Powiat Gostyniński

TRADYCJA MAZOWSZA powiat gostyniński

Przewodnik subiektywny

Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki Agencja Wydawnicza „Egros” Warszawa 2013

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1 22013-09-27013-09-27 17:00:0217:00:02 Autor: Barbara Konarska-Pabiniak

T³umaczenie na jêzyk angielski: Marek Czekañski

Redaktor serii: Alicja Jankiewicz (MCKiS)

Redakcja: Ma³gorzata Gucman, Krzysztof Gucman

Redakcja techniczna: Tomasz Grochowski

Zdjêcia: Jan B. Nycek, ze zbiorów Barbary Konarskiej-Pabiniak W ksi¹¿ce wykorzystano zdjêcia Jana Waækowskiego, Macieja Kowalskiego, Gminnego Ośrodka Kultury w Sannikach, Wydzia³u Promocji Urzêdu Miasta Gostynina, Zespo³u Szko³y Podsta- wowej i Gimnazjum w Lucieniu, pocztówki ze zbiorów Lecha Borzyma

Mapy: Ma³gorzata Debich, Marek Osma³ek

Opracowanie graﬁ czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-63427-88-7 ISBN 978-83-63957-11-7

Wydawcy: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mckis.waw.pl

Agencja Wydawnicza „Egros” s.c. ul. Korotynskiego 23 lok. 56 02-123 Warszawa tel./fax 22 823 48 78 e-mail: biuro@egros. pl www.egros.pl

2 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2 22013-09-27013-09-27 17:00:0317:00:03 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5

Walory przyrodnicze regionu ...... 7 G³ówne jeziora Pojezierza Gostyniñskiego ...... 9 Rezerwaty przyrody ...... 11 Pomniki przyrody ...... 15

Powiat gostyniñski i jego struktura ...... 17 Historia podzia³ów administracyjnych ziemi gostyniñskiej ...... 17 Ośrodki administracji powiatowej ...... 21 Paraﬁ e ...... 27

Archeologia ...... 29

Miejsca pamiêci narodowej ...... 31 Rok 1863 – powstanie styczniowe ...... 31 I wojna światowa oraz wojna polsko-bolszewicka 1919–1921...... 33 II wojna światowa 1939–1945 ...... 34 Tablice pami¹tkowe w obiektach ...... 37 Katyñskie Dêby Pamiêci ...... 38

Dziedzictwo kulturowe regionu ...... 40 Folklor ...... 40 Regionalne zespo³y ludowe ...... 43 Przydro¿ne sanktuaria ...... 47 Legendy i opowieści ...... 48 Herby ...... 53 Znani, niezwykli ...... 54

Przewodnik subiektywny po powiecie gostyniñskim ...... 68 Belno ...... 68 Bia³e ...... 70 Bia³otarsk ...... 72 Czarnów ...... 75 Gostynin ...... 76 Szujscy w gostyniñskim zamku ...... 86 Gostynin-Rataje (Zazamcze) ...... 89 Kamieniec ...... 91 Lucieñ ...... 92 Luszyn ...... 94 Lwówek...... 97 Mocarzewo ...... 98 Osiny ...... 100 Osmolin ...... 102 Pacyna...... 106

Powiat gostyniński 3

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3 22013-09-27013-09-27 17:00:0317:00:03 Piotrów ...... 109 Sanniki ...... 110 Sierakówek ...... 116 Skrzany ...... 118 Skrzeszewy ...... 119 S³up ...... 120 Soko³ów ...... 122 Solec ...... 125 Suserz ...... 127 Szczawin Kościelny ...... 130 Trêbki ...... 134 Zaborów Nowy ...... 136

Oferta kulturalna i turystyczna ...... 138 Informacja turystyczna ...... 138 Trasy turystyczne ...... 139 Piesze szlaki turystyczne ...... 139 Szlaki rowerowe ...... 144 Imprezy ...... 144 Gospodarstwa agroturystyczne ...... 147

Welcome to Gostynin County ...... 150

Illustrations ...... 152

Indeks geograﬁ czny...... 155

Deﬁ nicje ...... 160

Bibliograﬁ a ...... 162

4 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4 22013-09-27013-09-27 17:00:0317:00:03 Od Wydawcy

d 2004 r. Mazowieckie Centrum Kultu- Czytelnicy bez trudu rozszerz¹ swoj¹ wiedzê Ory i Sztuki publikuje kolejne tomy z serii w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, których „Tradycja Mazowsza”. S¹ to monografi czne tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w Bibliografi i. opracowania, w których prezentowane s¹ wa- Ksi¹¿ka zawiera te¿ indeks geografi czny, a na lory historyczne i etnografi czne powiatów wo- koñcu Defi nicje – określenia pojêæ dotycz¹- jewództwa mazowieckiego. Cel jest ambitny, cych dziedzictwa kulturowego; s³owa, które a przy tym trudny – nie tylko ze wzglêdu na wymagaj¹ zdefi niowania oznaczamy w tekście liczbê tomów, jak¹ chcemy wydawaæ w ca³ym gwiazdk¹ (*). cyklu, ale przede wszystkim ze wzglêdu na za- W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia ³o¿enia merytoryczne. określeñ u¿ytych w tytule serii „Tradycja Ma- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, zowsza. Przewodnik subiektywny”. odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w woje- Mówi¹c o tradycji*, trzeba uwzglêdniæ wie- wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy le elementów – wzorce spo³eczne, obyczaje, te¿ publikowania w ramach serii „Tradycja kulturê duchow¹, charakterystyczne wytwory Mazowsza” dodatkowych okazjonalnych lub kultury materialnej – wszystko, co ukszta³- tematycznych tomów, w których bêdziemy towane w przesz³ości, trwa do dziś. Kulty- nawi¹zywaæ do obchodzonych rocznic, przy- wowanie tradycji polega na przekazywaniu pominaæ sylwetki znanych i cenionych osób z pokolenia na pokolenie istotnych dla danej zwi¹zanych poprzez urodzenie lub dzia³alnośæ zbiorowości wartości kulturowych. z Mazowszem, omawiaæ w sposób przekrojo- Sam tytu³ serii „Tradycja Mazowsza” rów- wy lub systematyczny pewne zagadnienia cha- nie¿ traktujemy umownie, trzeba bowiem rakterystyczne dla regionu. pamiêtaæ, ¿e granice administracyjne zwy- W publikacjach z serii „Tradycja Mazow- kle nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie sza” Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościow- ukszta³towanymi krainami Polski. W kolej- szych elementów dziedzictwa kulturowego, nych tomach serii prezentowane s¹ powiaty przypomnienie wydarzeñ historycznych, po³o¿one w województwie mazowieckim, uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów da- które obejmuje – poza Mazowszem – rów- nego obszaru. W ka¿dym tomie zamieszcza- nie¿ ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia my „Przewodnik subiektywny” – prezentacjê oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary miejscowości wybranych przez autora, a tak¿e historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza czêśæ zatytu³owan¹ „Oferta kulturalna i tu- granicami naszego województwa, np. ziemia rystyczna” – z propozycjami tras wycieczko- ³om¿yñska. wych po powiecie, opisami potraw regional- Podtytu³ serii „Przewodnik subiektywny” nych itp. Równie¿ zagraniczni turyści powinni określa przyjêty przez nas indywidualny spo- byæ usatysfakcjonowani informacjami w jêzy- sób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac doku- ku angielskim: wyczerpuj¹cym streszczeniem mentacyjnych i wydawniczych przewidywana z wiedz¹ niezbêdn¹ do pe³nej prezentacji po- jest na kilka lat, za³o¿yliśmy wiêc, ¿e ró¿ni wiatu, ofert¹ kulturaln¹ i turystyczn¹, t³uma- autorzy wyeksponuj¹ inne elementy tradycji. czeniem podpisów ilustracji. Tê ró¿norodnośæ i subiektywizm opisu w po- Zdajemy sobie sprawê, ¿e nie jesteśmy szczególnych tomach serii traktujemy jako jej w stanie omówiæ wszystkich zagadnieñ histo- dodatkowy walor. rycznych, spo³ecznych i kulturowych, prze- Du¿ym atutem serii jest aktualnośæ danych sz³ości i wspó³czesności regionu oraz dziejów na temat „kondycji tradycji” w danym po- poszczególnych miejscowości. Zainteresowani wiecie. Cykl wydawniczy nie jest d³ugi, wiêc

Powiat gostyniński 5

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5 22013-09-27013-09-27 17:00:0317:00:03 obserwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik bra kultury*, nazewnictwo, tradycyjne umie- poznaje ju¿ po kilku miesi¹cach. jêtności, gin¹ce zawody. Zadaniem autorów Zamiarem omawianej serii wydawniczej jest opisanie tych elementów dziedzictwa kul- jest ukazywanie ró¿norodności i bogactwa turowego, które w sposób szczególnie wyraźny dziedzictwa kulturowego* województwa ma- świadcz¹ o przesz³ości tych ziem i które maj¹ zowieckiego. By to osi¹gn¹æ, trzeba zaprezen- znaczenie dla dzisiejszej świadomości histo- towaæ przesz³ośæ obecn¹ we wspó³czesności, rycznej spo³eczeñstwa. a wiêc przede wszystkim zabytki architektury, zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne do- Wydawca

6 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6 22013-09-27013-09-27 17:00:0317:00:03 Walory przyrodnicze regionu

