GMINA GOSTYNIN LESZEK ZUGAJ – OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI – OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI DO WSPÓŁCZESNOŚCI PRADZIEJÓW – OD Mieszkańcy Gminy Gostynin i Rataje już w 1987 roku protestowali przeciw łącze- niu terenów miejskich i wiejskich w jedną jednostkę administracyjną. Lata 1988-1990 nie zmieniły nastawienia społeczności wiejskiej okolic Gostynina. Nadal byli oni przeciwni zmianom wprowadzonym wbrew ich opiniom. Po 1989 roku można było pełniej wyrażać swoje postulaty i wnioski. Na podstawie rozporządzenia Rady GOSTYNIN GMINA Ministrów z początkiem 1992 roku nastąpił rozdział Gminy i Miasta. Nie nastąpiło już jednak odrodzenie gminy Rataje. Mieszkańcy okolic Gostynina postanowili utwo- rzyć jedną Gminę. „Przeszłość jest to dziś, tylko cokolwiek dalej...” Cyprian Kamil Norwid Przeszłość LESZEK ZUGAJ GMINA GOSTYNIN – OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI LESZEK ZUGAJ GMINA GOSTYNIN – OD PRADZIEJÓW DO WSPÓŁCZESNOŚCI GOSTYNIN 2014 Copyright © by Gmina Gostynin, 2014 Wydanie pierwsze, Gostynin 2014 Projekt graficzny okładki: Marcin Cieślicki Skład, druk: Agencja Wydawnicza DKprint www.dkprint.pl Wydawca: Gmina Gostynin Na okładce: zdjęcia z Kroniki Rataje i ze zbiorów pani Elżbiety Włodarczyk oraz fragment mapy jeneralnej województwa mazowieckiego ułożonej wg najlepszych źródeł przez Juliusza Colberga, Warszawa 1826 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 Leader, działanie: Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju dla małych projektów, tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach osi 3 ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi. Publikacja wydana przez Gminę Gostynin. Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoj Wsi. 4 CZĘŚĆ I HISTORIA GMINY GOSTYNIN OD PIERWSZYCH WZMIANEK DO CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH PODZIAŁY PAŃSTWOWE I USTRÓJ LOKALNY WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA Mazowsze stanowiło jedną z dzielnic dawnej Polski. Była to kraina mniej zagospodarowana, leżąca na peryferiach państwa, które stanowiło pierwotnie prywatną własność książąt z dynastii Piastów. Liczne wojny spowodowały wytworzenie się stałej grupy wojów – wojow- ników, którym przewodził książę. Zagrożenia zewnętrzne wytworzyły także potrzebę tworzenia miejsc obronnych – grodów. Gród stawał się centrum plemienia. Takim grodem dla współczesnej Gminy był prawdopodobnie So- chaczew. Wszyscy mieszkańcy kraju zobowiązani byli płacić specjalny podatek w naturze na stałą drużynę książęcą; żywność, odzież i inne. Rycerze cały czas przebywali w grodzie głównym – stolicy lub w innych grodach. Nie mieli żadnych obowiązków, oprócz walki. O wszelkie ich wygody i ich rodzin dbał książę, czyli w praktyce cała ludność. W grodzie król lub książę wyznaczał swojego przedstawiciela – naczel- nika. Naczelnik stał na czele danej drużyny wojów. Każdy gród miał swoje osady służebne, składające się z miejscowej ludności oraz z ludności obcej, która w następnych pokoleniach miała się spolszczyć. Byli to często jeńcy 5 wojenni. Być może taką osadą były Pomorzanki – zasiedlone pierwotnie przez pojmanych ludzi z Pomorza. Podatki w mniejszych grodach i wsiach rozdzielała starszyzna rodowa. Wszystko ówcześnie: ziemia, ludzie było własnością księcia (lub króla). Cały system zorganizowany był w ten sposób, aby zapewnić utrzymanie dla księcia i jego wojów. Ustrój grodowy stanowi najstarszą naszą administrację państwową. Nie troszczy się ona o nic więcej, jak tylko o obronę wojskową państwa, jest tedy właściwie administracją wojskową. Zajmuje się gospodarstwem wyłącznie dla wojska. Państwo ówczesne nie zajmuje się potrzebami społeczeństwa poza kwestją obrony od zewnętrznych nieprzyjaciół; na państwie ówczesnem nie ciąży żaden inny obowiązek. Skutkiem tego nie posiada też ono żadnych praw w żadnej dziedzinie życia zbiorowego poza kwestjami wojennemi – pisał dawny historyk.1 Na przykład nie ścigano zabójców, tym zajmowali się członkowie rodu zabitego. Mieli oni bowiem prawo zemsty. To pierwotne państwo piastowskie rozpadło się w czasach księcia Miesz- ka II (1025–1034). Ludność zbuntowała się przeciwko dużym obciążeniom na rzecz państwa. Nastał czas kilkuletniej anarchii. To właśnie wtedy dziel- nica mazowiecka odpadła od Polski i zarządzana była przez samozwańczego księcia Masława, lecz w połowie tego stulecia przyłączono Mazowsze ponow- nie do państwa pierwszych Piastów. Jedność kraju przywrócił książę Kazimierz Odnowiciel. Musiała jednak nastąpić zasadnicza reforma. Członkowie drużyny książęcej otrzymali od tej pory nadania ziemskie wraz z podległą sobie ludnością i sami musieli się utrzymać, a w przypadku wojny mieli obowiązek służyć pod rozkazami księ- cia. Nazywało się to nadaniem „na prawie wojskowym” (jure militari). Wy- twarzała się warstwa rycerska, z której powstała z czasem warstwa szlachty. Książę przekazywał poszczególne wsie lub grunty na rzecz swoich rycerzy, część darował także Kościołowi. Pozostałe dobra pozostały w jego ręku. Pan danej wsi (rycerz, biskup, przedstawiciel panującego) był pełnopraw- nym i nieskrępowanym właścicielem gruntów. Mógł też swobodnie usuwać chłopów z gruntu. Początkowo nie było dziedziczenia własności ziemi chłop- skiej. Część chłopów wywodząca się z jeńców była niewolnikami.2 1 Koneczny F., Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. 