku w Gostyninie miała miejsce transakcja zamiany działów ziemi w Babach przez Jana i Ścibora z Bab na działy w miej- scowości Grabie w ziemi łęczyckiej. Rycerze piszący się „z Bab” byli często wymieniani w aktach powiatu kowalskiego na Kujawach. Byli to jednak cały czas ubodzy lub średniozamożni rycerze.449 W XVI wieku większość Babskich była już zubożałym rodem. Właśnie wśród zubożałych rodów szlacheckich Mazowsza często pojawiała się ten- dencja do dzielenia rodzinnych wsi na mniejsze części. W wyniku tych pro- cesów w XVI wieku nastąpił podział na dwie miejscowości: Baby Duże i Baby Małe. Z czasem przyjął się podział na Baby Górne, czyli dawne Baby Duże i Baby Dolne, wcześniej Baby Małe. Obok tych wsi funkcjonowała też osada Meszna, która jednak z czasem została wchłonięta przez inne. W XVIII wieku opisywana była jako deserta – opuszczona. Ówcześnie Babowie przyjęli nazwisko Babski herbu Dołęga. Wchodzili do rzędu szlachty zagrodowej. Zdarzali się jednak wśród nich nieco bogatsi. W 1536 roku bracia Szymon i Maciej byli współpatronami kościoła w Solcu

446 Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 47. 447 Tamże, s. 48. 448 Tamże. 449 Tamże.

132 i określano ich jako właścicieli wsi parafialnej. W 1557 roku wspomniany wy- żej Maciej przekazał bratankowi swoje dobra.450 Co ciekawe Babscy, którzy wyjechali stąd do ziemi wiskiej w XV wieku, osiągnęli duże znaczenie na tamtej ziemi. Dzierżyli różne urzędy, nawet kasztelana wiskiego. Ich siedzibą była wieś Srebrowo.451 W drugiej połowie XVI wieku funkcjonowało już kilkanaście działów drobnoszlacheckich w Babach Dużych i Babach Małych liczących w sumie około 10 włók. Według ustaleń historyków w następnych wiekach obszar Bab Większych i Mniejszych zmniejszył się na rzecz sąsiednich majątków. Zubożała szlachta z Bab wyprzedawała często swoje działy.452 Prawdopodobnie do XVII wieku to Babscy oraz inne rodziny drobnoszlacheckie dominowały w Babach Większych i Mniejszych. W następnych latach działy te przeszły na własność możniejszych rodów. W drugiej połowie XVIII wieku dziedziczyli tutaj (oraz w Babach Dolnych) Dembowscy, ci sami co w Solcu.453 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku zapisał: Baby Górne i Baby Dolne, dwie wsi, powiat gostyński, gmina Rataje, parafia Solec, mają108 mieszkańców i 129 mórg.454 W 1921 roku Baby Górne liczyły 7 domów i 65 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.455 Obok Bab Górnych, od przełomu XIX i XX wieku, notuje się też miejscowości (przysiółki): Konstancja (w 1921 roku 7 domów i 49 mieszkańców),456 Kozłówek (w 1921 roku 1 dom i 8 mieszkańców) i Żelatka (12 domów i 89 mieszkańców). Właśnie w Żelat- ce znajdowała się Szkoła Podstawowa dla okolicznych wsi, w tym dla Solca.457 Ciekawostką jest fakt, że w Żelatce działała współpracująca z ruchem komuni- stycznym Niezależna Partia Chłopska (lata 20-te XX wieku), która posiadała w tej wsi oraz w Białotarsku wielu zwolenników.458 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

450 Tamże. 451 Tamże, s. 49. 452 Tamże, s. 47. 453 Regestr Diecezjów..., s. 461. 454 Słownik Geograficzny..., tom XV/1, s. 63. 455 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 456 Tamże. 457 Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina... 458 Walczak Ewa, Gostynin w okresie międzywojennym..., s 381.

133 BELNO

Belno stanowiło niegdyś część rozległej miejscowości zwanej Pomorzany (patrz Pomorzanki). W spisie podatkowym z 1579 roku zapisano: Pomorza- ny... pars viduae Simonis Bidlne.459 Właśnie od nazwisk lub przezwisk zna- czących rycerzy powstawały nazwy kolejnych części rozległej wsi Pomorzany. W XVI wieku dawne Pomorzany podzielone były już na kilka części: Mieczki, Bydlne i Pomorzany Wielkie. Nazwa Belno pojawia się dopiero w następnych wiekach, od XVIII stulecia. Działy w tej wsi należały do różnych rycerzy. W XVII wieku należała do Macieja z Dobni Dobińskiego, obrońcy Zbaraża oraz do Jana Dobińskiego uczestnika bitwy pod Chocimiem.460 W końcu XVIII wieku dzierżawcą tego majątku był Ciechocki.461 Prawdopodobnie już wtedy dziedziczyli tutaj Zabo- rowscy.462 W 1827 roku zapisano nazwę jako Bedlno, natomiast na mapach z po- czątku XIX wieku nazwę zapisano jako Bielno.463 Historia miejscowości wią- żę się następnie z rodziną Leszczyńskich. W 1825 roku kupili ten majątek, od Ambrożego Zaborowskiego, Urszula i Ignacy Leszczyńscy.464 W 1831 roku Ignacy Leszczyński stracił na pewien czas ten majątek za udział w powstaniu listopadowym.465 W 1845 roku Leszczyński założył tutaj cukrownię „Urszu- lin Belno”. Nazwa cukrowni nawiązywała do imienia żony Leszczyńskiego, Urszuli z Zaborowskich. Leszczyński sprowadził maszyny do cukrowni z róż- nych części kraju. Wybudowano murowany gmach na cele cukrowni. W organizacji przedsięwzięcia pomagał August Schurr i Ludwik Staszewski.466 Warto wspomnieć, że w latach 50-tych XIX stulecia majątek Belno należał do przo- dujących w Królestwie Polskim. Przyjeżdżało tutaj wielu znamienitych gości z kraju i z zagranicy.467 Cukrownia rozwijała się do połowy XIX wieku, w 1877 roku zawiesiła produkcje i nigdy już jej nie wznowiła.468

459 Źródła Dziejowe tom XIV, Polska w XVI..., s. 208. 460 http://pl.wikipedia.org/wiki/Belno_(wojew%C3%B3dztwo_mazowieckie). 461 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła i parafii, „Rocznik Gostyniński”, tom III, s. 131. 462 Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867, Warszawa 1929, s. 22. 463 Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, tom I-VIII, Kraków 1996-2008, tom I, s. 113. 464 Wykaz dóbr ziemskich... s. 22. 465 Tamże. 466 Konarska – Pabiniak Barbara, Ignacy Leszczyński z Belna i jego sławny zięć Tytus Chałubiński, Rocznik Gostyniński, tom III, s. 297-308. 467 Tamże. 468 Tamże.

134 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku zapisał: Bel- no właściwie Bedlno. Leszczyński należał do znakomitych agronomów. Belno słynęło wtedy ze wzorowego gospodarstwie na niewielkim obszarze (720 mórg). Tenże założył tutaj cukrownię, gorzelnię, wzorową owczarnię, poprawny inwentarz, starannie i racjonalne gospodarstwo rolne. Z przejściem w obce ręce wszystko się zmieniło.469 Miejscowość liczyła 28 domów i 62 mieszkańców, w tym 23 Żydów. W skład wsi wchodziło 784 mórg, 40 mórg lasu i 5 mórg ogro- dów.470 Majątek Belno, po śmierci Leszczyńskiego, kupił Lewek Kuśmierak (1858), następnie Paweł Rystoff.471 Majątek jednak podupadał. W 1917 roku miejscowy dwór strawił pożar. Budynki gospodarcze zaadaptowano na potrzeby dworu. W tym samym roku majątek ten kupił Jan Bardziński, pozostając w spółce z Bolesławem Wyganowskim. W 1919 roku majątek odkupił Stanisław Jentys, zajmujący się także pracą społeczną. Działał w Towarzystwie Ziemiań- skim. Jego inicjatywą było zbudowanie osiedla dla okolicznych mieszkańców: Belno- Ogon. Jentys zajmował się także hodowlą koni dla armii. Prowadził rozległe życie towarzyskie. Przyjeżdżały tutaj wybitne postaci II Rzeczpo- spolitej. Po śmierci Stanisława Jentysa w 1931 roku majątkiem zajęła się jego żona – Stefania z Nentwigów. W majątku pracowali także administratorzy: Baldwin Ramułt i Tadeusz Lach. Hodowano bydło, konie, uprawiano buraki cukrowe oraz owies. Przy folwarku znajdowały się także sady owocowe.472 W 1921 roku Belno liczyło 9 domów i 61 mieszkańców, w tym 15 Żydów. Miejscowy folwark z kolei liczył w tym czasie 7 domów i 86 mieszkańców.473 W trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku w pobliżu tej miejscowości oraz wsi Niecki miały miejsce potyczki między wojskami polskimi i niemieckimi. Żołnierze, którzy wtedy zginęli, pochowani są na sokołowskim cmentarzu.474 W okresie wojny majątek Belno przejęło państwo niemieckie. Belno stało się ośrodkiem zarządzającym wobec okolicznych upaństwowionych mająt- ków ziemskich. Do 1943 roku mieszkała tutaj nadal Stefania Jentys, następ- nie została zmuszona do przeniesienia się do pobliskiej wsi. Po wojnie uczyła w szkole podstawowej w Sokołowie.475

469 Słownik Geograficzny..., tom I, s. 126. 470 Konarska-Pabiniak Barbara, Ignacy Leszczyński..., s. 297-308. 471 Tamże. 472 Tamże. 473 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 474 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 139. 475 Konarska-Pabiniak Barbara, Ignacy..., s. 297-308.

135 W latach 50-tych działała tutaj przodująca Rolnicza Spółdzielnia Produk- cyjna. Z Belnem związana była znana lewicowa działaczka społeczna Maria Jarochowska (1918-1975).476 W latach 1867-1954 Belno należało do gminy Rataje, w latach 1954-1972 do gromady Sokołów, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. W Belnie działała Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna.

BIAŁE

Niewielka dziś miejscowość Białe, której nazwa pochodzi od jeziora, nad którym jest położona, należy do najstarszych w regionie. Pierwsze wzmianki pochodzą już z około 1240 roku (Bale cum lacu medio). Kolejne dane pocho- dzą z roku 1349 (Bale) i 1446 (Byale). Spis podatkowy z 1579 roku wspomina miejscowość Bialle.477 Brak danych o kolejnych właścicielach wsi Białe. Wiemy jednak, że w koń- cu XVIII wieku dziedziczyła tutaj rodzina Podczaskich.478 W następnych latach właścicielem był Adolf Łączyński. Tenże zaangażował się w powstanie listopadowe i w konspiracje w następnych latach (Zemsta Ludu z 1833 roku), za co jego majątek został skonfiskowany.479 Następnym właścicielem Białego została prawdopodobnie rodzina Polakowskich.480

Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.481

476 Tamże. 477 Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, tom I-VIII, Warszawa 1996-2008, tom I, s. 193 478 Regestr Diecezjów..., s. 459. 479 Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych..., Warszawa 1929, s. 22. 480 Lucień, przeszłość i teraźniejszość, Wiadomości Gostynińskie, Wrzesień 2004, s. 5. 481 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.

136 Opis wsi z końca XIX wieku pochodzi ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego. Według niego istniała tutaj wieś oraz folwark. Obszar wsi wynosił 1740 mórg, w tym większość to lasy. Dwa jeziora przynależ- ne do wsi zajmowały 355 mórg. We wsi znajdował się drewniany kościół filialny, nieczynna murowana gorzelnia, wykazywano także pokłady torfu i gliny.482 W 1921 roku Białe liczyło (wraz z folwarkiem) 22 domy i 161 mieszkań- ców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.483 Miejscowy folwark zajmował w tym okresie prawdopodobnie bardzo niewielki areał, skoro policzono go razem z wsią. Wykaz majątków ziemskich z gminy Duni- nów nie wykazuje tutaj większej własności ziemskiej. W latach 1867-1954 Białe należało do gminy Duninów, w latach 1954- 1961 do gromady Białe, w latach 1961-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie powojennym działała w tej wsi Szkoła Podstawowa. Przysiółkiem Białego jest Julianów powstały na przełomie XIX i XX wieku. W 1921 roku było tutaj 13 domów i 76 mieszkańców.484 W latach 30-tych istniało tu kilkanaście zabudowań. Warto wspomnieć, że w pobliżu wsi Białe leżała niegdyś także wieś Po- powino, należąca do dóbr kapituły płockiej nad jeziorem Białe. W XVI wieku miejscowość ta jeszcze istniała, natomiast w następnych latach została włą- czona w skład dóbr Białe i zaginęła całkowicie.485

BIAŁOTARSK

Białotarsk należy do bardzo starych osiedli. Jego początki sięgają prawdopodobnie początków państwa polskiego. Nazwa może wskazywać na istnienie tutaj targu, miejsca handlowego dla okolicznej ludności. Pierwotna nazwa brzmiała Biały Targ. Takie osiedla z reguły mają bardzo odległą me- trykę. Było to miejsce oddalone od większych grodów: Gostynina i Kowali i to właśnie tutaj spotykała się ludność w celach wymiany handlowej. Sprzy- jało temu położenie przy szlakach handlowych i w oddaleniu od bagien

482 Słownik Geograficzny.., tom I, s. 183. 483 Skorowidz miejscowości...., s. 27. 484 Tamże. 485 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 349.

137 nadwiślańskich. Takie osiedla stawały się często miastami, jednak w tym przypadku konkurencja sąsiednich osad była zbyt duża.486 Miejscowość leżała przez stulecia na pograniczu dwóch krain: Mazow- sza i Kujaw. Dokumenty z różnych epok przypisują Białotarsk raz do jednej, raz do drugiej dzielnicy.487 Początkowo raczej leżał w dzielnicy mazowieckiej, lecz w trakcie podziałów dzielnicowych przypadł dzielnicy kujawskiej. Nale- żał do kasztelani włocławskiej, następnie brzesko-kujawskiej (od początków XIII wieku) i kowalskiej (początek XIV wieku). Gdy w XV wieku powstawa- ły okręgi zwane powiatami i województwami, Białotarsk wszedł do powiatu kowalskiego i województwa brzesko-kujawskiego, i tak już pozostało aż do końca XVIII stulecia.488 Była to osada pogranicza dwóch krain dawnej Rzecz- pospolitej. Pierwsza pisana wzmianka o Białotarsku pochodzi z 1249 roku, kiedy to książę mazowiecki Siemowit I (syn Konrada Mazowieckiego) w drodze po- wrotnej od swego brata Kazimierza księcia kujawsko-łęczyckiego, zatrzymał się właśnie w Białym Targu i tutaj podpisał dokument własnościowy dla Ko- ścioła. Była w nim mowa o przekazaniu pobliskiej wsi Dąbrówka (dawniej Dąbrowa) na rzecz kościoła pw. Świętego Krzyża w Płocku.489 Białotarsk od niepamiętnych czasów stanowi ośrodek parafialny. Obec- nie ciężko stwierdzić, kiedy w miejscowości powstał kościół, przypuszcza się natomiast, że jest to okres XII lub XIII wieku. Była to prawdopodobnie fundacja kapituły płockiej.490 Możemy też utrzymywać, że początkowo Białotarsk przynależny był do diecezji płockiej, jednak dane z XIV wieku wskazują na przynależność do diecezji włocławskiej. Nie było to jednak zupełnie pewne. Dopiero w 1444 roku doszło do porozumienia biskupów włocławskiego i płockiego, które rozgraniczyło dokładnie obszary obydwu diecezji. Doku- ment sporządzony w Gostyninie w dniu 16 kwietnia 1444 roku ostatecznie potwierdził przynależność parafii Białotarsk do diecezji włocławskiej.491 Pierwszy kościół był z pewnością drewniany i nosił wezwanie św. Krzyża. Istniał on do końca XVI wieku. Wtedy to, ponownie z fundacji kapituły płoc- kiej, zbudowano kolejną świątynię. Nosiła ona wezwanie św. Bartłomieja.492

486 Osmałek M., Białotarsk – szkic do historii kościoła i parafii, „Rocznik Gostyniński”, tom I, s. 212. 487 Tamże, s. 215. 488 Tamże. 489 Tamże, s. 212. 490 Tamże, s. 214. 491 Tamże, s. 217. 492 Tamże, s. 232.

138 Drugi kościół białotarski w początkach XVIII wieku popadł w ruinę. Po- siadał ówcześnie trzy ołtarze i dzwonnicę z dwoma dzwonami. Ołtarz główny poświęcony był Zwiastowaniu NMP, dwa boczne św. Annie i św. Mikołajowi. W tym okresie proboszczem był ks. Szymon Kukliński, który dobudował za- krystię i zmienił wystrój kościoła dokładając kolejny ołtarz.493 Białotarsk, mimo że wchodził w skład diecezji płockiej, stanowił wła- sność kapituły płockiej, aż do końca XVIII wieku.494 Obszar miejscowości według danych z XV wieku wynosił 11 łanów, w tym 4 i pół nie było obsiewanych. W XVI wieku Białotarsk liczył 14 łanów kmiecych. Była to ówcześnie całkiem spora miejscowość.495 W następnych latach w całym regionie rozpoczął się regres demograficzny, co odczuł także Białotarsk. W 1634 roku, w całkiem dobrym okresie rozwoju Rzeczpospolitej, miejscowość liczyła zaledwie 17 domostw, w kilka lat po potopie szwedzkim (rok 1662) liczba domów spadła do zaledwie 6. W 1775 roku notowano tutaj 16 domów. Liczba mieszkańców również nie była imponująca. W 1674 roku mieszkało w tej miejscowości 39 osób oraz 4 osoby związane z kościo- łem (proboszcz i służba). W 1779 roku notowano zaledwie 118 mieszkańców. W 1827 roku ta liczba podrosła do 213 osób.496 Stare parafie posiadały z reguły dość spory obszar. Ta obejmowała okręg położony aż na południe od Gostynina. W XV wieku na tym obszarze po- wstała nowa parafia Sokołów. W 1469 roku wyodrębniła się także nowa parafia Łanięta. Wszystko to zmniejszało obszar rozległej parafii białotarskiej.497 Z 1444 roku poświadczona jest przynależność do parafii wsi: Łanięta, Piotrowo, Górki i Dąbrówka.498 Źródła XVII wieczne najlepiej przedstawia- ją okręg parafialny w czasach I Rzeczpospolitej. Są to: Białotarsk, Piotrowo, Rębowo, Dziankowo, Wąwal, Beszyn, Siemonki, Gulewo, Zawada, Zakrzewo, Górki i Dąbrówka.499 Aż do drugiej połowy XIX wieku to właśnie parafie odpowiadały za szkolnictwo. Pierwsze wzmianki o szkole w Białotarsku pochodzą z 1584 roku. Przed 1710 roku nauczycielem był tutaj Stanisław Lasota. Była to jednak niewielka szkółka. Z tego okresu pochodzą też dane o przytułku zwanym

493 Tamże. 494 Regestr diecezjów..., s. 847. 495 Osmałek M., Białotarsk – szkic do..., s. 226. 496 Tamże, s. 227. 497 Tamże, s. 221. 498 Tamże, s. 219. 499 Tamże.

139 czasem szpitalem. Był to dawny rodzaj pomocy społecznej dla starszych, schorowanych osób.500 W następnych latach brak danych o szkole, brakowało także organisty w kościele.501 W pierwszej połowie XIX wieku wiele szkół od- rodziło się, jednak nie szkoła w Białotarsku. Wynikało to z biedy społeczności parafialnej.502 W 1782 roku w Białotarsku wybuchł pożar, który strawił miejscowy ko- ściół. W ciągu kilku lat, staraniem kapituły płockiej, wystawiono nowy ko- ściół. Nową świątynię postawiono w pewnym oddaleniu od wsi, około pół kilometra od starego kościoła w kierunku Górek. Pierwotnie w tym miejscu znajdował się cmentarz grzebalny i kaplica cmentarna. Ciekawa była przy- czyna budowy kościoła w nowym miejscu. Stara świątynia stała naprzeciw karczmy (należącej do majątku Piotrów). Właśnie ponoć w tej karczmie wier- ni raczyli się alkoholem wychodząc ukradkiem z kościoła. W nowy miejscu nie było takiego zagrożenia.503 W 1786 roku nowy, także drewniany kościół był już konsekrowany. Ów- czesnym proboszczem był Jan Miszewski. Nowy kościół dość szybko wymagał napraw. Według opisu posiadał dwoje drzwi oraz niewielką drewnianą wieżę z sygnaturką. Dach był częściowo gontowy, częściowo poszyty słomą. Sufit i podłoga były drewniane, nowe ławki ufundowali parafianie. Za lewej strony znajdowała się zakrystia bez okna oraz niewielka dębowa ambona. Wypo- sażenie kościoła, zniszczone w trakcie pożaru, musiało być skompletowane od nowa. Ołtarz główny przywieziono z Płocka. Ołtarze boczne zakupiono w klasztorze oo. reformatów w Szczawinie. Babtysterium (chrzcielnicę) ufun- dował łowczy gąbiński Górski, który posiadał majątki ziemskie na terenie parafii. W kościele znajdował się także chór wsparty na dwóch słupach. Proble- mem było skompletowanie naczyń liturgicznych. Część pochodziła z kruszca znalezionego w pogorzelisku po pożarze w 1782 roku. Dopiero ksiądz Wła- dysław Górzyński w końcu XIX wieku zebrał naczynia i bieliznę kościelną.504 Ciosem dla parafii był także pożar plebanii 1831 roku, ponieważ wraz z nią spłonęły wszystkie dokumenty parafialne.505 Proboszczowie w Białotarsku:

500 Tamże, s. 233. 501 Tamże. 502 Tamże. 503 Tamże, s. 235. 504 Tamże, s. 234. 505 Tamże, s. 234.

140 Nazwisko i imię Okres pracy duszpasterskiej Piotr 1325 Paweł 1412 Zakrzewski Tomasz 1577 Sierakowski Wojciech 1583-1599 Domaradzki Jan 1639-1647 Kukliński Szymon 1703-1711 Gumiński Wawrzyniec 1719-1725 Modrzeński Walenty 1777 Miszewski Jan 1777-1811 Konstanty lub Jan Nadratowski 1815-1839 Włodkowski Franciszek 1840-1848 Pryliński Bartłomiej 1848-1886 Gurzyński Władysław 1887-1897 Dmochowski Antoni 1903-1906 Jankowski Marian 1906-1920 Chwiłowicz Marian 1920-1921 Kobrzyński Antoni 1921-1922 Domański Grzegorz 1922-1930 Markowski Józef 1930-1932 Godlewski Julian 1932 Kowalski Stanisław 1932-1934 Bronszewski Ignacy 1934-1939 i 1945-1959 Murawski Bolesław 1959-1967 Fortuna Jan 1967-1969 Majewski Wacław 1969-1990 RybkaLeszek 1990-1996 Kolibski Ryszard 1996-2000 Czyżak Krzysztof 200-2004 Obolewski Piotr Od 2004

Okręg parafialny nie pokrywał się z granicami administracji państwowej. Część wsi parafialnych należało do powiatu gostynińskiego i województwa rawskiego, pozostałe do powiatu kowalskiego i województwa brzesko-kujawskiego. Najstarsze dane o uposażeniu parafii pochodzą z XIV wieku.

141 Proboszcz zapisane miał niewielkie dochody, posiadał dodatkowo pewne obszary gruntów rolnych. Była to jedna z biedniejszych parafii w diecezji. W jej historii zdarzały się problemy z utrzymaniem szkoły parafialnej, czy remontem kościoła. W okresie międzywojennym parafia dysponowała 3 ha gruntu.506 Dawna parafia Białotarsk charakteryzowała się brakiem własności kró- lewskiej na jej obszarze. Dominowała własność kościelna oraz prywatna. Większość ludności stanowili katolicy. W XVI i XVII wieku wyznawcy religii protestanckiej zdarzali się czasem wśród szlachty. W XVIII wieku mieszkało tu już więcej osób wyznania protestanckiego lub żydowskiego. W 1779 roku notowano tu 11 Żydów i 6 protestantów. W 1786 roku 30 protestantów i 10 Ży- dów. W początkach XIX wieku kilkadziesiąt rodzin należało do kościoła ewangelickiego i tylko kilka osób wyznania mojżeszowego. Są też dane o całkowitej ludności parafii. W 1779 roku było to 757 wiernych, w 1786 700 wiernych, w 1819 roku było już 1170 parafian.507 W połowie XIX wieku liczba parafian przekroczyła 2000, natomiast w 1880 roku 3000. W latach 30-tych XX wieku notowano ponad 4000 wiernych. Jeszcze w tym okresie mieszkało na terenie parafii 90 protestantów.508 Białotarsk niemal do końca XVIII wieku pozostawał własnością kapituły płockiej. Następnie dobra kościelne zostały upaństwowione. Należały zatem do rządów: Królestwa Prus, następnie Księstwa Warszawskiego (1807-1815) i rządu Królestwa Polskiego. Folwark białotarski wraz z wsią Białotarsk włą- czono do rozległego majątku państwowego Rataje, który obejmował także Dąbrówkę, Budy Kozickie, Kozice, Rataje i folwarki obok tychże wsi. W marcu 1840 roku majątek ten przekazano rodzinie Karskich w zamian za inne dobra. Już w miesiąc później Karscy sprzedali majątek Hieronimowi Ramoc- kiemu. Tenże zmarł 14 grudnia 1842 roku i majątek Rataje (z Białotarskiem) odziedziczyli jego spadkobiercy: Marian Borzewska, Ludwika Ciszowska, Julia Lutoborska, Józefa Dziewanowska, Ignacy Ramocki, Angiela Ramocki i Włady- sław Ramocki. W 1846 roku cały majątek nabył Józef Kosmiński, od którego to w 1850 roku majątek odkupili Jan Lesiewski i jego żona Maria z Waliszew- skich. Dziedziczyli tutaj do czasów uwłaszczenia.509

506 Tamże, s. 225. 507 Tamże, s. 229. 508 Tamże. 509 Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie, 2003 (wersja elektroniczna).

142 Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.510

510 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.

143 W 1864 roku przeprowadzono uwłaszczenie ziemi dworskiej. W Biało- tarsku powstało 23 gospodarstwa na 474 morgach gruntu. Wzmiankowany wyżej trzeci kościół w Białotarsku, wystawiony za wsią w końcu XVIII wieku, leżał w niedogodnym miejscu dla parafian i proboszcza (plebania była dość daleko). W przypadku wezwania księdza do udzielenia sakramentów, musiał on najpierw udać się do odległego kościoła. Próbowa- no temu zaradzić poprzez wybudowanie tymczasowej kaplicy przy plebani, w której dawano czasem chrzty. Główny kościół był jednak w coraz gorszym stanie. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1882 roku zanotował przy Białotarsku: Posiada kościół z drzewa w bardzo biednym stanie.511 Już w końcu XIX wieku ksiądz proboszcz Władysław Górzyński przymierzał się do budowy nowej świątyni. Za jego czasów powstała nowa plebania w Białotarsku. Dopie- ro za czasów jego następcy, ks. Aleksandra Dmochowskiego (1897-1903) roz- poczęto prace nad budową nowej świątyni. Kościół wrócił do centrum osady, a grunt sprzedał Stefan Higersberger - miejscowy właściciel ziemski. Budową kościoła zajął się dopiero ksiądz Marian Jankowski. W 1907 roku rozpoczę- to prace budowlane. Duży zakres prac należał do parafian. W budowie prze- szkodziła dodatkowo I wojna światowa. W dniach 13-15 listopada 1914 roku w tej okolicy miały miejsce ciężkie walki niemiecko-rosyjskie i nie ukończo- ny gmach został zrujnowany. Zniszczono dach i zabrano dzwony, uszkodzono wieże. Po zakończeniu wojny należało na nowo rozpocząć część prac.512 Pierwsze msze odprawiono dopiero w 1923 roku. Duża była w tym zasługa parafian, który fundowali wiele elementów wyposażenia kościoła i również sami pracowali przy budowie. Na przykład składka na budowę kościoła wynosiła po 7 kg żyta z morgu gruntu. Mimo trudności kościół po- wstał. Zbudowano betonową posadzkę, sygnaturkę, tabernakulum, mensę i filary do nowego ołtarza oraz schody na chór. Część wyposażenia i ołtarze przeniesiono do nowego kościoła ze starej, zrujnowanej świątyni. Konse- kracji dokonał biskup Zdzitowiecki w dniu 20 maja 1924 roku. Było to wielkie święto dla parafii.513 W latach 30-tych XX wieku sprowadzono z katedry włocławskiej ołtarz główny. Jeszcze przed II wojną światową kościół uzyskał światło elektryczne, zbudowano drogę bitą do świątyni.514 Nowa świątynia jest w stylu neogotyckim, zbudowana na planie krzyża łacińskiego. Posiada

511 Słownik Geograficzny..., tom I, s. 195. 512 Osmałek M., Białotarsk..., s. 239. 513 Tamże, s. 240. 514 Tamże.

144 trzy nawy, absydę oraz transept przez prezbiterium. Nawy rozdzielone są kolumnadą. Od strony frontowej istnieją dwie symetryczne, murowane wieloboczne wieże, w jednej z nich znajdują się dzwony. Zadaszenie jest o konstrukcji drewnianej pokryte blachą. Najcenniejszym elementem wy- posażenia jest ołtarz główny pochodzący z katedry włocławskiej. Pochodzi z XIX wieku.515 Białotarsk w XIX i XX wieku nie należał do dużych miejscowości. W 1827 roku notowano tutaj 23 domy i 213 mieszkańców.516 W 1921 roku w tej miejscowości było 30 domów i 61 mieszkańców, wśród nich także 15 Żydów.517 W 1923 roku w Białotarsku założono bibliotekę przy Stowarzyszeniu Młodzieży Polskiej. Księgozbiór udostępniano raz w tygodniu członkom Sto- warzyszenia.518 W trakcie II wojny światowej sam budynek kościelny nie ucierpiał. Niem- cy natomiast rozkradli wyposażenie kościoła. Proboszcz musiał uciekać ze swojej parafii. Wrócił dopiero w lutym 1945 roku.519 Pierwsze lata po wojenne były bardzo trudne. Kościół i plebania były zupełnie ograbione. Na szczęście sam kościół przetrwał.520 W latach 1867-1954 Białotarsk należał do gminy Rataje, w latach 1954- 1959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. W latach 1954-1959 Białotarsk był siedzibą lokalnej administracji – władz gromadzkich. Funkcjonowała tutaj Szkoła Podstawowa. W latach 50-tych za- łożono kółko rolnicze, przekształcone następnie w Międzykółkową Bazę Ma- szynową. Obecna Szkoła Podstawowa mieści się w budynku z 1993 roku. W 1999 roku powstało tutaj także Gimnazjum. Obecnie jest to Zespół Szkoły Podsta- wowej i Gimnazjum w Białotarsku. Szkoła mieści się w nowoczesnym budynku z salą gimnastyczną i stołówką.521

515 Tamże, s. 242. 516 Słownik Geograficzny..., tom I, s. 195. 517 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 518 Bigus Jolanta Historia bibliotek publicznych miasta Gostynina i powiatu gostynińskiego do 1939 roku, Rocz- nik Gostyniński, tom I, s. 98. 519 Osmałek M., Białotarsk..., s. 246-247. 520 Tamże, s. 247. 521 http://www.bialotarsk.szkolnastrona.pl/

145 BIELAWY

Obecnie na terenie gminy Gostynin występują dwie miejscowości o tej nazwie. Jedna jest samodzielną miejscowością, drugą przysiółkiem wsi Cho- inek. Obydwie powstały w tym samym okresie, obie w XIX wieku należały do tej samej parafii gostynińskiej. Często rozróżnienie ich stanowi problem. Bielawy znajdujące się we wschodnich obszarach gminy powstały w ostatnich latach XVIII wieku jako miejsce osadnictwa niemieckiego lub też holenderskiego. Założono tutaj dwie osady: Bielawy oraz kolonia Blumenfeld. Obydwie są zaznaczone na mapach z pierwszej połowy XIX wieku. Należały do rozległych dóbr Lucień. To prawdopodobnie o niej wspomina wykaz miej- scowości z 1827 roku jako Bielawy rumunek w parafii Gostynin, stanowiąca własność prywatną. W tym okresie mieszkało tutaj 67 osób w 5 domach.522 Obok funkcjonowała także Blumenfeld w tej samej parafiii, także stanowiąca własność prywatną. Liczyła 5 domów i 63 mieszkańców.523 O miejscowościach Bielawy i Blumenfeld wspomina Słownik Geogra- ficzny Królestwa Polskiego przy opisie gminy i majątku Lucień. W 1864 roku w obydwu wsiach miało miejsce uwłaszczenie ziemi dworskiej. Powstało tutaj odpowiednio 12 gospodarstw na 243 morgach ziemi i 12 gospodarstw na 24 morgach ziemi.524 Ten sam Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (rok 1882) w innym miejscu informuje: Bielawy wieś włościańska, powiat gostyń- ski, gmina Lucień, parafia Gostynin, ornej ziemi 243 morgi, 12 domów i 111 mieszkańców (dane z 1882 roku).525 Prawdopodobnie na przełomie XIX i XX wieku niemieccy mieszkańcy tych wsi opuścili okolice i przenieśli się w inny region. Bielawy i Blumenfeld przejęli polscy osadnicy. Jednocześnie nastąpiło scalenie obydwu miejscowo- ści w jedną wioskę o nazwie Bielawy. Blumenfeld i tak było terytorialnie dość niewielką miejscowością. Być może pozostałością dawnego Blumendfeld jest Przybranów, obecnie przysiółek wsi Bielawy. Przybranów liczący 4 domy i 25 mieszkańców jest wymieniany w spisie powszechnym z 1921 roku. Według tego spisu w Bielawach nie mieszkała nawet jedna osoba narodo- wości niemieckiej czy też wyznania ewangelickiego. Notowano 19 domów

522 Tabella miast, wsi osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policyi, tom I, Warszawa 1827, s. 20. 523 Tamże, s. 25. 524 Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461. 525 Tamże, tom I, s. 210.

146 i 145 mieszkańców.526 Bielawy w latach 1867-1954 należały do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.