1 2

3 4

1 Lasy w okolicach Lubieńka 2 Staw w Kiełpieńcu 3 Bociany należą do stałego krajobrazu powiatu gostynińskiego 4 Stanowisko myśliwskie w dolinie Przysowy

iemia gostyniñska le¿y na obszarze kil- ukszta³towana przez zlodowacenie środkowo- Zku regionów ﬁ zyczno-geograﬁ cznych polskie, tworz¹c p³ask¹ równinê pochylon¹ charakteryzuj¹cych siê znaczn¹ odrêbności¹ na po³udnie. Kotlinê P³ock¹ charakteryzuj¹ morfologiczn¹. Czêśæ pó³nocna i pó³nocno- kemy*, ozy*, wydmy, wzgórza morenowe, -wschodnia nale¿y do Kotliny P³ockiej, w do- rynny*. rzeczu Skrwy Lewej, czêśæ po³udniowa nale¿y W zachodniej czêści powiatu gostyniñskiego do Równiny Kutnowskiej i Wysoczyzny K³o- rozci¹gaj¹ siê wzgórza ozów. S¹ to d³ugie, do- dawskiej, a czêśæ zachodnia stanowi fragment chodz¹ce niekiedy do kilkunastu kilometrów Pojezierza Kujawskiego. Kotlina P³ocka zosta- w¹skie wa³y o falistym zarysie linii grzbieto- ³a ukszta³towana przez dzia³alnośæ erozyjn¹ wej i o bardzo stromych stokach, odcinaj¹ce jêzora lodowcowego zlodowacenia ba³tyckie- siê wyraźnie od t³a przyleg³ego obszaru wyrazi- go, który nasun¹³ siê w kierunku po³udniowo- stości¹ formy. Ozy powstawa³y w tunelach lub -wschodnim, zostawiaj¹c wiele charaktery- szczelinach lodowcowych, g³ównie z piasków stycznych form i nadaj¹c okolicom Gostynina i ¿wirów osadzanych przez wody wzd³u¿ ry- znamienne piêtno. Czêśæ po³udniowa zosta³a nien lodowcowych. Najbardziej wykszta³cony

Powiat gostyniński 7

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7 22013-09-27013-09-27 17:00:0317:00:03 5 6

5 Zalew Piechota 6 Pojezierze Gostynińskie

jest oz Dybanka pod Gostyninem. W okoli- (obszar gmin Gostynin, Nowy Duninów, cach Sendenia wystêpuj¹ kemy w formie pa- £¹ck). Stanowi „korytarz ekologiczny” ³¹cz¹- górków zbudowane z materia³u gliniastego. cy Puszczê Kampinosk¹ z Puszcz¹ Bydgosk¹ Tereny te pokryte s¹ ci¹gami rynnowymi, któ- i Borami Tucholskimi. Jest jedynym obiektem rych najg³êbsze partie pokrywaj¹ jeziora. tego typu na Ni¿u Polskim. Po³udniowa czêśæ ziemi gostyniñskiej to Pojezierze Gostyniñskie. Fragment GWPK p³aski obszar niemal w ca³ości zbudowany stanowi¹ jeziora tworz¹ce Pojezierze Gosty- z glin morenowych przedzielonych seriami niñskie. Prawie ca³y jego obszar porośniêty piasków i ¿wirów oraz i³ów i mu³ów. Zachod- jest bogat¹, wartościow¹ roślinności¹. Lasy nia i środkowa czêśæ ziemi gostyniñskiej roz- zajmuj¹ blisko 14 tys. ha powierzchni pojezie- ci¹ga siê w kilku dop³ywach Wis³y, z których rza. Najbardziej zalesionym terenem w powie- najwiêkszym jest Skrwa Lewa wyp³ywaj¹ca cie gostyniñskim jest miasto Gostynin – lasy z rynny wodno-lodowcowej, le¿¹cej miêdzy zajmuj¹ prawie 54% ogólnej powierzchni, Kutnem a Gostyninem. najmniej gmina Sanniki – zaledwie 5,5% po- Uchwa³a w sprawie utworzenia Gostyniñ- wierzchni. S¹ to g³ównie lasy sosnowe i mie- sko-W³oc³awskiego Parku Krajobrazowego szane, a na terenach podmok³ych olsy i ³êgi. (GWPK) zosta³a podjêta 5 kwietnia 1979 r. Urozmaicona rzeźba terenu, obﬁ tośæ zbior- na wspólnej sesji wojewódzkich rad narodo- ników wodnych i wielka ró¿norodnośæ ro- wych P³ocka i W³oc³awka. Do parku zosta³a ślinności stanowi¹ o bogatych walorach tury- w³¹czona czêśæ ziemi gostyniñskiej le¿¹ca na stycznych tego rejonu. Zwarty kompleks leśny zachód od linii Gostynin−P³ock. Ogólna po- pó³nocnej czêści ziemi gostyniñskiej, w streﬁ e wierzchnia Gostyniñsko-W³oc³awskiego Par- pojeziernej, który zajmuje 62,3% powierzchni ku Krajobrazowego wynosi 38 950 ha, a strefy GWPK, zosta³ zaliczony w 1995 r. do Leśnego ochronnej (otuliny) 14 195 ha. Park le¿y na Kompleksu Promocyjnego „Lasy Gostyniñ- pograniczu dwóch województw: kujawsko- sko-W³oc³awskie”, co wymusza określon¹ pro- -pomorskiego (22 200 ha) i mazowieckiego ekologiczn¹ gospodarkê leśn¹.

8 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8 22013-09-27013-09-27 17:00:0517:00:05 Główne jeziora Pojezierza Gostynińskiego

³ówn¹ atrakcjê krajobrazu ziemi gosty- jezior gostyniñskich. Brzegi jeziora s¹ wyso- Gniñskiej stanowi¹ jeziora nale¿¹ce do Po- kie, o kilkukilometrowej d³ugości, bezleśne jezierza Gostyniñskiego. Nazwa ca³ego kom- i bogate w punkty widokowe. Jest dzier¿awio- pleksu tutejszych jezior wywodzi siê od nazwy ne przez Polski Zwi¹zek Wêdkarski. miasta. S¹ to jeziora rynnowe powsta³e po wycofywaniu siê l¹dolodu lub po jego ust¹pie- Jezioro Drzesno – le¿y na terenie gminy niu. Na ca³ym pojezierzu jest ich ok. 60, a na Gostynin, granicz¹c z gmin¹ £¹ck, w odle- terenie Gostyniñskiego Parku Przyrodniczo- g³ości oko³o 10,5 km od centrum Gostyni- -Krajobrazowego – 40, ka¿de o powierzchni na w kierunku pó³nocno-wschodnim. Jest wiêkszej ni¿ 1 ha. Do najwiêkszych nale¿¹: to p³ytki zbiornik zarz¹dzany przez Agencjê Bia³e, Drzesno, Gości¹¿, Lucieñskie, Przytom- Nieruchomości Rolnej. Jego maksymalna ne, Sumino, Zuzinowskie. Poza GWPK, ale g³êbokośæ to 2,1 m, a średnia 1,2 m. Ma po- w Obszarze Chronionego Krajobrazu znajdu- d³u¿ny kszta³t o 14,74 ha powierzchni, 670 m je siê Jezioro Szczawiñskie. Mniejsze – Czar- d³ugości i 300 m szerokości. Brzegi zbiornika ne i Kocio³, le¿¹ w obrêbie miasta Gostynina. s¹ ma³o urozmaicone, na znacznej d³ugości Najwiêksze jeziora powiatu zajmuj¹ ³¹czn¹ porośniête roślinności¹ wynurzon¹. £¹czy siê powierzchniê ok. 520 ha, a ich objêtośæ to po- ze Skrw¹ Lew¹. nad 35 mln m3 wody. Jeziora te w wiêkszości charakteryzuj¹ siê II klas¹ czystości wody. Jezioro Gości¹¿ – p³ytkie zag³êbienie o powierzchni 12,33 ha, po³¹czone kana³em Jezioro Bia³e – o wyd³u¿onym kszta³cie, le¿y z Jeziorem Trzebowskim. Po³o¿ony we wsi w dorzeczu Skrwy Lewej, w streﬁ e ochron- Krzywie zbiornik jest w³asności¹ prywatn¹. nej GWPK w gminie Gostynin. Odleg³ośæ od Znajduje siê w odleg³ości ok. 7 km od centrum Gostynina. Ma 800 m d³ugości, 250 m szerokości i 2,4 m maksymalnej g³êbokości, a średniej 1,4 m. Jezioro jest p³ytkim zbiorni- kiem o wyd³u¿onym kszta³cie, jego brzegi s¹ niskie, podmok³e i porośniête roślinności¹ wzd³u¿ ca³ej linii brzegowej w zwi¹zku z czym jest trudno dostêpne.