2 Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 124. 6 Od wczesnego średniowiecza rozwijał się książęcy Gostynin. W XIII wie- ku gród ten stał się samodzielnym okręgiem administracyjnym z własnym kasztelanem3, wyłączając tym samym nowy okręg z rozległej kasztelani so- chaczewskiej.4 Gród kasztelański nie mógł się rozwijać bez otoczenia przez wsie rolni- cze. W tamtym okresie musiało już funkcjonować kilka lub kilkanaście osad wokół Gostynina. Ustanowienie grodu kasztelańskiego świadczyło o pewnym stopniu zagospodarowania okolicy. Mimo to lasy i bagna dominowały w tym terenie aż do XIX stulecia. Kasztelania gostynińska, według danych z początku XIV, wieku sięgała na północy po Wisłę, na wschodzie po rzekę Bzurę na południe obejmowała Kutno i tereny na północ od Żychlina. Na zachodzie natomiast kończyła się w pobliżu Białotarska.5 Po 1138 roku nastąpił w Polsce okres rozbicia dzielnicowego. Państwo rozpa- dło się na szereg rywalizujących ze sobą księstw, w tym księstwa mazowieckiego. Do pierwszej połowy XIII wieku Mazowsze stanowiło bardziej lub mniej zinte- growany z Polską właściwą obszar, dopiero rządy księcia Konrada Mazowieckiego (1194–1247) spowodowały wyodrębnienie księstwa mazowieckiego. W następ- nych latach to księstwo podlegało także różnym mniejszym podziałom i okre- sowo także zjednoczeniu. Gostynin wraz z ziemią gostynińską był ważną częścią księstw mazowieckich. W tytulaturach książąt występowała również ta ziemia. Od XIV wieku nastąpiło zjednoczenie większości dzielnic polskich w jed- no silne państwo – Koronę Królestwa Polskiego. Książęta mazowieccy pró- bowali cały czas zachować niezależność. Warto wspomnieć, że przez teren współczesnej Gminy przebiegała przez długie lata granica państwowa. Okręg parafialny Białotarska częściowo wchodził w skład dzielnicy kujawskiej, którą od początku XIV wieku włączono już do Polski. Dość słabe księstwa mazowieckie nie były w stanie przeciwstawić się rosnącej potędze Polski. W 1462 roku ziemi gostynińska została włączona (inkorporowana) do Korony Królestwa Polskiego.6 Rozpoczął się nowy etap historii tych ziem. 3 Pacuski K., Dzieje Gostynina do roku 1462 na tle dziejów Mazowsza płockiego i rawskiego, [w:] Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, Gostynin 2010, s. 64. 4 Tamże, s. 81. 5 Tamże, s. 94. 6 Szczepański J., Gostynin i ziemia gostynińska w latach 1462–1793, [w:] Dzieje Gostynina i ziemi gostyniń- skiej, pod red. M. Chudzyńskiego, Warszawa 1990, s. 166. 7 POCZĄTKI OSADNICTWA WOKÓŁ GOSTYNINA Osadnictwo wczesnośredniowieczne skupiało się głównie w Wielko- polsce, Małopolsce i Kujawach. Mazowsze z racji niezbyt urodzajnych gleb, dużych obszarów bagiennych i leśnych nie było atrakcyjnym obszarem do za- mieszkania. Na brak wczesnośredniowiecznego osadnictwa wskazuje także niewiele śladów w nazwach miejscowości charakterystycznych dla osad typu służebnego, takich jak: Kuchary, Świniary, Jadowniki itp. Do najstarszych miejscowości współczesnej Gminy należy prawdopo- dobnie Białotarsk, w średniowieczu zwany Białytarżek. Było to tradycyjne miejsce spotkań ludności rozległych wtedy miejscowych puszcz. Tutaj miesz- kańcy wymieniali się przedmiotami, żywnością i powstał naturalny wcze- snośredniowieczny targ. Prawdopodobnie już w XII wieku powstała tutaj parafia pod wezwaniem św. Krzyża. Pierwsze poświadczenie istnienia wsi i parafii pochodzi z 1249 roku. Właśnie w Białotarsku zatrzymał się w swojej podróży książę mazowiecki Siemowit I. Wystawił wtedy dokument nadający wieś Dąbrowa (Dąbrówka) na rzecz kościelnej kapituły płockiej.7 Właśnie te miejscowości (Białotarsk i Dąbrówka) należą do najstarszych, udokumento- wanych na tym terenie Gmin. Wczesnośredniowieczne rodowody posiadają też inne miejscowości: Po- morzanki – dawniej Pomorzany, które prawdopodobnie powstały już w XII wieku za czasów księcia Bolesława Krzywoustego8, Białe – pierwsze wzmianki pochodzą z 1240 roku9 oraz Rębów. W 1279 roku książę Bolesław II nadal bi- skupowi poznańskiemu wieś Rębowo w parafii Białotarsk. Biskupowi poznań- skiemu bardzo zależało na tej wsi, ponieważ właśnie przez nią podróżował z Poznania w głąb swoich diecezji podczas wizyt gospodarskich czy religij- nych.