BIERZEWICE

Bierzewice powstały najpóźniej w XVI wieku. Właśnie z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki o wsi Biezeiewice.527 Niewiele wiadomo o właścicielach i kolejnych losach tej wsi. Była to prywatna własność rycerska. W trakcie wojen z XVII i XVIII wieku prawdopodobnie została znaczenie spustoszona, ponieważ wykaz miejscowości z 1783 roku wspomina tylko o młynie o tej nazwie, bez wsi. Była to własność Walentego Górskiego.528 Opracowania dotyczące osadnictwa niemieckiego w tej okolicy nie wspo- minają o osadnikach, jednak dane z początku XX wieku informują o takim zjawisku. Mapy z I połowy XIX wieku wskazują na istnienie smolarni w pobli- żu wsi. Istniała już także osada o nazwie Pagórek – dziś przysiółek Bierzewic.529 Według Słownika Geograficznego miejscowość należała do gminy Lucień, parafii Gostynin. Liczyła 50 mieszkańców, 180 mórg gruntów dworskich i 4 morgi gruntów włościańskich. Był to w zasadzie folwark dworski.530 Bierzewice w gminie Lucień liczyły w 1921 roku 5 domów i 36 miesz- kańców. Wśród mieszkańców było 25 ewangelików i 11 katolików. Wszyscy podawali narodowość polską.531 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin.

BOLESŁAWÓW

Początki Bolesławowa wiążą się z osadnictwem niemieckim.532 Powstał na przełomie XVIII i XIX wieku. Kolonię Friedenslust (dziś Bolesławów)

526 Skorowidz miejscowości..., gmina Lucień. 527 Źródła Dziejowe..., s. 193. 528 Regestr Diecezjów..., s. 459. 529 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 530 Słownik Geograficzny..., tom XV/1, s. 151. 531 Skorowidz miejscowości..., gmina Lucień. 532 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII i XIX wieku, Rocznik Gostyniński, tom I, s. 269.

147 przedstawia mapa Prus Południowych z lat 1802-1803.533 Jest także na mapie Królestwa Polskiego z lat 30-tych XIX wieku.534 Opis tej wsi pozostawił także Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z lat 80-tych tego samego stulecia. Według niego Friedenslust było kolonią w gminie Lucień. Liczyło 10 domów i 130 mieszkańców. Obszar wsi wynosił 210 mórg.535 W 1921 roku stosowano już nazwę polską Bolesławów. W tym czasie było tutaj 12 domów i 87 mieszkańców. W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie powojennym działała tutaj Biblioteka. W latach 80-tych XX wieku przekształcona w ośrodek filialny.

BUDY KOZICKIE

Datą powstania miejscowości Budy Kozickie jest rok 1781. W dniu 11 stycznia tego właśnie roku w Ratajach zawarto kontrakt między starostą kró- lewskim i holenderskimi osadnikami na użytkowanie gruntów w pobliżu wsi Kozice. Król potwierdził ten dokument w dniu 21 czerwca 1788 roku.536 W 1789 roku mieszkało tutaj już 11 gospodarzy. Uprawiali 5 włók miary chełmińskiej. Oddawali oni czynsz na rzecz starosty ustalony w kontrakcie z 1781 roku.537 Budami nazywano ówcześnie niewielkie, prymitywne chatki osadników leśnych. Według danych z 1827 roku obszar ten nadal był własnością rządową (Królestwa Polskiego). Kozice budy należały do parafii Gostynin. Mieszkało tutaj 175 osób w 15 domach.538 Nazwa współczesna pojawia się na mapach z początku XIX wieku i w kolejnych urzędowych spisach. Według przeka- zów archiwalnych w powstaniu styczniowym wziął udział Jan Bronowski z tej wsi.539

533 Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803. 534 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 535 Słownik Geograficzny..., tom II, s. 409. 536 Lustracja województwa rawskiego 1789, wydała Z. Kędzierska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1971, s. 192. 537 Tamże. 538 Tabella miast, wsi osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policyi, tom I, Warszawa 1827, s. 235. 539 Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832-1864..., s 278.

148 W 1864 roku miało miejsce uwłaszczenie ziemi dworskiej, powstało tutaj 15 gospodarstw na 383 morgach ziemi.540 Miejscowość włączono do gminy Rataje. W 1921 roku w Budach Kozickich były 24 domy i 200 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.541 Miejscowość w latach 1867-1954 należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

BUDY LUCIEŃSKIE

Budy Lucieńskie powstały dopiero w drugiej połowie XIX wieku na terenach wykarczowanych częściowo już wcześniej w pobliżu wsi Miałkówek. Według danych z 1882 roku miejscowość liczyła 11 domów i 90 mieszkańców, 160 mórg ziemi ornej oraz 60 mórg łąk.542 W 1921 roku notowano tutaj 17 domów i 109 mieszkańców, w tym 7 ewangelików. W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin.

CHOINEK

Choinek powstał na przełomie XVIII i XIX wieku na gruntach rządowych w ramach osadnictwa niemieckiego.543 Nazwę wsi zapisywano ówcześnie jako Chojenko lub Hojenko. W 1827 roku miejscowość liczyła 6 domów i 82 mieszkań- ców. Należała do gminy Rataje (od 1867 roku). Istniała tutaj szkoła początkowa dla ludności niemieckiej.544 W 1921 roku Chojenko liczyło 7 domów i 45 miesz- kańców, w tym 22 ewangelików. Obok wsi funkcjonowała także leśniczówka. W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954- 1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

540 Słownik Geograficzny..., tom IX, s. 538. 541 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 542 Słownik Geograficzny..., tom I, s. 443. 543 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII i XIX wieku, Rocznik Gostyniński, tom I, s. 269. 544 Słownik Geograficzny..., tom I, s. 615.

149 Częścią wsi Choinek są obecnie Bielawy, które powstały kilka lat wcze- śniej niż Choinek. Jest to ciekawa miejscowość, ponieważ można przy niej podać datę dzienną powstania. Jest to 6 lipca 1782 roku. Tego właśnie dnia zawarto umowę między starostą gostynińskim i grupą osadników - kolonistów. Koloniści ci byli pochodzenia niemieckiego. Kontrakt zawarto na 50 lat. Przez pierwsze 10 lat osadnicy nie płacili żadnych podatków. Umowa wyznaczała obszar gruntów w lasach królewskiej Puszczy Gostynińskiej, który to mieli prawo wykarczować i użytkować. Obszar ten zwano już wcześniej Bielawy (bielawy-podmokłe łąki, bagna). W trakcie lustracji dóbr królewskich z 1789 roku zwano tą nowo tworzącą się wieś „Wyrobki Bielawy”.545 Osada się rozwi- jała i w początkach XIX wieku zwarta grupa niemieckich osadników założyła tutaj własną szkołę.546 Według danych z 1827 roku Bielawy stanowiące własność rządową w parafii Gostynin liczyły 6 domów i 92 mieszkańców.547 Słownik Geograficzny Kró- lestwa Polskiego nie wspomina o tej miejscowości. Według spisu powszechnego z 1921 roku ta osada dzieliła się na wieś i leśniczówkę. We wsi było 12 domów 117 mieszkańców. Wśród nich 72 ewangelików, 30 katolików i 15 adwenty- stów. Pod względem narodowościowym notowano 62 Polaków i 55 Niemców.548 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Częścią wsi Choinek są też Ostrowiny. Była to także osada niemiecka po- wstała na przełomie XVIII i XIX wieku. Jest ujęta na mapach z tego okresu.549 W 1921 roku było tu 3 domy i 16 mieszkańców, w tym 12 ewangelików.550

DĄBRÓWKA

Jest to jedna ze starszych miejscowości współczesnej gminy. Znana jest przynajmniej od XIII stulecia.551 Początkowo stanowiła własność prywatną. W połowie XIII wieku należała do Ewy – wdowy po komesie Grzymisławie.

545 Lustracja województwa rawskiego 1789..., s. 192. 546 Szubska-Bieroń E., Osadnictwo...., s. 276. 547 Tabella miast, wsi osad..., tom I, s. 20. 548 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 549 Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803 i Topograficzna Karta Królestwa Polskiego. 550 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 551 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 125.

150 W następnych latach przeszła na własność kapituły płockiej.552 Ten fakt po- twierdził w 1249 roku książę mazowiecki, przebywając w sąsiednim Białotar- sku. Ta wzmianka czyni Dąbrówkę jedną z najstarszych osad w tym regionie.553 Przez następne stulecia, aż do schyłku XVIII wieku była to własność kapi- tuły płockiej. Później dobra kościelne zostały upaństwowione. Należały zatem do rządów Królestwa Prus, następnie Księstwa Warszawskiego (1807-1815) i rządu Królestwa Polskiego. Dąbrówkę połączono z dawnymi dobrami ko- ścielnymi w Białotarsku i dobrami królewskimi w jeden majątek z ośrodkiem w Ratajach. Majątek ten należał do rządu, następnie do Karskich (1840) i Ra- mockich, Kośmińskich i Lesiewskich.554 W drugiej połowie XIX wieku miejscowy folwark został oddzielny od dóbr Rataje i stał się samodzielnym majątkiem. Opis Dąbrówki pozostawił Słownik Geograficzny z 1882 roku. Wieś liczyła 32 domy i 280 mieszkańców oraz 540 mórg ziemi ornej. Do miejscowego folwarku należała też osada mły- narska. Cały folwark liczył zaledwie 69 mórg gruntów, w tym 62 morgi ziemi ornej. Na osadę młynarską składała się zaledwie 1 morga. Folwark obejmował 6 drewnianych budynków.555 Dąbrówka według danych z 1921 roku dzieliła się na wieś i folwark. W sumie miejscowości te liczyły 39 domów i 313 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.556 Dąbrówka w latach 1867-1954 przynależała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

EMILIANÓW

Jeszcze w pierwszej połowie XIX stulecia obszar ten był jednym wielkim bagnem o nazwie Białe Błoto. W połowie tegoż stulecia powstała w tym miejscu osada niemiecka o nazwie Emilienheim557, czyli Emilianów. Słownik Geo- graficzny Królestwa Polskiego wspomina o całkiem sporej i zagospodarowanej

552 Tamże, s. 126. 553 Osmałek M., Białotarsk – szkic..., s. 212 554 Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie, 2003 (wersja elektroniczna). 555 Słownik Geograficzny..., tom I, s. 933. 556 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 557 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269.

151 osadzie. Według niego była to wieś kolonialna w gminie Lucień i parafii Go- stynin. Posiadała elementarną szkołę ewangelicką. Liczyła 26 domów i 360 mieszkańców. Naliczono 360 mórg ziemi ornej żytniej oraz 170 mórg łąk.558 Częścią Emilianowa jest dziś wieś Rogożew. Ta miejscowość jest o kilkaset lat starsza od Emilianowa. Pisane początki tej osady sięgają roku 1405, kiedy wymienia się Dobiesławę z Rogożowa. Dobiesława była prawdopodobnie żoną ówczesnego dziedzica Rogożewa. Jednak prawdopodobnie powstała już wcześniej w XIII lub XIV wieku. Nazwa wywodzi się od starosłowiańskiego imienia Rogoż.559 Według dawnych kronik w 1426 roku z Rogożewa pisał się Piotr zwany Biała Suknia, który odstąpił bratu z wsi Wrzącej 5 włók nad rzeczką Czetną w ziemi łomżyńskiej. Z Rogożewem związany był także Zdzisław z rodu Do- łęgów, wojski gostyniński, żyjący na początku XV wieku. Zdzisław i jego syn zmarli bezpotomnie i dobra te przeszły na własność brata Zdzisława Andrzeja i następnie jego syna Stanisława. Był to współpracownik księcia Włodzisława I płockiego, żyjącego w połowie XV wieku.560 W drugiej połowie XVI wieku Rogożew został lokowany na prawie niemieckim. Od 1497 roku notowano tutaj przywilej wójtostwa. Kolejnym dziedzicem wsi był Marek Rogożewski prawdopodobnie syn Stanisława.561 Synem Marka był natomiast Aleksy Rogożewski. Na tym rycerzu kończy się ród Ro- gożewskich. W XVI wieku znane są już dwie wsie: Rogożewo Wielkie i Rogożewo Małe, dziś znane są jako Rogożew i Rogożewek. Należały dawniej do parafii Gostynin. W XVI wieku te dwie wsie liczyły łącznie 2,5 włóki i prawdopodobnie były tu także dwa folwarki. W Rogożewie Małym podatek płacił ówcześnie Michał Bunikowski, natomiast w Rogożewie Wielkim Sebastian Zaborowski.562 W XIX wieku w Rogożewie notowano osadnictwo niemieckie.563 W 1827 roku Rogożew liczył 12 domów i 156 mieszkańców. Według danych z końca XIX wieku Rogożew był wsią i folwarkiem dworskim w gminie Lucień. W miejscowym majątku notowano gorzelnię, desty- larnię wódek słodkich z produkcją do 5000 rubli rocznie i browar z produkcją

558 Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 352. 559 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 58. 560 Tamże, s. 55-56. 561 Tamże, s. 58. 562 Tamże. 563 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269.

152 17 000 rubli rocznie. Był to zatem dość uprzemysłowiony majątek ziemski obejmujący folwarki Rogożew i Stefanów. Obejmowały one zaledwie ze 149 mórg. We wsi mieszkało 150 osób w 18 domach. Do 1864 roku w skład ma- jątku Rogożew wchodziły także wsie: Rogożew, Stefanów i Emilianów.564 Na przełomie XIX i XX wieku przemysł w Rogożewie upadł. Dane z okresu mię- dzywojennego nie wspominają już o browarze i fabryce wódek. W 1921 roku Emilianów liczył 31 domów i 225 mieszkańców, w tym 134 katolików, 89 ewangelików, 2 badaczy Pisma Świętego. Pod względem naro- dowościowym było 134 Polaków, 89 Niemców i 2 Rosjan. W tym samym czasie folwark Rogożew liczył 3 domy i 26 mieszkańców, w tym 21 niemieckich ewangelików, wieś Rogożew Nowy 6 domów i 36 mieszkańców, w tym 12 niemieckich ewangelików, natomiast Rogożewek wieś 13 domów i 90 mieszkań- ców, w tym 29 ewangelików.565 W latach 1867-1954 powyższe miejscowości przynależały do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin. W Emilianowie funkcjonuje formalnie Szkoła Podstawowa, lecz jej sie- dzibą jest sąsiedni Stefanów. Jej historia rozpoczęła się jeszcze w 1927 roku. Początkowo była to szkoła 4 klasowa. Po II wojnie liczba dzieci wzrosła na tyle, że nie wszyscy uczniowie się w niej mieścili. Pewien gospodarz ze Stefa- nowa przekazał na potrzeby szkolne swój własny budynek. Uczyły się w nim starsze dzieci, młodsze nadal uczęszczały do starej szkoły. Od 1950 roku była to szkoła 7 klasowa. Luty 1976 roku zapisał się w jej historii wielkim pożarem. Zmusiło to władze gminne do reorganizacji szkoły. W jednym z budynków uczyły się dzieci do klasy III, pozostałe dojeżdżały do Łącka lub Gostynina. W następnych latach powstały również klasy IV-ta i V-ta. Jednak problemem była niezwykła ciasnota. W początku lat 80-tych XX wieku OSP Stefanów wy- stąpiło z inicjatywą zamiany budynków. Szkoła z Emilianowa formalnie prze- niosła się do budynku strażackiego w Stefanowie, w którym przeprowadzono remont. Od 1985 roku była to szkoła VIII-klasowa. Liczba uczniów sięgała liczby 150. W 1996 roku rozpoczęto rozbudowę budynku szkolnego i remont kapitalny. Obecnie szkoła liczy 9 izb lekcyjnych. W roku szkolnym 1999/2000 obok Szkoły Podstawowej utworzono Oddział Zamiejscowy Gimnazjum w Białotarsku, który funkcjonował do 2003 roku. W tymże roku powołano

564 Słownik Geograficzny..., tom IX, s. 684. 565 Skorowidz miejscowości..., s. 29.

153 Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Emilianowie. Od 2010 roku Szkoła Podstawowa i Gimnazjum posiada patrona: Bohaterów 1 grudnia 1939 roku.566

FELIKSÓW

Obszar wsi Feliksów prawdopodobnie należał do dóbr ziemskich Skrza- ny. Na przełomie XIX i XX wieku nastąpiła parcelacja tego obszaru folwarku. Mogło wydarzyć się to przed 1888 rokiem, kiedy to właścicielem majątku Skrzany był Feliks Higersberger. W 1921 roku wieś Feliksów liczyła 31 domów i 221 mieszkańców. Wszy- scy deklarowali wiarę katolicką i narodowość polską. Miejscowość należała do gminy Skrzany.567 Miejscowość do roku 1954 wchodziła w skład gminy Skrzany, w latach 1954-1958 do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.

GAŚNO

Ta niewielka miejscowość ma bardzo odległą metrykę. Już w XVI wieku, a może nawet wcześniej, funkcjonował na rzece i nad miejscowym niewielkim jeziorkiem młyn zwany Gaśne lub Gaśny. Nazwa wzięła się od nazwiska młynarza z połowy XVI wieku Jana Gazno, który uzyskał od króla Zygmunta Starego (1506-1548) przywilej na prowadzenie młyna. Był to młyn o dwóch kołach młyńskich. Przy młynie znajdowały się dwa zarosłe stawy.568 Młyn ten funkcjonował również z przerwami przez cały XVII wiek. W trakcie wojen ustawała jego działalność, potem się odradzał, cały czas pod nazwą nawiązującą do pierwszego dzierżawcy. Tak też nazwano miejscowy staw. Przy lustracji sąsiedniej wsi królewskiej Mysłownia w 1789 roku wspomina się, że nad rzeczką Osetnicą powstał nieco wcześniej (lata 70-te lub 80-te XVIII wieku) młyn i tartak a młynarz uprawiał kawałek roli piaszczystej i łąkę w olszynie.569 Taki był początek rolniczej osady Gaśno. Młyn cały czas istniał

566 http://www.emilszkola.pl/page10.php. 567 Skorowidz miejscowości..., s. 32. 568 Lustracja województwa rawskiego, 1564, s. 91. 569 Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 203.

154 również w następnych wiekach. Według danych z 1827 roku w tej miejscowo- ści było 5 domów i 36 mieszkańców.570 W dniu 12 marca 1863 roku miała tu miejsca jedna z większych w powiecie bitew powstańczych. Śmierć poniosło 49 powstańców. To właśnie tutaj oddział Józefa Łakińskiego stacjonujący początkowo w Lucieniu, został za- atakowany przez wojska rosyjskie pod dowództwem Burharda i Helferdinga. Zdziesiątkowani powstańcy zostali otoczeni przez Rosjan. Wielu powstańców zostało wpędzonych do stawu na rzece Osetnica i poniosło śmierć. W powstaniu miał wziąć udział także Piotr Wichrowski z tej wsi.571 W 1963 roku w 100-lecie bitwy wzniesiono okazały pomnik. W 1998 roku miała miejsce modernizacja pomnika. Obiektem opiekuje się Zespół Szkół w Emilianowie.572 Według opisu z końca XIX wieku Gaśno w gminie Lucień liczyło 20 domów i 198 mieszkańców. Ziemia była tu lekka żytnia, liczyła 248 mórg oraz 50 mórg łąk. Obok wsi funkcjonował cały czas młyn wodny. Miejscowość Gaśno według danych z początku XX wieku dzieliła się na wieś i osadę młyńską. W osadzie młyńskiej w 1921 roku było 3 domy i 28 mieszkańców, w tym 4 ewangelików. We wsi o tej samej nazwie 17 domów i 139 mieszkańców. Tu- taj wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.573 Obecny młyn wybudowany w 1901 roku pracował do 1945 roku. W na- stępnych latach został upaństwowiony i w praktyce nie użytkowany. Obecnie stoi w ruinie. Miejscowość Gaśno w latach 1867-1954 przynależała do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.

GORZEWO

Gorzewo związane było z dobrami rycerskimi Wężyków z Kozłowa. Był to możny i utytułowany ród mazowiecki. Andrzej zwany Szczubiołem w pierwszej połowie XV wieku był kasztelanem gostynińskim. Po nim dzie- dziczył jego syn Andrzej Szczubioł II. Dzierżył urząd podkomorzego gosty- nińskiego i następnie także kasztelana gostynińskiego, zakończył karierę jako

570 Tabella..., tom I, s. 124. 571 Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński..., s 278 572 Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej w Gostyninie i powiecie gostynińskim, Rocznik Gostyniński tom III, s. 455. 573 Skorowidz miejscowości..., s.

155 wojewoda rawski.574 Jego synem był Wojciech Kozłowski, który dziedziczył także w Gorzewie i wielu innych wsiach. Tenże zmarł bezpotomnie w 1539 roku i jego dobra przeszły na własność Uchańskiego - wojewody płockiego. Gorzewo w tym okresie liczyło 2 włóki kmiece.575 Trudno jest ustalić kolejnych właścicieli wsi. W drugiej połowie XVI wieku dziedziczyła tutaj rodzina Ciechomskich.576 Wiemy, że w 1783 roku Gorze- wo należało do pani Podczaskiej.577 W 1827 roku miejscowość liczyła 16 domów i 152 mieszkańców. Od 1867 roku włączono ją do gminy Duninów.578 W początkach XX wieku Gorzewo dzieliło się już na kilka miejscowości. Spis powszechny z 1921 roku wyróżniał Gorzewo wieś z liczbą 17 domów i 118 mieszkańców, Gorzewo B liczące 11 domów i 66 mieszkańców, w tym 30 ewangelików oraz Gorzewo Nowe liczące 4 domy i 26 mieszkańców, tutaj wszyscy byli katolikami. Powyższe podziały wywodziły się z różnych etapów parcelacji gruntów dworskich majątku Gorzewo. W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Duninów, w latach 1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin. Do Gorzewa należą przysiółki: Konotopa, Skoki, Elizin, Janów, Kruk. Są to w większości młode miejscowości powstałe na przełomie XIX i XX wieku. Jedynie Konotopa była już uwidoczniona na mapach z początku XIX wieku. Z tych miejscowości wyróżniał się Elizin, liczący przed II wojną światową kilkanaście domów. W okresie powojennym w Gorzewie działała Szkoła Podstawowa.

GÓRKI PIERWSZE I DRUGIE

Górki istniały już w początkach XV wieku, jednak przypuszcza się, że jej początki mogą sięgać XIII wieku. W 1444 roku w trakcie rozgraniczenia diecezji płockiej i włocławskiej zostały zaliczone do parafii Białotarsk, czyli diecezji włocławskiej. Leżały tuż przy granicy z Kujawami. W 1489 roku wieś użytkowała 10 włók ziemi, jednak połowę wsi zaliczano do województwo

574 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 291-292. 575 Tamże, s. 294. 576 Boniecki A., Herbarz..., tom III, s. 158. 577 Regestr Diecezjów..., s. 459. 578 Słownik Geograficzny..., tom II, s. 730.

156 brzesko-kujawskiego, drugą połowę (5 włók) do województwa mazowieckiego. Był to dość niespotykany obecnie przypadek, aby jedną wieś rozdzielały granice województw. Wynikało to z faktu, że miejscowa rzeczka stanowiła granicę wojewódzką. Szlachta z jednej strony wsi załatwiała sprawy urzędowe w Kowali, szlachta ze wschodniej części w Gostyninie. We wsi funkcjonowały w XVI wieku dwa młyny i folwark. Był to jeden z większych majątków w okolicy. Według danych z XVI wieku była to wła- sność szlachty średniozamożnej, notowano folwark i młyn. Ta część wsi na- leżała do ziemi gostynińskiej, natomiast część „kujawska” była własnością szlachty zagrodowej, uboższej i uprawiano tam 5 włók ziemi. Tędy przebiegał ważny szlak drogowy z Gostynina na Kujawy. Pierwsze dane o właścicielach Górek pojawiają się w 1413 roku, kiedy to Szymon z Górek skarżył przed sądem Chebdę z Zakrzewa o zranienie. Z tego samego okresu pojawia się także Mikołaj z Górek, znany potem jako Mikołaj Górecki. W następnych latach pojawia się wzmianka o wdowie po Mikołaju, Beacie. Jeszcze później notowano Wojciecha – ich syna. W 1475 roku w aktach sądowych wymienia się braci: Mikołaja, Macieja, Jana i Szymona prawdopodobnie wnuków Mikołaja Góreckiego. Powyżsi rycerze właśnie wtedy przeprowadzili podział swojego majątku. Mikołajowi i Maciejowi przypadły połowa dóbr Górki położona w ziemi gostynińskiej, czyli połowa borów, młyn i trzy stawy. Janowi i Szymonowi przypadła natomiast druga połowa Górek położona w Kujawach z młynem i także trzema stawami oraz jeziorem zwanym Trzebowo. Część Góreckich z Górek stanowiła szlachtę średnioza- możną. Znany jest na przykład Maciej Górecki żyjący w połowie XVI wieku, który był burgrabią zamku gostynińskiego. Inni Góreccy spadli do statusu szlachty zagrodowej. Na przykład Jan Górecki z Górek w 1544 roku wydał córkę za Marcina Babskiego z Bab - przedstawiciela drobnej szlachty. Góreccy pieczętowali się herbem Rola.579 W XVII wieku Górki nadal podzielone były między kilku właścicieli. Spis podatkowy z 1634 roku wykazuje tutaj dział Domarackich, Łukasza Góreckiego i dział kapituły płockiej. Cała wieś liczyła 6 domów.580 Brak do- kładniejszych danych o kolejnych właścicielach wsi. W 1784 roku należała do Walerego Górskiego – łowczego gąbińskiego.581

579 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 269-271. 580 Guldonowie R.Z., Rejestr podymnego woj. brzesko-kujawskiego z 1634 roku, Prace Wydziału Nauk Humani- stycznych nr 13, seria C, Prace Komisji Historii, IX, 1973, s. 226. 581 Regest diecezjów..., s. 847.

157 W XIX wieku Górki stały się ośrodkiem znacznym dóbr ziemskich. Na gruntach Górek powstały nowe miejscowości. Na przykład na północ od Górek założono na początku XIX wieku wieś Sosnowice.582 W połowie XIX wieku powstały też wsie Bieżewice (inne niż Bierzewice leżące dalej na wschód) oraz Marianów. Te dwie ostatnie były niewielkie. W 1864 roku miało miejsce uwłaszczenie ziemi dworskiej. W Górkach utworzono 42 gospodarstwa na 177 morgach gruntu, w Sosnowicy 5 gospodarstw na 140 morgach gruntu, w Marianowie 6 gospodarstw na 160 morgach i w Bieżewicach 2 gospodarstwa na 4 morgach gruntu.583 Powyższe miejscowości istnieją po dziś dzień jako przysiółki, jednak całkowicie zaginęła miejscowość Bieżewice. Według danych z końca XIX wieku folwark Górki liczył 1149 morgów gruntu, grunty zajmowały 377 mórg. Spory obszar zajmowały lasy (237 mórg). W majątku Górki funkcjonowały folwarki Górki i Bieżewice (58 mórg grun- tów ornych). W majątku działały dwa młyny wodne i dwa stawy hodowlane.584 Na przełomie XIX i XX wieku część gruntów folwarcznych została rozparcelowana (Górki A) i powstała na tych ziemiach nowa miejscowość. Spis powszechny z 1921 roku wykazuje miejscowości: Górki wieś liczącą 35 domów o 226 mieszkańców, Górki folwark liczącą 4 domy i 54 mieszkańców oraz Górki A wieś z liczbą 10 domów i 49 mieszkańców. Dominowała tutaj ludność polska i katolicka.585 Według danych z lat 20-tych XX wieku właścicielem miejscowego majątku (141 ha) był Jakub Łaski.586 Istniał też drugi majątek Górki własność Antoniego Strzeleckiego (177 ha).587 Obecnie Górki dzielą się na Górki Pierwsze i Górki Drugie. Górki Pierwsze to dawne Górki A – dość nowa część Górek, natomiast Górki Drugie to pierwotna część Górek – miejsce najstarszego osadnictwa. Przysiółkiem Górek jest Ogończyków. Ta miejscowość jest notowana od przełomu XIX i XX wieku. W 1921 roku było tutaj 7 domów i 47 miesz- kańców. Miejscowość należała do gminy Rataje. W latach 1867-1954 Górki należały do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

582 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 583 Słownik Geograficzny..., tom II, s. 713. 584 Tamże. 585 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 586 Księga Adresowa..., s. 1988. 587 Tamże.

158 GULEWO

Gulewo po raz pierwszy wspominane jest w 1418 roku jako Gulowo. W następnych latach spotykało się także zapis Gvlewo.588 Według danych z XV wieku właścicielami wsi byli: Szymon, Gulewscy, Piekarska i W. Górecki. Cały obszar wsi obejmował 9 łanów gruntu, jednak 7,5 łana było nie obsiewanych.589 W XVI wieku wieś zwano Gulewo piekarska. Nazwa „piekarska” związa- na jest z nazwiskiem właściciela wsi. Według spisu podatkowego z 1557 roku właścicielem wsi był Albert Górski.590 Miejscowość leżała w powiecie kowalskim i województwie brzesko-ku- jawskim. Od XV do XVII wieku była to wieś należąca do drobnej szlachty, rozdzielona między kilku właścicieli ziemskich. Wywodził się stąd ród Gu- lewskich nie znanego herbu. Niewiele o tej rodzinie wiadomo. Była to uboga miejscowa szlachta. W 1634 roku dziedziczyli tutaj: Piekarski, Sierakowski, Cybulski i Gulewski. Każdy z nich posiadał niewielki dział gruntu. Cała wioska składała się z 7 domów.591 Po wojnach szwedzkich, w 1662 roku, całe Gulewo liczyło zaledwie 1 dom. W następnych latach było już nieco lepiej. Spis podatkowy z 1674 roku wy- kazywał 12 szlachciców, 2 plebejuszy (chłopów). Mieszkało tu zatem kilka rodzin drobnoszlacheckich. W 1775 roku Gulewo liczyło 7 domów. W latach 70-tych XVIII wieku właścicielem wsi był niejaki Jan Targoński, w następnych latach notuje się także szlachcica Rdułtowskiego. W tym okresie wieś liczyła kilkunastu mieszkańców.592 Według danych z 1827 roku wieś Gulewo liczyło 11 domów i 102 miesz- kańców. W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 14 gospodarstw na 526 morgach ziemi. W 1867 roku Gulewo włączono do gminy Rataje. Gulewo przynależne było od wieków do parafii Białotarsk.593 Według danych z 1921 roku wieś Gulewo liczyła 17 domów i 119 miesz- kańców. We wsi notowano 61 katolików i 58 ewangelików. Pod względem na- rodowościowym było 100 Polaków i 19 Niemców.594

588 Wójcik U., Nazwy miejscowe dawnego województwa rawskiego, Warszawa 2001, Gulewo. 589 Osmałek M, Białotarsk..., s. 227. 590 Źródła Dziejowe Polski, Wielkopolska tom II, Warszawa 1883, s. 18 591 Guldonowie R.Z., Rejestr podymnego woj. ..., s. 226. 592 Osmałek M, Białotarsk..., s. 227. 593 Słownik Geograficzny..., tom II, s. 908. 594 Skorowidz miejscowości..., s. 31.

159 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

HALINÓW

Halinów powstał dopiero na przełomie XIX i XX wieku prawdopodobnie w ramach parcelacji dóbr ziemskich Skrzany. W 1921 roku w Halinowie mieszkało 120 osób w 16 domach. Wśród mieszkańców dominowali Polacy (108), była też niewielka grupka ewangelików.595 Do 1954 roku ta miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach 1954- 1958 do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.

HELENÓW

Jest to dość młoda miejscowość. Dawniej był to obszar pól folwarcznych majątku ziemskiego Lucień. Nie wykazuje jej nawet spis powszechny z 1921 roku. Powstała w latach 20-tych XX wieku w ramach parcelacji gruntów dworskich majątku Lucień. Oddzielna księga hipoteczna została założona w 1931 roku.596 Ówczesną właścicielką majątku była Helena Łysakowska i stąd właśnie pochodzi nazwa.597 Mapy z lat 30-tych XX wieku wskazują na osadę typu kolo- nijnego o nazwie Helenowo. Liczyła ówcześnie kilkanaście domów.598 Helenów w latach 1867-1954 należał do gminy Lucień, w latach 1954- 1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin. Dużo starsze są przysiółki Helenowa: Sochora i Wyrobki Lucieńskie. Już od XVI wieku jest notowany młyn w dobrach królewskich zwany Sochora. Według lustracji dóbr królewskich z 1564 roku młyn ten ma staw zarosły, nierybny, grobla niska, który podnieść nie można, bo by zalał młyn Rabiejów górny. Ma kole dwie walne wmiasto jednego, przyjdzie woda wielka, tedy obie- ma miele, ale więcej jednym. Młynarz dziedziczny, ślachetny Jan Brzozowski

595 Tamże, s. 32. 596 Inwentarz Archiwum Państwowego w Płocku. 597 Adamski Stanisław, Lucień, przeszłość i teraźniejszość, Wiadomości Gostynińskie, 11 (45), grudzień 2013, s. 12. 598 Mapa Wojskowego Instytutu Geograficznego, Gostynin.

160 ma prawo na trzecią miarę od książąt mazowieckich.599 Jak widać początki tej osady młyńskiej sięgają przynajmniej XV wieku i czasów książąt mazowieckich. Młyn ten istniał przez następne stulecia. Jest wymieniany w lustracji z 1617, 1661 i 1789 roku. Znajdował się tutaj także tartak, dzierżawiony przez Mateusza Rączkę (koniec XVIII wieku).600 Mapy z XIX wieku także pokazu- ją tutaj młyn. Obszar ten wchodził prawdopodobnie w skład dóbr Lucień. Z czasem wokół młyna powstała niewielka miejscowość Sochora w gminie Lucień. W 1921 roku notowano tutaj 5 domów i 32 mieszkańców, w tym 15 ewangelików.601 Częścią wsi Helenów są także Wyrobki Lucieńskie. Można tutaj określić dokładnie datę powstania tej osady. W dniu 18 września 1782 roku dzier- żawca ziemi strzeleckiej (królewskiej) niejaki Łączyński wydzierżawił dodatkowo pewien fragment gruntów leśnych na południe od Lucienia na rzecz Krajewskiego. Król w grudniu tego roku zaaprobował taką poddzierżawę. Na wydzierżawionych gruntach Krajewski osadził robotników leśnych, którzy wykarczowali fragment puszczy i zajmowali się prawdopodobnie pozyskiwa- niem smoły czy węgla drzewnego. Z czasem trudnili się także rolnictwem. Mapy z pierwszej połowy XIX wieku pokazują dwie osady: Wyrobki Lucień- skie i Budy do Lucimia. Były to dwie osady śródleśne. W pierwszej połowie XIX wieku notuje się już kolejne przysiółki: Ottówka i Ostrowiny. Ta pierwsza związana była z osadnictwem niemieckim z początku XIX wieku. W 1827 roku były tutaj 3 domy i 35 mieszkańców.602 Natomiast w 1921 roku notowano w niej w 43 mieszkańców, w tym 16 ewangelików oraz 6 domów.603 Ostrowiny należały natomiast do gminy Rataje. W 1921 roku stały tutaj 3 domy i żyło 28 mieszkańców, w tym 12 ewangelików.