Jezioro Lucieñskie – o rynnowym kszta³cie, trzecie pod wzglêdem powierzchni, drugie – g³êbokości i pierwsze co do zasobów wodnych 7 na ca³ym Pojezierzu Gostyniñskim. Po³o¿one

7 Jezioro Białe w odleg³ości 8 km od centrum Gostynina w kierunku pó³nocno-zachodnim. Jego powierzchnia wynosi 207,75 ha, g³êbokośæ maksymalna centrum Gostynina ok. 10,5 km w kierunku 20 m, średnia – 8,3 m, d³ugośæ 3,3 km, szero- pó³nocno-wschodnim. D³ugośæ jeziora siêga kośæ 900 m. Zbocza jeziora s¹ strome, wokó³ ok. 3 km, maksymalna szerokośæ 775 m, po- rozci¹gaj¹ siê zwarte obszary leśne (75% jego wierzchnia 150 ha. Średnia g³êbokośæ to 9,9 linii brzegowej) i mokrad³a. Mo¿liwośæ k¹pie- m, a maksymalna – 31,3 m. W środkowej czê- li istnieje na po³udniowym brzegu. W jeziorze ści dno misy obni¿a siê do 31 m poni¿ej lustra wystêpuj¹ ró¿norodne gatunki ryb, jak: leszcz, wody przez co nale¿y do najg³êbszych wśród p³oæ, wzdrêga, kr¹p, ukleja, szczupak, sandacz,

Powiat gostyniński 9

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9 22013-09-27013-09-27 17:00:0617:00:06 kośæ ok. 6 m, otoczony lasami. Odleg³ośæ od centrum Gostynina wynosi ok. 9,5 km na pó³- nocny wschód. Dno jeziora ma charakter rowu o zboczach stromo opadaj¹cych do g³êbokości ok. 4 m w czêści środkowej, a dalej ³agodniej a¿ do punktu maksymalnej g³êbokości 7 m. Zaj- muje powierzchniê 36,6 ha, ma 1670 m d³u- gości, 285 m szerokości i maksymalnie 7,4 m g³êbokości. Średnia g³êbokośæ wynosi 3,4 m. Dno jeziora jest regularne, brzegi zbudowane z piasków warstwowych z domieszk¹ ¿wirów. 8 Linia brzegowa w 35% porośniêta lasami.

8 Jezioro Lucieńskie Jezioro Zuzinowskie (G³ówki) – le¿y w po- ³udniowym rozga³êzieniu g³ównej rynny lo- wêgorz, jazgarz, sielawa, stynka. U¿ytkowni- dowcowej Kotliny P³ockiej, biegn¹cym od kiem zbiornika jest Administracja Lasów Pañ- Jeziora Skrzyneckiego do jeziora Kocio³, w od- stwowych w Gostyninie. leg³ości ok. 9 km od centrum Gostynina. Jest to prywatny niedu¿y akwen we wsi Zuzinów. Jezioro Przytomne – kszta³tem stanowi Jego powierzchnia wynosi 11 ha, g³êbokośæ rów o regularnym dnie i stokach o wysokości maksymalna 6,4 m, a średnia 2,6 m. Brzegi od 5 do 8 m. Le¿y w odleg³ości ok. 8,5 km od jeziora w 95% zarośniête s¹ szuwarami. Ols centrum Gostynina w kierunku pó³nocno-za- i bór świe¿y stanowi¹ tylko 10% otoczenia chodnim. Ma 36 ha powierzchni, maksymal- zbiornika. n¹ g³êbokośæ 8,2 m, średni¹ – 4,0 m, d³ugośæ 1,6 km, szerokośæ 325 m. Brzegi jeziora s¹ po- Ustanowienie i zatwierdzenie Obszaru rośniête szuwarami, a po³owê jego linii brze- Chronionego Krajobrazu poszerzy³o tereny gowej zajmuje bór świe¿y. Jezioro charaktery- szczególnie chronione. Nale¿¹ do nich: je- zuje siê du¿ym zarybieniem. Cieszy siê du¿¹ ziora, doliny rzeczne, kompleksy leśne, ci¹gi popularności¹, przyci¹ga licznych turystów. wzgórz, pola wydmowe, torfowiska. W 2011 r. w Polsce istnia³o 386 Obszarów Chronionego Jezioro Sumino – prywatny zbiornik na prze- Krajobrazu. Du¿a ich liczba znajduje siê na d³u¿eniu rynny Jeziora Lucieñskiego, równo- Mazowszu, w tym tak¿e w powiecie gostyniñ- leg³y do Jeziora Bia³ego, od którego oddzielony skim. W gminie Szczawin Kościelny ochron¹ jest piaszczyst¹ równin¹ wzniesion¹ na wyso- objête jest jezioro Szczawiñskie, a w granicach administracyjnych Gostynina 2 mniejsze jeziora – Czarne i Kocio³.

Jezioro Szczawiñskie – o powierzchni 48,4 ha, w odleg³ości ok. 1,5 km na pó³noc od Szczawi- na Kościelnego. Zbiornik le¿y poza zasiêgiem ostatniego zlodowacenia na terenie gminy Szczawin Kościelny. Zasilany jest przez wody podziemne starsze od czwartorzêdu. Jest to zbiornik niewielki i bardzo p³ytki, o kszta³cie owalnym. Brzegi jeziora s¹ niskie, podmo- 9 k³e, porośniête sitowiem i olch¹, w zwi¹zku

9 Jezioro Sumino z czym trudno dostêpne. Taki brzeg sprzyja wystêpowaniu du¿ej liczby ptactwa wodnego.

10 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1100 22013-09-27013-09-27 17:00:0717:00:07 10 11

10 Jezioro Czarne 11 Jezioro Kocioł

Jezioro Czarne – niewielki, p³ytki zbiornik wierzchni 4,1 ha i g³êbokości maksymalnej pochodzenia polodowcowego powsta³y przez 17 m, d³ugości 290 m i szerokości 185 m. Je- wytopienie bry³ martwego lodu. Le¿y w odle- zioro otacza od wschodniej i pó³nocnej strony g³ości ok. 1,5 km od centrum Gostynina. Nie piaszczysto-¿wirowe zbocze porośniête sos- ma ¿adnego dop³ywu powierzchniowego, za- nowym lasem. Natomiast brzeg zachodni jest silany jest przez wody podziemne. Jest ma³o niski i od niego w stronê jeziora biegnie rynna widoczny, bo zarośniêty przez olchy. Jego mak- lodowcowa. W bliskim s¹siedztwie jeziora s¹ symalna g³êbokośæ to 4,2 m, średnia – 2,2 m, po³o¿one ogródki dzia³kowe, cmentarz i odcin- powierzchnia zwierciad³a wody 4,2 ha. Wo- ki szos. Przed II wojn¹ światow¹ i do po³owy lat kó³ rozstawione s¹ stanowiska dla wêdkarzy. 60. XX w. by³o to miejsce rekreacji mieszkañ- Woda III klasy czystości. ców Gostynina, po stronie wschodniej jeziora znajdowa³a siê przystañ kajakowa. Jezioro Ko- Jezioro Kocio³ – o lodowcowej genezie, le¿y cio³ po raz pierwszy zosta³o zbadane w latach w niewielkim zag³êbieniu na przedmieściu 1924–1928 przez Stefana Char³ampowicza, Gostynina w kierunku na Kowal, ok. 1 km od profesora gostyniñskiego gimnazjum. Wyniki centrum Gostynina. Nazwa jeziora kojarzy swoich badañ opublikowa³ w pracy Jezioro Ko- siê z jego kszta³tem. Jest to owalna misa o po- cio³ wydanej w Gostyninie w 1933 r. Rezerwaty przyrody

e wzglêdu na szczególnie cenne sta- W granicach gminy Gostynin znajduje siê Znowiska w 1987 i 1988 r. na terenie rezerwat „Dolina Skrwy” (krajobrazowo-leś- powiatu gostyniñskiego, na gruntach bêd¹- ny), nale¿¹cy do Obszaru Krajobrazu Chronio- cych w administracji lasów pañstwowych, nego, o ³¹cznej powierzchni 3422 ha. Zosta³ utworzono 5 czêściowych rezerwatów przy- utworzony w 1988 r. Przedmiotem ochrony rody: „Dolina Skrwy”, „Komory”, „Lubaty”, jest unikalny krajobraz prze³omu Skrwy Le- „Lucieñ”, „Osetnica”. W obrêbie Gostynina: wej, ró¿norodne zbiorowiska leśne z przewag¹ „Drzewce”, „Dybanka”. W 2008 r. utworzo- gr¹dów. Na terenie rezerwatu wystêpuj¹ stano rezerwat „Drzezno”, a w 2009 r. „Jezioro nowiska gatunków chronionych. Skrwa ³¹czy Szczawiñskie”. dwa du¿e jeziora – Lucieñskie i W³oc³awskie

Powiat gostyniński 11

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1111 22013-09-27013-09-27 17:00:0817:00:08 (Zalew W³oc³awski). W jej dolnym biegu wzd³u¿ Ozu Gostyniñskiego. Jest to najbar- spiêtrzono wody, tworz¹c sztuczny zbiornik dziej malowniczy krajobrazowo odcinek, na – jezioro Soczewkê. Ca³kowita d³ugośæ rzeki którym rzeka meandruje wśród gostyniñskich Skrwy to 42,8 km, średni spadek 1,12%, po- lasów i bagien. Na tym odcinku w czasie wy- wierzchnia dorzecza 523 km2. Nazwa rzeki sokiego stanu wody, zw³aszcza na prze³omie pochodzi z jêzyka celtyckiego i oznacza wodê. kwietnia i maja, organizowane s¹ sp³ywy kaja- Byæ mo¿e wi¹¿e siê to z pobytem Celtów na kowe prowadz¹ce do jeziora Soczewka. tym terenie. Rezerwat „Osetnica” (krajobrazowy) le¿y Skrwa Lewa bierze swój pocz¹tek na wyso- na granicy gminy i miasta Gostynin. Zosta³ kości 128 m n.p.m. na po³udnie od wsi £aniê- utworzony w 1987 r. w miejscu, gdzie rzeka ta i po³udniowy zachód od Gostynina. P³ynie wrzyna siê w pagórkowaty obszar morenowy. przez skrajny, wschodni obszar Wysoczyzny Powierzchnia rezerwatu wynosi 54,66 ha. K³odawskiej, wzd³u¿ granicy Pojezierza Ku- Osetnica jest to prawy dop³yw Skrwy Lewej jawskiego z jednej strony i Równiny Kutnow- wpadaj¹cy do niej w zabagnieniach na wy- skiej z drugiej, nastêpnie osi¹ga Kotlinê P³o- sokości wsi Kazimierzów. Wyp³ywa z Jeziora ck¹. Prowadzi wody w kierunku pó³nocnym Szczawiñskiego i p³ynie w kierunku pó³noc- i wpada do Jeziora W³oc³awskiego (Wis³y). Ma nym po Równinie Kutnowskiej ku ujściu ju¿ jedyny prawy dop³yw – Osetnicê. Przep³ywa w Kotlinie P³ockiej. Szerokośæ rzeczki 2–3 m, przez £aniêta, Soko³ów, Gostynin, Lucieñ, So- d³ugośæ 16 km. Przep³ywa przez liczne zabag- czewkê i Brwilno Dolne. W Gostyninie p³ynie nione jeziorka, z których najwiêksze to jezioro

12 13

14 15

12 Skrwa Lewa pod Bratoszewem 13 Wąwóz w rezerwacie „Dolina Skrwy” 14 Rzeka Osetnica 15 Rezerwat „Drzewce”

12 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1122 22013-09-27013-09-27 17:00:1017:00:10 Gaśno w obrêbie gminy Gostynin. Jest to strzeni 14 km od jeziora Czarne w kierunku niewielki, p³ytki, malowniczo po³o¿ony staw, po³udniowym, wzd³u¿ lewego brzegu Skrwy miejsce lêgowe ptactwa wodnego i b³otnego Lewej. Ma kszta³t krêtego wa³u porytego la- gnie¿d¿¹cego siê na ma³ych wysepkach. Po- sem o powierzchni 29,08 ha. Jego maksy- wierzchnia stawu – 9 ha, a maksymalna g³ê- malna wysokośæ wynosi 121,5 m n.p.m. przy bokośæ – 2 m. W pobli¿u znajduje siê mogi³a średniej wzglêdnej wysokości 34 m. Jest zbu- 49 powstañców z 1863 r. dowany g³ównie z piasków oraz ¿wirów i po- Wody Osetnicy s¹ stosunkowo czyste, nale- kryty bardzo cienkimi p³atami gliny zwa³owej. ¿¹ do II klasy. Wzd³u¿ rzeki rozci¹gaj¹ siê ma- Pochodzenie ozu jest lodowcowe z okresu zlo- lownicze ³¹ki i bagna, a na stokach siedliska dowacenia pó³nocnopolskiego. Równocześnie leśne. Na terenie rezerwatu wystêpuje poje- z powstaniem ozu formowa³a siê przyleg³a dyncze stanowisko gatunku chronionego – li- do niego rynna gostyniñska. Las wyros³y na stery jajowatej. wzgórzach to bór suchy (sosnowy i brzozowy), W 1935 r. klub sportowy „Lech” z Poznania bór świe¿y (buk zwyczajny i d¹b szypu³kowy) zorganizowa³ w Gostyninie dwutygodniowy oraz bór mieszany wilgotny (sosna, d¹b szy- obóz. Z tej okazji poznañscy kolejarze rozsze- pu³kowy, olsza czarna, brzoza brodawkowata rzyli na odcinku w pobli¿u stadionu koryto i grab zwyczajny). Osetnicy, tworz¹c „basen p³ywacki” o wymia- Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje rach 25x5m, który później s³u¿y³ mieszkañcom. Dolinê Przysowy na terenie gminy Szczawin Rezerwat „Drzewce” jest to rezerwat leśny Kościelny wokó³ rzeki Przysowy, od strony o powierzchni 61,73 ha, utworzony w 1988 r. wschodniej przylega do obszaru Gostyniñsko- w celu zachowania gr¹dowych zbiorowisk -G¹biñskiego. Jego ³¹czna powierzchnia wynosi leśnych po³o¿onych w pradolinie rzeki Skrwy 5554 ha, w tym lasy 689 ha, u¿ytki ekologiczne Lewej. Stoki doliny rzecznej pokryte s¹ siedli- 4407 ha, wody 42 ha. Rezerwaty i pozosta³e for- skami leśnymi z przewag¹ grabów. my ochrony przyrody zajmuj¹ 3,4 ha. Rezerwat „Dybanka” (przyrody nieo¿ywio- Przy brzegach Jeziora Lucieñskiego utwo- nej) zosta³ utworzony w 1988 r. Obejmuje on rzono w 1988 r. dwa rezerwaty przyrody: „Ko- pó³nocn¹ czêśæ Ozu Gostyniñskiego, po raz mory” i „Lucieñ” (leśno-jeziorowe). Rezerwat pierwszy opisanego w 1914 r. przez Francisz- „Komory” nazwê przej¹³ od nieistniej¹cej ju¿ ka Rutkowskiego. Nazwa rezerwatu nawi¹zu- osady Komory. Jest to niewielki rezerwat leś- je do najwy¿szego fragmentu ozu, jakim jest no-jeziorowy maj¹cy 17,75 ha powierzchni, wzniesienie Dybanka o wysokości wzglêdnej w tym 13,05 ha to lasy i 4,70 ha wody. Obej- 34 m. Oz Gostyniñski ci¹gnie siê na prze- muje po³udniowo-wschodni brzeg jeziora,

16 17

16 Oz Dybanka na starej widokówce 17 Oz Dybanka dzisiaj

Powiat gostyniński 13

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1133 22013-09-27013-09-27 17:00:1217:00:12 18

18 Dolina rzeki Przysowy

w tym 50-metrowy pas z szuwarami. Rezer- Na granicy powiatu gostyniñskiego i w³oc- wat obejmuje te¿ bogaty drzewostan dêbowo- ³awskiego utworzono rezerwat przyrody „Lu- -sosnowy, bagniste olsy, skupiska oczeretów baty” (leśno-jeziorowy) o powierzchni 33,5 ha. przybrze¿nych bêd¹cych siedliskiem ptactwa. Obejmuje on trudno dostêpny zbiornik wodny Drzewostan porastaj¹cy skarpê tworz¹: d¹b Lubaty, czêściowo zarośniêty sitowiem i trzci- szypu³kowy, sosna, brzoza, jawor, klon. Naj- n¹. Nazwa rezerwatu zwi¹zana jest z jeziorem starsze fragmenty zbiorowisk gr¹dowych oce- Lubaty, które nale¿y do Pojezierza Gostyniñ- nia siê nawet na 220 lat. skiego i po³o¿one jest na wysokości 75,2 m Na zachodnim krañcu Jeziora Lucieñskiego n.p.m. w niecce deﬂ acyjnej otoczonej wydma- w kierunku pó³nocnym rozci¹ga siê jeziorowo- mi. Na obszarach bagiennych i lasów olszo- -leśny rezerwat przyrody „Lucieñ”. Jego ca³- wych wystêpuje zespó³ olsu. S¹ to drzewosta- kowita powierzchnia wynosi 55,44 ha, w tym ny w wieku 15–45 lat z olsz¹ czarn¹ i brzoz¹ powierzchnia zalesiona 26,4 ha. Ochronie omszon¹. Na terenie rezerwatu wystêpuje podlega ponad 100-letni drzewostan sosno- ponadto siedlisko boru mieszanego świe¿ego wy z domieszk¹ brzozy gruczo³kowatej, osiki, i boru mieszanego wilgotnego. Siedlisko opa- dêbu, grabu, lipy, świerku. Interesuj¹cy jest nowa³y zbiorowiska borów mieszanych dêbo- drzewostan sosny czarnej. Du¿e fragmenty re- wo-sosnowych. S¹ to drzewostany w wieku zerwatu s¹ niedostêpne, grz¹skie i podmok³e. 40–60 lat z panuj¹c¹ sosn¹ i domieszk¹ sosny Z gatunków chronionych wystêpuj¹ tu m.in. Banksa, brzozy, olszy, osiki, robinii akacjowej turzyca pagórkowata, jaskier wielokwiatowy, i topoli. Runo w znacznej czêści sk³ada siê lilia z³otog³ów, skrzyp leśny. Na przyleg³ych z nitroﬁ lnych je¿yn. Rezerwat charakteryzuje terenach zachowa³y siê ślady okopów i umoc- siê bogactwem ptactwa i ryb, a tak¿e bogatym nieñ z okresu II wojny światowej. drzewostanem.