HUTA NOWA

Huta Nowa powstała na przełomie XIX i XX wieku. Nazwa nawiązuje prawdopodobnie do hutnictwa węgla drzewnego, a może hutnictwa szkła. Po- czątkowo zwała się Huta Ratajska, bowiem powstała w ramach dóbr ziemskich

599 Lustracja województwa rawskiego, 1564, s. 92. 600 Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 188. 601 Skorowidz miejscowości..., s. 29. 602 Słownik Geograficzny..., tom VII, s. 763. 603 Skorowidz miejscowości..., s. 29.

161 Rataje. Jest wspomniana przez Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z lat 80-tych XX wieku jako jeden z folwarków majątku Rataje.604 Wieś Huta Nowa (zwana też Huta Szklana) liczyła w 1921 roku 26 domów i 190 mieszkańców. Wszyscy podawali narodowość polską i wiarę katolicką.605 W latach 1867-1954 Huta Nowa przynależała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

HUTA ZABOROWSKA

Huta Zaborowska powstała w początku XIX wieku w ramach majątku ziemskiego Zaborów. Prawdopodobnie zajmowano się tutaj wypalaniem wę- gla drzewnego, karczując przy okazji miejscowe lasy. Nazwa wsi pojawia się na mapach z lat 30-tych XIX wieku.606 Miejscowość należała do gminy Rataje. W 1921 roku w Hucie Zaborowskiej było 10 domów i 69 mieszkańców, wśród nich także 10 ewangelików.607 Miejscowość należała do gminy Rataje. Huta Zaborowska do 1954 roku przynależała do gminy Rataje, w latach 1954-1972 do gromady Sokołów, od 1973 roku do gminy Gostynin.

JASTRZĘBIA

Jastrzębia znana jest w źródłach od 1488 roku. Została wymieniona wśród wsi dających dziesięcinę wikariuszom diecezji płockiej. We wcześniejszych wykazach ta nazwa nie występuje. Prawdopodobnie Jastrzębie założono mię- dzy 1444 a 1488 rokiem. Było to gniazdo rodowe Jastrzębskich herbu Dołęga. Z XVI wieku pochodzili stąd Jan Jastrzębski i Bernard Jastrzębski oraz Jan Grabia Jastrzębski. Według danych z 1530 roku notowano tutaj 3 włóki kmiece, później odnotowuje się także działy szlachty zagrodowej i cząstkowej.608 Przez następne wieki była to siedziba drobnej szlachty, podobnie jak Le- śniewice. Według danych z 1776 roku w Jastrzębi dziedziczyli: Władysław

604 Słownik Geograficzny..., tom III, s. 232 i tom IX, s. 538. 605 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 606 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 607 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 608 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 53.

162 i Grzegorz Niesiołowscy, Kostecka, Dziewulski oraz Roch i Stanisław Tyń- scy.609 W końcu tego samego stulecia wymienia się jako właścicieli: Budnera, Jackowskiego, Jarockiego, Niesiołowskich, Pomorskiego, Rusieckiego, Świec- kiego i Tylskich.610 W następnych latach trwała koncentracja własności w jednym ręku i w drugiej połowie XIX wieku Jastrzębia była właściwie tylko dużym folwarkiem dworskim. W 1827 roku notowano tutaj 15 domów i 162 mieszkańców. Folwark Jastrzębia w 1884 roku obejmował 680 mórg gruntów, w części były to grunty pszenne. Jest też mowa o niewielkim obszarze lasu starego i pokładach torfu.611 Mimo, że Słownik Geograficzny wspomina, że był to tylko folwark dworski, to informuje też o „osadach”, czyli o gospodarstwach chłopskich lub też drobnoszlacheckich. Prawdopodobnie funkcjonowała wieś chłopska i folwark.612 Według danych z 1921 roku istniały dwie miejscowości: Jastrzębia Nowa i Jastrzębia Stara w gminie Rataje. Pierwsza z nich liczyła 13 domów i 86 mieszkańców, w tym 1 adwentysta. W drugiej notowano 6 domów i 12 miesz- kańców. Wszyscy wykazywali narodowość polską i wiarę katolicką.613 Jastrzę- bia Nowa to prawdopodobnie dawny obszar folwarczny. W 1867-1954 Jastrzębia należała do gminy Rataje, w latach 1954-1972 do gromady Sokołów, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

JAWOREK

Jaworek jest dość młodą miejscowością. Powstał dopiero na początku XX wieku. Księga hipoteczna została założona w 1903 roku.614 Na przedwojennych mapach widoczny jest kolonijny układ wsi. W 1921 roku w tej miejsco- wości było 18 domów i 109 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.615 Jaworek w latach 1867-1954 należał do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.

609 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła i parafii, „Rocznik Gostyniński”, tom III, s. 131. 610 Tamże. 611 Słownik Geograficzny..., tom III, s. 500. 612 Tamże. 613 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 614 Inwentarz AP Płock. 615 Skorowidz miejscowości..., s. 29.

163 JÓZEFKÓW

Józefków powstał dopiero na przełomie XIX i XX wieku na gruntach któ- regoś z sąsiednich majątków ziemskich na zasadzie parcelacji gruntów dworskich. W 1921 roku w Józefkowie było 11 domów i 99 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.616 Częścią miejscowości jest osada Prylno lub Prylin. Jej początki mogą się- gać połowy XIX wieku. Pierwotnie ten obszar należał do parafii w Białotarsku. W tym okresie proboszczem był Bartłomiej Pryliński, który przekazał grunty proboszczowskie na rzecz parafian.617 Z czasem na tych gruntach powstała nowa osada – Prylno. W okresie międzywojennym liczyła kilka domów. Przysiółkami wsi są też Piotrów i Annów. Piotrów został omówiony w innym miejscu. Natomiast Annów nie jest wymieniany w źródłach z przed II wojny światowej. Józefków w latach 1867-1954 należał do gminy Rataje, w latach 1954- 1959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

KAZIMIERZÓW

W początkach XIX wieku obszar późniejszej wsi Kazimierzów był poro- śnięty gęstą puszczą. Następnie akcję wylesiania rozpoczęli właściciele ma- jątku Lucień, to do nich należały te grunty. Mapy z lat 30-tych XIX stulecia pokazują kilka zabudowań zwanych Budy Lucińskie.618 W następnych latach powstały tutaj pola folwarku Lucień. Natomiast miejscowość Kazimierzów powstała dopiero w latach 20-tych XX wieku. Grunty te zostały rozparcelo- wane i na pamiątkę właściciela – Kazimierza Łysakowskiego – powstała kolonia o nazwie Kazimierzów.619 Kazimierzów w latach 1867-1954 przynależał do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie powojennym rozwijała się miejscowa Ochotnicza Straż Pożarna.

616 Tamże, s. 31. 617 Osmałek M., Białotarsk..., s. 237. 618 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 619 Adamski Stanisław, Lucień, przeszłość i teraźniejszość..., s. 12.

164 KIEŁPIENIEC

Kiełpieniec powstał na fali osadnictwa niemieckiego w końcu XVIII wieku. W 1798 istniała już tutaj szkoła ewangelicka.620 W 1827 roku notowano w tej koloni 18 domów i 105 mieszkańców. W 1886 roku było to już 21 do- mów i 151 mieszkańców. Mieszkańcy uprawiali 325 mórg ziemi żytniej. Wy- kazywano także pokłady torfu.621 W 1921 roku w tej miejscowości było 25 domów i 165 mieszkańców, w tym 9 niemieckich osadników.622 Miejscowa ludność niemiecka albo uległa polonizacji, albo też przeniosła się w inne tereny. W latach 1867-1954 Kiełpieniec należał do gminy Szczawin, w latach 1954-1959 do gromady Osowia, w latach 1960-1972 do gromady Szczawin, od 1973 roku do gminy Gostynin. Przysiółkiem wsi Kiełpieniec jest Żelazne. Ta miejscowość ma przynajmniej XVI- wieczną metrykę.623 Istniał tutaj przez wieki prywatny młyn. Osa- da młynarska działała także przed II wojną światową.

KLENIEW

Powstanie tej miejscowości związane jest z działalnością rodziny Kle- niewskich. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1877 roku. Prawdopodobnie powstała wcześniej w ramach dóbr ziemskich Siera- kówek, należących do Bolesława Kleniewskiego. Folwark Kleniew liczył w 1888 roku 343 morgi gruntu, 9 mórg nieużytków. Płodozmian był 9 polowy. Obok folwarku funkcjonowała niewielka wieś włościańska o tej samej nazwie. W 1864 roku powstały tutaj zaledwie 4 gospodarstwa rolne (w ramach uwłaszczenia).624 Na przełomie XIX i XX wieku folwark Kleniew został rozparcelowany i powstała kolonia o tej samej nazwie. Według spisu powszechnego z 1921 roku notowano tutaj 4 domy i 48 mieszkańców, w tym 11 ewangelików.625

620 Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego.., s. 231. 621 Słownik Geograficzny..., tom IV, s. 40. 622 Skorowidz miejscowości..., s. 34. 623 Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973. 624 Słownik Geograficzny..., tom X, s. 580. 625 Skorowidz miejscowości..., s. 32.

165 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach 1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.

KLUSEK

Początki wsi Klusek wiążą się z osadnictwem niemieckim.626 Powsta- ła prawdopodobnie już w czasach pierwszego osadnictwa niemieckiego na przełomie XVIII i XIX wieku, najpewniej na gruntach należących do mająt- ku ziemskiego Białe. Nazwa Klusek została umieszczona na mapie Królestwa Polskiego z lat 30-tych XIX wieku (Klusek).627 Nazwa pochodzi według języ- koznawców od słowa klusek, czyli gliny nadającej się wyrobów garncarskim. Takie miały być właściwości tutejszej ziemi. W Słowniku Geograficznym Kró- lestwa Polskiego z 1882 roku zapisano, iż była to kolonia włościańska o nazwie Biały Klusek. Miejscowość należała do gminy Duninów i parafii Gostynin (dla katolików). Posiadała 364 morgi obszaru, 22 domy i 247 mieszkańców.628 W następnych dziesięcioleciach utrwaliła się nazwa Klusek Biały i tak jest do dziś. W 1921 roku notowano w tej wsi (gmina Duninów) 30 domów i 190 mieszkańców, wśród nich notowano 81 ewangelickich Niemców.629 Klusek latach 1867-1954 należał do gminy Duninów, w latach 1954-1961 do gromady Białe, w latach 1961-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin. Warto też wspomnieć o niewielkim przysiółku Ruda na północny-za- chód od wsi Klusek. Początki Rudy sięgają zamierzchłych czasów. W opisie starostwa gostynińskiego z połowy XVI wieku wspomina się: Jest ku Gostinini ruda żelaza, w której żelazo robią, poniżej młyna Łuczynskiego (czy Lucińskie- go) na tej rzece Osetnicy. Rudy żelaza wytapiano prymitywnymi sposobami z tak zwanych rud darniowych występujących na bagnach. Do wykuwania żelaza używano siły młynów wodnych. Tak było w tym przypadku. Efektem pracy tak zwanych rudników były drobne, żelazne przedmioty. Przywilej wy- topu rud i posiadania młyna w tym miejscu posiadał Stanisław Molędzicz na mocy dokumentu królewskiego z 1538 roku. Molędzicz posiadał też niewielkie piaszczyste obszary gruntów uprawnych. Takie były początki wsi Ruda.

626 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269. 627 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 628 Słownik Geograficzny..., tom I, s. 199. 629 Skorowidz miejscowości..., Duninów.

166 Podobno do dziś można odnaleźć wyrobisko po wydobywaniu rud w tamtych czasach.630 Z XVII wieku brak jest danych o młynie i rudnikach. Istniała natomiast nadal wieś Ruda, która opisano w ten sposób: Zasiadła z dawna na włóce nro 1, między borami, na piaskach. W której natenczas ogrodników nro 5. Nie zasiali, tylko włóki ćwierć jedną, bo żaden z nich wołów swoich nie ma, ale naj- mują [się] gdzie indziej, jako mogą, a trzy ćwierci włóki pusto leży i chrustami zarosły.631 W następnych stuleciu odrodziła się tutaj wieś o nazwie Ruda. Jej opis jest następujący: Ta wieś ma tylko kawałek roli piaszczystej i w tej wsi siedzi 2 tylko gospodarzy, którzy tę rolę obsiewają, a z niej płacą czynsz (...). Jest też mowa o sporach granicznych między dziedzicami majątku Białe i dzierżawcami wsi Ruda i Lucień. Właściciel Białego żalił się w 1789 roku, że dzierżawca Lucie- nia Ludzi z Białego, ścinających drzewo nad jeziorem Konotopką, do Białego należącym, spędził, a swym ludziom las ciąć rozkazał.632 W następnych latach istniała nadal bardzo niewielka osada Ruda widoczna na mapach z XIX wieku. Wchodziła w skład gminy Duninów i majątku Lucień. W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 6 gospodarstw na 64 morgach ziemi.633 W okresie międzywojennym istniało tutaj kilka za- budowań widocznych na ówczesnych mapach. W 1921 roku było tu 8 domów i 53 mieszkańców. w tym 8 ewangelików.634 Zaznaczono także gajówkę.

KOZICE

Kozice należą do bardzo starych osiedli. Powstały przed 1382 rokiem na gruntach książęcych na prawie niemieckim na obszarze 54 włók. W 1382 roku książę Siemowit IV uposażył wójtostwo w mieście Gostyninie 2 włókami oraz 3 włókami we wsi Kozice. Prawdopodobnie wójtostwo funkcjonowa- ło w Kozicach już wcześniej i tenże wójt został także wójtem w Gostyni- nie, zyskując nowe uposażenia, zachował też swoje przywileje w Kozicach. W 1440 roku Kozice zostały wymienione w uposażeniu księżnej Małgorzaty,

630 Lustracje dóbr królewskich, 1564, s. 93. 631 Tamże, s. 207. 632 Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 202. 633 Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461. 634 Skorowidz miejscowości..., s. 27.

167 żony Siemowita V. Na 54 włóki gruntów w Kozicach 3 włóki przynależne były wójtowi, natomiast 2 włóki należały, od lat 1456-1461, do Jana z Sałek – drobnego rycerza z sąsiedniej wsi zobowiązanego do służby wojskowej.635 W następnych latach ten przywilej odziedziczyli jego następcy. Wsie królewskie od XVI wieku podlegały lustracjom. Był to wymóg ów- czesnego prawa. Według lustracji dóbr królewskich z 1564 roku wieś Kozice przynależna była do zamku w Gostyninie (starostwo gostynińskie). Według opisu grunty wsi były średnie, wiele pól zarosłych było młodymi sosnami. Ca- łość wsi obejmowało 54 włóki gruntów, czyli dość dużo. Wśród tego obszaru notowano także 3 włóki wójta gostynińskiego, na których mieszkało 3 kmieci (gospodarzy). Była też 1 włóka należąca do plebana gostynińskiego. Dodat- kowo 7 włók należało do niejakiego Pawła Gromadzkiego. Tenże szlachcic użytkował tę ziemię bez żadnych obciążeń wobec starostwa, ale w przypadku wojny miał obowiązek stawić się do działań wojennych. Przywilej ten sięgał roku 1476 i został ustanowiony jeszcze przez książąt mazowieckich.636 27 kmieci z tej wsi uprawiało 40 i pół włóki gruntów. Z uprawianych gruntów płacili czynsz raz w roku w dniu 11 listopada (na św. Marcin) po 12 groszy i po 16 korców owsa. Oprócz pełnoprawnych gospodarzy – kmieci mieszkało tutaj także 6 zagrodników, uprawiających niewielkie areały ziemi. Płacili po 6 groszy czynszu i pracowali na polach folwarcznych po dwa dni w tygodniu. Przy wsi działały też dwie karczmy. Karczmarze płacili po 15 groszy czynszu rocznego. Oprócz czynszu i danin w zbożu mieszkańcy wsi płacili także na rzecz starostwa daniny w naturze w postaci kur, gęsi, jajek, konopi. We wsi mieszkał też człowiek zwany włodarzem. Prawdopodobnie był to jakiś zubożały szlachcic, który wykonywał pewne obowiązki na rzecz zamku go- stynińskiego. Jego obowiązkiem było też oddawać na rzecz starosty baranka na Wielkanoc i korzec chrzanu na dzień św. Marcina. W przypadku braku możliwości oddania chrzanu musiał przekazać funt zakupionego uprzednio pieprzu. Taki jest starodawny obyczaj w starostwie gostyńskim – zapisano.637 Kmiecie z tej wsi posiadali także obowiązek pracować po półtorej dnia w tygodniu na polach folwarcznych z własnych sprzętem (sprzężajem). Dzień pracy zaczynał się ówcześnie o wschodzie słońca i kończył o zachodzie. W południe przysługiwał około dwugodzinny odpoczynek. Przy wsi mieszkało

635 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 352. 636 Lustracje województwa rawskiego 1564..., s. 104. 637 Tamże.

168 także 6 smolników, którzy wyrabiali w lesie smołę. Płacili po 20 groszy czynszu rocznie.638 Mieszkańcy wsi królewskich (koronnych) posiadali prawo wniesienie skargi na swojego zarządcę (starostę do sądu królewskiego zwanego referendarskim). W 1592 roku taką skargę złożyli mieszkańcy wsi Kozice przeciw staroście gosty- nińskiemu Stanisławowi Garwaskiemu. Chodziło o dziesięcinę, która formalnie należała się proboszczowi, lecz starosta po uzgodnieniu z plebanem sam ją pobierał. Niegdyś dziesięcina była wyrażana w pieniądzach, ale starosta zażądał dziesięciny snopowej. Oznaczało to, że co dziesiąty snop zboża przekazywano staroście. Powodowało to spore utrudnienia dla mieszkańców, ponieważ chłopi zanim zwieźli snopki do swoich stodół, musieli czekać na urzędników starosty, który wskazał, które snopki należą się jako dziesięcina. Dodatkowo chłopi skar- żyli się na zwiększanie obciążeń pańszczyzną i daninami w naturze. Składali też skargę na zbyt małe normy sprzedaży piwa w karczmie dworskiej w Kozicach. Król Zygmunt III podtrzymał wszystkie uprawnienia chłopów z Kozic. Doku- ment królewski kończy się słowami: Co wszystko tak starosta jako i poddani wsi przyrzeczonej Kozic całe i nienaruszenie zawżdy uchować i wypełniać mają. A na pewniejsze tego świadectwo etc. W Warszawie 12 octobris r. 1592.639 W 1617 roku lustratorzy królewscy ponownie przyjechali do Kozic. Nie- wiele się tutaj zmieniło. Wieś posiadała 54 włóki ziemi, wśród nich 3 włóki wójtowskie, 2 włóki uprawiali szlachcice Gromadzcy, 1 włókę proboszcz gosty- niński, natomiast 15 włók przejął folwark ratajski. Tylko 13 włók było uprawianych przez miejscowych kmieci. Pozostałe 17 włók leżało odłogiem i nie było na nie chętnych. Czynsze i daniny w naturze były identyczne jak w 1564 roku.640 W kilka lat po potopie szwedzkim lustratorzy królewscy zastali wieś w ruinie. „Pola choiną zarosły” zapisano.641 Całość wsi obejmowała 54 włóki, w tym 3 włóki wójtowskie lecz nie wiadomo, kto był ówczesnym wójtem. Jest też mowa o włóce wybranieckiej. Wybrańcami byli chłopi posiadający duże zwolnienia od prac bieżących, czynszów i danin. Mieli jednak obowiązek służenia w wojsku, w piechocie w razie wezwania. Prawo to ustanowił król Stefan Batory. Generalnie wioska przedstawiała nędzny obraz. Na 54 włó- ki, zaledwie 1,5 było obsiewanych. Oddaje to skalę zniszczeń i upadku. Na- wet II wojna światowa nie była tak niszczycielska dla wsi polskiej, jak potop

638 Tamże. 639 Księgi referendarskie, tom I, Warszawa 1910, s. 20. 640 Lustracje dóbr królewskich XVII wieku, wydała Zofia Kędzierska, Wrocław, Warszawa, Kraków 1965, s. 89. 641 Tamże, s. 215.

169 szwedzki. Lustracja nie wspomina nic o kmieciach z tej wsi, jest tylko mowa o dwóch zagrodnikach.642 W 1789 roku do tej wsi znowu przybyli królewscy lustratorzy. Jej miesz- kańcy pracowali na polach folwarku w Ratajach. W Kozicach notowano 14 gospodarzy oraz 1 komornik (posiadający niewielki kawałek gruntów). Lustracja szczegółowo opisuje powinności miejscowych gospodarzy: • do plewidła warzywa, prosa, pszenicy, obrobienia konop, lnu, do kopania warzywa z ogrodów powinni iść bez pańszczyzny • stróżą kolejno do dworu po jednym co noc odbywać powinni • pod bytność posesora (dzierżawcy starostwa) stróżą dzienną do dwo- ra w kolej, tudzież i kobietę do kuchennej posługi dawać w kolej bez pańszczyzny powinni • trzodę chlewną w lecie paszą, a w zimie opatrują kolejno • tłuki do żniwa, jedną dla oziminy, drugą do jarzyny odbywają • w zimie z darmachy do łowienia ryb chodzą, do rąbania lodów za pieniądze, na dzień po 12 groszy chodzą • wagę jedną przędziwa każdy z gospodarzy oprząda • do mycia i strzyżenia owiec za darmochę chodzą • . od św Małgorzaty do św. Michała robią po dwa dni, a dwóch z nich po 1 i pół dnia. Od św. Michała do św. Małgorzaty po 1 i pół dnia, a dwóch z nich po 1 dniu.643 Lustratorzy królewscy wysłuchali także skarg mieszkańców Kozic na to, że poprzedni starosta odebrał im pewne grunty gromadzkie (wspólne) i włą- czył do folwarku w Ratajach. Nie zmniejszyło to obciążeń mieszkańców Kozic. Mieszkańcy skarżyli się też na księdza proboszcza w Gostyninie. Chodziło o re- gulacje dziesięciny. We wsi nie było żadnych zabudowań folwarcznych, znajdo- wał się tu jednak obszar wójtostwa użytkowany przez Andrzeja Mikorskiego.644 Po 1793 roku Kozice weszły w skład dóbr rządowych, pruskich i na- stępnie rządów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Majątek ten połączono z dawnymi dobrami kościelnym w jeden majątek z ośrodkiem w Ratajach. Majątek ten należał do rządu, następnie do Karskich (1840) i Ra- mockich, Kośmińskich i Lesiewskich.645 Od końca XIX wieku Kozice były sie- dzibą gminy Rataje. Tutaj mieścił się urząd gminy.

642 Tamże, s. 216. 643 Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 189. 644 Tamże, s. 190. 645 Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie, 2003 (wersja elektroniczna).

170 Wieś Kozice w 1921 roku liczyła 42 domy i 267 mieszkańców, w tym 1 ewangelików. Wszy- scy deklarowali narodowość polską.646 Miejsco- wość należała do gminy Rataje. W latach 1867-1954 Kozice należały do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Kozice są prężnym ośrodkiem Ochotni- czej Straży Pożarnej. Powstała ona w 1958 roku. Pierwszym prezesem OSP Kozice został Jan Krzewicki, który kierował jednostką przez dłu- gie lata. Naczelnikiem został Eugeniusz Świtek, drugim naczelnikiem Edward Oziemkiewicz, trzecim Ryszard Czajkowski. Pierwszy sprzęt OSP Kozice zdobyła dopiero w latach 60-tych. W kolejnej dekadzie jednostka doczekała się własnej remizy. W latach 80-tych sztandar. Od lat 90-tych działa Młodzieżowa Drużyna OSP Kozice. W tym okresie jednostka zyskała pierwszy samochód pożarniczy – marki Żuk.647 Człowiekiem wielce zasłużonym dla Ko- zic i regionu był Jan Krzewicki, prezes OSP w latach 1958-1986, ale także działacz ruch ludowego, społecznik.648

Fragment Księgi Adresowej Polski z 1929 roku. Wykaz osób prowadzących działalność gospodar- czą w gminie Rataje z siedzibą w Kozicach.

646 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 647 Kronika OSP Kozice. 648 Urodził się w 1902 roku. Już jako młody chłopa zgłosił się na ochotnika w wojnie 1920 roku. Następnie aktywnie włączył się w życie polityczne w ruchu ludowym. Współpracował z czołowymi ludowcami regionu. Po wojnie odtwarzał struktury administracji i partii. Włączył się do PSL Mikołajczyka będące w opozycji do komunistów. Był represjonowany za swoją działalność. Uhonorowany w wolnej Polsce. Otrzymał stopień podporucznika i godność Honorowego Członka Związku OSP. Zmarł w 1996 roku. Konarska -Pabiniak B., Gostynin – szkice z przeszłości, Gostynin 2004, s. 260-263.

171 KRZYWIE

Krzywie jest dość młodą miejscowością. Powstało w początkach XIX wieku jako jedna z wielu w tym terenie kolonii niemieckich.649 W 1827 roku miejscowość liczyła 34 domy i 222 mieszkańców. Było to zatem bardzo duże osiedle jak na tamte czasy. Funkcjonowała tutaj także niemiecka szkoła.650 Pomiędzy wsiami Krzywie i Choinek w dniu 7 marca 1863 roku miała miejsce potyczka powstańcza. Walczył tutaj oddział Józefa Łakińskiego z wojskami rosyjskimi pod dowództwem Hagenmajstra. Oddział Łakińskiego powracał z ziemi rawskiej. Powstańcom udało się odeprzeć Rosjan, ale za cenę dużych strat. W 1973 roku w miejscu pochówku poległych postawiono drewniany krzyż i kamienną tablicę. Pomnikiem opiekuję się Szkoła Podstawowa w Teodorowie.651 W 1921 roku w gminie Rataje notowano miejscowość Krzywie. Wieś liczy- ła 34 domy i 223 mieszkańców, wśród nich było 15 ewangelików.652 Ciekawostką jest fakt, że prawie przez 100 lat liczba domów i mieszkańców nie zmieniła się. Miejscowość Krzywie w latach 1867-1954 wchodziła w skład gminy Rata- je, w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Warto dodać, że prze kilka lat Krzywie było siedzibą lokalnej administracji – władz gromadzkich. Przysiółkami Krzywia są: Smolarnia, Muchowiec, Jordanów i Teodo- rów. Były to w większości niewielkie osady powstałe na początku XX wieku. W 1921 roku osada Smolarnia liczyła 2 domy i 11 mieszkańców, Jordanów liczył 2 domy i 12 mieszkańców, natomiast Teodorów 1 dom i 8 mieszkańców. Muchowiec znany jest dopiero z następnych lat. W Teodorowie w 1965 roku zainaugurowała działalność Szkoła Podsta- wowa. Jej kierownikiem był Bolesław Okuniewski. Była to placówka 7 klasowa. Od 1966 roku szkołę przekształcono w 8 klasową. Obok budynku szkolnego powstał obiekt wykorzystywany przez Stocznię Rzeczną z Płocka. Latem przyjeżdżały tutaj dzieci pracowników tego zakładu, ale także z zagranicy. Od 1975 roku Szkoła Podstawowa w Teodorowie miała nowego dyrektora – Danutę Chądzyńską. W 1978 roku do tej placówki zaczęły chodzić dzieci ze zlikwidowanej Szkoły Podstawowej w Choinku. Od 1995 roku nowym

649 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269. 650 Słownik Geograficzny..., tom IV, s. 790. 651 Bigus Jolanta, Rejestr..., s. 455. 652 Skorowidz miejscowości..., s. 31.

172 dyrektorem placówki została Grażyna Zientarska, a od 2004 roku jest nim Elżbieta Marciniak. W ostatnich latach Szkoła Podstawowa w Teodorowie poddana została gruntownym remontom, dzięki czemu zyskała zupełnie nowe wyposażenie. W 2004 roku świętowano 40-lecie działalności.653

LEGARDA

Legarda powstała na początku XIX wieku w ramach fali kolonizacji niemieckiej. Mapy z tego okresu uwidaczniają Kolonię Lagard.654 Również kolejne mapy pokazują taką właśnie miejscowość.655 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wspomina o miejscowości Legardy. Była to część majątku ziemskiego Lucień.656 W 1921 roku w Legardzie w gminie Lucień notowano 20 domów i 136 mieszkańców. Wśród nich było 13 niemieckich ewangelików.657 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin. Legarda znana jest z powstałego w 1957 roku Koła Gospodyń Wiejskich. We współpracy z Zarządem Kółka Rolniczego były organizowane zabawy taneczne, spotkania aktorskie. W 1962 r. był nawet urządzony plac zabaw dla dzieci, w miesiącach wakacyjnych były organizowane przedszkola (tak zwane dziecińce), do których uczęszczała spora ilość dzieci. Z każdym rokiem w KGW przybywało członkiń. Były organizowane bale sylwestrowe, rozprowadzano pi- sklęta, organizowano choinki dla dzieci i Dzień Dziecka. KGW w Legardzie bierze cyklicznie czynny udział w organizowaniu i uświetnianiu dożynek gminnych. Za swoje zaangażowanie otrzymało również liczne nagrody.658 W Legardzie istnieje Dom Ludowy, którego budowę rozpoczęto w 1969 roku przez miejscowe Kółko Rolnicze. Budowa została ukończona w 1971 roku. To właśnie w tym obiekcie spotykały się panie z KGW. Miejsce to było jedynym ośrodkiem kulturalnym i sportowym dla okolicznych mieszkańców. Niestety z czasem Dom Ludowy uległ zaniedbaniu, jednakże obecnie prze- prowadzane są prace remontowe.

653 http://spteodorow.republika.pl. 654 Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803. 655 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 656 Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461. 657 Skorowidz miejscowości..., s. 658 Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Legarda.

173 LEŚNIEWICE

Leśniewice przed stulecia były siedzibą ubogiej szlachty herbu Ślepo- wron. Udokumentowane początki miejscowości sięgają XV wieku. W 1405 niejaki Dziersław z Leśniewic był pełnomocnikiem sądowym Awstacego ze Słubic. Inni rycerze z tej wsi: Marcin, Mikołaj i Zdziesław występowali w sprawach sądowych w powiecie orłowskim w ziemi łęczyckiej. Z 1423 roku pochodzi wzmianka o Katarzynie z Leśniewic – świadku w sprawie sądowej.659 Mieszkała tutaj już wtedy uboga szlachta, którą często oskarżano o nie- szlacheckie pochodzenie (nagana). W początku XV wieku żył Dobiesław z Le- śniewic, który udowadniał swoje szlacheckie pochodzenie. Dane z XV wieku wspominają jeszcze wielu innych rycerzy z tej wsi. Miejscowa szlachta, która przyjęła nazwisko Leśniewski nie dzierżyła żadnych urzędów. Niektórzy tylko się wybili, tak jak Wojciech Leśniewski, żyjący na początku XVI wieku, który został wójtem w Mysłowni.660 W XVI wieku miejscowość podzielona była na dwie części: Leśniewice Antonice – Małe z 1,5 włókami gruntów uprawnych i Leśniewice Wielkie li- cząc 2 włóki. Mieszkała tutaj szlachta zagrodowa (nie posiadająca chłopów) oraz cząstkowa z kilkoma rodzinami kmiecymi. W Leśniewicach Małych dziedziczyli wtedy: Mieczek, Marcin Kołozembek, Jakub Trybuła, Adem Le- tek. W Leśniewicach Wielkich Mikołaj Kołozembek.661 Przez następne dziesięciolecia niewiele się tutaj zmieniało. W końcu XVIII wieku Leśniewice Większe i Leśniewice Mniejsze nadal podzielone były między drobną szlachtę. W pierwszej z tych wsi dziedziczyli: Dąb- ski, Gajewski, Gliński, Kącki, Krzęciewski, Podczaski, Pomorski i Sowiński. W Leśniewicach Mniejszych natomiast: Czapiewski, Dąbski i Krzęciewski.662 Również w XIX wieku nadal dominowała tutaj drobna szlachta. Ale nie tylko. Obok drobnej szlachty istniał tu jeden większy majątek ziemski. Były też obszary zamieszkałe przez chłopów. Te grunty zwano Leśniewicami Wielkimi. Część gruntów w XIX wieku pozyskano w ramach karczowania lasów (Budy Leśniewskie).

659 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 275. 660 Tamże, s. 277. 661 Tamże. 662 Regestr Diecezjów..., s. 459.

174 W 1827 roku całe Leśniewice liczyły w sumie 26 domów i 391 mieszkań- ców, co było dużą liczbą.663 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku zapisał dane o dwóch wsiach: Leśniewicach Dużych i Leśniewicach Małych. W pierwszej z nich mieszkała nadal drobna szlachta. Ta wioska liczy- ła 10 domów i 201 mieszkańców. Obszar wsi (ziemi dobrej) to wówczas 205 mórg. Leśniewice Małe natomiast były głównie zajęte przez folwark. Mieszka- ło tutaj 170 osób w 7 domach. Miejscowy folwark liczył przed uwłaszczeniem 582 morgi gruntów. Do tego majątku ziemskiego przynależne były poprzednio wsie Leśniewice Wielkie, gdzie powstało 10 gospodarstw na 26 morgach ziemi i kolonia Budy Leśniewskie, w których powstało 8 gospodarstw (osad) na 35 morgach ziemi.

Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.664

Według danych z 1921 roku funkcjonowały dwie miejscowości o tej nazwach Leśniewice Wielkie wieś i Leśniewice Wielkie folwark. W pierwszej z tych miejscowości było 28 domów i 194 mieszkańców (w tym 31 ewangelików

663 Słownik Geograficzny..., tom V, s. 162. 664 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.

175 i 1 adwentysta). W Leśniewicach Wielkich folwarku były natomiast 4 domy i 67 mieszkańców. Wszyscy byli Polakami i katolikami. Obie miejscowości należały do gminy Skrzany.665 Brak jest mowy o Leśniewicach Małych, zapewne zostały wchłonięte przez którąś z powyższych miejscowości. Prawdo- podobnie do tej pory mieszkają tutaj potomkowie dawnej drobnej szlachty. W latach 1867-1954 Leśniewice należały do gminy Skrzany, w latach 1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie powojennym działała w tej wsi Spółdzielnia Kółek Rolniczych.

LIPA

Lipa jest przysiółkiem wsi Sałki. Powstała na początku XX wieku. Wieś Lipa w gminie Skrzany liczyła w 1921 roku 8 domów i 58 mieszkańców.666 Lipa w latach 1867-1954 należała do gminy Skrzany, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Sierakówek, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

LISICA

Niewielka miejscowość Lisica istniała już w XVIII wieku. Początkowo w tym miejscu znajdowała się karczma.667 Teren ten położony był w środku lasu przy szlaku drogowym. Mapy z pierwszej połowy XIX wieku wspomi- nają o Budach Lisice. W pobliżu karczmy karczowano las i powstała niewielka osada robotników leśnych. W następnych latach była to także niewielka osada. W 1888 roku liczyła 6 domów i 196 mieszkańców. Mieszkańcy wsi uprawiali 200 mórg gruntu ziemi lekkiej żytniej. Interesująca jest informacja o funkcjonowaniu tutaj browaru piwa bawarskiego, zatrudniającego na sta- łe 3 ludzi. Roczna produkcja wynosiła 18 000 rubli.668 Wieś Lisica w gminie Skrzany liczyła w 1921 roku 12 domów i 98 mieszkańców. Wśród nich było 79 katolików i 19 ewangelików.669

665 Skorowidz miejscowości..., gmina Skrzany. 666 Skorowidz miejscowości..., gmina Skrzany. 667 Regestr Diecezjów..., s. 459. 668 Słownik Geograficzny..., tom VII, s. 309. 669 Skorowidz miejscowości..., s.

176 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach 1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.

LUCIEŃ

Lucień należy do dość starych miejscowości. Pierwsze pisane dane po- chodzą z 1440 roku. Wtedy to książę mazowiecki Siemowit V wydzielił dla swej żony Małgorzaty dzielnicę oprawną (wdowią) w postaci ziemi gostyniń- skiej. W dokumencie tym wykazano wsie należące do majątku książęcego w tym także Lucień. Był to rozległy majątek.670 Uprawiano tutaj rolę, prowadzono gospodarką rybacką, leśną. Był także młyn na pobliskiej rzece – Socho- ra- notowany od tego samego okresu. Nieco na północ od wsi istniała także osada rudników – wyrabiano tam drobne elementy metalowe (dziś Ruda). Lucień, aż do końca XVIII wieku, pozostawał wsią królewską. Początko- wo zarządzali nią starostowie królewscy z Gostynina, następnie była częścią tak zwanej „dzierżawy strzeleckiej”. Dobra królewskie podlegały lustracjom – okresowym przeglądom ich stanu począwszy od połowy XVI wieku. We- dług pierwszej lustracji z 1564 roku: Ta wieś leży między bory, leży od Gostlina nad jeziorem wielkim, które Luczinem zowią, ma grunt piaszczysty, pola trojne. Włók wszystkich w tej wsi 19, ale barzo [bardzo] krótkie pola mają, bo zarosły. Na których włókach siedzi kmieci 22, wszyscy rybacy. Każdy z nich, który włókę trzyma, płacą czynsz z półwłóczka na ś. Marcin na zamek.671 Miejscowi rolnicy prawdopodobnie więcej zajmowali się rybactwem niż uprawą roli, stąd prawdopodobnie są informacje o zarastających polach. Były one i tak dość piaszczyste. Wspomina się także o bartnictwie w tej wsi.672 Do obowiązków mieszkańców Lucienia należała praca na gruntach folwarcznych, królewskich po 3 dni w tygodniu. W przypadku, gdy nie było prac polowych kmieci używano do napraw dróg i mostów, przy wyrębie lasu. Do- datkowo kmiecie z Lucienia płacili czynsz po 40 groszy z uprawianego łana ziemi lub połowę tej sumy z pół łana ziemi. Nie był to koniec obowiązków. Co roku składano dla starosty także 4 kury z łana ziemi. Wszystkie czynsze i daniny w naturze składano w dniu 11 listopada (św. Marcina).673

670 Adamski Stanisław, Lucień..., s. 12. 671 Lustracje województwa rawskiego 1564..., s. 110. 672 Adamski Stanisław, Lucień, przeszłość..., s. 12. 673 Tamże, s. 12.

177 Znalazł się tam także opis jeziora lucieńskiego. Miało liczyć pół mili dłu- gości. Znajdowało się w nim wiele ryb, dominowały leszcze. Rybacy z Lucienia mieli obowiązek dostarczania ryb na zamek gostyniński świeżych i wędzo- nych. W Lucieniu funkcjonował także dość spory młyn, który posiadał dwa koła mączne (do mielenia ziaren), koło foluszowe (do wykańczania sukna). To trzecie koło poruszało także urządzenia tartaczne. Na rzece Skrwie usy- pano groble, które spiętrzały wodę, poruszającą koła młyńskie. Dzierżawcą młyna był niejaki Kacper, który posiadał na to królewskie zezwolenie. Młyn w Lucieniu był zatem ośrodkiem przemysłowym. Tartak w Lucieniu piłował drewno z lasów Puszczy Gostynińskiej wedle nakazów starosty. Młynarz Kac- per posiadał prawo zatrzymania dla siebie 1/3 spiłowanego drewna, które miał prawo sprzedać.674 W następnych latach postępowało zubożenie wsi królewskich wokół Go- stynina. W 1564 roku mieszkało tutaj 19 kmieci, w 1617 roku już tylko 7. Każ- dy z nich uprawiał po pół włóki ziemi. Utrzymywali się oni także z rybactwa. We wsi był też nadal młyn posiadający 1 włókę ziemi. W lustracji opisuje się także postępujące zarastanie pól uprawnych przez las. Opisany wyżej młyn i tartak użytkowany był przez rodzinę Molendów.675 Wojny z połowy XVII wieku zniszczyły całkowicie i tak już podupadającą wieś Lucień. Gdy kilka lat po ustaniu działań wojennych, w 1661 roku, pojawili się tutaj królewscy lustratorzy zapisano: Funditus ze wszystkimi budyn- kami przez nieprzyjaciela spalona, należy do dzierżawy strzeleckiej, położona nad jeziorem Lucien nazwanym, w gruncie piaszczystym, między borami, ma pola trojne. Według dawnych lustracji zasiadła na włókach nro 19, z tych nic na tej wsi nie sieją, bo żadnego poddanego nie masz, tylko 2 rybaków w budach mieszka, którzy jeziora pilnują i ryb pewnych dni JMP dzierżawcy dają, które się na rozchód obracają (...). Wieś przedstawiała smutny obraz pozostały po wojnie. Dalej lustratorzy opisują jakie czynsze i daniny dawali niegdyś kmieci, zagrodnicy, bartnicy. Po dawnym tartaku pozostały tylko ruiny.676 Kolejne lustracje pochodzą dopiero z końca XVIII wieku. Wynika z nich, że Lucień jednak się odrodził. Według lustracji dóbr królewskich z 1789 roku należał do dóbr królewskich i był dzierżawiony w ramach dzierżawy strzeleckiej (z ośrodkiem w Strzelcach).W lustracji zapisano: W tej wsi gospodarzy

674 Tamże. 675 Lustracje dóbr królewskich XVII..., s. 99. 676 Tamże, s. 206.

178 role trzymających i z niej pańszczyznę robiących jest 5. Ci w tydzień robią wo- łami dzień 1, pieszy dzień 1. Chałupników, ogrody trzymających, mieszka 4. Ręczną pańszczyznę odbywają, lecz JMP posesor daje im za to z ról swoich skła- dowe. Powinności tych ludzi takie same są, co i w Strzelcach.677 Były to: powinni kolejno stróżą strzec, w ogrodach opleć warzywo, w polu zaś pszenicę i proso także opleć, koło przędziwa obrabiać, siano grabić, gnoje rozrzucać.678 Przy wsi funkcjonował dwór i zabudowania folwarczne opisane w ten sposób: dworek w tej wsi jest stary, gontami pobity, o dwóch izbach, alkierz i komora jedna. Bro- war nowy, z izbą, komorą, palarnią, wraz z i stajnią, gontami pobity, a stajnia tarcicami wraz z browarem postawiona. Spichlerz nowy, z dolnym i górnym sypaniem, o 1 izbie postawiony, snopkami poszyty. Stodoły 2 stare, o 1 klepi- sku. Stajnia nowo postawiona w słupy, obory 2, w słupy postawione, snopkami pokryte, na bydło i woły robocze, chlewy i kurniki 4.679 Obok wsi znajdowa- ło się jezioro „wielkie, przy którym siedzi rybak, płaci czynsz. W pobliżu wsi znajdował się tartak niewiele wcześniej zbudowany nad rzeką Skrwa. Praw- dopodobnie wykorzystywano do niego napęd wodny.680 Wokół wsi rozcią- gały się lasy sosnowe mocno wycięte, tak dalece iż posesor oświadczył iż do tartak zabraknie. Miejscami dębina młodociana.681 Oprócz kmieci mieszkało tutaj także 5 zagrodników posiadających niewielkie obszary gruntów (zwane ogrodami) oraz łąki. Posiadali też prawo ważenia piwa. Płacili po 15 groszy czynszu rocznie. Kmiecie z tej wsi winni robić pługiem i czym każą na folwarku ratajskim, każdy z nich w tydzień, to jest połowica wsi jednego tygodnia robi, a połowica drugiego tygodnia. Przy wsi mieszkał też jeden bartnik posiadający barcie w puszczy.682 Po 1793 roku Lucień stał się majątkiem rządowym. W okolicach tych trwała kolonizacja niemiecka. W początkach XIX wieku majątek Lucień na- był hrabiowski ród niemiecki Lüttichau, który dziedziczył tutaj do początku XX wieku. Był to bardzo rozległy majątek obejmujący powstałe już osady lub tereny leśne. Obejmował on ponad 5516 mórg gruntów, w tym 1367 mórg gruntów ornych. Na majątek składały się (według danych z końca XIX wieku) folwarki Lucień, Mysłownia, Nowiny oraz wsie: Lucień, Gaśno, Ruda,

677 Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 202. 678 Tamże, s. 200. 679 Tamże, s. 202. 680 Tamże. 681 Tamże. 682 Tamże.

179 Mysłownia, Bielawy, Blumemfeld683, Donnersruh684, Friedelslust685, Heinele- ben686, Legardy, Georgental687, Ossówka, Wyrobki Lucieńskie, Budy Lucień- skie, Anajewo, Majdany.688 Był to praktycznie obszar całej późniejszej gminy Lucień, mniej więcej 1/5 obszaru współczesnej gminy Gostynin. Majątek Lucień należał do przodujących w gospodarowaniu w powiecie gostynińskim. Stosowano tutaj 10 i 12 polowy płodozmian.689 Był to znaczący ośrodek przemysłowy. Notowano tutaj gorzelnię, cegielnię, młyn wodny. Eks- ploatowano pokłady torfu i kamienia wapiennego.690 W 1864 roku rozległe dobra Lucień zostały uwłaszczone. Liczne wsie i kolonie na jej terenie zyskały pełną samodzielność. Problemem była jednak sprawa serwitutów, czyli wspólnego użytkowania lasów i łąk. Formalnie należały one do właściciela ziemskiego, ale mieli prawo korzystać z tych ob- szarów także chłopi. Taka konstrukcja prawna rodziła mnóstwo problemów. Na przykład koloniści z niemieckiego Miałkówka zostali pozbawieni prawa grabienia ściółki w lesie, co wywołało wielki konflikt. Bijatyki, utarczki słow- ne i sprawy sądowe ciągnęły się przez całe lata. Wyjściem z sytuacji było wy- dzielenie z lasów i łąk pewnych działów ziemi na rzecz chłopów i kolonistów. Te grunty zwano tutaj nowinami, przydatkami i klinami. Na przykład koloni- ści ze Zwolenia i Bolesławia otrzymali po kawałku gruntów leśnych w zamian za rezygnację z serwitutów.691 W drugiej połowie XIX wieku hrabiowie Lüttichau zbudowali w Lucieniu swoją siedzibę: między innymi okazały pałac otoczony kilkuhektarowym par- kiem ze staranni wypielęgnowanym drzewostanem i roślinami ozdobnymi. Był nawet zwierzyniec, w którym hodowano daniele i inne zwierzęta. Zbu- dowano także stajnię dla koni i powozownię. Z wypalanej na miejscu cegły zbudowano okazały dom mieszkalny dla administracji majątku. Powstały także domy robotników folwarcznych (zachowały się dwa z nich) oraz szereg innych budowli: gorzelnia, spichlerz zbożowy, budynki inwentarskie, murowane stodoły. Przy starym pałacu właścicieli, w kierunku na Miałkówek,

683 Dziś część Bielaw. 684 Dziś Zwoleń. 685 Dziś Bolesławów. 686 Dziś Podgórze 687 Dziś Miałkówek. 688 Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461. 689 Chudzyński M., Przemiany społeczno-gospodarcze po 1864 roku, [w:] „Dzieje Gostynina i ziemi gostyniń- skiej”, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990, s. 361. 690 Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461. 691 Adamski Stanisław, Lucień..., s. 12.

180 założono sad i ogród warzywny z ceglanym parkanem zachowany do dziś. W ogrodzie powstała oranżeria do uprawy warzyw przez cały rok. Hrabiowie z Lucienia hodowali także bydło mleczne rasy holenderskiej. Dzięki temu po- zyskiwano sporą ilość naturalnego nawozu. W Lucieniu hodowano również owce z przeznaczeniem na wysokogatunkową wełnę. W folwarku lucieńskim młócono zboże napędzane maszyną parową. Bardzo dobrze radziła sobie miejscowa gorzelnia stale zwiększając produkcję. Lucień posiadał też znaczne obszary lasów, liczące ponad 2 500 mórg. Racjonalna gospodarka leśna przynosiła duże dochody. Majątek Lucień był często opisywany w ówczesnej fachowej prasie i stawiany za wzór innym właścicielom ziemskim w Króle- stwie Polskim.692 W okresie I wojny światowej rodzina Lüttichau sprzedała majątek Lucień. Następnymi właścicielami byli Helena i Kazimierz Łysakowscy.693 Według danych z 1921 roku Lucień dzielił się na cegielnię, folwark i wieś. W sumie te miejscowości liczyły 23 domy i 339 mieszkańców. Wśród nich było 7 niemieckich ewangelików.694 Lucień przez długie lata (1954-1972) był siedzibą władz gromadzkich. W tym okresie działały tutaj Biblioteka Gromadzka, przekształcona w latach 80-tych w ośrodek filialny, Szkoła Podstawowa, Przedszkole, Państwowy Dom Dziecka (w dawnym pałacu), Ośrodek Zdrowia i Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. Po II wojnie światowej w miejscowym pałacu mieścił się Dom Dziecka. W 1987 roku budynek strawił pożar.695 Obecnie jest to siedziba Szkoły Podsta- wowej i Gimnazjum. Szkoła mieści się w pałacu od 1996 roku. W 1996 roku powołano Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Lucieniu. W 2007 roku uroczyście oddano do użytku dobudowaną do pałacu salę gimnastyczną wraz z klasami lekcyjnymi. Lucień znany jest z zespołu folklorystycznego „Promyki Lucienia”.

692 Tamże. 693 Jaroszewski Tadeusz S., Gierlach M., Po pałacach i dworach Mazowsza, przewodnik część III, Warszawa 1998, s. 59. 694 Skorowidz miejscowości..., gmina Lucień. 695 Jaroszewski Tadeusz S., Gierlach M., Po pałacach i dworach..., s. 59.

181 Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.696

ŁOKIETNICA

Łokietnica według niektórych historyków należy do dość starych miej- scowości. Już w 1454 roku w dawnym aktach pojawia się nazwa Lokyethnycza, którą utożsamia się ze współczesną Łokietnicą.697 Nie jest to zupełnie pewne, ponieważ brak danych z XVI wieku o istnieniu tej wsi. Pewną informacją jest natomiast wykaz miast i wsi z 1827 roku, w którym odnajdujemy Łokietnicę. W tym czasie było tutaj 10 domów i 53 mieszkańców.698 Miejscowość nie jest wymieniona wśród koloni niemieckich w literaturze przedmiotu, ale prawdopodobny czas powstania wsi (początek XIX wieku) i liczna grupa Niemców mieszkająca tu na początku XX wieku na to wskazuje. Łokietnica wchodziła niegdyś w skład dóbr ziemskich Szczawin Kościelny. W 1864 roku w ramach uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 10 gospodarstw (osad) na 38 morgach gruntu.699 W 1921 roku notowano 7 domów i 40 mieszkańców, w tym 34 ewangeli- ków. Z tym, że wszyscy podali narodowość polską.700 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Szczawin, w latach 1954-1959 do gromady Osowia, w latach 1960-1972 do gromady Szczawin, od 1973 roku do gminy Gostynin.

696 Słownik Geograficzny..., tom V, s. 461. 697 Wójcik U., Nazwy miejscowe..., Łokietnica. 698 Tabella..., tom I, s. 283. 699 Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 820. 700 Skorowidz miejscowości..., s. 34.

182 MARIANKA

Marianka powstała na gruntach leśnych dóbr Górki. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku były tutaj gęste lasy. Nieco wcześniejsza jest osada Sosno- wice zaznaczona już na mapach z pierwszej połowy XIX wieku.701 Miejsco- wość Marianka powstała dopiero na przełomie XIX i XX wieku. W 1921 roku było tutaj 9 domów i 84 mieszkańców.702 Powstałe uprzednio Sosnowice w tym okresie liczyły 6 domów i 53 miesz- kańców.703 W obydwu miejscowościach mieszkali wyłącznie Polacy i katolicy. Marianka w latach 1867-1954 należała do gminy Rataje, w latach 1954- 1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

MARIANÓW (LUCIEŃSKI)

Marianów Lucieński związany był z osadnictwem niemieckim z czasów XIX wieku.704 Na współczesną miejscowość składają się tak naprawdę dwie dawne kolonie niemieckie: Marianowo i Nałęcin oraz późniejsza, już polska osada Janów powstała na przełomie XIX i XX wieku. Te dwie starsze osady powstały najpóźniej w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku. Są uwidocz- nione na mapach z tego okresu.705 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku zapisał: Ma- ryanów kolonia, powiat gostyniński, gmina Duninów, parafia Gostynin, ma 12 domów, 74 mieszkańców, posiadają gruntów mórg 118, szkoła parafialna ewangelicka.706 W 1921 roku Marianów Lucieński liczył 13 domów i 74 mieszkańców, w tym 68 ewangelików.707 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach 1954-1961 do gromady Białe, w latach 1962-1972 do gromady Lucień.

701 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 702 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 703 Tamże. 704 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie..., tom I, s. 269. 705 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 706 Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 149. 707 Skorowidz miejscowości..., s. 27.

183 MARIANÓW SIERAKOWSKI

Marianów Sierakowski powstał w pierwszej lub drugiej połowie XIX wieku. Prawdopodobnie założenie wsi związane było z osadnictwem niemieckim, na co mają wskazywać pozostałości domów powiązane z tym osadnictwem. Jednak Marianowa Sierakowskiego nie ma w opracowaniach dotyczących Niemców w okolicy Gostynina.708 Marianów według danych z końca XIX wieku był kolonią w gminie Skrzany i w parafii Trębki. Liczył 8 domów i 170 mieszkańców. Notowano także 80 mórg ziemi ornej żytniej.709 W 1921 roku było tu 13 domów i 130 mieszkańców. Wszyscy podawali narodowość polską i wiarę katolicką.710 Przysiółkiem Marianowa jest Stanisławów Sierakowski. Powstał dopiero na początku XX wieku. W 1921 roku notowano tutaj 14 domów i 100 miesz- kańców, w tym 7 niemieckich ewangelików.711 Marianów i Stanisławów w latach 1867-1954 wchodziły w skład gminy Skrzany, w latach 1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.

MIAŁKÓWEK

Miałkówek powstał na przełomie XVIII i XIX wieku w ramach osadnictwa niemieckiego w ziemi gostynińskiej czasu zaboru pruskiego. W 1800 roku funkcjonowała tutaj już szkoła ewangelicka.712 Inną nazwą wsi było Georgen- thal lub Georgental. Obydwie nazwy pokazuje mapa z 1839 roku. Formalnie, aż do uwłaszczenia gruntów dworskich, wieś była częścią majątku ziemskiego Lucień.713 W 1827 roku w tej wsi notowano 17 domów i 162 mieszkańców. W 1882 roku już 22 domy i 173 mieszkańców. Obszar wsi składał się ze 124 mórg grun- tów lekkich, żytnich. Notowano także 30 mórg łąk i szkołę elementarną, mu- rowaną.714

708 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo...,s. 269. 709 Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 149. 710 Skorowidz miejscowości..., s. 32. 711 Tamże. 712 Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego..., s. 231. 713 Słownik Geograficzny..., tom V, s. 561. 714 Tamże, tom II, s. 536.

184 W 1921 roku już spolszczony Miałkówek liczył 39 domów i 207 miesz- kańców. Wśród nich było 171 katolików, 29 ewangelików i 7 „badaczy pisma świętego”.715 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Lucień, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie powojennym działała tutaj Szkoła Podstawowa.

MNISZEK

Dziś jest to część wsi Kiełpieniec. Dzieje tej osady są bardzo odległe. Nie- którzy wywodzą jej początki z XV wieku. Użyta w 1446 roku nazwa wsi Mny- schek miała być tożsama z dzisiejszym Mniszkiem.716 Początkowo był to młyn wodny na miejscowej rzece. Został zaznaczony przez historyków w opracowaniach dotyczących XVI wieku.717 Mapy z końca XVIII wieku i początku XIX wieku zaznaczają młyn Mniszek.718 Dodatkowo oznaczają niewielką Kolonię Mniszek, powstałą już w XIX stuleciu. Być może miało to związek z osadnictwem niemieckim w tej okolicy. Obszar wsi Mniszek należał do dóbr ziemskich Trębki. Miejscowość nale- żała do gminy Szczawin Kościelny. Liczyła w 1890 roku 12 domów i 92 miesz- kańców oraz 60 mórg ziemi (żytniej). Wspomina się także o młynie wodnym „bez cylindra o dwóch garnkach”.719 W 1921 roku osada młyńska liczyła 1 dom i 8 mieszkańców, natomiast wieś 7 domów i 49 mieszkańców, w tym 17 niemieckich ewangelików.720 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Szczawin, w latach 1954-1959 do gromady Osowia, w latach 1960-1972 do gromady Szczawin, od 1973 roku do gminy Gostynin.

715 Skorowidz miejscowości..., Lucień. 716 Wójcik U, Nazwy miejscowe..., Mniszek. 717 Mazowsze w drugiej połowie... 718 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 719 Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 554. 720 Skorowidz miejscowości..., s. 34.

185 MYSŁOWNIA NOWA

Na wstępie warto dodać, że Nowa Mysłownia jest stosunkowo młodą miejscowością, jej początki sięgają przełomu XVIII i XIX wieku, jednak obszar zwany Mysłownią ma odległą metrykę. Mysłownia funkcjonowała już w 1412 roku. Została odnotowana przy okazji opisu lokacji wsi Wola Łącka należącej do zakonnic z Płocka. Lokacja wsi nastąpiła prawdopodobnie około 1382 roku na obszarze ponad 50 włók, jednak większość z nich stanowiły lasy, których nigdy nie zagospodarowano.721 W aktach zanotowano nazwiska wójtów: Wojciecha Leśniewskiego (na początku XVI wieku), następnie do niejakiego Konrada, później do Gabriela Romana (1537).722 Opis wsi Mysłownia znajduje się w lustracji dóbr królewskich z 1564 roku. Leżała „między bory, na gruncie piaszczystym”. Grunty wsi opisywano jako „złe”. Na 18 i pół włóki gruntów kilka było pustych, nie uprawianych. Po- śród nich znajdowało się także 5 włók wójtowskich. Z każdej uprawianej włó- ki płacono czynsz po 24 groszy rocznie. We wsi mieszkało 27 gospodarzy.723 Oprócz gospodarzy – kmieci mieszkało tutaj także 6 zagrodników, notowano też dwie karczmy. Danin w naturze było niewiele z tej wsi bo im się nie rodzi. Oddawali tylko po 4 kury, po 1 gęsi i po 30 ja z każdej połowy uprawianej włóki. Dodatkowo pracowali na polach folwarcznych po 2 dni w tygodniu co im karzą. Lustracja zapisała też istnienie dobrej łąki. Wójtem wsi był niejaki Jarosz za przywilejem Zygmunta Starego, obejmując 5 włók ziemi. Jego obo- wiązkiem było służenie w wojsku w czasie wojny kiedy się trafi.724 W lustracji jest również opis puszcz okolicznych. Ku tej wsi jest boru do- syć, jest go w objazd wielkie 1 i pół mili. Jest w nim drzewa dosyć godnego ku bu- dowaniu i barci, tylko od granic trambskich (miasteczko Trąbki) poszkodzonej barzo. Kmiecie z tej wsi Myslownie mają wolność w tym boru przez wszelkiego gaju, drwa suche i leżące i te, co na ich rolach porosły, wożą do miasta Gostlina, bo gdyby im tego bronieł, nie osiedziałby się w tej wsi żaden, bo stąd żywność mają więcej niż z pola. Jest też i las dobry grabowy i wiele go.725 Jak widać była to dosyć uboga wioska, ale rekompensowała sobie to sprzedażą drzewa z lasów królewskich.

721 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 352. 722 Tamże, s. 353. 723 Lustracje województwa rawskiego 1564..., s. 108. 724 Tamże, s. 109. 725 Tamże, s. 109.

186 Mysłowina, podobnie jak Lucień, weszła na przełomie XVI i XVII wieku w skład zespołu dóbr dzierżawy strzeleckiej. Według lustracji dóbr królew- skich z 1617 roku wieś nadal posiadała obszar 18 i pół włóki. Wśród nich było 5 włók wójtowskich, których jednak nikt nie uprawiał. Tylko 2 włóki były uprawiane przez kmieci, pozostałe 11 włók leżało odłogiem. Część z nich uprawiał dwór, pozostałe zarosły lasem. Dodatkowo mieszkali tutaj zagrodnicy w liczbie 9, wśród nich włodarz i dwaj gejewnicy [prawdopodobnie wy- rabiający smołę]. Według lustracji z 1661 wieś funditus przez nieprzyjaciela koronnego i z folwarkiem, spalona.726 Zatem w tym okresie Mysłownia zupełnie nie istniała. Z kolei według lustracji dóbr królewskich z 1789 roku wieś zwała się My- słownia. W tej wsi jest gospodarzy tylko 4, którzy role trzymają. Jeden robi dni wołowych w tydzień 2, trzech zaś robią po dniu 1 wołowym i pieszem 1 dniu w tydzień. Powinności te odbywają, co i w Lucieniu. Rumowników w tej wsi siedzi 7, którzy płacą czynsz (...). Obok wsi znajdował się tartak i młyn na rzece Osetnica postawiona przed kilkoma laty. Młynarz uprawiał kawałek roli piaszczystej i łąkę w olszynie.727 Według starych przywilejów we wsi znajdował się przywilej wójtostwa, lecz w praktyce to nie funkcjonowało.728 Jak widać z powyższego opisu Mysłownia była bardzo małą miejscowo- ścią. Obszar wsi był jednak dość spory, wchodziły w jego skład głównie lasy. Zarządcy dóbr królewskich postanowili zagospodarować te obszary. Powyżej jest opis „rumowników”, czyli robotników leśnych, zajmujących się wypalaniem węgla drzewnego. Pracowali oni w lesie nieco na południe od starej Mysłowni i ten obszar stał się zaczątkiem nowej wsi – Nowej Mysłowni. Wska- zują je już mapy z 1802 roku.729 Osadnictwo to prawdopodobnie nie wiązało się z napływem Niemców. Dane z początku XX wieku nie wskazują na żadne osoby pochodzenia niemieckiego zarówno w Starej jak i Nowej Mysłowni. Była ona położona w dogodniejszym miejscu, przy trakcie i rozwijała się dużo szybciej niż Stara Mysłownia. W następnych latach ta pierwotna miejscowość zupełnie zanikła. Mapa z 1839 roku jej nie przedstawia. Opis gminy Lucień z końca XIX wieku wspomina tylko o jednej Mysłowni.730

726 Lustracje województwa rawskiego XVII..., s. 206. 727 Lustracja województwa rawskiego, 1789, s. 203. 728 Tamże. 729 Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803. Na mapie Nowa Mysłownia jest zaznaczona na północ od Starej. Prawdopodobnie jest to błąd kartografów. 730 Słownik Geograficzny Królestwa..., tom V, s. 461.

187 Obszar Mysłowni wchodził w skład dóbr Lucień. Niestety nie opisano bliżej tej miejscowości. Wiemy jednak, że w skład dóbr Lucień wchodził folwark Mysłownia, liczący 593 morgi, w tym głównie lasy. W trakcie uwłaszcze- nia ziemi dworskiej powstało tutaj 15 gospodarstw na 28 morgach gruntu.731

Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku.732

Według danych z 1921 roku Mysłownia Nowa liczyła 15 domów i 105 mieszkańców, wszyscy to Polacy i katolicy. Mysłownia Stara liczyła w tym samym czasie 10 domów i 73 mieszkańców.733 Obydwie miejscowości należały do gminy Lucień. Z okresu przedwojennego pochodzą dane o istnieniu przy- siółków Szymanów (8 domów w latach 30-tych) i Wiśniewo-Karpy (9 domów w latach 30-tych).734 W latach 1867-1954 Mysłownia należała do gminy Lucień, w latach 1954- 1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.

731 Tamże. 732 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 733 Skorowidz miejscowości..., Lucień. 734 Na podstawie mapy WIG.

188 NAGODÓW

Nagodów jest dość młodą miejscowością, powstał dopiero w pierwszej połowie XIX wieku. Nie ujmuje go mapa z lat 1802-1803, natomiast mapy z lat 30-tych XIX wieku już wskazują na jej istnienie. Była to jedna z licznych ówczesnych koloni niemieckich.735 W XIX wieku miejscowość zwano Nagodowo lub z niemiecka Nagold. Według danych z 1827 roku było tutaj 12 domów i 140 mieszkańców. W 1888 roku naliczono 131 mieszkańców i 466 mórg ziemi, którą uprawiali. Miejsco- wość przynależała do parafii Gostynin i gminy Rataje.736 W 1921 roku Nagodowo liczyło 34 domy i 204 mieszkańców, w tym 34 ewangelików, jednak większość z nich podała narodowość polską.737 W latach 1867-1954 miejscowość Nagodów należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Go- stynin. Warto jeszcze wspomnieć przysiółki Ziejka na wschód od Nagodowa. Tam nad rzeczką Skrwą istniał już od wieków młyn królewski o nazwie Ziej- ka. Młyn dzierżawiony był za zgodą królewską różnym osobom. Według lustracji dóbr królewskich z 1789 roku był to młyn o dwóch kołach. Młynarz płacił rocznie 760 zł i karmił dwa wieprze rocznie na potrzeby starostwa (z dwóch młynów dzierżawionych przez niego w starostwie).738 Obszar o nazwie Ziejka funkcjonował również w okresie międzywojennym. W 1921 roku były tu 4 domy i 20 mieszkańców.739

NIECKI

Historia wsi wiąże się z dziejami wsi Pomorzany (Pomorzanki). Niecki zwane początkowo Mieczki są notowane od czasów XVI wieku, jako jedna z części przysiółków wsi Pomorzany.740 Nazwa pochodzi od imienia Mieczko,

735 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269. 736 Słownik Geograficzny..., tom VI, s. 873. 737 Skorowidz miejscowości..., Rataje. 738 Lustracja województwa rawskiego 1789..., s. 187. Lustracja Praktyką tamtych czasów było hodowanie świń w młynach. 739 Skorowidz miejscowości..., gmina Rataje. 740 Źródła Dziejowe..., s. 208.

189 Mieczysław. Mieszkał tutaj ten sam ród szlachecki co w Pomorzanach. Z czasem przyjęła się współczesna nazwa. Według danych z początku XVIII wieku właścicielem wsi był Adam Wojciechowski. W końcu tego samego stulecia niejaki Bratoszewski.741 W XIX wieku stosowano nazwę Pomorzany Niecki. Miejscowość należała do dóbr ziemskich Sokołowo. W 1881 roku folwark Po- morzany Niecki został oddzielony od dóbr sokołowskich i stał się samodzielnym majątkiem. W okresie międzywojennym właścicielem tego majątku był Konstanty Kazimierowicz.742 W 1921 roku wieś Niecki liczyła 14 domów i 103 mieszkańców, w tym 5 ewangelików. Miejscowy folwark liczył 4 domy i 73 mieszkańców.743 Niecki w latach 1867-1954 przynależały do gminy Rataje, w latach 1954- 1972 do gromady Sokołów, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

NOWA WIEŚ

Nowa Wieś powstała na przełomie XVIII i XIX wieku w ramach dóbr ziemskich Skrzany. Osadnikami byli Niemcy przybyli tutaj z terenów Prus. Już w 1800 roku osadnicy ci zorganizowali własną szkołę i prawdopodobnie także zbór i cmentarz ewangelicki.744 W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej we wsi powstało 36 gospodarstw rolnych na 517 morgach ziemi.745 W 1921 roku w tej wsi było 31 domów i 240 mieszkańców. Wśród nich tylko 14 katolików i aż 226 ewan- gelików. Jednak wszyscy deklarowali narodowość polską.746 W latach 1867- 1954 ta miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach 1954-1958 do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin.

741 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 131. 742 Księga Adresowa Polski..., Kozice. 743 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 744 Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego..., s. 231. 745 Słownik Geograficzny..., tom X, s. 722. 746 Skorowidz miejscowości..., Skrzany.