14 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1144 22013-09-27013-09-27 17:00:1417:00:14 Pomniki przyrody

chronie podlegaj¹ równie¿ pomniki przy- gionów Polskich (teren Przedszkola Miejskiego Orody. £¹cznie na terenie powiatu gosty- nr 20) i Juliusza S³owackiego (teren prywatny), niñskiego jest ponad 50 takich obiektów. S¹ a tak¿e na terenie Nadleśnictwa Gostynin. to pojedyncze obiekty roślinne, a niekiedy W Bierzewicach (gm. Gostynin), wzd³u¿ rzeki grupowe o szczególnej wartości przyrodniczej, Osetnicy rośnie 40 dêbów maj¹cych ok. 200 lat. naukowej, kulturowej, historycznej lub krajo- We wsi Choinek znajduje siê grusza o obwodzie brazowej oraz odznaczaj¹ce siê indywidualny- 2,65 m i wysokości ok. 15 m. Do kaplicy w Bia- mi cechami. Stanowi¹ je zabytkowe drzewa, ³em prowadzi aleja lipowa bêd¹ca pomnikiem które rosn¹ g³ównie w parkach podworskich przyrody. Obsadzona jest 15 lipami drobnolist- i osiedlach, a niewielka liczba tak¿e na tere- nymi o obwodach 250–404 cm i wysokościach nach leśnych, krzewy gatunków rodzimych 20–25 m. Prostopadle do Jeziora Bia³ego, na te- lub obcych, źród³a, wodospady, jar, g³azy na- renie prywatnym, jest równie¿ pomnikowa ale- rzutowe czy jaskinie. ja lipowa sk³adaj¹ca siê z 50 lip drobnolistnych W Gostyninie przy ul. P³ockiej znajduj¹ o obwodach 100–560 cm i wysokościach 22–30 siê (na terenie OSiR-u) dwa dêby szypu³kowe m. W Gorzewie rośnie lipa drobnolistna o wy- o obwodzie 4,50 i 3,25 m mierzone w pierśnicy, sokości ok. 24 m i 394 cm obwodu, w lesie k. czyli na wysokości 1,3 m od poziomu gruntu, Lucienia s¹ pomnikowe wiekowe dêby, licz¹ce zwane dêbami gostyniñskimi, grupa dêbów sobie 200–300 lat, a wśród nich d¹b szypu³ko- szypu³kowych o obwodach 3,25, 3,70 i 4,60 m wy „Jan”, maj¹cy 506 cm obwodu oraz ok. 20 w lesie przy ul. Sportowej, przy ul. 3 Maja 31 m wysokości. W 1985 r. drzewo by³o konserwo- d¹b „Micha³” (teren prywatny), d¹b szypu³kowy wane. Przed pa³acem w Lucieniu, w tzw. „ma- o obwodzie 3,45 m na terenie Ogrodów Dzia³- ³ym parku”, stoi d¹b szypu³kowy o obwodzie kowych „Bratoszewo”. Ponadto za pomniki 411 cm i 25 m wysokości. Dalej, w tzw. „du¿ym przyrody uznano dêby szypu³kowe przy ul. Le- parku” zachowa³ siê buk zwyczajny odmiany

19 Dąb pomnik przyrody przy ul. J. Słowackiego w Gostyninie 20 Aleja lipowa w Białem

Powiat gostyniński 15

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1155 22013-09-27013-09-27 17:00:1417:00:14 czerwonolistnej, o obwodzie 220 cm i wyso- dworskie w miejscowościach: Lisica (2,6 ha), kości ok. 23 m. Przy bramie wjazdowej znaj- Sieraków (2,0 ha). W gminie Pacyna parki duje siê lipa drobnolistna o obwodzie 420 cm dworskie s¹ w Czarnowie (3,0 ha), Luszy- i wysokości ok. 18 m. W parku jest grupa ponie (4,8 ha), Modelu (4,5 ha), Skrzeszewach mnikowych świerków zwyczajnych, a tak¿e (2,6 ha), K¹tach (3,6 ha). W Sannikach znaj- modrzew i dêby. W Sannikach na cmentarzu duje siê park pa³acowy (6,8 ha), a w gminie przykościelnym za pomnik przyrody uznano Szczawin Kościelny parki dworskie: Dobrów 2 jesiony o wysokości 30 m. Na cmentarzu (6,ha), Kamieniec (2,5 ha), S³up (2,2 ha), Staw paraﬁ alnym rośnie d¹b szypu³kowy, maj¹cy (5,5 ha), Suserz (2,4 ha), Trêbki (5,8 ha), Wa- w obwodzie 320 cm i ok. 30 m wysokości, nie- liszew (1,5 ha), Szczawin Kościelny (3,5 ha). opodal sannickiego kościo³a – jesion wynios³y Parki komponowane by³y zwykle z rodzimych o obwodzie 470 cm, a w parku przed dworem gatunków drzew i krzewów. Za³o¿enia ogro- platan klonolistny o obwodzie 440 cm i 27 m dowe i elementy sk³adaj¹ce siê na ca³y uk³ad wysokości. W parku s¹ tak¿e 2 buki o obwo- odzwierciedlaj¹ nie tylko gusty estetyczne dach 360 i 300 cm oraz d¹b szypu³kowy o ob- dawnych w³aścicieli ziemskich, ale tak¿e ich wodzie 300 cm. Przy ul. Topolowej rośnie 37 mo¿liwości i zasobnośæ maj¹tkow¹. Bogaci klonów srebrnolistnych o obwodach od 120 do esteci sprowadzali do swych posiad³ości wie- 320 cm i wysokościach w granicach 23−28 m. le egzotycznych i ciekawych odmian drzew, W gminie Szczawin Kościelny wystêpuje g³az z których projektowali wnêtrze ogrodów, np. narzutowy i d¹b szypu³kowy, a w Pacynie buk w Luszynie – p³acz¹ce i piramidalne dêby, pospolity. modre daglezje, czerwone buki. Wiele parków Pomnikami przyrody s¹ równie¿ wszystkie pa³acowych zwi¹zanych jest nierozerwalnie parki podworskie. W obrêbie powiatu gosty- z histori¹ oraz tradycj¹ narodow¹ i kulturow¹. niñskiego zachowa³o siê 26 tego typu parków, Kojarz¹ siê one ze znanymi i zas³u¿onymi dla g³ównie z XIX w. W Gostyninie-Zazamczu Polski rodami, m.in. Pruszaków, Natansonów, znajduje siê park dworski o powierzchni Dziewulskich, Higersbergerów, Kownackich. 1,78 ha, w gminie Gostynin parki dworskie s¹ Bogat¹ przesz³ości¹ mo¿e poszczyciæ siê rozle- w miejscowościach: Lucieñ (22,5 ha), Osiny g³y park w Sannikach. (5,30 ha), Solec (10,5 ha), Soko³ów (5,63 ha), Du¿¹ rolê odgrywaj¹ w lokalnym krajobrazie Sierakówek-Wodzinek (12,0 ha), Piotrów-Jó- tereny zielone, jak parki, zieleñce czy tereny zefów (5,2 ha), Skrzany (2,52 ha), Pomarzan- zieleni osiedlowej. W powiecie gostyniñskim ki (1,5 ha), Zaborów Nowy (5,0 ha) i ogrody zajmuj¹ one 49,2 ha powierzchni.

16 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1166 22013-09-27013-09-27 17:00:1617:00:16 Powiat gostyniński i jego struktura

21 22

21 Schematyczna mapa aktualnego powiatu gostynińskiego 22 Siedziba Starostwa Powiatowego w Gostyninie

owiat gostyniñski po³o¿ony jest w po³u- do najmniejszych terytorialnie jednostek wo- Pdniowo-zachodniej czêści województwa jewództwa mazowieckiego. Sk³ada siê z jedne- mazowieckiego na styku województw ³ódz- go miasta – Gostynina – i czterech gmin: Go- kiego i kujawsko-pomorskiego na po³udnio- stynin, Sanniki, Szczawin Kościelny, Pacyna, wy zachód od P³ocka, w odleg³ości 120 km od zajmuje powierzchniê 616 km2, zamieszkuje Warszawy. Obecny powiat gostyniñski nale¿y go ok. 50 tys. mieszkañców. Historia podziałów administracyjnych ziemi gostynińskiej

owiat gostyniñski obejmuje znaczn¹ czêśæ lewego brzegu Wis³y od Dobrzykowa po Brwil- Phistorycznej ziemi gostyniñskiej. Od VI no. Przez teren ten prowadzi³y szlaki handlo- do IX w. w dorzeczu rzek Skrwy i Bzury kszta³- we. Têdy pod¹¿ano do s¹siednich grodów ku- towa³o siê plemienne pañstwo Mazowszan. jawskich czy w kierunku Kalisza i Wroc³awia. Ziemia gostyniñska by³a jego najbardziej Przebieg tych dróg móg³ siê zmieniaæ w zale¿- na zachód wysuniêt¹ i pograniczn¹ czêści¹. ności od osadnictwa i trzebienia puszczy ksi¹- W 1. po³. X w. pañstwo plemienne Mazow- ¿êcej, znanej te¿ pod nazw¹ Puszczy Gostyñ- szan zosta³o w³¹czone w sk³ad pañstwa Po- skiej (Gostyniñskiej). Drug¹ znacznie wiêksz¹ lan. Ziemia gostyniñska nale¿a³a wówczas do czêśæ średniowiecznej ziemi gostyniñskiej najlepiej zagospodarowanych prowincji tego stanowi³y tereny rozci¹gaj¹ce siê od okolic pañstwa i wchodzi³a kolejno w sk³ad ró¿nych G¹bina, Trêbek i Troszyna na zachodzie po dzielnic ksi¹¿êcego Mazowsza. dolny bieg Bzury na wschodzie. Ziemie te Obszar średniowiecznej ziemi gostyniñskiej wchodzi³y prawdopodobnie w sk³ad wczesno- sk³ada³ siê z kilku regionów z ró¿nymi ośrod- średniowiecznej kasztelanii sochaczewskiej. kami administracyjnymi. Pierwszy region to Kasztelanie (okrêgi s¹dowe) by³y najni¿szym dorzecze Skrwy wraz z przyleg³ym terenem szczeblem podzia³u administracyjnego kraju.

Powiat gostyniński 17

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1177 22013-09-27013-09-27 17:00:1617:00:16 23

23 Mapa powiatu gostynińskiego z 1907 r. wg Atlasu Józefa M. Bazewicza

Kasztelania gostyniñska powsta³a w 1313 r. miejscowości i wsie to: Bia³otarsk, Czermno, Pierwszy znany z imienia kasztelan gosty- G¹bin, I³ów, Jamno, Kiernozia, Kutno, £¹ck, niñski, Pawe³, pojawia siê jednak w źród³ach Mys³ownia, Osmolin, Rybno, Skrzany, Soko- dopiero w 1345 r. W po³. XIV w. na terenie Ko- ³ów, Sójki, Szczawin, Trêbki, W³oszczów oraz rony w miejsce kasztelanii zacz¹³ kszta³towaæ Zyck. W 1440 r., wed³ug opisu oprawnego siê podzia³ na ziemie. Wówczas kasztelania ksiêcia Siemowita V dla jego ma³¿onki Ma³go- gostyniñska zaczê³a wystêpowaæ jako ziemia rzaty, ksiê¿niczki oświêcimskiej, w sk³ad dóbr gostyniñska. Pocz¹tkowo by³a zwi¹zana z P³o- ksi¹¿êcych ziemi gostyniñskiej wchodzi³y trzy ckiem, najwa¿niejszym do koñca XV w. ośrod- miasta: Gostynin, G¹bin i Osmolin oraz 21 kiem na zachodnim Mazowszu. W 1351 r. wsi: Rataje, Lucieñ, Kozice, Strzelce, Skrzany, Gostyniñskie, wraz z Rawskiem i Sochaczew- D³ugo³êka, Niedrzaków, Miêdzydrzewie (póź- skiem, utworzy³o po raz pierwszy odrêbn¹ niejsze Niedrzewie), Leśniewice, Mys³ownia, dzielnicê, a od 1380 r. wystêpuje ju¿ na sta- Korzeñ, Topólno, Czy¿ewo, Staropole (dziś ³e jako czêśæ Ksiêstwa Rawskiego. W XVI w. Staropol), Kronibo (dzisiejszy Krubin), Sanni- w sk³ad ziemi gostyniñskiej zaliczano tak¿e ki, Osmolino (później Osmólska Wieś), Wi- dobra ³owickie na pó³noc od linii Bzury. tuszyn, Lipieñskie, Brzezio³êka (później Brze- W XIV i XV w. prowadzona by³a dalsza kolo- zie), Rozlaz³owo. nizacja ziemi gostyniñskiej. Z inicjatywy ksi¹- W 2. po³. XIV i w 1. po³. XV w. na ziemiach ¿¹t Siemowita III i Siemowita IV by³y tutaj polskich ukszta³towa³ siê podzia³ terytorialno- lokowane kolejne wsie i miasta. Najwa¿niej- -administracyjny na województwa i powiaty. szym grodem by³ Gostynin. Pozosta³e wiêksze Ziemia gostyniñska znalaz³a siê w granicach

18 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1188 22013-09-27013-09-27 17:00:1717:00:17 województwa rawskiego, a Gostynin zosta³ wy³¹czy³y jego po³udniow¹ czêśæ. Po³¹czono stolic¹ powiatu (okrêgu) gostyniñskiego. Naj- te¿ powiat gostyniñski i g¹biñski pocz¹tkowo dalszym zasiêgiem jego oddzia³ywania admi- ze stolic¹ w Gostyninie. Na obszarze powiatu nistracyjnego na po³udniu by³o Kutno i czêśæ istnia³o 5 miast: Gostynin, G¹bin, I³ów, Kier- powiatu kutnowskiego, do rzek Ochni i Przy- nozia, Osmolin i ok. 300 miejscowości. sowy. Wcześniej tereny te nale¿a³y do prowin- Po III rozbiorze w 1795 r. powiat gostyniñ- cji ³êczyckiej. Nie wiadomo jednak kiedy we- ski znalaz³ siê w granicach departamentu sz³y w sk³ad Mazowsza. Na wschodzie powiat warszawskiego, rejencji p³ockiej i ³êczyckiej gostyniñski wkracza³ na terytorium obecnego inspekcji podatkowej. Siedzib¹ wiêkszości powiatu sochaczewskiego z granic¹ na rzece pruskich w³adz powiatowych sta³ siê G¹bin. Je- Bzurze, a na pó³nocy dochodzi³ do Wis³y. sieni¹ 1806 r. Prusacy ust¹pili z ziem polskich. W po³. XIV w. rozpocz¹³ siê proces systema- Z chwil¹ utworzenia Ksiêstwa Warszawskiego tycznego przy³¹czania ziem mazowieckich do w 1807 r. powiat gostyniñski, na mocy dekretu Korony Królestwa Polskiego. Ziemia gostyniñ- cesarza Napoleona I Bonaparte, wszed³ w jego ska wraz z ziemi¹ rawsk¹ zosta³a w³¹czona do sk³ad w obrêbie departamentu warszawskiego. Korony w 1462 r. Liczy³a wówczas 1933 km2 Na czele departamentu, zgodnie z francuskim powierzchni i dzieli³a siê na dwa powiaty: go- systemem administracyjnym, sta³ prefekt styniñski (794 km2 i 128 miejscowości), który (odpowiednik dzisiejszego wojewody), a na graniczy³ z ³êczyckim, oraz g¹biñski (1139 km2 czele powiatu podprefekt (odpowiednik dzi- i 159 miejscowości). Obydwa powiaty znala- siejszego starosty). Pierwszym podprefektem z³y siê w granicach administracyjnych woje- powiatu gostyniñskiego mianowano Teodora wództwa rawskiego. Zarówno Gostynin, jak Dembowskiego, w³aściciela dóbr Pacyna, So- i G¹bin sta³y siê miastami królewskimi, na- lec i Tokary. W 1810 r. obj¹³ on funkcjê radcy le¿a³y do starostwa gostyniñskiego. W powie- departamentu warszawskiego, a podprefek- cie gostyniñskim w³asnośæ królewsk¹, obok tem powiatu zosta³ Ignacy Marceli Walewski, Gostynina, stanowi³y wsie: D³ugo³êka, G³o- dzier¿awca dóbr w powiecie rawskim. Dekret gowiec, Niedrzew, Niedrzaków, Pacyna, Ra- Napoleona przewidywa³ te¿ ustanowienie taje, Ruda, Sierakówek, Skrzany, S³omków, gmin wiejskich, z³o¿onych z dwóch lub trzech S³up, Soko³ów, Solec, Sójki, Strzelce, Szczawin wiosek oraz maj¹tków ziemskich. W grani- Kościelny, W³oszczanowo. W powiecie g¹biñ- cach powiatu gostyniñskiego pozosta³a jego skim wsie królewskie to: Brzezia, Czermno, pó³nocno-zachodnia czêśæ, wchodz¹ca obec- Czy¿ew, Lipiñskie, Korzeñ, Koszelew, Sanni- nie do powiatu ³owickiego. Stolica powiatu, ki, Sielce, Topólno, Zdwórz, i wiêksze wsie mimo protestów mieszkañców, zosta³a prze- szlacheckie: Barcik, Gorzewo, Grabie Polskie, niesiona 19 grudnia 1808 r. dekretem Rady Guzew, Kamieñ, £¹ck, Reszki, Rybie, Sanniki, Stanu z Gostynina do G¹bina. Po Kongresie Strzemeszno, Suserz, Trêbki i Zaździerz oraz Wiedeñskim w 1815 r. Gostyniñskie znalaz³o miasta prywatne: Imielno, Kiernozia, Osmo- siê w obrêbie Królestwa Kongresowego w gra- lin. Podzia³ ten przetrwa³ do II rozbioru Polski niach carskiej Rosji. w 1793 r. Wówczas powiat gostyniñski i g¹- Nowy podzia³ administracyjny Królestwa biñski znalaz³y siê pod panowaniem pruskim. w latach 1815–1837 nawi¹zywa³ do tradycji Tereny przy³¹czone z czêści Rzeczypospolitej historycznego przedrozbiorowego podzia³u otrzyma³y nazwê Prusy Po³udniowe i zosta³y na województwa. Wprowadzono nowe jed- podzielone na dwa departamenty: poznañ- nostki administracyjne: obwody i powiaty. ski i piotrkowski. Powiat gostyniñski wraz Rada administracyjna powo³a³a wojewódz- z gostyniñsk¹ inspekcj¹ podatkow¹ wszed³ two mazowieckie. Natomiast dekretem rady w sk³ad departamentu piotrkowskiego. Na administracyjnej z 7 marca 1837 r. wszystkie czele departamentu sta³a kamera*, a na czele województwa zosta³y zamienione na gubernie. powiatu landrat*. Nowe w³adze dokona³y na Województwo mazowieckie przemianowano terenie powiatu gostyniñskiego wielu zmian, na guberniê warszawsk¹.