190 OSADA

Osada jest bardzo młodą miejscowością. Powstała na przełomie XIX i XIX wieku, prawdopodobnie w ramach parcelacji majątku ziemskiego Strzałki. W 1921 roku było tutaj 8 domów i 35 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.747 Do 1954 miejscowość Osada należał do gminy Skrzany, w latach 1954- 1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Przysiółkami Osady są miejscowości Brzozówka i Góry. Pierwsza z nich powstała prawdopodobnie w XVIII wieku jako osada młyńska na miejscowej rzeczce. Wykaz miejscowości parafii Gostynin z 1783 roku wymienia także młyn o tej nazwie przynależny do majątku Strzałki.748 W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstały tutaj zaledwie 2 gospodarstwa rolne na 10 morgach gruntu.749 Młyn Brzozówka działał także w okresie międzywojennym. W 1921 roku były tutaj 2 domy i 29 mieszkańców.750 Przysiółek Góry jest dużo młodszy. Powstał na przełomie XIX i XX wieku również prawdopodobnie w ramach parcelacji majątku Strzałki. W 1921 roku notowano tutaj 7 domów i 62 mieszkańców.751

OSINY

Początki tej osady mogą nawet sięgać XIII wieku. Przed 1497 rokiem Osi- ny należały do nieznanego bliżej rycerza, wiemy tylko że był to syn Dziersła- wa Osińskiego. W 1497 roku tenże rycerz nie stawił się na wyprawę wojenną ogłoszoną przez Jana Olbrachta. Wyprawa okazała się wielką klęską (Buko- wina) i król swoją złość obrócił przeciw rycerzom, którzy nie stawili się na wojnę. Mnóstwo majątków rycerskich zostało skonfiskowanych, w tym Osiny. Otrzymał je rycerz Mikołaj Sierakowski z pobliskiego Sierakowa w zamian za wierną służbę i szybkie zgłoszenie sąsiada odpowiednim organom państwa.752

747 Tamże. 748 Regestr Diecezjów..., s. 459. 749 Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 446. 750 Skorowidz miejscowości..., Skrzany. 751 Tamże. 752 Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 63 i 330.

191 Według danych z XVI wieku Osiny oraz nie istniejące dziś Kuczkowo, należały do zamożnej szlachty. W Osinach notowano 2,5 włóki kmiecych gruntów oraz prawdopodobnie folwark. Stanowiły one jeden majątek ziemski, należący do kasztelana gostynińskiego Stanisława Trębskiego.753 W XVIII wieku była to własność Kurdwanowskiego.754 W 1827 roku w tej wsi było 18 domów i 117 mieszkańców.755 W pierwszej połowie XIX wieku wokół Osin powstały mniejsze miejsco- wości związane z rozbudową majątku Osiny: Wąbrowo i Dyndya. Do tej drugiej przeniesiono siedzibę dworu Osiny i wówczas zaczęto majątek nazywać Osiny – Dynda. Według opisu Osin z końca XIX wieku była to wieś i folwark nad rzeką Skrwą w gminie Skrzany i parafii Sokołów. W dobrach Osiny notowano cegielnię, wiatrak, młyn wodny i pokłady torfu na obszarze 15 mórg. Miejscowość liczyła 17 domów i 265 mieszkańców.756 Dobra ziemskie Osiny – Dyndya składały się z folwarków: Osiny, Dyn- dya, Wombrowa, Zajączek i Ruszków. W 1876 liczyły 762 morgi gruntów, w tym 420 mórg ziemi ornej.757 Spis powszechny z 1921 roku wymienia wieś i folwark Osiny. Wieś liczyła 13 domów i 120 mieszkańców (w tym 8 ewangelików), folwark 6 domów i 115 mieszkańców.758 Majątek Osiny został najpóźniej w 1945 roku rozparcelowany. Właścicielem majątku w okresie międzywojennym był Zygmunt Jeleniewski.759 W latach 1867-1954 Osiny przynależały do gminy Skrzany, w latach 1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie powojennym w Osinach funkcjonowała Szkoła Podstawowa.

PIOTRÓW

Piotrów w średniowieczu należał do rodu Grzymałów (Grzymalitów). Położony był przy uczęszczanym trakcie z Gostynina na Kujawy i stanowił dobre miejsce na rezydencję średniozamożnej szlachty. W początkach XV

753 Źródła Dziejowe..., s. 193. 754 Regestr Diecezjów..., s. 459. 755 Słownik Geograficzny..., tom VII, s. 638. 756 Tamże. 757 Tamże. 758 Skorowidz miejscowości..., Skrzany. 759 Pabiniak-Konarska Barbara, Renesans dworku w Sierakówku, „Głos Gostyniński” – pismo regionalne, nr 10 (185), s. 4.

192 wieku dziedziczył tu Świętosław Grzymała, podczaszy gostyniński zmarły przed 1439 roku. W Piotrowie znajdowała się jego siedziba. Synem Święto- sława był Janusz zwany Piotrowskim.760 Tenże pełnił urząd podsędka gosty- nińskiego. Zmarł przed 1476 rokiem. Jego żona nazywała się Małgorzata. Ich synem był natomiast Mikołaj z Piotrowa, który ożenił się z Barbarą z rodu Pomianów. Mikołaj z Piotrowa zmarł w pierwszych latach XVI stulecia. Brak danych o jego potomkach. W Piotrowie dziedziczył następnie Mikołaj Siera- kowski. Jest notowany w aktach sądowych przy rozgraniczeniach Piotrowa i Gulewa do lat 30-tych XVI wieku. Według danych z połowy XVI wieku wieś liczyła 7,5 łanów kmiecych. Dziedziczył tu Jan Sierakowski herbu Dołęga.761 W następnych latach był to najczęściej majątek możnej szlachty. W końcu XVIII wieku dziedziczyła go rodzina Górskich.762 W pierwszej połowie XIX wieku Piotrów stał się ośrodkiem sporego ma- jątku ziemskiego. Należały do niego wsie: Piotrów, Bielice, Holendry Czarne i Zieleniec. Po uwłaszczeniu ziemi dworskiej przy majątku pozostał tylko folwark Piotrów i nomenklatura (nie zamieszkały folwark) Zieleniec. Liczyły one 1041 mórg, w tym 730 mórg gruntów ornych, 81 mórg łąk, 2 morgi pastwisk i 6 mórg lasu. W folwarku znajdowało się 19 murowanych budynków, 11 drewnianych. Na tym terenie znajdował się także młyn wodny, wiatrak oraz cegielnia.763 Właścicielem majątku Piotrów był Feliks Higersberger (1820-1888). Była to ciekawa postać tamtych czasów. Posiadał wiele majątków ziemskich. Z zawodu był prawnikiem i pracował początkowo w Sądzie Pokoju Okręgu Błoń- skiego. W 1863 roku sprawował stanowisko skarbnika Powstańczego Rządu Narodowego powiatu gostynińskiego. W 1888 roku Stefan Higersberger zmarł i majątek Piotrów odziedziczył jego syn Stefan (ur. 1863). Był on dobrze przygotowany do zarządzania ma- jątkiem, ponieważ studiował w Rydze w latach 1880-1884. Wstąpił tam do Akademickiej Korporacji Arkonia i następnie był współzałożycielem Korpo- racji Welecja, w której aktywnie działał przez następne lata.764 Ożenił się ze Stanisławą z Ossowskich. Miał z nią 5 synów i 2 córki. Trzej synowie ukoń- czyli wyższe studia rolnicze i gospodarowali na wsi. Pozostali dwaj synowie

760 Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 123. 761 Tamże, s. 125. 762 Regestr Diecezjów..., s. 847. 763 Słownik Geograficzny..., tom VIII, s. 212. 764 Działa ona aż do dziś

193 byli inżynierami. Stefan udzielał się społecznie pozostając na przykład sędzią gminnym – wybrała go na tą funkcję ludność gminy Rataje. Jego propolska działalność nie spodobała się władzom rosyjskim i w 1905 roku odwołano go z funkcji sędziego. Ludność wybrała go ponownie, ale władze powiatowe go nie zatwierdziły. Gdy ludność znowu go wybrała na sędziego, Rosjanie aresztowali Higersbergera. Wydostał się z więzienia dzięki łapówkom. Stefan Higersberger mieszkał i gospodarował w Piotrowie do 1910 roku, następnie przeniósł się do Warszawy gdzie pracował w Zarządzie Towarzystwa Ubez- pieczeń od Ognia i Gradu „Snop”. Był jego założycielem. Dalej gospodaro- wał Piotrowem ciągle dojeżdżając w każdą sobotę. Na miejscu majątkiem opiekował się zarządca. Do 1929 roku Stefan kierował Towarzystwem „Snop” w Warszawie, następnie na stałe osiadł w Piotrowie. Zmarł w dniu 1 września 1932 roku i jest pochowany na cmentarzu w Białotarsku. Piotrów oddziedzi- czył syn Jan.765 W 1945 roku majątek Piotrowo został rozparcelowany. Miejscowość Piotrów w 1827 roku liczyła 23 domy i 196 mieszkańców. Natomiast w 1888 roku było tutaj 15 domów i 200 mieszkańców. Według danych z 1921 roku funkcjonował tylko folwark Piotrów liczący 9 domów i 207 mieszkańców.766

PODGÓRZE

Podgórze początkowo zwało się Heineleben. Powstało na przełomie XVIII i XIX wieku w ramach akcji kolonizacji niemieckiej w Prusach Południowych. Kolonię o tej nazwie notują mapy z początku XIX stulecia.767 Niestety źródła z XIX wieku nie opisują bliżej tej miejscowości, jedynie iż należała do gminy Lucień.768 Po odzyskaniu niepodległości spolszczono nazwę na Podgórze. W 1921 roku wieś Podgórze liczyło 20 domów i 110 mieszkańców, wśród nich 47 osób deklarowało wiarę ewangelicką i 20 narodowość polską.769 Dziś częścią wsi Podgórze jest Stara Mysłownia. Stara Mysłownia jest miejscem najstarszego osadnictwa w tej okolicy, starszego pod Podgórza i Nowej Mysłowni (patrz Nowa Mysłownia). W latach 1867-1954 miejscowość

765 Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie, 2003, 1/194. 766 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 767 Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803. 768 Słownik Geograficzny wymienia tylko miejscowość w składzie gminy Lucień. 769 Skorowidz miejscowości..., Lucień.

194 należała do gminy Lucień, w latach 1954-1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie powojennym w Podgórzu funkcjonowała Szkoła Podstawowa.

POLESIE

Powstanie wsi Polesie to efekt niemieckiego osadnictwa z przełomu XIX i XX wieku. Była to druga fala tego osadnictwa w okolicy Gostynina.770 W 1921 roku w tej wsi było 21 domów i 163 mieszkańców, w tym 59 niemieckich ewangelików.771 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

POMORZANKI

Pomorzanki (dawniej Pomorzany) prawdopodobnie powstały we wczesnym średniowieczu. W tym okresie w wyniku wielu wojen sprowadzono do kraju sporą liczbę jeńców. Była to ludność cywilna, którą osadzano na ogrom- nych przestrzeniach państwa. W wyniku wojen Bolesława Krzywoustego (po- czątek XII wieku) z Pomorzanami sprowadzono do Polski wielu Pomorzan i tak założono kilka wsi o nazwie Pomorzany. Tak prawdopodobnie było i w tym przypadku. Właśnie jeńcy zasiedlali wolne przestrzenie. Początko- wo była to własność książęca, lecz z czasem władca przekazał wieś jakiemuś rycerzowi w dowód jego wiernej służby. Pierwsze wzmianki źródłowe o tej wsi pochodzą dopiero z 1427 roku. Notowano wówczas Grabia z Pomorzan, świadka w sprawie rozgraniczenia dóbr Zakrzew i Piotrowo. W 1444 roku zawarto ugodę pomiędzy biskupami włocławskim i płockim. Według tego dokumentu Pomorzany były podzielone między czterech właścicieli: Bezwoldy, Wlodkonis, Prandothe, Grabye. Nazwy te powstały od przydomków właścicie- li: Bierwołt, Włodek, Prędota i Grabia.772 Są to typowe imiona średniowieczne

770 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269. 771 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 772 Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 332.

195 rycerstwa polskiego. Zatem już wtedy istniały tutaj cztery mniejsze osady. W każdej z nich funkcjonował niewielki folwark i po kilka łanów uprawianych przez kmieci. Kolejne dane pochodzą z 1471 roku, kiedy to wymienia się następujących właścicieli wsi: Jana, Prędotę, Pawła, Stanisława i Mikoła- ja. Odrębnie odnotowano Pomorzany Andrzeja i Mieczka, kolejne działy tej samej wsi.773 Akta sądowe często wspominają drobnych rycerzy z Pomorzan. W 1471 roku jest mowa o Jadwidze z Pomorzan, żonie Andrzeja z Pomorzan, wy- stępującej przeciw Sędce, córce Macieja z Dąbrówki. W 1475 roku wspomina się Mikołaja z Pomorzan, jednego z czterech rozjemców podziału braci z Górek. Z kolei w 1497 roku wymienia się Mikołaja z Pomorzan, który nie wziął udział wyprawie na Mołdawię króla Kazimierz Olbrachta. Król skon- fiskował jego własność i przekazał Janowi Jukowskiemu – podkomorzemu gostynińskiemu. W 1504 roku notowana jest sprawa Jana Pomorskiego, który wszedł w konflikt z wieloma rycerzami z sąsiedztwa. Był to już szlachcic zali- czany do średniozamożnego rycerstwa. W 1510 roku Jan Żak z Pomorzan po- padł w konflikt z biskupem płockim (wyrządził szkody w dobrach biskupich w Białotarsku).774 Zmarł przed 1514 rokiem, pozostawiając synów Bartłomie- ja i Mikołaja. Obok szlachty średniozamożnej mieszkała tu również szlachta zagrodowa. W 1525 roku Elżbiet z Pomorzan w ziemi gostynińskiej wniosła mężowi 7 grzywien posagu, a ten zapisał jej 14 grzywien oprawy wdowiej (za- bezpieczenie na wypadek śmierci męża). Były to kwoty bardzo niskie, jak na ówczesne realia. W początkach XVI wieku dział ziemi w Pomorzach zwanych Wielkimi należał do rodziny Kucieńskich. W 1563 roku istniał też dział Anny z Gulczewa, wdowy po Jerzym Kucieńskim. W Pomorzanach mieszkali także Pomorscy, lecz była to szlachta uboga. Jest notowana pośród szlachty cząst- kowej i zagrodowej, czyli bez własnych kmieci. Prawdopodobnie Pomorscy należeli do rodu Dołęgów.775 W XVI wieku wyróżniało się cztery osady związane z dawnym mająt- kiem Pomorzany: Pomorzany Wielkie, Bydlne, Mieczki (dziś Niecki) i Pomo- rzany (właściwe). W XVIII wieku wyróżniano dwie miejscowości: Pomorzany Mniejsze i Pomorzany Większe oraz oddzielne Niecki i Belno. W1782 roku dziedziczył

773 Tamże. 774 Tamże, s. 333. 775 Tamże, s. 335.

196 tutaj Rakowiecki – komornik łęczycki. W kilka lat później w Pomorzanach Mniejszych dziedziczył Pomorski i Zaborowski, w Pomorzanach Większych Gawarecki, Stanisław Kossowski i Przyłuski.776 Po powstaniu listopadowym wiele majątków w obwodzie gostynińskim skonfiskowano, chodziło o osoby zaangażowane w powstanie. Były to na przy- kład dobra Pomorzany należące do Leszczyńskiego.777 Według opisu z drugiej połowy XIX wieku istniały dwie miejscowo- ści mające w nazwie Pomorzany i Pomarzanki. Były to Pomorzany Folwark i Pomorzany Strumieńskie wieś i folwark. Powyższe miejscowości wchodziły w skład gminy Rataje i parafii Sokołów. Pomorzany Strumieńskie liczyły 102 mieszkańców, 471 mórg ziemi dworskiej i 5 mórg ziemi włościańskiej. Do majątku Pomorzany Strumieńskie wchodziły przed uwłaszczeniem wsie Belno i Pomorzany Strumieńskie. Po 1864 roku ten majątek obejmował 453 morgi gruntów.778 Według danych ze spisu powszechnego z 1921 roku istniały tylko dwie miejscowości: Pomorzanki wieś i Pomorzanki folwark. Po- morzanki wieś liczyły 6 domów i 29 mieszkańców (w tym 13 ewangelików), natomiast folwark 4 domy i 73 mieszkańców.779 W latach 1867-1954 Pomorzanki przynależały do gminy Rataje, w latach 1954-1972 do gromady Sokołów, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

RĘBÓW

Rębów znany jest od XIII wieku. Początkowo stanowiło własność prywat- ną, lecz w 1297 roku wieś kupili biskupi poznańscy. Wystawiono tutaj dwór, w którym biskupi zatrzymywali się podczas swoich podróży po Mazowszu. Dwór musiał być dość obszerny, skoro przyjmował tak znaczącego gościa.780 W 1363 roku biskup poznański Jan Doliwa przeniósł wieś na prawo średz- kie i ustanowił tutaj sołectwo na dwóch włókach. Powstał zajad (taberna), należący do sołtysa. Sołtys zyskał także łąkę (4 wozy siana rocznie). Sołtys i kmiecie z tej wsi posiadali obowiązek służby na rzecz biskupa. Kmiecie

776 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 131. 777 Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867, Warszawa 1929, s. 22. 778 Słownik Geograficzny..., tom VIII, s. 736. 779 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 780 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 125.

197 płacili po 12 groszy podatku rocznie i oddawano także dziesięcinę snopo- wą na rzecz biskupa. Pierwszym znanym sołtysem był Andrzej, syn Rynka. W 1419 roku sołectwo należało do rycerzy Jana i Jaranda ze Skłot z ziemi łę- czyckiej. Według danych z połowy XVI wieku kmiecie z tej wsi uprawiali 5,5 włóki, sołtys uprawiał 2 włóki.781 Niewielkie wsie często ulegały zniszczeniu w trakcie działań wojennych. Na przykład na początku XVIII wieku Rębów został doszczętnie spustoszony i był osadą niezamieszkałą.782 Rębów związany był pierwotnie z parafią Białotarsk. Jednak plebani w Solcu także rościli sobie prawo do tej wsi. Przez stulecia istniał spór o Rębo- wo między proboszczami. Dopiero od lat 70-tych XVIII wieku przeniesiono go ostatecznie do parafii Solec.783 Mieszkańcy wsi woleli jednak przynależeć do parafii białotarskiej, lecz ich wola nie została wysłuchana.784 Przez cały okres I Rzeczpospolitej była to własność biskupów poznań- skich. Od przełomu XVIII i XIX wieku Rębów przeszedł na własność państwa. W 1827 roku było tutaj 19 domów i 127 mieszkańców. W 1890 roku notowano 235 mieszkańców i 558 mórg gruntu. Miejscowość należała do gminy Rataje. W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego jest też mowa o przeznacze- niu części gruntów wsi pod osadnictwo wojskowe. Mieli tu otrzymać grunty weterani wojenni.785 Potwierdza to spis powszechny z 1921 roku. Rozróżnia- no wtedy dwie wsie Rembów: Rządowy liczący 30 domów i 220 mieszkańców oraz Sołdacki (żołnierski) z liczbą 7 domów i 46 mieszkańców.786 Rębów w latach 1867-1954 przynależał do gminy Rataje, w latach 1954- 1959 do gromady Białotarsk, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

ROGOŻEWEK

Rogożewek powstał na gruntach Rogożewa w XVI wieku (patrz Rogoże- wo) w wyniku podziału obszaru osadniczego Rogożewa. W XVI wieku znane są już dwie wsie: Rogożewo Wielkie i Rogożewo Małe dziś znane są jako

781 Tamże, s. 381. 782 Osmałek M., Solec z dziejów parafii..., s. 115. 783 Osmałek M., Białotarsk – szkic do historii kościoła i parafii, Rocznik Gostyniński, tom I, s. 221. 784 Tenże, Solec z dziejów parafii..., s. 117. 785 Słownik Geograficzny..., tom IX, s. 610. 786 Skorowidz miejscowości..., s. 31.

198 Rogożew i Rogożewek. Należały dawniej do parafii Gostynin. W XVI wieku te dwie wsie liczyły łącznie 2,5 włóki i prawdopodobnie także dwa folwarki. W Rogożewie Małym podatek płacił ówcześnie Michał Bunikowski, natomiast w Rogożewie Wielkim Sebastian Zaborowski.787 W końcu XVIII wieku dziedziczyła tutaj pani Podczaska, właścicielka wielu majątków w okolicy.788 W Rogożewku notowano w XIX wieku osadnictwo niemieckie.789 We- dług danych z 1827 roku istniało tu tylko 5 domów i 59 mieszkańców. W koń- cu XIX wieku miejscowość opisano jako wieś włościańską liczącą 12 domów i 97 mieszkańców. Obszar wsi wynosił 201 mórg (160 mórg ziemi ornej i 41 mórg łąk). Miejscowość należała do gminy Lucień.790 W 1921 roku w tej wsi było 13 domów i 90 mieszkańców, w tym 29 niemieckich ewangelików.791 Przysiółkiem Rogożewka jest osada Wyrobki Gostynińskie. Są one notowane już w pierwszych latach XIX wieku pod taką właśnie nazwą.792 Była to śródleśna osada robotników leśnych.

Okolice Rogożewka w latach 30-tych XIX wieku. Zwracają uwagę niemieckie nazwy i obszerne lasy, których teraz już nie ma.793

787 Tamże. 788 Regestr Diecezjów..., s. 459. 789 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII i XIX wieku, Rocznik Gostyniń- ski, tom I, s. 269. 790 Słownik Geograficzny..., tom IX, s. 685. 791 Skorowidz miejscowości..., s. 29. 792 Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803 i Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 793 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego

199

Wykaz osób prowadzących działalność gospodarczą w 1929 roku na terenie gminy Lucień z siedzibą w Rogożewku.794

W latach 1867-1954 Rogożewek należał do gminy Lucień, w latach 1954- 1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin.

RUMUNKI

Jest to bardzo młoda miejscowość. Powstała w końcu XIX wieku jako polska kolonia. Księga hipoteczna dla tej wsi została założona w 1879 roku.795 W 1921 roku notowano tutaj 7 domów i 52 mieszkańców.796 Nazwa pochodzi od rozpowszechnionego na wschodnim Mazowszu słowa „rumunki” ozna- czającego rozproszone budownictwo. W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

794 Księga Adresowa Polski..., s. 1997. 795 Inwentarz AP Płock. 796 Skorowidz miejscowości..., s. 31.

200 RUSZKÓW

Ruszków prawdopodobnie powstał w XVI wieku. Jest zaznaczony na mapie XVI- wiecznego Mazowsza sporządzonej przez historyków.797 W XVIII wieku była to dziedzictwo rodziny Mikorskich. Właścicielem był Józef Mi- korski - podkomorzy gostyniński798 – najwyższy w hierarchii urzędników ziemskich. W 1787 roku Ruszków kupił Wincenty Ciechomski, łowczy sochaczewski, poseł z ziemi gostynińskiej i cześnik sochaczewski. W 1789 roku został starostą gostyniński.799 Ruszków był niewielką osadą. W 1827 roku liczyła zaledwie 7 domów i 62 mieszkańców. W końcu XIX stulecia była to wieś i kolonia włościańska (kolonia powstała w miejscu rozparcelowanego majątku ziemskiego). Miejscowość liczyła 11 domów i 267 mieszkańców oraz 600 mórg ziemi. Notowano we wsi szkołę początkową.800 Ta wspomniana wyżej kolonia Ruszków została zasie- dlona przez osadników niemieckich. W 1921 roku były tutaj 23 domy i 176 mieszkańców, w tym 81 niemieckich osadników.801 W latach 1867-1954 miejscowość Ruszków należała do gminy Skrzany, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Sierakówek, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Dziś Ruszków dzieli się na Stary i Nowy. „Stary” prawdopodobnie jest miejscem starszego osadnictwa. „Nowy” powstał prawdopodobnie na gruntach dawnej kolonii (wcześniej folwarku).

RYBNE

Rybne jest dość młodą miejscowością. Pierwsze pewne dane o niej po- chodzą dopiero z 1921 roku. Rybne zostało wymienione w trakcie spisu powszechnego z tego okresu. Mieszkało tutaj 69 osób w 11 domach. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.802

797 Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973. 798 Regestr Diecezjów..., s. 461. 799 Boniecki A., Herbarz..., tom III, s. 158. 800 Słownik Geograficzny..., tom X, s. 39. 801 Skorowidz miejscowości..., s. 32. 802 Tamże, s. 31.

201 W latach 1867-1954 Rybne należało do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973- 1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Do Rybnego przynależą przysiółki Babska Huta i Nurwice. Babska Huta powstała także na przełomie XIX i XX wieku prawdopodobnie na gruntach wsi Baby. Być może wypalano tutaj węgiel drzewny i stąd nazwa. W 1921 roku było tutaj 7 domów i 60 mieszkańców. Wszyscy byli Polakami.803 Natomiast Nurwice zostały założone przez kolonistów niemieckich na przełomie XIX i XX wieku.804 W 1921 roku miejscowość liczyła 8 domów i 59 mieszkańców, w tym 37 ewangelików.805

SAŁKI

Niewielkie dziś Sałki mają dość odległą historię. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1476 roku. Wtedy to zapisano, że Jan z Sałek posiadał grunty w kró- lewskiej wsi Kozice.806 W XVI wieku dziedziczyła tutaj rodzina Ostrowskich.807 Prawdopodobnie w wyniku wojen z XVII stulecia Sałki zostały opuszczone. Podobnie było w kolejnym wieku.808 Dopiero w latach 30-tych XIX wieku pojawiają się tutaj pierwsze zabudowania (Sułki).809 Był to folwark związa- ny z dobrami Strzałki. W 1887 roku folwark ten liczył 451 mórg, w tym 370 mórg gruntów ornych. W tym właśnie czasie nastąpiło uwłaszczenie gruntów dworskich i powstała samodzielna wieś Sałki w gminie Skrzany.810 W 1921 roku w Sałkach było 10 domów i 61 mieszkańców (wszyscy Polacy i katolicy).811 W Sałkach powstała szkoła podstawowa już na początku XX wieku. Jej historia jest bardzo dobrze udokumentowana. Była to inicjatywa miesz- kańców. Władze gminy Skrzany odkupiły od mieszkańca wsi Stanisława Świt- ka plac o wielkości 28 arów i wystawiły budynek szkolny wielkości około 60 m2. Posiadał jedną dużą izbę lekcyjną i mieszkanie dla nauczyciela. W 1908 roku szkoła rozpoczęła działalność. Pierwszym nauczycielem został Józef

803 Tamże. 804 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo..., s. 269. 805 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 806 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 352. 807 Źródła Dziejowe..., s. 208. 808 Osmałek M., Solec z dziejów parafii..., s. 115. 809 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego. 810 Słownik Geograficzny..., tom X, s. 221. 811 Skorowidz miejscowości..., Skrzany.

202 Błaszczyński, który uczył przez trzy pierwsze lata. Następnie nauczycielem został niejaki Śliwonik i od 1914 roku Chybiński. Naukę przerwała I wojna światowa. W 1915 roku została wznowiona. Uczył tutaj Władysław Szpader- ski z zawodu kolejarz. Do tej pory bardzo dobrze wspomina się jego oso- bę. Założył bibliotekę koło Macierzy Szkolnej i ufundował sztandar szkolny. Po zakończeniu wojny pracowali w tej szkole: Antonina Lamparska, Antonina Lipińska i od 1920 roku Barbara Janina Ręczyńskam, która założyła kronikę szkolną. Szkoła była centrum kulturalnym wsi. Odbywały się przedstawie- nia teatralne. Prowadzono także zajęcia dla dorosłych. W 1935 roku powstało przy szkole Koło Gospodyń Wiejskich.812 Początkowo była to placówka jednoklasowa, od roku szkolnego 1931/1932 z kolei dwuklasowa. W szkole uczyła także Maria Ręczyńska – córka kierow- niczki.813 Przed II wojną światową w miejscowej szkole rozpoczęły pracę Czesława Sobocińska i Józefina Czarnecka. W roku szkolnym 1938/1939 pobierało tutaj naukę ponad 100 dzieci. Naukę szkolną przerwała wojna. W marcu 1940 roku zamknięto wszystkie polskie szkoły. Kierowniczka szkoły prowadziła tajną naukę. Szczęśliwie budynek szkolny przetrwał lata wojny i już w lutym 1945 roku wznowiono na- ukę. Pracę rozpoczęła Barbara Ręczyńska oraz Wanda Szulawa. Od 1946 roku naukę prowadzono w pięciu oddziałach. Barbara Ręczyńska prowadziła nadal placówkę. Nauczyciele jednak często się zmieniali. Rozwijająca się szkoła musiała posiadać większe budynki. Wydzierżawiono sąsiedni lokal i przygoto- wano do nauki (od roku 1957/1958). W roku później w szkole zorganizowano także klasę siódmą. Cały czas prowadzono zajęcia dla dorosłych. W 1960 roku świętowano 40 lecie pracy Barbary Ręczyńskiej. W rok później odeszła na emeryturę. Zmarła w 1975 roku. Zamknięto w ten sposób pewien rozdział w historii szkoły. Kierownikiem został Stanisław Wysocki (od 1961 roku). W 1963 roku Sałki uzyskały światło elektryczne, w rok później przystąpio- no do budowy nowej szkoły. W roku szkolnym 1968/1969 rozpoczęto naukę w nowym gmachu. Otwarcie nowej szkoły było jednocześnie świętem całej wsi.814 W latach 70-tych Szkoła Podstawowa w Sałkach stała się filią Zbior- czej Szkoły Podstawowej gminy Rataje z siedzibą w Sokołowie. Uczyły się

812 Bigus Jolanta, Niemal sto lat szkoły w Sałkach (1908-1997), „Rocznik Gostyniński”, s. 203-222. 813 Tamże. 814 Tamże.

203 tutaj dzieci w klasach I-V. W następnych latach jednak Sałki odzyskały „sa- modzielność”. W Sałkach dyrektorem została Irena Wysocka. Liczba dzieci w tym czasie nie przekraczała 40. W 1983 roku powrócił kierownik Stanisław Wysocki i prowadził szkołę do 1987 roku. Nowym kierownikiem została Ma- ria Radziejewska. W 1993 roku Sałki ponownie stały się szkołą filialną. Liczba dzieci spadała. W 1997 roku władze gminy podjęły decyzję o likwidacji Szko- ły Podstawowej w Sałkach.815 Sałki w latach 1867-1954 należały do gminy Skrzany, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Sierakówek, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Warto jeszcze wspomnieć o licznych przysiółkach wsi Sałki: Koniec, Lipa, Oko, Jankowo, Reszka. Wszystkie one powstały na początku XX wieku. W okresie międzywojennym były to niewielkie osady liczące po kilka domów. Wyjątkiem była Reszka – najmniejsza z nich wszystkich, ale najstarsza. Młyn Reszka funkcjonował już w XVIII wieku.816

SIERAKÓW

Sieraków Nowy, czyli dzisiejszy Sieraków należał niegdyś do rodu Dołę- gów. Jest to nieco młodsza część obszaru osadniczego zwanego Sierakowem (patrz Sierakówek). Sierakówek znany jest od końca XV wieku. Niejaki Sta- nisław z Sierakowa Nowego został w 1491 roku podsędkiem gostynińskim. Zmarł w 1505 roku.817 Jego synem był zapewne Jakub Sierakowski notowany na początku XVI wieku. W 1509 roku posiadał urząd chorążego gostyńskie- go, od 1518 był już podkomorzym. Jakub przed 1510 rokiem ożenił się z Bar- barą z Szewców, wdową po Puczku. Dzięki temu uzyskał przywilej wójtostwa w królewskiej wsi Długołęka. Jakub Sierakowski żył jeszcze w 1559 roku. Jego synem był Stanisław Sierakowski podkomorzy gostyniński herbu Dołęga. On to opłacał podatki z tej wsi w 1563 roku.818 W ciągu XVII i XVIII wieku obszerny majątek Sieraków często zmie- niał właścicieli, jednak pozostawał w rękach możnej szlachty. W końcu XVIII

815 Tamże. 816 Regestr Diecezjów..., s. 459. 817 Pacuski K, Możnowładztwo..., s. 62. 818 Tamże.

204 wieku dziedziczyli tutaj Dembowscy.819 W tym okresie Sieraków wchodził jeszcze w skład parafii Strzelce. W następnych latach jest notowany w parafii Gostynin. Według opisu ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z 1888 roku Sieraków Wielki, czyli współczesny Sieraków, to była wieś w gminie Skrzany. Liczyła 17 domów i 396 mieszkańców. Miejscowy folwark liczył 1269 mórg, w tym 1019 mórg ziemi ornej. Stosowano nowoczesne metody upraw. Zabu- dowania folwarczne składały się z 12 murowanych i 9 drewnianych budyn- ków. Notowano pokłady torfu i wiatrak. Do 1864 roku w skład dóbr wchodziły wsie: Sieraków i Holendry Sierakowskie.820 Właśnie w Sierakowie powstała druga w obwodzie gostynińskim cukrownia. Mieściła się na terenie dóbr ziemskich Romana Antoszewskiego. Początkowo stosowała system ogniowy przy podgrzewaniu soku oraz gotowania syropu. W następnych latach przeszła na system parowy. Antoszewski sprowadził dwa kotły parowe o sile sześciu koni mechanicznych każdy. Sok wytwarzano przy użyciu pras hydraulicznych. Sprzęt sprowadzono z Niemiec i Warszawy.821 Według opisów wartość produkcji w ciągu roku wynosiła 36 000 rubli. Zatrudniała 15 robotników. W 1873 roku cukrowania zakończyła działalność z powodu braku kapitału obrotowego.822 W składzie Sierakowa znajduje się kilka przysiółków: Holendry Siera- kowskie i Wielki Kociołek. W końcu XVIII wieku właściciele Sierakowa sprowadzili na swoje tereny niemieckich czy też holenderskich osadników.823 Efektem tego osadnictwa była miejscowość Holendry Sierakowskie Był to przykład osadnictwa typu holenderskiego w dobrach prywatnych. W 1798 roku notowano już tutaj szkołę ewangelicką.824 Wieś powstała na gruntach Sierakowa i do 1864 roku wchodziła w skład tychże dóbr ziemskich. W 1921 roku istniało 6 domów zamieszkiwanych przez 57 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.825 Natomiast Wielki Kociołek powstał już w czasach powojennych.

819 Regestr Diecezjów..., s. 723. 820 Słownik Geograficzny..., tom X, s. 580. 821 Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński..., s. 237. 822 Słownik Geograficzny..., tom X, s. 580. 823 s. 262-263. 824 Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego..., s. 231. 825 Skorowidz miejscowości..., s. 32.

205 SIERAKÓWEK

Nazwa Sierakówek może wskazywać na dość młodą miejscowość, po- wstałą później niż Sieraków. Jest jednak inaczej. To właśnie Sierakówek jest najstarszą częścią obszaru osadniczego zwanego kiedyś Sierakowem (dziś Sie- raków i Sierakówek). Sieraków notowany jest od 1389 roku. Właśnie w tymże roku ta miejsco- wość została w części (południowej) włączona do parafii Strzelce erygowa- nej przez Dobrogosta z Nowego Dworu, biskupa poznańskiego. Ten podział między parafie Strzelce i Gostynin (północna część Sierakowa) dał początek dwóm wsiom: Sierakowo Stare i Sierakowo Nowe.826 Z czasem Sierakowo Sta- re przyjęło nazwę Sieraków – Techmnay, następnie Sieraków Mały, a jeszcze później Sierakówek. W XIX wieku obie nazwy używano wymiennie. Natomiast Nowe Sierakowo nazwano Sieraków Wielki, a później po pro- stu Sieraków. Sierakówek w XVI wieku zwano Sieraków – Techmany. W XVI wieku były tutaj trzy działy ziemi, w sumie 7,5 włók osiadłych. W każdym z tych działów prawdopodobnie był folwark.827 Na przedwojennych mapach można odnaleźć część Sierakówka zwaną Techmany. Jeszcze w XIX wieku była to samodzielna miejscowość. Miejscowi rycerze używali przydomku Techman, co może wiązać miejscowe rycerstwo z jakimiś związkami (małżeńskimi) z Niemcami. Pierwszym znanym w historii posiadaczem tej wsi był Stani- sław Techman z Sierakowa w 1449 roku. Stanisław Techman występował jako świadek przy podpisywaniu różnych dokumentów wystawionych przez książąt mazowieckich (Siemowita V i Włodzisława I. Nie posiadał większych urzędów, ale przypuszcza się, że był dworzaninem dworu książęcego. Nale- żał według badaczy do średniozamożnej szlachty. Synami Techmana byli Jan i Urban z Sierakowa, którzy w 1453 roku kupili dział ziemi w Leśniewicach. Ich ojciec już nie żył, a oni posiadali wspólnie majątek ojcowski i kupo- wali następne grunty. Jan Techman herbu Dołęga po śmierci brata umac- niał swoją pozycję i w 1486 roku był już podczaszym gostynińskim. Zmarł w pierwszych latach XVI wieku.828 Synem Jana był Mikołaj Techman ze Sta- rego Sierakowa.829

826 Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 60. 827 Tamże. 828 Tamże, s. 61. 829 Tamże.

206 Sierakówek w XVIII wieku stanowił własność rodziny Kleniewskich. Dziedziczył tutaj Stanisław Kleniewski – wojski mniejszy gostyniński żona- ty z Antoniną Dembowską (prawdopodobnie z Sierakowa). Ich synem był Maurycy Kleniewski, który przejął Sierakówek. Synem Maurycego i Józefy Zawiszanki był Bolesław – kolejny dziedzic Sierakówka.830 Według opisu z końca XIX wieku Sierakówek Mały był wsią i folwarkiem w powiecie gostynińskim i gminie Skrzany. W 1827 roku były tutaj 23 domy i 289 mieszkańców. Miejscowość należała do parafii Gostynin.831 W końcu XIX wieku miejscowy majątek ziemski posiadał gorzelnię parową z dziennym zacierem 32 korców kartofli. Notowano tutaj 9 domów i 156 mieszkańców.832 W 1887 roku dobra Sierakówek Mały składały się z folwarków: Sieraków Mały i Kleniew. Całością majątku było 766 mórg ziemi ornej, 122 mórg łąk, 21 mórg pastwisk i 184 mórg lasów. W folwarku znajdowało się 10 budyn- ków murowanych, 13 drewnianych. Płodozmian był 8 i 10 polowy. Las był nie urządzony. W folwarku Kleniew notowano 343 mórg ziemi ornej, 9 mórg nieużytków. Płodozmian był 9 polowy. W skład dóbr do 1864 roku wchodziły wsie: Sieraków Mały, Techmany, Stanisławów, Maryanów, Kleniew.833 Folwark Kleniew został założony na pamiątkę Kleniewskich – właścicieli majątku. W połowie XIX wieku właścicielem majątku był wspomniany wyżej Bole- sław Kleniewski, który wprowadził tutaj wzorowe gospodarstwo.834 Gdy w 1861 roku wieś polską ogarnęło wrzenie społeczne i masowo odmawiano pracy na polach folwarcznych, dochodziło nieraz do tragicznych zdarzeń. W grudniu tego roku Bolesław Kleniewski został zamordowany przez Wincentego Cicho- wicza, pracownika miejscowego folwarku. Zrobił to z zemsty, ponieważ wcze- śniej sam został pobity przez Kleniewskiego za nierzetelną pracę.835 Kolejnym właścicielem majątku został Z. Łączyński, a ostatnimi właści- cielami była rodzina Wodzińskich. Była to rodzina niezwykła. Konstancja Wodzińska zaangażowała się w tworzenie Funduszu Narodowego, z które- go pobierano środki na uzbrojenie armii tuż po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Wodzińska przekazała swoje kosztowności. Były to między innymi ruble w złocie, marki w złocie i wiele drogocennych przedmiotów.

830 Boniecki A, Herbarz..., tom X, s. 123. 831 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom X, s. 580. 832 Tamże. 833 Tamże. 834 Tamże. 835 Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832-1864, [w:] „Gostynin...”, s. 235.

207 Natomiast jej mąż, Michał Władysław Wodziński w latach 1918-1919 pracował na stanowisku starosty gostynińskiego. Ten czas był bardzo trudny dla Wodziń- skich, ponieważ miejscowy drewniany dwór spalił się w styczniu 1919 lub 1920 roku. Na miejscu spalonego dworu Wodzińscy wystawili nowy, który obmurowa- no. Wodziński zaangażował się w prace samorządu powiatowego w Gostyninie. Przez kilka lat pełnił stanowisko prezesa sądu rozjemczego. Był też działaczem sportowym. W 1920 roku zgłosił się na ochotnika do wojska i służył jako szere- gowiec w 203 pułku ułanów. W następnych latach uczestniczył w organizowaniu Powiatowego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Wodziński był inicjatorem założenia Szkoły Podstawowej w Sierakówku. W 1928 roku przekazał grunt pod budowę szkoły. Do Komitetu Budowy Szko- ły należeli także: wójt gminy Skrzany – Stobbe, nauczyciel Józef Żółtowski i gospodarze z Sierakówka: Jan Surma i Tomasz Kostrzewa oraz gospodarze ze wsi Sałki: Syska, Świderski i Florczak. Budowa trwała rok i w październiku 1929 roku uroczyście oddano do użytku (i poświęcono) dwukondygnacyjny budynek. Kierownikiem szkoły został Józef Żółtowski. W dniu 24 czerwca 1931 roku na terenie szkoły odsłonięto pomnik Józef Piłsudskiego. W 1937 roku powołano komitet fundacji sztandaru szkoły. Zaangażowane osoby to: Surma, Śniadała, Kucharek, Świdrowski, Czapiewski, Wodziński, Pawłowski, Imbirczyk i Habasiński. W 1938 roku szkoła posiadała już sztandar, który zaginął w czasie wojny, lecz obecnie Szkoła posiada replikę tego przedwojennego. Ufundowany został przez księdza kanonika Jerzego Ławickiego.836 Wodziński prawdopodobnie przyczynił się także do powstania szkoły w Leśniewicach. Jego inicjatywą było powołanie w tej wsi Ochotniczej Straży Pożarnej w 1918 roku. Był jej prezesem aż do II wojny światowej. W 1927 roku zbudowano dla OSP remizę. W 1939 roku Wodzińscy pozostali w Sie- rakówku pomagając uciekinierom. Po wkroczeniu Niemców początkowo nie wyznaczono zarządcy we dworze sierakowskim. Wodzińscy nie skorzystali z okazji wyjazdu do Generalnej Guberni i we wrześniu 1940 roku Wodzińskie- go aresztowano. Na szczęście został po kilku tygodniach zwolniony i szczę- śliwie przeżył wojnę. Po wojnie ich majątek przejęło państwo a Wodzińscy musieli wyjechać. Zamieszkali w Sopocie. Michał Wodziński zmarł w 1953 roku, Konstancja Wodzińska w 1968 roku.837

836 http://zspig.sierakowek.szkolnastrona.pl. 837 Pabiniak-Konarska Barbara, Renesans dworku w Sierakówku, „Głos Gostyniński” – pismo regionalne, nr 10 (185), 2005, s. 4.

208 W 1921 roku we wsi notowano 19 domów i 145 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.838 Obok wsi funkcjonował też folwark o tej samej nazwie liczący 7 domów i 153 mieszkańców. Wszyscy byli Polakami i katolikami.839 W czasie wojny w budynku szkolnym kwaterowało wojsko.840 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Skrzany, w latach 1954-1972 do gromady Sierakówek, od 1973 roku do gminy Gostynin. Sierakó- wek przez kilkanaście lat pozostawał siedzibą władz gromadzkich – lokalnej administracji. Funkcjonowała tutaj Szkoła Podstawowa i Gromadzka Biblioteka. W latach 70-tych i 80-tych w Sierakówku funkcjonowała Biblioteka Gminna. Po wojnie naukę w miejscowej Szkole Podstawowej rozpoczęto dopiero w maju 1946 roku. Kierownikiem został niejaki pan Osiński, następnie Helena Gacoń, która kierowała placówką do 1962 roku. Przy szkole działał także system nauki wieczorowej dla dorosłych. Powstał zespół pieśni i tańca. W następnych latach działał Zespół Przysposobienia Rolniczego i harcerstwo. Od 1962 do 1981 roku Szkołą Podstawową w Sierakówku kierował Klemens Figiel. Od 1965 roku była to placówka 8 klasowa. W 1981 roku dyrektorem szkoły została Wanda Owczarek, następnie (od 1983 roku) Henryka Traw- czyńska. Do Szkoły Podstawowej w Sierakówku należał punkt filialny w Osi- nach (do 1990 roku). W 1987 roku zawiązał się Społeczny Komitet Budowy Szkoły, ponieważ stary, przedwojenny budynek przestał dobrze pełnić swoje funkcje. Komitet wkrótce zakończył działalność bez większych efektów. W 1992 roku wznowił działalność pod kierownictwem Ryszarda Ruty. W 1995 roku powstało nowe skrzydło szkoły. W 1999 roku miejscową Szko- łę Podstawową przekształcono w placówkę 6 klasową. Podporządkowano jej filię szkolną w Leśniewicach. Powstał także zamiejscowy oddział Gimnazjum z Białotarska. Rozpoczęto przygotowania do budowy nowego budynku, po- nieważ stary nie nadawał się już do użytku. W 2003 roku rozpoczęto inwesty- cję. W tym samym roku powołano Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Sierakówku. W tym okresie likwidacji uległa szkoła w Skrzanach i dzieci przeniesiono do Sierakówka. W dniu 1 września 2004 roku w Sierakówku otworzono nowy, piękny budynek szkolny. Szkole nadano imię Józefa Piłsud- skiego – także przedwojennego patrona.841

838 Skorowidz miejscowości..., s. 32. 839 Tamże. 840 http://zspig.sierakowek.szkolnastrona.pl 841 Tamże.

209 SKOKI

Skoki były ośrodkiem młynarstwa. Tutejszy młyn miał istnieć już w XVI wieku i stanowił własność rycerską.842 Warto jeszcze wspomnieć, że tutejszy młyn nie był jedyny. Historycy umiejscawiają w tej okolicy również młyny: Pasek, Żelazny i Mniszek. Wszystkie działały w XVI wieku i stanowiły wła- sność rycerską. Było to prawdziwe „zagłębie młynarskie”. W XVII wieku młyn Skoki prawdopodobnie zaprzestał działalności, aby odrodzić się w XVIII wieku. Nie wymienia go Regestr Diecezjów z 1783 roku, ale jest w Lustracji dóbr królewskich z 1789 roku.843 W 1827 roku było tu już 10 domów i 68 mieszkańców. Prawdopodob- nie wokół młyna powstała większa miejscowość – kolonia osadników niemieckich. Może na to wskazywać większa liczba domów i mieszkańców niż w ośrodkach młynarskich oraz nazwa, która figuruje na mapie z 1839 roku – Kolonia Skoki.844 Opis z końca XIX wieku wskazuje, że nadal kontynuowano tutaj tradycje młynarskie. Funkcjonował młyn wodny i staw liczący 20 mórg. Wieś liczyła 10 domów i 83 mieszkańców. Miejscowość związana była z parafią Trąbki i gminą Szczawin Kościelny.845 W 1921 roku notowano tutaj (wieś i osada młyńska) 11 domów i 73 mieszkańców (w tym 3 ewangelików).846 Właścicielem majątku Skoki był Fe- liks Przybylski.847

SKRZANY

Skrzany znane były już w 1380 roku, jednak prawdopodobnie wieś istnia- ła już od XIII wieku. Skrzany wchodziły niegdyś do starej parafii Trębki po- wstałej w 1303 roku. Początkowo wieś rządziła się prawem polskim, dopiero po 1382 roku ustanowiono w tej wsi prawo niemieckie i wójtostwo.848 Była to wieś książęca i następnie królewska w ramach starostwa gosty- nińskiego. Skrzany według lustracji dóbr królewskich z 1564 roku posiadały

842 Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973. 843 Lustracja dóbr królewskich, 1789, s. 199. 844 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 845 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom X, s. 684. 846 Skorowidz miejscowości..., s. 34. 847 Walczak E, Gostynin..., s. 405. 848 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 356.

210 grunt „średni” i pola trojne (uprawiane w systemie trójpolówki). Całość wsi obejmowała 51 włók, wśród nich były 4 włóki wójtowskie. W całej wsi miesz- kało 54 kmieci. Ich obowiązkiem było płacenie czynszu po 22 grosze rocznie. Mieszkało tutaj także 21 zagrodników płacących po 9 groszy czynszu. Dodatkowo kmiecie oddawali po 8 korców owsa rocznie. Oprócz czynszu i danin w owsie mieszkańcy wsi oddawali na rzecz starostwa: kury, gęsi, jajka, konopie i siemię lniane.849 Posiadali też obowiązek pracy po 3 dni w tygodniu od św. Jana do św. Michała i po dwa dni w pozostałej części roku.850 Notowano także dwie karczmy oraz jednego włodarza na 1 włóce ziemi.851 W 1617 roku ponownie zlustrowano tę wieś. Posiadała 51 włók, wśród nich 4 włóki wójtowskie (przywilej wójtowski należał do Garwarskiego). Folwark przejął kolejne 6 włók. 2 włóki należały do wybrańców, czyli chło- pów, którzy od czasów Stefana Batorego byli zwolnieni od czynszów i danin, ale zobowiązani do służenia w wojsku. Tylko 11 włók było w pełni zagospodarowanych. Oznaczało to spory spadek zagospodarowania ziemi od czasów połowy XVI wieku.852 Na polach folwarcznych w Skrzanach uprawiano żyto, jare żyto, pszenicę, jęczmień, owies, groch, tatarkę. We wsi mieszkało także 6 zagrodników (w 1564 roku było ich 17). Do- datkowo jest wzmianka o zdunach. Była także przy wsi karczma szynkująca piwo dworskie.853 Lustracja dóbr królewskich z 1661 roku informuje o zupełnym zniszczeniu terenu wsi w trakcie działań wojennych. W całej wsi liczącej wcześniej 51 włók ziemi, uprawiano tylko 2 włóki przez 2 kmieci, mieszkało tutaj i upra- wiało grunty dodatkowo 5 zagrodników. Zatem cała wieś liczyła tylko kilka nędznych zabudowań. Zabudowania folwarczne zostały spalone. Istniała jednak tutaj karczma dworska.854 Według lustracji dóbr królewskich z 1789 roku królewska wieś Skrzany należała do starostwa gostynińskiego. Leżała o półtorej mili od Gostynina. Notowano tutaj 32 gospodarzy, wśród nich 17 uprawiało jednowłókowe gospodarstwa. Z tego tytułu pracowali na polach folwarcznych po 2 dni w tygodniu wołami z własnym sprzężajem (własnymi narzędziami). Oddawali też

849 Lustracje województwa rawskiego 1564...,s. 116. 850 Tamże. 851 Tamże. 852 Lustracje dóbr królewskich XVII wieku..., s. 92. 853 Tamże. 854 Tamże, s. 216.

211 kapłony na rzecz starostwa. 12 gospodarzy w tej wsi uprawiało po pół włóki ziemi i z tego tytułu robili wołami w tydzień i osobno kapłony z ogrodów dają. Pozostałych 3 gospodarzy posiadających najmniejsze obszary gruntów pracowali na rzecz folwarku. Tradycją tej wsi było garncarstwo. Aż 18 gospodarzy zajmowało się tym fachem płacąc specjalny podatek zwany piecowym.855 Obok wsi znajdował się folwark dworski, który składał się łącznie z 4 pól uprawnych oraz znacznego obszaru łąk. Na folwark składał się także dwór drewniany opisany szczegółowo w lustracji. Były też stajnie, owczarnie, spichlerze, stodoły. Wszystkie te budynki były jednak stare i wymagające remontu. Znaj- dował się tam także niewielki browar oraz karczma (wjezna, snopkiem poszyta). Przy wsi znajdował się także obszar wójtostwa formalnie należący do rodziny Przeuskich lecz dzierżawione przez Ciechomskiego – starostę gostynińskiego. Na obszarze wójtostwa mieszkało dwóch gospodarzy, jeden z nich użytkował włókę ziemi, drugi pół włóki. Pracowali na polach wójto- stwa „wołami”.856 Opis miejscowości znajduję się w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego. W 1827 roku notowano tutaj 40 domów i 366 mieszkańców. W Słowniku zapisano: Gospodarstwo folwarczne staranne i zamożne. Włościa- nie tutejsi hodują owce rasy poprawnej. Miejscowość liczyła 36 domów i 790 mieszkańców (około 1890 roku). W Skrzanach znajdowała się gorzelnia parowa z produkcją 27 000 rubli rocznie, cegielnia i smolarnia. W 1872 roku folwark Skrzany wraz z osa- dą leśną Smolarnia liczył 2497 mórg obszaru, w tym grunty orne stanowiły 953 mórg, łąki 187 mórg, lasu 1151 mórg, zarośli 30 mórg, nieużytków 176 mórg. W folwarku znajdowało się 14 murowanych budynków, 20 drewnianych. Prowadzono płodozmian 5 i 7 polowy. Las był urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsie: Skrzany, w której powstały w trakcie uwłaszcze- nia 64 gospodarstwa rolne na 225 morgach ziemi, Nowa Wieś, Stanisławów, Justynków.857 Na przełomie XVIII i XIX wieku dobra Skrzany przeszły na własność kolejnych rządów (Królestwa Prus, Księstwo Warszawskie, Królestwo Pol- skie). Któryś z tych rządów sprzedał dobra Skrzany prywatnym właścicielom. Do 1856 roku dobra Skrzany należały do rodziny Władysława Orsettiego.

855 Lustracja województwa rawskiego 1789, s. 193. 856 Tamże, s. 194. 857 Słownik Geograficzny..., tom X, s. 722.

212 Następnie przeszły na własność rodziny Higersbergerów. Pierwszym właści- cielem był Feliks Higersberger.858 Była to rodzina niezwykle zasłużona w dziejach Gostynina i Polski. Feliks Higersberger dziedziczył tutaj do roku 1888, daty swojej śmierci. Następnie Skrzany przejął jego syn Tomasz, który posia- dał ten majątek w latach międzywojennych.859 W dobrach Skrzany w XIX wieku mieszkało sporo osadników niemieckich. Zajmowali się oni także uprawą winorośli.860 Warto dodać, że Skrzany były początkowo siedzibą urzędu gminy o tej samej nazwie, w następnych latach przeniesiono siedzibę do Sierakówka. Przedwojenne Skrzany to właściwie tylko dwór i zabudowania folwarczne. Tak przekazuje spis powszechny z 1921 roku (10 domów i 218 mieszkańców861) oraz mapy z lat 30-tych XX wieku. W okresie powojennym działała tutaj Rol- nicza Spółdzielnia Produkcyjna. Rozwijała się także Ochotnicza Straż Pożar- na. Już w okresie przedwojennym w Skrzanach funkcjonowała także Szkoła Podstawowa. Podobnie było w następnych latach.

SOKOŁÓW

Wieś Sokołów w średniowieczu była gniazdem rodowym Dołęgów. Ów- cześnie zwano ją Sokołowo. Oddalona była o 30 km od Płocka, czyli jeden dzień drogi. Była więc dogodnym miejscem postojów na miejscowym szlaku drogowym z Płocka i Gostynina do ziemi łęczyckiej.862 Pierwsze wzmianki pochodzą z 9 września 1398 roku, kiedy Stanisław zwany Gradem otrzymał potwierdzenie zakupu od księcia Siemowita IV. Jed- nocześnie książę nadał wsi prawo niemieckie. Właściciel Sokołowa zobowią- zany był płacić jedynie po 2 grosze praskie z osiadłej włóki. Zwolniono też Stanisława od kar sądowych z wyjątkiem książęcych. Niedługo potem Stani- sław Grad ufundował w Sokołowie drewniany kościół parafialny nadając mu 3 włóki ziemi. W dniu 22 grudnia 1404 roku biskup płocki Jakub erygował tutaj parafię.863

858 s. 263. 859 Walczak Ewa, Gostynin w okresie..., s. 405. 860 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na..., s.257. 861 Skorowidz miejscowości..., s. 32. 862 Pacuski K, Możnowładztwo i rycerstwo..., s. 64. 863 Tamże.

213 Podczas rozgraniczania diecezji w 1444 roku parafię Sokołów przyłączo- no do diecezji płockiej i ustalono, że dziesięcina z Sokołowa będzie przezna- czona dla miejscowego plebana. Przy tej okazji określono także granice nowej parafii. Przyłączono do niej Pomorzany, Jukowo i Sokołów wyłączone z parafii Białotarsk. Natomiast Zaborowo Nowe i Stare oraz Jastrzębia wyłączono z parafii Gostynin, przyłączając do nowej parafii. Właściciel wsi, Stanisław Grad, należał do ważniejszych postaci ówcze- snego księstwa mazowieckiego (za czasów książąt Siemowita III i Siemowita IV). W początkach XV wieku sprawował urząd podkomorzego płockiego i na- stępnie wojewody płockiego. Dowodził wojskami mazowieckimi pod Grun- waldem. W pierwszej połowie XV wieku należał do ścisłej elity księstwa.864 Synami Stanisława byli Stanisław i Krystyn, którzy podzielili się znacznym majątkiem ojcowskim. Sokołów przypadł Stanisławowi młodszemu. Na- leżał do wykształconych ludzi, studiował w Krakowie i nawet przez jakiś czas pełnił funkcje duchowne. W 1441 roku objął Sokołowo, które stało się jego główną siedzibą. Pełnił urząd chorążego gostynińskiego i następnie łowczego gostynińskiego. Zmarł przed 1476 rokiem. Synem i następcą w Sokołowie był Mikołaj z Sokołowa, który nie pełnił już żadnych urzędów. Pisał się już jako Sokołowski. Jego synem był Stanisław Sokołowski, który ożenił się w 1476 roku z Małgorzatą, córką Jana Techmana podczaszego gostynińskiego z Sie- rakowa Starego. Tenże Stanisław przejął dobra rodzinne w Szreńsku pod bez- potomnej śmierci tamtejszych właścicieli (Szreńsk należał do jego przodka Stanisława Grada wojewody płockiego) i stał się jednym z najbogatszych wła- ścicieli ziemskich na Mazowszu. Zwał się odtąd Szreńskim i sprawował urząd kasztelana wiskiego. Zakończył karierę jako wojewoda płocki. Dobra Soko- łowa odziedziczyli jego synowie Jan i Mikołaj (posiadał jeszcze syna Felik- sa). Pierwszy zmarł wcześnie, drugi gospodarował rozrzutnie i także wkrótce zmarł. Sokołów przejął ich brak Feliks, czyli Szczęsny. W Sokołowie znajdo- wała się jedna z jego rezydencji. Żył w pierwszej połowie XVI wieku. Dzierżył urząd cześnika gostynińskiego, następnie kasztelana rypińskiego i kasztelana dobrzyńskiego. Od 1530 był też starostą płockim. Do niego należał także Szreńsk gdzie wzniósł okazały zamek. Ożenił się z Barbarą Kościelecką, córką wojewody poznańskiego. W latach 1532-1554 dzierżył urząd wojewody płoc- kiego. Zmarł bezpotomnie i ród Szreńskich-Sokołowskich upadł.865

864 Tamże, s. 67. 865 Tamże, s. 71.

214 Na początku XVIII wieku właścicielką Sokołowa była Marianna z Hej- debreków Bratoszewska. Następnie dziedzicem Sokołowa została córka Marianny z małżeństwa z Władysławem Góreckim – Anna z Góreckich Sokołowska, chorążyna bydgoska. Potem dobra sokołowskie oddziedziczył Piotr Szadkowski (przed 1763 rokiem). Był to kapitan gwardii koronnej, dobrodziej miejscowej parafii. W końcu XVIII wieku Sokołów przejął Feliks Szadkowski, łowczy gostyniński.

Sokołów i okolice na mapie Królestwa Polskiego z 1839 roku.866

W 1810 roku dobra Sokołów kupił Florian Bardziński żonaty ze Scho- lastyką z Modlińskich. Dochowali się czterech synów i córki. Bardzińscy herbu Habdank pochodzili z ziemi łęczyckiej, gdzie posiadali sporo różnych majątków. Florian Bardziński przekazał dobra sokołowskie swojemu synowi Nepomucenowi, który formalnie w 1825 roku odkupił ten majątek od ojca. Sokołów następnie należał do rodziny Bardzińskich aż do XX wieku. Bracia Bardzińscy należeli do bardzo patriotycznej szlachty. Jeden z nich brał udział w wojnach napoleońskich. W trakcie powstania listopadowego wszyscy bracia Bardzińscy zgłosili do niego akces. Nepomucen Bardziński brał udział w tworzeniu lokalnej administracji powstańczej. Ożenił się z panną Mniew- ską, siostrą Feliksa Mniewskiego właściciela Kutna. Była to bardzo posażna panna. Niedługo potem kupił majątki – Zaborów Stary i Nowy. Po powstaniu listopadowym Sokołów został skonfiskowany na jakiś czas, jako represje za zaangażowanie Bardzińskiego.867 Bardzińscy zdołali ten majątek odzy- skać. Następnie dobra sokołowskie odziedziczył syn Nepomucena – Zygmunt

866 Księga Adresowa Polski..., s. 1997. 867 Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867, Warszawa 1929, s. 22.

215 Bardziński. Za jego czasów Sokołów był wzorowo prowadzony i przodował gospodarczo, ale także kulturalnie. Żoną Zygmunta Bardzińskiego była Józe- fa Kołaczkowska herbu Habdank, córka generała wojsk polskich i Michaliny z Kościelskich. Pochodziła z możnego i utytułowanego rodu.868 Zygmunt Bardziński zmarł w 1884 roku i ojcowizna przypadła Janowi Bardzińskiemu, który dodatkowo dokupił Belno z kolonią Urszulin (1917). Było to wspólne przedsięwzięcie z Bolesławem Wyganowskim z sąsiedniego Franciszkowa. Jan Bardziński należał także do światłych ziemian. Był człon- kiem Stacji Doświadczalno-Rolniczej w Kutnie – organizacji założonej przez ziemian z regionu. Prezesem tej stacji był Bolesław Wyganowski - przyjaciel i wspólnik Jana Bardzińskiego. Do członków Stacji zaliczał się także Włady- sław Grabski - późniejszy prezes Rady Ministrów RP. Synem Jana i Izabeli z Ciechanowieckiej był Jerzy Bardziński urodzony w 1892 roku. W latach międzywojennych objął majątek Sokołów, Zaborów Sta- ry i Belno. Była to bardzo ciekawa postać. Ukończył 7 klasową Szkołę Realną w Krakowie. Świadectwo dojrzałości uzyskał w Warszawie. Studiował ekono- mię polityczną w Oxfordzie i Szkołę Kawaleryjską w Twerze w Rosji. Przez 3 lata studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim rolnictwo. Znał biegle kilka języków (rosyjski, francuski, angielski i niemiecki). Był bardzo uzdolnionym kawale- rzystą. Tworzył 1 pułk ułanów krechowieckich. Za wojnę 1920 roku otrzymał order Virtuti Militari. Wniosek osobiście zaakceptował Józef Piłsudski. Posia- dał też inne odznaczenia za przeprowadzenie brawurowych akcji bojowych. Po wojnie pracował w polskim poselstwie w Londynie i polskim wywiadzie. Przebywając w St. Moritz w 1928 roku wziął udział w olimpiadzie zimowej, gdzie wszedł (przypadkowo) w skład polskiej załogi bobslejowej. Ożenił się z Alicją z Halamów i zamieszkał w Sokołowie. W 1932 roku urodził się jego syn. Niemal dokładnie rok później Jerzy Bardziński zmarł.869 Bardzińscy postanowili sprzedać majątek. W 1932 roku Sokołów kupił niejaki Grossman.870 Sporo danych zachowało się o parafii Sokołów. Pierwszy kościół wystawiony na początku XV wieku był drewniany. Kolejny powstał w latach 30-tych XVI wieku. Jego fundatorem był Feliks Szreński (Sokołowski). W 1535 roku miała miejsce konsekracja świątyni.871 Kościół nosił wezwanie św. Anny oraz św. Stanisława. W początkach XVII wieku wspomina się

868 Marchewak D., Bardzińscy na Głaznowie i Sokołowie, brak miejsca i daty wydania. 869 www.olimpijski.pl 870 Walczak Ewa, Gostynin w okresie..., s. 405. 871 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła i parafii, Rocznik Gostyniński, s. 114.

216 o dwuizbowej plebani, która w 100 lat później była już zrujnowana.872 Nową plebanię zbudowano w końcu XVIII wieku. Jednak w tym okresie zrujnowany był już kościół sokołowski. Niestety brakowało funduszy na budowę i remonty. Obowiązek taki spoczywał na kolatorach (opiekunach parafii), lecz ci nie kwapili się do ponoszenia kosztów.873 Parafia utrzymywała się z datków wiernych, ale też z gruntów ornych użytkowanych przez plebana oraz z dziesięciny.874 Przy parafii funkcjonował cmentarz, jednak w końcu XVIII wieku był już zrujnowany. W XIX wieku przeniesiono go w nowe miejsce. W połowie tegoż stulecia miała miejsce epidemia cholery i zmar- łych chowano w nowym miejscu, w lesie obok przysiółka zwanego Dendii (obecnie część Osin). Do tej pory znajduje się tam krzyż i miejsce nosi nazwę Lasu Cholerycznego.875 Z XVII wieku pochodzą zapisy o istnieniu szkoły parafialnej. W kolejnym stuleciu parafia był już zbyt biedna na utrzymanie nauczyciela.876 Funkcjono- wał natomiast niewielki szpital – przytułek dla ubogich założony w 1721 roku z fundacji Marianny z Hejdebreków Bratoszewskiej, wdowy po Władysławie Góreckim następnie żony Samuela Bratoszewskiego, pisarza gostynińskiego. Budynek przytułku liczył dwie izby i opiekował się pięcioma osobami. Nadzór nad nim sprawował dwór sokołowski.877 W następnych wiekach dwór soko- łowski nie kwapił się z dawaniem datków na rzecz szpitala. Mimo to funkcjo- nował aż do I wojny światowej staraniem kolejnych proboszczów.878 W okresie powstania styczniowego w tej miejscowości miała miejsce potyczka między powstańcami (pod dowództwem L. Oborskiego) i wojskami rosyjskimi. Miało to miejsce 2 lub 3 września 1863 roku. Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego w 1827 roku Soko- łów liczył 21 domów i 141 mieszkańców. Do 1864 roku w skład dóbr soko- łowskich wchodziły wsie: Sokołów, Dąbrowo, Niecki i Nieradze. W 1889 roku miejscowy folwark liczył 927 mórg, w tym 541 mórg ziemi ornej. Zabudo- wania folwarczne obejmowały 14 murowanych budynków i 9 drewnianych. Wspomina się także o nieurządzonym lesie i pokładach torfu.879

872 Tamże, s. 126. 873 Tamże, s. 129. 874 Tamże, s. 132. 875 Tamże, s. 135. 876 Tamże. 877 Tamże, s. 137. 878 Tamże, s. 138. 879 Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 28.

217 W trakcie I wojny światowej Sokołów został w dużej części spalony za sprawą działań wojennych. W dniach 13-15 listopada 1914 roku nacierały tędy wojska niemieckie. Wskutek ostrzału artyleryjskiego zniszczono część zabudowań wiejskich, dworskich i kościelnych.880 W okresie międzywojennym proboszczem w Sokołowie był młody ksiądz Józef Szczepkowski. Za jego czasów rozbudowano miejscowy Dom Katolicki oraz zbudowano organistówkę. Wyremontowano także kościół.881 W 1921 roku w Sokołowie było 14 domów i 114 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką. Miejscowy folwark liczył 11 domów i 166 mieszkańców.882 Według przekazów mieszkańców Sokołowa szkoła podstawowa w tej miej- scowości rozpoczęła działalność już przed wojną. Była to placówka 7 klasowa. Zajęcia odbywały się w dwóch miejscach: w domu pana Głąbińskiego w Soko- łowie i pana Dąbrowskiego w Zaborowie Kolonii. Budowę gmachu szkolnego rozpoczęto w 1938 roku, dzięki staraniom gospodarza Bronisława Rajskiego i kierownika szkoły Leona Rewekenta oraz wójta gminy Rataje Feliksa Pyszkow- skiego. Zaangażował się także proboszcz sokołowski i właściciel ziemski Gro- sman. W 1939 roku oddano do użytku piętrowy budynek z czerwonej cegły.883 W Sokołowie na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła zbiorowa żołnierzy Wojska Polskiego poległych w dniu 16 września 1939 roku podczas obrony tych ziem. Pomnik postawiono w 1968 roku. Wyryto na nim nazwiska poległych żołnierzy i mieszkańców okolic.884 W trakcie okupacji niemieckiej, w 1940 roku, ksiądz Szczepkowski został aresztowany i umieszczony w obozie koncentracyjnym. Zmarł w 1942 roku. W trakcie wojny kościół w Sokołowie był opuszczony. W parafii pozostali jednak kościelny i jednocześnie grabarz Józef Lis oraz organista Bolesław Lacho- wicz. Ten ostatni próbował podtrzymać życie religijne w Sokołowie, za co został aresztowany.885 Cały majątek kościelny oraz osobisty proboszcza został przejęty przez władze niemieckie. Rozdzielono go pomiędzy niemieckich osadników. W budynkach proboszczowskich trzymano krowy z folwarku sokołowskiego. Na plebani założono szkołę dla polskich dzieci z niemieckim językiem wykładowym.