Powiat gostyniński 19

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 1199 22013-09-27013-09-27 17:00:1817:00:18 W grudniu 1830 r. dotar³a do obwodu gosty- Rudolf Rystoff. Ogó³em na terenie powiatu go- niñskiego wiadomośæ o wybuchu powstania styniñskiego dosz³o do kilkunastu bitew i po- listopadowego. Akces do powstania zg³osi³a tyczek. Szerzej – Miejsca Pamiêci Narodowej. ca³a szlachta w liczbie 38 osób. Spo³eczeñ- Na kilka lat przed wybuchem powstania stwo wyst¹pi³o te¿ z inicjatyw¹ utworzenia styczniowego, w marcu 1859 r., powiêkszono w³asnych formacji wojskowych. Po detroniza- gminy wiejskie, wprowadzaj¹c przepis, ¿e mu- cji cara Miko³aja I 638 mê¿czyzn, z tego 161 sz¹ liczyæ co najmniej 50 domów. Radykalna mieszkañców Gostynina, z³o¿y³o przysiêgê na zmiana administracji pañstwowej nast¹pi³a wiernośæ Rz¹dowi Narodowemu. Wśród nich 1 stycznia 1867 r. Obszar Królestwa Polskiego by³ burmistrz Gostynina Józef Dunin oraz zosta³ podzielony na 10 guberni i 85 powiatów. w³aściciel garbarni Jan Rystoff. Podpisy sk³a- Na podstawie ukazu z 1869 i 1870 r. zmienio- dano w gostyniñskim ratuszu. Mieszkañcy no na osady 336 miast i miasteczek. W powie- obwodu gostyniñskiego wspierali fi nansowo cie gostyniñskim status miasta straci³y: I³ów, w³adze powstañcze, a tak¿e przystêpowali do Kiernozia i Osmolin, czego powodem by³a s³u¿by w powo³anej 2 grudnia 1830 r. Stra¿y zbyt ma³a liczba ich mieszkañców. Wed³ug Bezpieczeñstwa i Gwardii Ruchomej. Wojska prawa mia³o ich byæ powy¿ej 3 tys. rosyjskie wkroczy³y 28 lipca 1831 r. do Gosty- Wybuch I wojny światowej w 1914 r. po nina od strony wsi Skoki i Mys³ownia. Uzbro- raz kolejny zmieni³ podzia³ administracyjny. jona ludnośæ musia³a z³o¿yæ broñ. Wiosn¹ 1915 r. dla ziem Królestwa Polskiego Pierwsze lata po upadku powstania listopa- zosta³ utworzony Centralno-Niemiecki Za- dowego charakteryzuj¹ siê represjami w³adz rz¹d Cywilny dla Polski po lewej stronie Wis³y. carskich wobec aktywnych jego uczestników, Genera³ Gubernatorstwo Warszawskie zosta- którzy zap³acili konfi skatami swoich maj¹t- ³o utworzone 8 września 1915 r. W miastach ków. Takie konfi skaty objê³y Bia³e z przyleg³oś- zosta³y powo³ane magistraty z burmistrzem ciami, nale¿¹ce do Adolfa £¹czyñskiego, który na czele. Powiatami kierowali landraci. Powiat pe³ni³ w czasie powstania funkcjê cz³onka Ko- kutnowski i gostyniñski zosta³y po³¹czone mitetu Obwodowego, oraz dobra Walentego w jeden powiat kutnowski. Stolic¹ powiatu by³ Zaborowskiego z Zaborowa Starego, wchodz¹- nadal Gostynin. ce w sk³ad Deputacji Powiatu Gostyniñskiego, Po odzyskaniu niepodleg³ości, w listopadzie Teodora Zaborowskiego z Zaborowa Nowe- 1918 r. przyst¹piono do organizacji nowych go, który walczy³ z wojskiem powstañczym, w³adz: powiatowych, miejskich i gminnych. pp³k. Antoniego Pruszaka z Sannik za s³u¿bê Powo³ano komisarycznego starostê powiatu w 2. Pu³ku Mazurów i Nepomucena Bardziñ- gostyniñskiego. Rozpocz¹³ dzia³alnośæ Sej- skiego z Soko³owa, komendanta placu w Kutnie. mik Powiatowy (Rada Powiatu) i Wydzia³ Po- W koñcu lutego 1861 r. rozpoczê³y siê wiatowy. Dawne Królestwo Polskie zosta³o w Królestwie Polskim wrzenia narodowe. tymczasowo podzielone na 5 województw. Po- Wiadomości o nich dotar³y do Gostynina. Po- wiat gostyniñski znalaz³ siê w województwie wstanie wybuch³o w nocy z 21 na 22 stycznia warszawskim, a Gostynin sta³ siê siedzib¹ 1863 r. Pierwszym naczelnikiem powstañ- powiatu, który zamieszkiwa³o 78 291 osób. czym powiatu gostyniñskiego by³ 30-letni W 1922 r. z terenu powiatu gostyniñskiego Józef ¯egliñski. Zgin¹³ powieszony we W³oc- wy³¹czono Kiernoziê. Powiat gostyniñski sk³a- ³awku 17 sierpnia 1863 r. Jednym z kolejnych da³ siê z 2 miast: Gostynina i G¹bina oraz 8 naczelników by³ 18-letni Józef Migdalski, syn gmin wiejskich: Duninów, G¹bin, Gostynin, mieszczañski, skazany na 12 lat ciê¿kich ro- Lucieñ, £¹ck, Pacyna, Sanniki i Szczawin Koś- bót w kopalniach syberyjskich. Naczelnikiem cielny. lotnej ¿andarmerii powstañczej by³ niejaki Podczas II wojny światowej ca³y powiat gosty- Pauliñski, powieszony w Gostyninie na po- niñski zosta³ wcielony do tzw. Kraju Warty (Re- sesji przy ul. Wojska Polskiego róg Romana ichsgau Wartheland). Obszar ten dzieli³ siê na 3 Dmowskiego, kurierem zaś 14-letni Niemiec rejencje: w Poznaniu, Inowroc³awiu i Kaliszu.

20 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2200 22013-09-27013-09-27 17:00:1817:00:18 Powiat gostyniñski podlega³ rejencji w Inowroc- Jednocześnie powo³ano wspóln¹ radê dla mia- ³awiu. Granica z Generaln¹ Guberni¹ przebiega- sta G¹bin i gminy G¹bin. W wyniku reformy ³a w okolicach Sannik i Osmolina. administracyjnej z 21 maja 1975 r. wprowa- Po zakoñczeniu II wojny światowej przy- dzono nowy podzia³ administracyjny. Kraj po- wrócono podzia³ terytorialno-administracyj- dzielono na 49 województw. Spowodowa³o to ny kraju sprzed 1939 r. Powiat gostyniñski likwidacjê powiatu gostyniñskiego. Jego tery- wchodzi³ w sk³ad województwa warszawskie- torium w³¹czono do województwa p³ockiego. go i tworzy³y go: Gostynin, G¹bin oraz gminy Po uchwaleniu 8 marca 1990 r. przez Sejm RP wiejskie jak przed 1939 r., ale bez Lucienia. ustawy o samorz¹dzie terytorialnym powo³a- W³adzê administracyjn¹ obj¹³ starosta go- no gminy: miejsk¹ Gostynin, miejsko-gmin- styniñski. W 1950 r. powiat zamieszkiwa³o n¹ G¹bin i wiejskie: Gostynin, Duninów, 65 tys. osób, mniej ni¿ przed 1939 r., co by³o G¹bin, £¹ck, Pacyna, Sanniki, Szczawin Koś- wynikiem eksterminacji ludności ¿ydowskiej cielny. Administracjê pañstwow¹ sprawowa³ oraz wyjazdu niemal wszystkich kolonistów od 1990 r. Urz¹d Rejonowy. niemieckich. W 1955 r. Wojewódzka Rada Na- W 1998 r. przywrócono trójstopniowy po- rodowa w Warszawie przyjê³a nowy podzia³ te- dzia³ administracyjny kraju na województwa, rytorialny na terenie powiatu gostyniñskiego. powiaty i gminy. Na podstawie Rozporz¹- Dokonano tego na podstawie ustawy sejmo- dzenia Rady Ministrów z 7 sierpnia 1998 r. wej, która wprowadzi³a likwidacjê czêści do- z 1 stycznia 1999 r. odtworzono powiat gosty- tychczasowych gromad, pozostawiaj¹c wiêk- niñski w granicach województwa mazowie- sze jednostki. W 1972 r. WRN w Warszawie ckiego. Reaktywowany powiat zosta³ zmniej- podjê³a uchwa³ê w sprawie utworzenia w miej- szony o pó³nocn¹ czêśæ, tj. o miasto i gminê sce gromad nowych gmin – najni¿szej jednost- G¹bin oraz o gminy wiejskie: Nowy Duninów, ki administracyjnej. W powiecie gostyniñ- £¹ck i S³ubice, które zosta³y przy³¹czone do po- skim powsta³y gminy: Duninów, Gostynin, wiatu p³ockiego. Do czerwca 1975 r. jednostki £¹ck, Pacyna, Sanniki, Szczawin Kościelny. te wchodzi³y w sk³ad powiatu gostyniñskiego. Ośrodki administracji powiatowej

Gostynin, Urz¹d Miasta Gostynina w Gostyninie z przeznaczeniem na zespó³ ho- 09-500 Gostynin, Rynek 26 telowo-szkoleniowy z restauracj¹, kawiarni¹ Gostynin, siedziba Gminy Miejskiej Gosty- i sal¹ muzealn¹. Priorytetowym zadaniem dla nin, Gminy Wiejskiej Gostynin i Starostwa w³adz miasta by³y dwie najwa¿niejsze inwesty- Powiatowego, rozwin¹³ siê na wschodnim cje drogowe w mieście. Pierwsza to budowa du- brzegu Skrwy, na po³udniowy zachód od P³o- ¿ej obwodnicy (8,8 km), oddana do u¿ytku 10 cka, w granicach administracyjnych woje- lutego 2010 r., umo¿liwiaj¹ca przejazd na trasie wództwa mazowieckiego, w odleg³ości 120 km P³ock−Kutno bez wje¿d¿ania do centrum Go- od Warszawy. Miasto zajmuje 32,4 km2 po- stynina. Druga, tzw. ma³a obwodnica na trasie wierzchni, z czego 54% stanowi¹ lasy. Liczy P³ock−W³oc³awek, zosta³a dopuszczona do ok. 20 tys. mieszkañców. Urz¹d Miasta Go- ruchu 28 lutego 2012 r. Dziêki tej obwodnicy, stynina mieści siê przy Rynku 26. nosz¹cej imiê Stanis³awa Miko³ajczyka, mo¿li- Gostynin jest miastem, które systematycznie we bêdzie w najbli¿szej przysz³ości wykonanie zmienia swoje oblicze. Rozwija siê budowni- rewitalizacji rynku miejskiego, polegaj¹cej na ctwo mieszkaniowe, indywidualne i spo³eczne. odtworzeniu i przywróceniu jego dawnej targo- Jedn¹ z wiêkszych inwestycji zrealizowanych wej funkcji. w ostatnim czasie by³ remont kaplicy z baszt¹ Gostynin mo¿e pochwaliæ siê te¿ 3 boiska- i rekonstrukcja obiektu wzgórza zamkowego mi sportowymi z programu „Moje boisko –