880 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 139. 881 Tamże. 882 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 883 http://sokolow.edu.pl/historia. 884 Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej w Gostyninie i powiecie gostynińskim, „Rocznik Gostyniński” tom III, s. 477. 885 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 141.

218 Szkoła funkcjonowała w wolne dni. W pozostałe dni dzieci zatrudniano do pracy przy budowie drogi do Nowego Zaborowa, przy pracach polowych.886 W trakcie wojny majątek Sokołów zarządzany był przez niemieckiego za- rządcę.887 Po wojnie przystąpiono do odbudowy życia religijnego, kompletowania sprzętów liturgicznych i majątku parafii. Część przedmiotów znaleziono. We- dług przekazów powojennego księdza proboszcza Michalskiego ludność masowo i zaangażowanie brała udział w życiu religijnym parafii sokołowskiej.888 Proboszczowie sokołowscy:

Nazwisko i imię Okres pracy duszpasterskiej Nieznachowski Paweł 1717-1725 Grotkowski Brak danych Łazowski Wojciech Florian 1754 Troszkiewicz Wawrzyniec 1759-1776 Sułkowski Wawrzyniec 1780-1782 Osiński Andrzej 1782-1808 Niesiołowski Mateusz 1808-1813 Osiński Andrzej 1813-1838 Osuchowski Wawrzyniec 1838- 1839 Rosiński Andrzej 1839-1840 Silverius Marcinkiewicz 1840-1858 Truskolaski Piotr 1858-1859 Błaszkowski Mikołaj 1859-1869 Zieliński Ferdynand 1860-1875 Danecki Gerwazy Jan 1875-1892 Nauwczyński Józef 1892-1897 Wyrzykowski Włodzimierz 1897-1899 Radomski 1899-1903 Kaczyński Apolinary 1903-1906 Burakowski Vincenty 1906-1911 Podbielski Józef 1911-1913 Nitecki Marian 1914-1916 Łabędź Aleksander 1916-1925 Bogucki Telesfor 1925-1936

886 Tamże. 887 Tamże, s. 139. 888 Tamże, s. 142.

219 Kaczyński Antoni 1936-1937 Szczepkowski Józef 1937-1940 Michalski Jerzy 1945-1956 Sosnowski Zygmunt 1956-1960 Makowski Zbigniew 1960-1984 Łuniewski Marian 1984-1985 Krawczyk Władysław 1985-1989 Chrzanowski Zenon 1989-1992 Roman Kazimierz 1992-2000 Adamowicz Bogdan 2000-2005 Rojek Dariusz 2005-2009 Topolewski Marek Od 2009889 889 Miejscowość Sokołów w latach 1867-1954 należała do gminy Rataje, w 1954 roku ustanowiono tutaj siedzibę lokalnych władz administracyjnych – gromadzką radę narodową. W latach 1973-1987 miejscowość należała do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Już w lutym 1945 roku wznowiła działalność miejscowa Szkoła Podsta- wowa. Organizatorem szkoły był kierownik Bolesław Król. Uczyły tutaj Ja- dwiga Król i Stefania Jentys – dawna właścicielka majątku Belno.890 Kierownicy Szkoły Podstawowej w Sokołowie: 891

Nazwisko i imię Okres pracy Król Bolesław 1945-1947 Rembowski Eugeniusz 1947-1951 Nowiński Stanisław 1951-1954 Orłowski Wincenty 1954-1955 Bagrowski Henryk 1955-1959 Szajnecki Henryk 1959-1967 Studziński Antoni 1967-1989 Koprowicz Ewa 1989-2006 Kocielnik Ewa Od 2006891

W latach 60-tych XX wieku rozpoczęto zbieranie funduszy na rozbudo- wę gmachu szkolnego. W 1965 roku oddano do użytku nowe skrzydło szkoły.

889 Tamże, s. 153. 890 http://sokolow.edu.pl/historia. 891 Tamże.

220 W następnych latach rozpoczęła także pracę Szkoła Przysposobienia Rolni- czego. Miejscowa Szkoła Podstawowa współpracowała z wieloma przedsię- biorstwami: PGR Sokołów, RSP Belno, OSM Krośniewice oraz GS SCh Rataje. W drugiej połowie lat 80-tych XX wieku rozpoczęto przygotowania do dalszej rozbudowy szkoły. Sytuacja gospodarcza nie pozwalała na to i dopiero we wrześniu 1995 roku oddano do użytku kolejne skrzydło szkoły. W tym samym czasie nadano szkole imię Marii Kownackiej. W 1998 roku przekazano salę komputerową. W 2002 roku Szkoła Podstawowa zyskała sztandar szkolny.892 W latach 1945-1993 roku istniało na terenie Sokołowa Państwowe Gospo- darstwo Rolne o powierzchni 418 ha. Gospodarstwo prowadziło różnorodną produkcję roślinną i zwierzęcą. PGR zajmował się również eksportem warzyw i owoców z własnej produkcji oraz ze skupu. W latach 80-tych XX wieku PGR zatrudniało ponad 80-ciu pracowników. W 1993 roku PGR zlikwidowano i zagospodarowano przez Agencję Nieruchomości Rolnych. Grunty przekazano prywatnej osobie. Radykalnie spadło zatrudnienie. Duża część dawnych pracowników PGR-u jest teraz bezrobotna i zamieszkuje na osiedlu bloków mieszkalnych w Sokołowie.893 Warto dodać, że w Sokołowie w 1964 roku powstało Koło Gospodyń Wiejskich. Początkowo należało do niego 10 kobiet. Miejscem spotkać pań z Koła był dawny Dom Katolicki wybudowany w latach przedwojennych. Po wojnie obiektem zarządzał GS Gostynin, który w 1985 roku przekazał go na rzecz miejscowego KGW z przeznaczeniem na świetlicę środowiskową. Dawne KGW współpracowało z Kółkiem Rolniczym. Organizowano zabawy taneczne i inne imprezy kulturalne. W 1980 roku zbudowano plac zabaw dla dzieci. W okresie wakacyjnym czynny był tak zwany dzieciniec. To właśnie KGW było animatorem życia kulturalnego całej wsi. Przez szereg lat w świetlicy organizowane były przy współpracy z Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego pokazy żywieniowe, imprezy kulturalne, mające na celu propagowanie kultury ludowej. Miejsce to było w zasadzie jedynym ośrodkiem kulturalnym i sportowym dla okolicznych mieszkańców. Niestety na przełomie lat 80-tych i 90-tych świetlica podupa- dła. W ostatnich latach pojawiła się szansa na rewitalizację obiektu.894

892 Tamże. 893 Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Sokołów. 894 Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Sokołów.

221 SOLEC

Początki Solca sięgają XV wieku. Wieś należała do rodu Pomianów, niezbyt licznego rodu mazowieckiego. Jeden z przedstawicieli tej rodziny na przełomie XIV i XV wieku pracował w kancelarii książęcej i przypuszcza się, że promował swoją rodzinę na dworze książęcym. W tym też okresie Pomia- nowie otrzymali grunty na terenie późniejszego Solca i Wrzącej. Z 1427 roku pochodzi wzmianka o Pakoszu z Solca, świadku podziału dóbr Pomianów z pobliskiego Zakrzewa w powiecie kowalskim.895 Ten sam Pakosz z Solca otrzymał kolejne nadania koło Gąbina w ziemi gostynińskiej. W 1475 roku w aktach zapisano Janusza z Solca, który był jednym z rozjemców przeprowa- dzającym podział dóbr braci z Górek.896 Solec od czasów średniowiecza jest ośrodkiem parafialnym w ramach diecezji płockiej. Początki parafii sięgają przełomu XIV i XV stulecia. Według historyków była to fundacja prywatna – szlachecka związana prawdopodobnie z rodem rycerskim Pomianów. Ob- szar parafii został wyodrębniony z dużo starszej parafii Białotarsk. Pierw- sze pisane dokumenty o parafii pochodzą z 1506 roku, gdy spisano po raz pierwszy parafie diecezji płockiej i dekanatu gostynińskiego (od XVI wieku). Pierwsza świątynia z pewnością była drewniana – jak większość tego typu budowli z tego okresu. Według danych z XVII wieku parafia nosiła wezwanie św. Wojciecha i tak jest do chwili obecnej. Prawo patronatu nad parafią nale- żało do właścicieli wsi Solec. To oni byli kolatorami kościoła. Posiadali wpływ na powołanie proboszcza, ale także mieli obowiązek wspierania go oraz parafii.897 Z tego samego okresu wspomina się także Juranda z Solca. W 1501 roku notuje się braci Mikołaja i Wawrzyńca z Solca. Na przełomie XV i XVI wieku miejscowy ród rycerski sprzedał część Sol- ca z przyległościami na rzecz Łąkoszyna, wojewody rawskiego. W podziale dóbr spisanym krótko przed zgonem wojewody (rok 1503) Solec oraz miej- scowości: Meszno, Łążek i Wrząca były własnością wojewody rawskiego. Na- stępnie te dobra oddziedziczył Andrzej z Kutna – syn wojewody, który został później kasztelanem gostynińskim i wojewodą rawskim (1518-1530). Miejscowa szlachta posiadała jeszcze część Solca zwanego odtąd Sol- cem Większym. W 1511 roku dziedziczyli tutaj bracia: Jan, Mikołaj, Andrzej

895 Pacuski K., Możnowładztwo.., s. 181. 896 Tamże. 897 Osmałek M., Solec z dziejów ..., s. 107-108.

222 i Maciej. Była to dość zamożna rodzina, która przyjęła nazwisko Soleccy. W następnych latach do sporej zamożności doszedł Andrzej Solecki, w poło- wie XVI wieku pełnił urząd skarbnika gostynińskiego.898 Dziedziczyli tutaj również Babscy z pobliskich Bab (Maciej Babski, od 1557 roku Wojciech Babski).899 Pierwszy, drewniany kościół w Solcu powstał jeszcze w XV wieku. We- dług wizytacji kościelnej z początku XVI wieku był jeszcze w dobrym stanie. Posiadał dwa ołtarze. Ściany kościelne były pomalowane, sufit był z desek. Dach i okna były wciąż funkcjonalne. Przy parafii znajdowała się całkiem po- rządna plebania, biblioteka oraz dzwonnica z trzema dzwonami. Notowano także szkołę parafialną. Nauczycielem był Grzegorz z Miszewa.900 W połowie XVII wieku powstał nowy kościół, także drewniany. Posiadał dwa ołtarze, główny św. Wojciecha i drugi św. Antoniego z Padwy. Dobroczyńcą parafii był ród Soleckich. W 1635 roku Andrzej Solecki (to imię powtarzało się w rodzie) przekazał zapis na dobrach soleckich na rzecz parafii. Kolejny zapis dla kościoła w Solcu przekazała Elżbieta z Solec- kich Więckowska w 1725 roku. Pleban solecki posiadał od tej pory kilka włók gruntu w Solcu i Wrzącej. Był to trudny czas dla parafii w Solcu. Plebania uległa spaleniu, brakowało cmentarza.901 To właśnie Soleccy i następnie Więc- kowscy byli kolatorami i opiekunami kościoła z racji posiadania gruntów w Solcu i Wrzącej. Od połowy XVIII wieku właścicielami tej wsi i kolatorami zostali Józef Dembowski wraz z żoną Salomeą z Gadomskich.902 Obok kościoła i parafii znajdowała się ich siedziba. Posiadali wiele wsi w tej okolicy. Mimo zaangażowania Soleckich, Więckowskich i Dembowskich parafia Solec była w złym stanie. Wizytacje kościelne z tego okresu pokazują obraz zrujnowanego kościoła, nawet nie było plebanii, brakowało stałego plebana. Grunty kościelne przejęli Dembowscy.903 Trudno teraz stwierdzić, kto był winowajcą owego stanu parafii soleckiej, bowiem od wielu lat borykała się z problemami. W XVII i XVIII wieku nie było stałego proboszcza. Msze odprawiali proboszczowie sąsiednich parafii. Z akt wynika, że upadało nawet życie religijne na tym terenie. Niewiele osób chodziło do spowiedzi do sąsiednich

898 Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 183. 899 Regestr Diecezjów Franciszka..., s. 461. 900 Osmałek M., Solec z dziejów..., s. 120. 901 Tamże, s. 121. 902 Tamże. 903 Tamże, s. 122.

223 kościołów.904 W końcu XVIII wieku msze odprawiali kapelanii mieszkają- cy we dworze Dembowskich. Było to rozwiązanie tymczasowe.905 W 1781 roku zbudowano nową plebanię, lecz zamiast dachu posiadała tylko snopki siana i brakowało plebana chętnego do jej zamieszkania. Ludność chodziła na msze do Gostynina. Dembowska przekazała na rzecz parafii jej dawne grunty, zbudowała stodołę, ale to wszystko było za mało, aby utrzymać plebana na odpowiednim poziomie.906 Kościół w Solcu remontowano w 1790 i 1858 roku, ale i tak była do bu- dowla wiekowa i zrujnowana. W 1891 roku rozpoczęto budowę nowej świąty- ni. Budowa została zakończona w 1902 roku. Fundusze pochodziły ze składek parafian i kwesty na terenie całego zaboru rosyjskiego. Odbyło się to za dusz- pasterstwa księdza Andrzeja Włostowskiego.907 Kościół zbudowano z palonej cegły na planie krzyża łacińskiego w stylu neogotycko-nadwiślańskim. Został wyposażony w jedną nawę, transept, prezbiterium, dwie zakrystie i ostrołu- kowe sklepienie. Zbudowano go obok starej świątyni na wzgórzu. Parafianom zaczął służyć od 1903 roku. Prace wykończeniowe trwały długo. Parafia była biedna, dodatkowo I wojna światowa przerwała niektóre prace. Kościół został konsekrowany dopiero 23 maja 1923 roku.908 W trakcie II wojny światowej kościół solecki uległ znacznym zniszcze- niom poprzez bombardowanie w dniu 15 września 1939 roku. Zniszczono także inne budynki w Solcu: organistówkę (nowo zbudowana) i zabudowania dworskie. Ksiądz proboszcz Antoni Szałkiewicz prowizorycznie naprawił ko- ściół, jednak szybko sam stał się ofiarą działań niemieckich. W sierpniu 1940 roku aresztowała go żandarmeria niemiecka i został wywieziony do obozu koncentracyjnego. Zginął w komorze gazowej wiosną 1942 roku.909 Kościół i zabudowania parafialne niszczały przez całą wojnę. W XVI wieku obok Sol- ca i Wrzącej wymienia się też w tej okolicy miejscowość Łężek, lecz później zaginęła i nie można jej umiejscowić.910 W skład parafii wchodziły w 1672 roku miejscowości: Solec, Wrząca, Ruszków, Dąbrówka, Rębów, Piotrów, Górki (dwie części), Sałki, Meszne oraz Baby Małe i Duże.

904 Tamże. 905 Tamże, s. 123. 906 Tamże, s. 124. 907 Tamże. 908 Tamże, s. 125. 909 Tamże, s. 127. 910 Pacuski K., Możnowładztwo..., s.183.

224 Przynależność do diecezji płockiej zakończyła się w 1818 roku, kiedy to włączono dekanat gostyniński do archidiecezji warszawskiej.911 Przynależ- ność do dekanatu gostynińskiego trwa do dziś. Parafia Solec nie należała do największych parafii w regionie. W 1776 roku liczyła zaledwie 175 wiernych. Dodatkowo w tym okresie mieszkało w Solcu 10 Żydów. W 1782 roku do spowiedzi zgłosiło się 224 wiernych, w tym 64 dzieci. Dopiero w latach 60-tych liczba parafian przekroczyła 1 000. Liczbę 2000 przekroczono z kolei w 1920 roku.912 Opis Solca przedstawił Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego. Według niego Solec był folwarkiem i dobrem w powiecie gostynińskim i gminie Ra- taje. Parafia znajdowała się na miejscu. W 1827 roku było tutaj 17 domów i 149 mieszkańców, natomiast w końcu XIX wieku 210 mieszkańców. Folwark liczył 2445 mórg, w tym 1290 mórg ziemi ornej. Zapisano, że gleba była w po- łowie pszenna. Wspomina się też o smolarni (osada licząca 13 mieszkańców i 30 mórg ziemi), osadzie młynarskiej Jordanów i browarze.913 W 1921 roku Solec (wieś) liczył 9 domów i 50 mieszkańców. Natomiast folwark liczył 3 domy i 114 mieszkańców.914 W okresie międzywojennym w Solcu istniał majątek ziemski należący do Klemensa Ruszkowskiego. W połowie lat 30-tych Ruszkowski sprzedał majątek Solec. Kupiła go rodzina Jędrzejewskich – adwokatów z Warszawy.915 W 1931 roku przy parafii w Solcu działało Bractwo Różańcowe oraz Bractwo Najświętszego Sakramentu. W następnych latach liczba stowarzy- szeń katolickich wzrosła. Przed samą II wojną światową działały: Katolickie Stowarzyszenie Kobiet, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej, Kato- lickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej, Bractwo Różańcowe. Po II wojnie funkcjonowały Bractwo Różańcowe, Bractwo Żywego Różańca i Bractwo III Zakonu św. Franciszka. Prężnie działało koło ministrantów. 916

911 Osmałek M., Solec z dziejów parafii..., s. 109. 912 Tamże, s. 114. 913 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom XI, s. 44. 914 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 915 Pękalski M., Aneks do ”..., b.p. 916 Osmałek M., Solec z dziejów..., s. 135.

225 Wykaz proboszczów parafii Solec: 917918

Nazwisko i imię Okres pełnienia funkcji917 Wiśniewski Wacław 1775 Bogurski Dominik 1782 Kulesza Tadeusz 1821 Szleszyński Piotr 1826-1827 Dobczyński Gaspary 1828-1851 Marcinkiewicz Silverius 1852 Kobierski Kazimierz 1853 Ostrowski Julian 1854 Uściński Wincenty 1860-1861 Kostrzewo Wincenty 1879-1881 Żuchowski Karol 1882-1884 Słupski Karol 1886-1897 Włostowski Andrzej 1897-1904 Frankiewicz Piotr 1904-1907 Lewandowski Stefan 1908-1911 Radziukinas Józef918 1912-1937 Szałkiewicz Antoni 1937-1940 Brzeziński Mieczysław 1945 Michalski Jerzy 1945 Gregorek Jan 1945-1950 Michalski Jerzy 1950-1953 Skowroński Bogusław 1953-1960 Kowalski Kazimierz 1960-1967 Góralski Hieronim 1967-1980 Domeradzki Tadeusz 1980-1986 Pietrzak Wiesław 1986-1996 Domeradzki Tadeusza 1996 -2012 Zaborowski Adam Od 2012

Ciekawym źródłem w historii Solca XX wieku są wspomnienia Mariana Pękalskiego, który przeżył w Solcu 25 lat w okresie międzywojennym, podczas wojny i tuż po niej. Był synem miejscowego organisty. W jego wspomnieniach są opisane szczegółowo codzienne dni dzieci i młodzieży w czasach

917 Tamże, s. 133-134. 918 Marian Pękalski wspomina, że gdy w 1936 roku zmarł ksiądz proboszcz Radziukianas to w miejscowym kościele cudownie zagrały same organy. To samo zdarzało się także później, w trakcie okupacji niemieckiej

226 przedwojennych w Solcu.919 Opisał on znaczące wydarzenia w historii Solca. Na przykład w Solcu wizytował sam prezydent RP Ignacy Mościcki. Według wspomnień przygotowania zaczęły się już dużo wcześniej. Do wyrównania drogi użyto ciągnika gąsienicowego – niespotykanego w tamtym czasie. Przy- gotowania na przyjęcie Pana Prezydenta nie zakończyły się wyrównaniem drogi. Na tę okoliczność w centrum Solca stanęła wielka powitalna brama udekorowa- na flagami i stosownym transparentem. Stojącą bok drogi ruderę (oboro-stodołę organistówki) okryto od widocznej strony od stóp do głów pięknie jałowcem, aby nie raziła wyglądem dostojnego gościa. (...) Dostojnego gościa witał wójt Gminy Rataje pan Marcin Brylski. Niestety, mimo że był to człowiek obyty społecznie, zjadła go trema i zdołał wydusić z siebie tylko „Panie Prezydencie, witam... Panie Prezydencie witam...,witam”. Pan Prezydent przyjął chleb i sól, uścisnął stremowanego mówcę i kilka słów z nim zamienił. Potem był obiad we dworze (...). Innym, wywołującym ogólne poruszenie wydarzeniem było przymusowe lądowanie samolotu na dworskim polu. Przyczyną było pęknięcie linki holowa- nego przez samolot RWD-9 szybowca. Tłumek zebrał się naprawdę spory.920 Ten sam Marian Pękalski spisał także wspomnienia dotyczące szkoły. Według niego przed wojną szkoły w Solcu nie było. Dzieci uczyły się we wsi Żelazko, gdzie w jednej izbie uczyły się wszystkie dzieci z okolicy. Nauczy- cielem był Józef Różański. Brak szkoły w Solcu spowodował samoorgani- zację rodziców. Pomogli w tym strażacy z OSP Solec pod kierownictwem prezesa Romana Markiewicza. Ustalono, że szkoła stanie w Solcu. Miejscowy właściciel ziemski przekazał niewielki plac, a ludność zadeklarowała wkład w robociźnie, materiałach bądź w gotówce. Wspomnienia z tamtych lat prze- kazują bardzo aktywną rolę miejscowej OSP – była to instytucja inicjująca wszelkie działania społeczne i kulturalne w Solcu. Wystawiano sztuki teatralne, organizowano potańcówki. Budowę szkoły rozpoczęto w 1935 roku. We- dług wspomnień Mariana Pękalskiego wszyscy mówili, że buduję się remizę, w której miała się także znaleźć siedziba szkoły. W trakcie budowy inwestorzy doszli do wniosku, że obiekt jest za mały w stosunku do potrzeb. Dobudowa- no zatem z tyłu budynku dodatkową salę oraz mniejsze pomieszczenie prze- znaczone na kancelarię, z boku (od północno-wschodniej strony) powstało mieszkanie dla kierownika. Od strony południowo-wschodniej zbudowano piętro z mieszkaniem dla przyszłych nauczycieli. Na strychu pierwotnej

919 Pękalski M., Aneks do..., b.p. 920 Tamże.

227 budowli powstał pokoik dla woźnego. Szkołę otwarto tuż przed wybuchem II wojny światowej. Pierwszym kierownikiem nowej szkoły został Ksawery Abramowicz, uczyli także: Władysława Kowalska, Adam Jasiński. Woźnym został Józef Gralak.921 Wkrótce potem wybuchła II wojna światowa. Kierownik szkoły został aresztowany i zginął w obozie. Woźnego zamordowano w 1940 roku. Nauczy- ciele wyjechali i los ich nie jest znany.922 Marian Pękalski opisywał także dzień walki i wkroczenia Niemców do Solca w połowie września 1939 roku. Spaliło sie wiele domów, zabudowania folwarczne, poważnie ucierpiał kościół solecki. Na polach straszy- ły ogromne leje po bombach. Pod przewodnictwem sołtysa wsi Bronisława Marciniaka odnaleziono 25 ciał żołnierzy polskich poległych w Solcu, które pochowano we wspólnej mogile.923 W ostatnim okresie okupacji niemieckiej soleckim (i piotrowskim) majątkiem dworskim zarządzał Jan Sandalgi pochodzący z rosyjsko-turec- kiej rodziny arystokratycznej. Jego zasługą było to, że w tych majątkach nie wymłócono jesienią zboża i nie wywieziono do Niemiec. Po odejściu Niemców pozostał w Solcu.924 Po wojnie zajmował się parcelacją majątku. W okresie powojennym w Solcu działało kółko rolnicze i od lat 60-tych Międzykółkowa Baza Maszynowa. Po wojnie działała tutaj nadal Ochotnicza Straż Pożarna. Jej prezesem był Roman Markiewicz – dawny wójt gminy Rataje. Był też działaczem Polskiego Stronnictwa Ludowego. Zamordowało go UB po wojnie.925 Po wojnie Szkoła Podstawowa w Solcu wznowiła działalność. Kierowni- kiem został Zdzisław Labocha – dobry pedagog, krzewiący dodatkowo kultu- rę fizyczną. W 1947 roku kolejnym nauczycielem został Marian Pękalski – nie do końca wykwalifikowany nauczyciel. Pracowali w tej szkole także: Stefan Nawrocki, Edward Ulanowski i pani Kicińska.926 W latach 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. Właśnie

921 Pękalski M., Historia Szkoły Podstawowej w Solcu k/Gostynina, b.m.w. 922 Tamże. 923 Według Mariana Pękalskiego pod przewodnictwem sołtysa 924 Pękalski M., Aneks do... 925 Tamże. 926 Pękalski M., Historia Szkoły Podstawowej w Solcu k/Gostynina, b.m.w.

228 w Solcu przez kilkanaście lat miała swoją siedzibę gromadzka rada narodowa – najniższa jednostka podziału administracyjnego. Na cmentarzu soleckim (w 50 rocznicę wybuchu wojny) w 1989 roku postawiono pomnik kamienno-betonowy. Napis na pomniku głosi „Tym, którzy we wrześniu 1939 roku na ziemi soleckiej oddali swe życie za wiarę i ojczyznę – Ci, którym Bóg pozwolił żyć”. Na płycie poziomej umieszczono napis Żołnie- rzom Armii „Poznań” i „Pomorze” poległym w obronie ojczyzny i naszej ziemi we wrześniu 1939 roku.927 Szkoła Podstawowa w Solcu działa to tej pory. Współcześnie wraz z miejscowym Gimnazjum tworzy Zespół Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Solcu. W 2008 roku w Solcu powstał Zespół Pieśni i Tańca przy Zespole Szkół, który koncertował już nawet poza granicami. Dzieci i dorośli bardzo chętnie uczestniczą w życiu kulturalnym sołectwa.928

STANISŁAWÓW SKRZAŃSKI

Stanisławów powstał na gruntach dóbr ziemskich Skrzany. W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 30 gospodarstw rolnych na 306 morgach gruntów.929 Wieś została włączona do gminy Skrzany. W 1921 roku notowano tutaj (Stanisławów Skrzański) 30 domów i 147 mieszkańców. Wśród mieszkańców było ówcześnie 102 katolików, 45 ewangelików. Podział narodowościowy był podobny, 102 Polaków i 45 Niemców.930 Stanisławów do 1954 roku należał do gminy Skrzany, w latach 1954-1958 do gromady Skrzany, w latach 1959-1972 do gromady Sierakówek.

STEFANÓW

Stefanów założono dopiero w końcu XIX wieku na terenach majątku ziemskiego Rogożew. W trakcie uwłaszczenia gruntów dworskich powstało tutaj 13 gospodarstw (osad) na 133 morgach ziemi. Obok wsi funkcjonował także

927 Bigus Jolanta, Rejestr miejsc..., s. 476. 928 Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Solec. 929 Słownik Geograficzny.., tom X, s. 722. 930 Skorowidz miejscowości..., Skrzany.

229 folwark dworski dóbr Rogożew. Miejscowość liczyła w 1890 roku 85 miesz- kańców i należała do gminy Lucień.931 W początkach XX wieku brak jest już danych o folwarku. Ten został prawdopodobnie rozparcelowany między niemieckich osadników. W 1921 roku w Stefanowie było 12 domów i 70 miesz- kańców, w tym 26 ewangelików pochodzenia niemieckiego.932 Stefanów w latach 1867-1954 należał do gminy Lucień, w latach 1954- 1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin. W Stefanowie faktycznie funkcjonuje Zespół Szkoły Podstawowej i Gim- nazjum Emilianów (patrz Emilianów). W tej wsi od 1975 roku działa Koło Gospodyń Wiejskich. Z uwagi na brak świetlicy miejscem spotkań i zebrań jest szkoła. Na początku KGW li- czyło 54 gospodynie, obecnie 36 gospodyń. Wszystkie członkinie brały udział w pracach społecznych, współpracując z Zarządem Kółka Rolniczego. Były tu organizowane zabawy taneczne, spotkania aktorskie, bale sylwestrowe, rów- nież choinki dla dzieci i Dzień Dziecka, rozprowadzano także pisklęta i paszę. Koło Gospodyń Wiejskich w Stefanowie co roku bierze udział w dożynkach, otrzymując rok rocznie liczne nagrody, w tym w 1997 gospodynie zajęły III m. w konkursie na najlepsze KGW.933 Na szczególną uwagę zasługuje przynależność mieszkanek okolicznych miejscowości do Parafialnego Koła Miłosierdzia im. św. Brata Alberta, orga- nizującego życie społeczne tej okolicy.934

STRZAŁKI

Strzałki należą do dość starych miejscowości, której pierwsze ślady istnienia pochodzą z XVI stulecia. Jest ona wymieniana wśród wsi sąsiadujących z dobrami królewskimi (z Strzałkami, Strzalkami, ku Strzałkom) w lustracji majątków królewskich z 1564 roku.935 Miejscowość wymienia także spis podatkowy z 1579 roku. Była wtedy własnością Grzybowskiego i Wolskiego.936 Trudno ustalić kolejnych właścicieli. Wiemy jednak, że końcu XVIII wieku

931 Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 316. 932 Skorowidz miejscowości..., Lucień. 933 Archiwum UG Gostynin, Plan Odnowy Miejscowości Stefanów. 934 Tamże. 935 Lustracja dóbr królewskich, 1564, s. 98,105 i 106. 936 Źródła Dziejowe..., s. 192.

230 właścicielem wsi był sędzia gostyniński Jan Kanty Bratoszewski.937 W następ- nych latach prawdopodobnie dziedziczył tutaj jego syn Cyprian.938 W 1827 roku mieszkało tutaj 217 osób w 25 domach. Według danych ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego była to wieś i folwark w gminie Skrzany i parafii Gostynin. Miejscowość liczyła 27 domów i 513 mieszkańców (tu prawdopodobnie jest błąd). W 1883 roku miejscowy folwark liczył 657 mórg obszaru, w tym 530 mórg ziemi ornej. W folwarku były 3 murowane budynki i 12 drewnianych. Do 1864 roku w skład dóbr Strzałki wchodziły także wsie: Strzałki, Sałki i Brzozówka. Zanotowano dane o 14 polowym pło- dozmianie stosowanych w folwarku. W opisie ze Słownika Geograficznego jest też wzmianka o nasypie ziemnym zwanym szwedzkim.939 Tego typu obiekty często okazywały się pozostałościami wczesnośredniowiecznych grodów. Strzałki w gminie Skrzany liczyły w 1921 roku 31 domów i 204 mieszkań- ców (wszyscy Polacy i katolicy). Pobliski folwark o tej samej nazwie posiadał 3 domy i 29 mieszkańców, w tym 13 ewangelików.940 Przysiółkiem Strzałek jest miejscowość Piechota. Była to dawna osada młyńska notowana od czasów XVI wieku.941 Funkcjonował do czasów mię- dzywojennych. Wtedy to jeszcze spis powszechny wymienia osadę młyńską z jednym domem i 26 mieszkańcami.942 Na mapie z lat 30-tych XX wieku możemy zauważyć niewielki przysiółek o nazwie Zosin na północ od Strzałek. Strzałki w latach 1867-1954 należały do gminy Skrzany, w latach 1954- 1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

WRZĄCA

Wrząca znana jest historykom od czasów średniowiecza. Majątek zwią- zany był z pobliskim Solcem. Prawdopodobnie na gruntach otrzymanych przez ród Pomianów w XV wieku powstał początkowo Solec, a potem także

937 Regestr Diecezjów..., s. 460. 938 Boniecki A, Herbarz..., t. 2, str. 114: Bratoszewscy h. Sulima. 939 Słownik Geograficzny..., tom XI, s. 446. 940 Skorowidz miejscowości..., Skrzany. 941 Lustracja dóbr królewskich, 1564, mapa. 942 Skorowidz miejscowości..., Skrzany.

231 Wrząca.943 W 1427 roku wraz z Pakoszem z Solca wymienia się w aktach Franka z Wrzącej. W 1428 roku notowany jest Jarand z Wrzącej.944 W rok późnej wzmiankuje się Zbrosława, Macieja i Bogusława z Wrzącej oraz Jaku- ba z Wrzącej. Dziedziczył tutaj ród Soleckich, a część majątków przeszła na własność ówczesnego wojewody rawskiego Łąkoszyna. W trakcie podziału dóbr wojewody rawskiego z 1503 roku wymienia się też Wrzącą.945 Wrząca dzieliła losy pobliskiej wsi Solec. Przez wieki obydwie miej- scowości należały do tego samego majątku. W XVIII wieku w pobliżu wsi funkcjonowała też karczma.946 W 1827 roku Wrząca liczyła 19 domów i 157 mieszkańców.947 Opis miejscowości w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiegoinfor - muje: Wrząca i Wrząca Wesołowska, dwie wsi, powiat gostyński, gmina Rata- je, parafia Solec. Wrząca ma 87 mieszkańców, 213 mórg, Wrząca Wesołowska 41 mieszkańców, 79 mórg.948 Podział na dwie miejscowości wywodzi się prawdopodobnie z rozgraniczeń własnościowych posiadaczy majątku. W następ- nych latach ten obszar zwano Wesoła Wrząca. Według danych ze spisu powszechnego z 1921 roku Wrząca liczyła 20 domów i 159 mieszkańców. Wszyscy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.949 Leżąca nieco dalej na północ Wesoła Wrząca liczyła 7 domów i 46 mieszkańców.950 W latach 1867-1954 Wrząca przynależała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Kozice, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973-1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin.

ZABORÓW NOWY

Zaborów Nowy powstał w wyniku podziałów majątkowych w sąsiednim Zaborowie w drugiej połowie XV wieku. W tym okresie notuje się Mikołaja Sołtana z Zaborowa Starego. Musiał zatem istnieć również Zaborów Nowy.

943 Pacuski K., Możnowładztwo..., s. 181. 944 Tamże, s. 182. 945 Tamże, s. 182. 946 Regestr Diecezjów..., s. 461. 947 Słownik Geograficzny..., tom XIV, s. 56. 948 Tamże. 949 Skorowidz miejscowości..., Rataje. 950 Tamże.

232 Dziedziczyła tu rodzina rycerska herbu Ogończyk. Dzierżyli oni przez dłu- gie dziesięciolecia urząd skarbnika gostynińskiego.951 Z 1493 roku pojawia się wzmianka o Andrzeju z Zaborowa Nowego i jego żonie Helenie. W połowie XVI wieku wieś liczyła 2 łany kmiece. Dziedziczyli tutaj Ka- mieński i Andrzej Raciborski.952 W następnych latach miejscowa szlachta przy- jęła nazwisko Zaborowski. Dziedziczyli oni tutaj przez cały XVII i XVIII wiek. Według danych parafialnych końca XVIII wieku właścicielem wsi był Za- borowski, w jego imieniu dzierżawcą był niejaki Cichocki.953 W tym okresie Zaborowscy wznieśli tutaj dwór, który rozbudowano w XIX stuleciu. Zachował się po dziś dzień. W latach 30-tych XIX wieku majątek Zaborów Nowy należał do Teo- dora Zaborowskiego, który włączył się w powstanie listopadowe. Jego ma- jątek został przejęty przez Rosjan.954 Wkrótce potem ten majątek przejęli Bardzińscy z Sokołowa955, lecz go szybko sprzedali. W następnych latach dziedziczyli tutaj Dłużewiczowie i Budni.956 W latach międzywojennych majątek Zaborów Nowy liczący 462 ha, należał do Elżbiety i Bolesława Do- maszewskich.957 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z końca XIX wieku podaje pewne informacje o Zaborowie Nowym. W 1827 roku ta miejscowość liczyła 17 domów i 203 mieszkańców. W 1873 roku folwark Zaborów z mniejszym folwarkiem Feliksów liczył 1081 mórg obszaru, w tym 583 morgi gruntów ornych, lasy zajmowały 313 mórg. Wśród zabudowań folwarcznych naliczono 5 budynków murowanych i 13 drewnianych. Była też mowa o pokładach torfu. W trakcie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało w Zaborowie 53 osady (gospodarstwa) na 224 morgach ziemi. Dawniej do majątku ziemskiego Zaborów Nowy należała też wieś Huta Zaborowska. W 1895 roku Zaborów Nowy liczył w sumie 265 mieszkańców. We wsi działał też wiatrak. Miejsco- wość należała do gminy Rataje i parafii Sokołów.958 W 1921 roku Zaborów Nowy liczył 45 domów i 321 mieszkańców. Wszy- scy deklarowali narodowość polską i wiarę katolicką.959

951 Pacuski K, Możnowładztwo..., s. 177. 952 Tamże, s. 175. 953 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 131. 954 Wykaz dóbr ziemskich..., s. 22. 955 Marchewka D., Bardzińscy na... 956 Katalog zabytków sztuki w Polsce, dawny powiat gostyniński, Warszawa 1975, s. 53. 957 Księga Adresowa Polski..., Kozice. 958 Słownik Geograficzny..., tom XIV, s. 198. 959 Skorowidz miejscowości..., Rataje.

233 W okresie II Rzeczpospolitej właścicielami majątku Zaborów Nowy byli: Stefania Plewińska oraz Bolesław i Elżbieta Domaszewscy.960 W latach 1867-1954 miejscowość przynależała do gminy Rataje, w latach 1954-1972 do gromady Sokołów, od 1973 roku do gminy Gostynin. Miejscowy dwór jest zwrócony frontem na południe. Jest to drewniana konstrukcja zrębowa od strony północnej obmurowana. Zbudowano go na cokole z kamieni polnych. Nowsza część dworu jest murowana z cegły, otynkowana. Cały dwór jest parterowy częściowo na piwnicach sklepionych koszowo. Zbudowano go na planie wydłużonego prostokąta z murowanym gankiem z XIX wieku w czę- ści drewnianej. Układ pomieszczeń jest dwu i trzytraktowy. Dach jest naczółkowy kryty gontem, osłonięty papą. Wokół dworu zachowały się resztki parku ze starym drzewostanem i stawem na północy. Zachował się także spichlerz murowany z cegły, parterowy. Dach jest dwuspadowy z naczółkami kryty blachą i papą.961

ZABORÓW STARY

Zaborów niegdyś był gniazdem rodowym rodziny rycerskiej herbu Ogoń- czyk. Pierwsze dane o Zaborowie (dziś Zaborów Stary) pochodzą z 3 i 17 marca 1417 roku. Wtedy to niejaki Andrzej z Zaborowa zwany też Zaborowskim z Górek wystąpił do sądu w sprawie kmiecia z Górek, o którego sądził się z Jarandem z Kłobi. Następne dane pochodzą z 1427 roku. Andrzej z Zaboro- wa był już ówcześnie skarbikiem gostynińskim. Synem Andrzeja z Zaborowa był kolejny Andrzej, który notowany jest w połowie XV wieku. Dzierżył urząd wójta w królewskiej wsi Strzelce. W tym samym czasie żył Trojan z Zaborowa podsędek gostyniński, który pracował na dworze księżnej Małgorzaty, wdowy po Siemowice V.962 Po włączeniu ziemi gostynińskiej do Korony rycerze z Zaborowa nadal dzierżyli tutaj urzędy. Synem Trojana był Mikołaj Sołtan z Zaborowa Stare- go żonaty z Heleną córką Piotra z Kłobi Małej, chorążego brzeskiego. Tenże Mikołaj często występuje w księgach grodzkich Łęczyńskich, jako skarbnik gostyniński (1490-1491). Synem Mikołaja Sołtana był prawdopodobnie Sta- nisław z Zaborowa Starego, wymieniany w aktach z 1518 roku.

960 Walczak Ewa, Gostynin w okresie..., s. 405. 961 Katalog zabytków sztuki w Polsce, dawny powiat gostyniński..., Zaborów Nowy. 962 Pacuski K, Możnowładztwo..., s. 176.

234 Według danych z połowy XVI wieku wieś liczyła 5,5 włóki uprawianych przez kmieci. Dziedziczyli tutaj Zaborowscy.963 Trudno ustalić kolejnych właścicieli Zaborowa Starego. W połowie XVIII wieku ten majątek należał do rodziny Raciborowskich i następnie Jagniąt- kowskich. Według Herbarzy Bartłomiej Jagniątkowski z 1767 roku ożenił się z Elżbietą Raciborowską – dziedziczką Zaborowa Starego.964 W 1776 roku majątek Zaborów Stary należał do Anny z Góreckich Sokołowskiej, chorą- żyny bydgoskiej. Spis właścicieli z lat 1782-1783 wykazuje tutaj niejakiego Pintowskiego, natomiast w następnych latach właścicielem był Zaborowski.965 Prawdopodobnie Zaborowscy, którzy ciągle dziedziczyli w sąsiednim Zabo- rowie Nowym zdołali przejąć i ten majątek ziemski w końcu XVIII wieki. Po powstaniu listopadowy w obwodzie gostynińskim skonfiskowano wiele majątków ziemskich osób zaangażowanych w powstanie i organizację „Zemsta Ludu”. Był to między innymi Zaborów Stary – Walentego Zaborow- skiego. Jego majątek przeszedł na własność państwa.966 Podobnie było z ma- jątkiem Sokołów zabranym Bardzińskim, jednak Bardzińscy zdołali odkupić lub odzyskać Sokołów i kupili także sąsiedni majątek Zaborów Stary.967 Aż do okresu międzywojennego dziedziczyli tutaj Bardzińscy (patrz Sokołów). W 1827 roku były tu 33 domy i 370 mieszkańców. Opis z końca XIX wieku przekazuje dane o dużym, dobrze zagospodarowanym majątku ziemskim. Miejscowość należała do gminy Rataje i parafii Sokołów. Funkcjono- wała tutaj gorzelnia i około 1895 roku miejscowość liczyła 283 mieszkańców. Folwark Zaborów Stary liczył (dane z 1889 roku) 1154 mórg, w tym 604 morgi gruntów ornych, 91 mórg łąk, 11 mórg pastwisk, 310 mórg lasu i 138 mórg nieużytków. W majątku naliczono 20 budynków drewnianych i murowanych.968 W 1921 roku wieś Zaborów liczyła 28 domów i 225 mieszkańców. Istnia- ła także wieś Zaborów Parcele – prawdopodobnie powstała na gruntach folwarcznych rozparcelowanych na przełomie XIX i XX wieku. Ta miejscowość liczyła 15 domów i 99 mieszkańców. Natomiast w folwarku Zaborów Stary było 9 domów i 160 mieszkańców, w tym 7 niemieckich ewangelików.969

963 Tamże, s. 175. 964 Boniecki A., Herbarz..., t. 8, str. 145: Jagniątkowscy h. Lubicz 965 Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła..., s. 131. 966 Wykaz dóbr ziemskich..., s. 22. 967 Marchewak D., Bardzińscy... 968 Słownik Geograficzny..., tom XIV, s. 198. 969 Skorowidz miejscowości..., s. 31.

235 W latach 20-tych XX wieku właścicielem majątku Zaborów Stary był Jerzy Bardziński. Folwarki Zaborów Stary i Sokołów liczyły w sumie ponad 800 ha.970 W latach 1867-1954 Zaborów Stary należał do gminy Rataje, w latach 1954-1972 do gromady Sokołów, od 1973 roku do gminy Gostynin.

ZIELENIEC

Zieleniec i pobliskie Czarne Holendry powstały dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Prawdopodobnie wcześniej był to obszar majątku ziemskiego Rembów. Pierwsze dane pochodzą ze spisu powszechnego z 1921 roku. Zieleniec w tym czasie liczył 17 domów i 114 mieszkańców, wszyscy Polacy i katolicy. Natomiast Czarne Holendry 15 domów i 120 mieszkańców.971 Na- zwa Zieleniec pochodzi od dawnego określenia łąki, natomiast trudno wy- tłumaczyć skąd pochodzi nazwa Czarne Holendry. Obecny przysiółek wsi Zieleniec o nazwie Stefanów powstał już po II wojnie światowej.

ZUZINÓW

Zuzinów powstał w pierwszej połowie XIX wieku. Księga hipoteczna tej wsi powstała w 1837 roku.972 Jest uwidoczniony na mapie Królestwa Polskiego z 1839 roku.973 Według danych ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego z 1895 roku Zuzinowo to był folwark i wieś nad jeziorem w powiecie gostynińskim, gmina Rataje i parafia Solec, odległy od 6 wiorst od Gostynina. W 1894 roku miejscowy folwark liczył 476 mórg obszaru (370 mórg ziemi ornej), 2 budynki murowane, 13 drewnianych. Miejscowi włościanie (chłopi) uprawiali 86 mórg gruntów.974 W 1921 roku w tej miejscowości było 16 domów i 102 mieszkańców, w tym 28 ewangelików. Miejscowy folwark liczył 2 domy i 29 mieszkańców, w tym 11 ewangelików. Wszyscy deklarowali narodowość polską.975

970 Księga Adresowa Polski..., Kozice. 971 Skorowidz miejscowości..., s. 31. 972 Inwentarz AP Płock. 973 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839. 974 Słownik Geograficzny..., tom XIV, s. 679. 975 Skorowidz miejscowości..., Rataje.

236 W 1867-1954 miejscowość należała do gminy Rataje, w latach 1954-1959 do gromady Krzywie, w latach 1960-1972 do gromady Solec, w latach 1973- 1987 do gminy Rataje, od 1988 roku do gminy Gostynin. W Zuzinowie znajduję się mogiła powstańcza z 1863 roku, skrywająca prochy sześciu powstańców. Mogiłą opiekuje się Mariola Garstka ze Szkoły Podstawowej w Teodorowie wraz uczniami.976

ZWOLEŃ

Zwoleń powstał na przełomie XVIII i XIX wieku w ramach kolonizacji niemieckiej. Początkowa nazwa miejscowości brzmiała Donnersruh977. Taka nazwę możemy odnaleźć na poniższej mapie z lat 1802-1803. Miejscowość Donnersruhe wspomina opis gminy Lucień z końca XIX wieku.978 Po odzyskaniu niepodległości nazwę spolszczono na Zwoleń. Taka nazwa występuję we wszystkich oficjalnych spisach z tego okresu. W 1921 roku w miejscowości naliczono 29 domów i 201 mieszkańców. Dominowała ludność polska. W Zwoleniu notowano 170 katolików i 31 ewangelików. Wśród tych ostatnich 21 deklarowało narodowość niemiecką.979 Jak widać mieszkała tu ludność polsko-niemiecka. W latach 1867-1954 Zwoleń należał do gminy Lucień, w latach 1954- 1972 do gromady Bolesławów, od 1973 roku do gminy Gostynin. W okresie powojennym w Zwoleniu funkcjonowała Szkoła Podstawowa. Rozpoczęła działalność w roku szkolnym 1945/1946. Początkowo działała w kilku izbach wynajmowanych u gospodarzy. Od roku szkolnego 1957/1958 była to placówka 6 klasowa, rok później już 7 klasowa. W tym okresie Szkoła Podstawowa mieściła się w 4 izbowym drewnianym budynku. Od 1968 roku była to już szkoła 8 klasowa. W tamtym czasie wybudowano nowy budynek szkolny w ramach akcji Tysiąc Szkół na Tysiąclecie. W 1987 roku budynek rozbudowano. Obecnie jest to szkoła 6 klasowa. Patronem szkoły jest od 1974 roku Leon Kruczkowski. W latach 70-tych i 80-tych szkoła znana była w Polsce z zespołu akordeonistów. Warto jeszcze wspomnieć, że w 2003 roku Szkoła Podstawowa w Zwoleniu uzyskała, jako jedyna w Polsce, tytuł „Szkoła

976 Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej..., tom III, s. 455. 977 Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie..., s. 269. 978 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., tom V, s. 461. 979 Skorowidz miejscowości..., s. 29.

237 z klasą” otrzymując od Prezydenta RP kompletną pracownią komputerową. Obecnie ta Szkoła jest znana z sukcesów w judo.980

Wschodnie obszary współczesnej gminy na mapie Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803.

980 http://www.spzwolen.pl/. Stąd pochodzi utytułowany na świecie Patryk Ciechomski.

238 BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum UG Gostynin

Akta Gminnej Rady Narodowej Gostynin, 1973-1990.

Akta Gminy Gostynin, 1992-2014.

Inwentarz Archiwum Państwowego w Płocku.

Kronika Gminy Rataje, 1973-1974.

Kronika OSP Kozice.

ŹRÓDŁA DRUKOWANE

Dekret z 23 lutego 1809 roku (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, tom I.

Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1864 i 1866.

Dzienniki Urzędowe Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie, 1954-1972.

Dziennik Urzędowy Województwa Płockiego, 1994, poz. 73.

Dzienniki Ustaw, 1918-1983.

Guldonowie R.Z., Rejestr podymnego woj. brzesko-kujawskiego z 1634 roku, Prace Wydziału Nauk Humanistycznych nr 13, seria C, Prace Komisji Histo- rii, IX, 1973.

239 Księga Adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem Dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa 1929, Warszawa 1930.

Księgi referendarskie, tom I, Warszawa 1910.

Lustracje województwa rawskiego 1564 i 1570 roku, Warszawa 1959.

Lustracje dóbr królewskich XVII wieku, województwo rawskie, wydała Zofia Kędzierska, Wrocław, Warszawa, Kraków 1965.

Lustracja województwa rawskiego z 1789, wydała Z. Kędzierska, Wrocław -Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1971.

Pękalski M., Aneks do „Dziejów Gostynina i ziemi gostynińskiej”, zainspirowany ksiażką o takim samym tytule, Jelenia Góra 2008 (maszynopis), b.p.

Pękalski M., Historia Szkoły Podstawowej w Solcu k/Gostynina, b.m.w.

Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947.

Regestr Diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koro- nie w latach 1783-1784, Warszawa 2006.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, nakładem GUS, Warszawa 1925.

Tabella miast, wsi osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i lud- ności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowej Spraw Wewnętrz- nych i Policyi, tom I i II, Warszawa 1827.

Warszawski Dziennik Urzędowy, 1933, nr 14, poz. 136.

Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773- 1867, Warszawa 1929.

Wykaz gromad PRL według stanu z dnia 1 lipca 1952 roku, Warszawa 1952

Źródła Dziejowe Polski, Wielkopolska tom II, Warszawa 1883

Źródła Dziejowe Polski, tom XVI, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystyczny opisana przez Adolfa Pawińskiego, tom V Mazowsze, Warsza- wa 1895.

240 OPRACOWANIA

Adamski Stanisław, Lucień, przeszłość i teraźniejszość, Wiadomości Gostyniń- skie, 11 (45), grudzień 2013.

Marchewak D., Bardzińscy na Głaznowie i Sokołowie, brak miejsca i daty wydania.

Boniecki A, Herbarz Polski, tom I-XIII, Warszawa 1899-1913.

Bigus Jolanta, Rejestr miejsc pamięci narodowej w Gostyninie i powiecie gosty- nińskim, „Rocznik Gostyniński” tom III.

Bigus Jolanta Historia bibliotek publicznych miasta Gostynina i powiatu gosty- nińskiego do 1939 roku, „Rocznik Gostyniński’, tom I.

Bigus Jolanta, Niemal sto lat szkoły w Sałkach (1908-1997), „Rocznik Gosty- niński”.

Borucki M, Temida Staropolska, Warszawa 1979.

Chudzyński M., Przemiany społeczno-gospodarcze po 1864 roku, [w:] „Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej”, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990.

Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński w latach 1832-1864, [w:] „Dzie- je Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.

Chudzyński M., Powstanie styczniowe, [w:] „Dzieje Gostynina i ziemi gosty- nińskiej”, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990.

Chudzyński M., Gostynin i powiat gostyniński od 1864 roku do odzyskania niepodległości, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.

Chudzyński M., Powiat gostyniński we wrześniu 1939 roku, „Rocznik Gosty- niński”, tom I.

Gierowski J. A., Szlachecki samorząd województw i ziem XVI-XVIII wiek, [w:] „Acta Universistatis Wratislaviensis”, 1988, seria Historia, t. 66.

Góralski Z., Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983.

Jaroszewski Tadeusz S., Gierlach M., Po pałacach i dworach Mazowsza, przewodnik część III, Warszawa 1998.

241 Jemielity W., Parafialne szkoły elementarne w guberni augustowskiej (1815- 1848), „Rocznik Białostocki”, tom XII.

Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, dawny powiat gostyniński, Warszawa 1975.

Konarska -Pabiniak B., Gostynin – szkice z przeszłości, Gostynin 2004.

Konarska - Pabiniak Barbara, Ignacy Leszczyński z Belna i jego sławny zięć Tytus Chałubiński, „Rocznik Gostyniński”, tom III.

Konarska-Pabiniak Barbara, Saga Higersbergerów z Rataj, Notatki Płockie, 2003 (wersja elektroniczna).

Koneczny F., Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924.

Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003.

Księga Adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem Dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa 1929, Warszawa 1930.

Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II i PRL, Warszawa 1995.

Lityński A., Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606-1717), Ka- towice 1974.

Lucień, przeszłość i teraźniejszość, „Wiadomości Gostynińskie”, Wrzesień 2004.

Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 1973.

Mencel T., Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:] Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989.

Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, Kraków 1996-2008, tom I-VII.

Osmałek M., Białotarsk – szkic do historii kościoła i parafii, „Rocznik Gosty- niński”, tom I.

Osmałek M, Sokołów z dziejów kościoła i parafii, „Rocznik Gostyniński”, tom III.

Osmałek M., Solec z dziejów parafii i kościoła, „Rocznik Gostyniński”, tom II.

242 Osmałek M., Gostynin w latach 1945-1989, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.

Pabiniak-Konarska Barbara, Gostynin – szkice z przeszłości, Gostynin 2004.

Pabiniak-Konarska Barbara, Renesans dworku w Sierakówku, „Głos Gostyniń- ski” – pismo regionalne, nr 10 (185).

Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku. Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym, Warszawa 2009.

Pacuski K., Dzieje Gostynina do roku 1462 na tle dziejów Mazowsza płockiego i rawskiego, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV.

Szałygin J, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, War- szawa 2004.

Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska w latach 1462-1793, [w:] Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990.

Szczepański J., Od zaboru pruskiego do powstania listopadowego (1793-1831), [w:] „Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej”, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990.

Szczepański J. Gostynin od zaboru pruskiego do powstania listopadowego, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.

Szubska-Bieroń E, Osadnictwo niemieckie na ziemi gostynińskiej w XVIII i XIX wieku, Rocznik Gostyniński, tom I.

Szubska-Bieroń Elżbieta, II wojna światowa i lata okupacji hitlerowskiej (1939-1945) w Gostyninie, [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Go- stynin 2010.

Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie”, tom IV.

Topolski J., Polska w czasach nowożytnych (1501- 1795), Poznań 1999.

243 Walczak Ewa, Gostynin w latach międzywojennych (1918-1939), [w:] „Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku”, Gostynin 2010.

Wójcik U., Nazwy miejscowe dawnego województwa rawskiego, Warszawa 2001.

Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964.

STRONY INTERNETOWE http://www.welecja.pl/50,Stefan_Higersberger http://pl.wikipedia.org/wiki/Belno http://www.bialotarsk.szkolnastrona.pl/ http://www.emilszkola.pl/page10.php. http://zspig.sierakowek.szkolnastrona.pl/ http://www.spzwolen.pl/. http://www.pkw.gov.pl http://www.olimpijski.pl http://sokolow.edu.pl/historia.

MAPY

Special karte von Sudenpreuffen (mapa Gillego), 1802-1803.

Mapa jeneralna województwa mazowieckiego ułożona według najlepszych źró- deł przez Juliusza Colberg, Warszawa 1826.

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.

Mapa Wojskowego Instytutu Geograficznego, Gostynin.

244 ZDJĘCIA UDOSTĘPNIONE PRZEZ MIESZKAŃCÓW GMINY GOSTYNIN Władysław Jentys opiekun Wiedeń lata 1910-1918. Stanisław Jan Jentys 1890-1991, prawny majątku Belno Stefania Nentwig, właściciel majątku Belno. po śmierci Stanisława Jentysa żona Stanisława Jentysa, Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia oraz Barbary i Andrzeja Jentys. matka Barbary Jentypównej, Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia ur. w 1889 roku w Szczercu. im. Ignacego Leszczyńskiego. Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia im. Ignacego Leszczyńskiego. Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno im. Ignacego Leszczyńskiego.

Majątek Belno. Lata dwudzieste ubiegłego wieku. Dwór od strony podjazdu, stuletnia lipa. Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno im. Ignacego Leszczyńskiego.

Majątek Belno. Fragment parku, Lata trzydzieste ubiegłego wieku. Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno im. Ignacego Leszczyńskiego.

246 Majątek Belno. Lata trzydzieste. Spichlerz, stajnia cugowa. Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno im. Ignacego Leszczyńskiego.

Majątek Belno – 1935 rok. Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno im. Ignacego Leszczyńskiego.

Jedne z pierwszych dożynek RSP Belno. Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno im. Ignacego Leszczyńskiego.

247 Majątek Belno. Lata trzydzieste. Fragment parku po prawej stronie sadu, w tle mur kamienny, ograniczający posiadłość. Fot. Ze zbiorów Stowarzyszenia Na Rzecz Rozwoju Wsi Belno im. Ignacego Leszczyńskiego.

Pierwsza strona z Kroniki parafii Białotarsk

248 Kaplica w Białotarsku przed wybudowaniem obecnej świątyni. Fot. Z Kroniki parafii Białotarsk

Kościół w Białotarsku w roku 1936. Na pierwszym planie ówczesny proboszcz ks. I. Bronszewski. Fot. Z Kroniki parafii Białotarsk

249 Zaświadczenie z Urzędu Skarbowego z 1927 roku. Dokument ze zbiorów rodzinnych p. Iwony Imbs.

Odpis skrócony aktu urodzenia z roku 1956. Dokument ze zbiorów rodzinnych p. Iwony Imbs.

250 Akt własności ziemii z 1972 roku. Dokument ze zbiorów rodzinnych p. Iwony Imbs.

251 Prace rolne. Fot. ze zbiorów rodzinnych p. Elżbiety Włodarczyk

Zdjęcie szkolne. Fot. ze zbiorów rodzinnych p. Elżbiety Włodarczyk.

252 Pałac w Lucieniu. Czasy, w których fukncjonował Dom Dziecka. Fot. ze zbiorów szkolnych.

253 Życie codzienne. Spacery z dziećmi. Fot. ze zbiorów rodzinnych p. Anny Wasiak.

Świadectwo szkoły ogólnokształcącej stopnia podstawowego z 1951 roku. Dokument ze zbiorów rodzinnych p. Anny Wasiak.

254 Mieszkańcy wsi Budy Kozieckie przy pracach ziemnych. Fot. z Kroniki Rataje.

Mieszkanki wsi Rataje przed budynkiem obory (przez wojną należącą do dziedzica Higerbergera a w czasie okupacji do niemieckiej firmy Ostland. Fot. ze zb. rodzinnych p. Jolanty Szymczak.

Mieszkańcy wsi Rataje przy pracach polowych (lata okupacji 1939-45). Fot. ze zb. rodzinnych p. Jolanty Szymczak.

255 Pismo Szefa Urzędu Rady Ministrów do Przewodniczącego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (1972 r.) Fot. z Kroniki Rataje.

256 Wyjazd na grzybobranie. Fot. ze zb. rodzinnych p. Lecha Dębczaka.

Współnie grzybobranie. Fot. ze zb. rodzinnych p. Lecha Dębczaka.

257 Rębów. Fot. ze zb. rodzinnych p. Lecha Dębczaka.

Zdjęcie rodzinne. Fot. ze zbiorów p. Lecha Dębczaka.

Zima w Rębowie. Fot. ze zb. rodzinnych p. Lecha Dębczaka.

258 Czworaki w Solcu. W tle wieża kościoła w Solcu. Fot. ze zb. rodzinnych p. Lecha Dębczaka.

Maneż w Rębowie. Fot. ze zbiorów p. Lecha Dębczaka.

259 Mieszkańcy Rębowa. Fot. ze zb. rodzinnych p. Henryki Złotowskiej.

260 Wieś Rębów. Fot. ze zb. rodzinnych p. Elżbiety Sadowskiej.

Chata we wsi Rębów. Lata 1955-56. Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.

Rębów. Fot. ze zb. rodzinnych p. Elżbiety Sadowskiej.

261 Rodzina niemiecka. Czasy okupacji. Świadectwo ukończenia oddziału w trzy-klasowej Fot. ze zbiorów p. Bożeny Staneckiej. Publicznej Szkole Powszechnej w Rębowie (1936 r.). Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.

Wieś Rębów. Fot. ze zbiorów p. Bożeny Staneckiej.

262 Świadectwo ukończenia klasy w Szkole Podstawowej dla pracujących w Rębowie (1963 r.). Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.

Świadectwo egzaminu z zakresu program nauczania Szkoły Powszechnej dla Dorosłych (1950 r.). Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.

263 Wyciąg z konta. Intercyza przedślubna w języku rosyjskim 1892 r. Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej. Fot. Ze zbiorów rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.

List nadany z Kanady w roku 1963. Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.

264 Kartka bożonarodzeniowa z Kanady z lat 60. Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.

Kartka świąteczna z Kanady z lat 60. Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.

Zaproszenie na wręczenie Sztandaru OSP w Białotarski (1969 r.) Fot. ze zb. rodzinnych p. Bożeny Staneckiej.

265 Mechanik – Jerzy Beksińśki wraz z nową motopompą M800 (1958 r.). Fot. z Kroniki OSP Solec.

Zbiórka po odbytych manewrach (1960 r.) Fot. z Kroniki OSP Solec.

Wóz rekwizytowy konny z oddziałem bojowym (1959 r.) Fot. z Kroniki OSP Solec.

266 SPIS TREŚCI

GMINA GOSTYNIN – OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI...... 1

CZĘŚĆ I...... 5 HISTORIA GMINY GOSTYNIN OD PIERWSZYCH WZMIANEK DO CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH...... 5 PODZIAŁY PAŃSTWOWE i USTRÓJ LOKALNY WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA...... 5 POCZĄTKI OSADNICTWA WOKÓŁ GOSTYNINA...... 8 PRAWO POLSKIE I PRAWO NIEMIECKIE...... 9 DOBRA KRÓLEWSKIE WOKÓŁ GOSTYNINA...... 11 DOBRA KOŚCIELNE...... 13 MAJĄTKI SZLACHACKIE...... 13 UPRZEMYSŁOWIENIE OKOLIC GOSTYNINA...... 16 USTRÓJ LOKALNY OD XV DO XVIII WIEKU...... 17 PODZIAŁY KOŚCIELNE W DAWNEJ POLSCE...... 21 WIEŚ GOSTYNIŃSKA I HISTORIA REGIONU DO XVIII WIEKU...... 22

WIEK XIX W OKOLICACH GOSTYNINA...... 29 PRZEŁOM XVIII i XIX WIEKU (1793–1806)...... 29 OSADNICTWO OLĘDERSKIE (NIEMIECKIE)...... 32 KSIĘSTWO WARSZAWSKIE 1807–1815...... 36 KRÓLESTWO POLSKIE 1815–1830...... 37 POWSTANIE LISTOPADOWE...... 39 LATA 1831–1863...... 40 ROZWÓJ PRZEMYSŁU...... 42 POWSTANIE STYCZNIOWE...... 43

267 LATA 1864–1905...... 45 SZKOLNICTWO PRZEŁOMU XIX i XX WIEKU...... 51 POCZĄTEK XX WIEKU 1905–1914...... 52 I WOJNA ŚWIATOWA...... 55

II RZECZPOSPOLITA...... 59

II WOJNA ŚWIATOWA...... 71 WRZESIEŃ 1939...... 71 ADMINISTRACJA POD OKUPACJĄ NIEMIECKĄ...... 73 LOS LUDNOŚCI CYWILINEJ...... 75

LATA POWOJENNE...... 79

LATA 1956–1972...... 89 GROMADA BIAŁOTARSK 1954–1959...... 91 GROMADA BOLESŁAWÓW 1954–1972...... 92 GROMADA KOZICE 1954–1959...... 92 GROMADA KRZYWIE 1954–1959...... 92 GROMADA LUCIEŃ 1954–1972...... 93 GROMADA SIERAKÓWEK 1954–1972...... 93 GROMADA SOKOŁÓW 1954–1972...... 94 GROMADA SOLEC 1960–1972...... 94 GROMADA SKRZANY 1954–1958...... 94

GMINY GOSTYNIN I RATAJE W LATACH 1973–1992...... 97 POLITYKA GOSPODARCZA I USTRÓJ GMIN...... 97 GMINA GOSTYNIN 1973–1988...... 101 GMINA RATAJE 1973-1988...... 109 CZAS PRZEŁOMU 1988–1992...... 111

GMINA GOSTYNIN W LATACH 1992–2014...... 115 KADENCJA 1992–1994...... 115 KADENCJA 1994–1998...... 117 KADENCJA 1998–2002...... 118

268 KADENCJA 2002–2006...... 120 KADENCJA 2006–2010...... 121 KADENCJA 2010–2014...... 122 GMINA GOSTYNIN DZIŚ...... 124

CZĘŚĆ II...... 129 HISTORIA POSZCZEGÓLNYCH MIEJSCOWOŚCI OBSZARU GMIN GOSTYNIN...... 129 ALEKSANDRYNÓW...... 129 ANIELIN...... 129 ANTONINÓW...... 130 BABY DOLNE...... 131 BABY GÓRNE...... 131 BELNO...... 134 BIAŁE...... 136 BIAŁOTARSK...... 137 BIELAWY...... 146 BIERZEWICE...... 147 BOLESŁAWÓW...... 147 BUDY KOZICKIE...... 148 BUDY LUCIEŃSKIE...... 149 CHOINEK...... 149 DĄBRÓWKA...... 150 EMILIANÓW...... 151 FELIKSÓW...... 154 GAŚNO...... 154 GORZEWO...... 155 GÓRKI PIERWSZE I DRUGIE...... 156 GULEWO...... 159 HALINÓW...... 160 HELENÓW...... 160 HUTA NOWA...... 161 HUTA ZABOROWSKA...... 162 JASTRZĘBIA...... 162 JAWOREK...... 163 JÓZEFKÓW...... 164

269 KAZIMIERZÓW...... 164 KIEŁPIENIEC...... 165 KLENIEW...... 165 KLUSEK...... 166 KOZICE...... 167 KRZYWIE...... 172 LEGARDA...... 173 LEŚNIEWICE...... 174 LIPA...... 176 LISICA...... 176 LUCIEŃ...... 177 ŁOKIETNICA...... 182 MARIANKA...... 183 MARIANÓW ( LUCIEŃSKI)...... 183 MARIANÓW SIERAKOWSKI...... 184 MIAŁKÓWEK...... 184 MNISZEK...... 185 MYSŁOWNIA NOWA...... 186 NAGODÓW...... 189 NIECKI...... 189 NOWA WIEŚ...... 190 OSADA...... 191 OSINY...... 191 PIOTRÓW...... 192 PODGÓRZE...... 194 POLESIE...... 195 POMORZANKI...... 195 RĘBÓW...... 197 ROGOŻEWEK...... 198 RUMUNKI...... 200 RUSZKÓW...... 201 RYBNE...... 201 SAŁKI...... 202 SIERAKÓW...... 204 SIERAKÓWEK...... 206

270 SKOKI...... 210 SKRZANY...... 210 SOKOŁÓW...... 213 SOLEC...... 222 STANISŁAWÓW SKRZAŃSKI...... 229 STEFANÓW...... 229 STRZAŁKI...... 230 WRZĄCA...... 231 ZABORÓW NOWY...... 232 ZABORÓW STARY...... 234 ZIELENIEC...... 236 ZUZINÓW...... 236 ZWOLEŃ...... 237

BIBLIOGRAFIA...... 239

ZDJĘCIA UDOSTĘPNIONE PRZEZ MIESZKAŃCÓW GMINY GOSTYNIN...... 245

271