Powiat gostyniński 21

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2211 22013-09-27013-09-27 17:00:1817:00:18 25

24 Budynek Urzędu Miasta i Urzędu Gminy Gosty- nin 25 Logotyp gminy Gostynin

Orlik 2012”, parkiem im. Józefa Pi³sudskiego, burmistrza miasta Langenfeld medalem za w którym zosta³y przebudowane aleje parko- zas³ugi w umacnianiu partnerstwa polsko- we, zamontowane stylowe latarnie parkowe -niemieckiego. oraz elementy ma³ej architektury. W Gosty- Popularyzowaniem historii regionu zajmuj¹ ninie prowadzone s¹ inwestycje proekologicz- siê stowarzyszenia – Towarzystwo Mi³ośni- ne. Jest jedynym miastem w Polsce, któremu ków Ziemi Gostyniñskiej oraz Gostyniñskie w 2005 r. przyznano tytu³ Mecenasa Polskiej Towarzystwo Kulturalno-Naukowe. To ostat- Ekologii. Ju¿ od 1998 r. jest tutaj prowadzona nie wyda³o w latach 2007–2011 trzy tomy selektywna zbiórka odpadów. Du¿y nacisk „Rocznika Gostyniñskiego”, regionalnego k³adzie siê na tworzenie nowych terenów zie- pisma popularyzuj¹cego historiê ziemi gosty- lonych. niñskiej. W 2010 r. ze środków Urzêdu Miasta Najwa¿niejsza i najwiêksza inwestycja Gostynina zosta³a wydana monograﬁ a Dzie- w mieście to planowana budowa Ponadre- je Gostynina od XI do XXI wieku. W latach gionalnego Centrum Turystyki, Balneologii, 1991–2006 Fundacja Ziemi Gostyniñskiej Wypoczynku i Rekreacji z ró¿nego rodzaju redagowa³a „Gazetê Gostyniñsk¹”. W latach us³ugami towarzysz¹cymi. Podstawow¹ jego 1995–2010 by³ wydawany „G³os Gostyniñ- funkcj¹ jest rekreacja, wypoczynek, rehabi- ski”, a od 2010 r. biuletyn miejski „Nasz Go- litacja wodna i us³ugi medyczne realizowane stynin”. w oparciu o zmineralizowan¹, lecznicz¹ wodê geotermaln¹. Gmina Gostynin, Urz¹d Gminy Miasto Gostynin podpisa³o w 1998 r. po- 09-500 Gostynin, ul. Rynek 26 rozumienie o partnerstwie z niemieckim Gmina Gostynin powiatu gostyniñskie- miastem Langenfeld po³o¿onym w Nadrenii- go, wchodz¹ca w sk³ad historycznej ziemi -Westfalii. W 2002 r. zosta³o za³o¿one Stowa- gostyniñskiej, po³o¿ona jest w po³udniowo- rzyszenie Popierania Partnerstwa Gostynin- -zachodniej czêści Mazowsza na skraju Wyso- -Langenfeld. Stowarzyszenie wspiera szko³y czyzny Kujawskiej. Graniczy z województwem w nauczaniu jêzyka niemieckiego. W 2012 r. ³ódzkim i kujawsko-pomorskim. Jest jedn¹ Stowarzyszenie obchodzi³o jubileusz dzie- z najwiêkszych gmin województwa mazowie- siêciolecia swojej dzia³alności. Jego przewod- ckiego i najwiêksz¹ powiatu gostyniñskiego. nicz¹ca, Erna Funk, pochodz¹ca z Choin- Obejmuje obszar 270 km2 i liczy ok. 12 324 ka k. Gostynina, zosta³a odznaczona przez mieszkañców. Podzielona jest na 56 so³ectw

22 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2222 22013-09-27013-09-27 17:00:1817:00:18 26

26 Autostrada A1 w Pomarzankach

i 77 miejscowości. Charakteryzuje siê piêk- Baruchowo, Lubieñ Kujawski, £aniêta, £¹ck, nym krajobrazem poprzecinanym dolinami Nowy Duninów, Strzelce i Szczawin Kościel- rzek Skrwa Lewa i Osetnica oraz licznymi je- ny. Przez teren gminy przebiegaj¹ wa¿ne szlaki ziorami rynnowymi. Pó³nocna czêśæ gminy komunikacyjne: droga krajowa nr 60 P³ock– jest typowo turystyczna, a po³udniowa – rolni- Kutno, wa¿ne drogi wojewódzkie: nr 265 cza. Wiêkszośæ mieszkañców gminy utrzymuje Gostynin−Kowal i nr 581 Gostynin−Kroś- siê z w³asnych gospodarstw rolnych. S¹ to 2694 niewice, a tak¿e od 1924 r. linia kolejowa Kut- gospodarstwa o średniej powierzchni 7,7 ha. no−P³ock–Sierpc. Przez po³udniowo-zachod- U¿ytki rolne o areale 16 433 ha stanowi¹ 62% ni¹ czêśæ gminy Gostynin w miejscowościach ca³kowitej powierzchni. Dominuje uprawa Pomarzanki i Jastrzêbia, na odcinku 10 km zbó¿ i ziemniaków. Wiele gospodarstw, dziêki przebiega autostrada A1 Pó³noc-Po³udnie. walorom przyrodniczym gminy, przekszta³ci³o Gmina jest w trakcie starañ o prawo u¿y- siê w gospodarstwa agroturystyczne. Inni sadz¹ wania w³asnego herbu, aktualnie ma jedynie lasy, korzystaj¹c z funduszy strukturalnych. logotyp na gotyckiej tarczy herbowej, podzie- Gmina, jako jednostka administracyjna, lonej na 2 pola w s³up. Po prawej stronie he- zosta³a utworzona 1 stycznia 1973 r. z trzech raldycznej znajduje siê bocian czarny na zielo- gromad: Boles³awów, Lucieñ i Sieraków oraz nym polu. Ptak ten nawi¹zuje do czêści gminy wsi Kie³pieniec i £okietnica. Jej powierzchnia le¿¹cej na terenie Gostyniñsko-W³oc³awskie- wynosi³a wówczas 14,4 km2. Po³¹czenie gmi- go Parku Krajobrazowego z bogat¹ chronion¹ ny Rataje i gminy Gostynin z miastem Gosty- przyrod¹. Bocian czarny jest niezwykle cen- ninem nast¹pi³o 1 stycznia 1988 r., utworzonym gatunkiem fauny. Zielone t³o wyra¿a d¹- no wtedy wspóln¹ jednostkê administracyjn¹ ¿enie cz³owieka do ścis³ej jedności z przyrod¹. Miasto i Gmina Gostynin, natomiast 1 stycz- U do³u prawego pola tarczy widaæ niebieskie nia 1992 r. dokonano od³¹czenia gminy od fale jezior, których du¿a liczba znajduje siê miasta. Od 1999 r. gmina ponownie jest w po- w gminie Gostynin. Umieszczone w logotypie wiecie gostyniñskim. S¹siaduje z gminami: wskazuj¹ na rekreacyjne walory regionu. Po

Powiat gostyniński 23

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2233 22013-09-27013-09-27 17:00:1917:00:19 lewej stronie heraldycznej znajduje siê sosna na ¿ó³tym polu. Barwa ¿ó³ta jest kolorem dojrza³ego zbo¿a, a uprawy rolnicze zajmuj¹ ponad po³owê powierzchni gminy. Z kolei sosna pospolita dominuje w drzewostanie gminy. Pó³nocna czêśæ gminy wchodzi w sk³ad Gostyniñsko-W³oc³awskiego Parku Krajo- brazowego. Na tym terenie utworzono liczne ścis³e rezerwaty: „Dolina Skrwy”, „Komory”, „Lubaty”, „Lucieñ”. Turystów przyci¹gaj¹ czyste i zagospodarowane jeziora: Bia³e, Drzesno, 27

Gości¹¿, Lucieñskie, Sumino. Ponad 30% te- 27 Urząd Gminy Pacyna renu gminy zajmuj¹ kompleksy leśne. W gminie Gostynin w ci¹gu roku organizowane s¹ 2 wa¿ne imprezy kulturalne: Ogólno- Jest tak¿e Gminna Biblioteka Publiczna polski Plener Malarski „U Wójta”, Przegl¹d i Gminny Ośrodek Pomocy Spo³ecznej. Funk- Dzieciêcych Zespo³ów Ludowych „Kultura cjonuje równie¿ Gminne Centrum Aktyw- i Tradycja Źróde³”. W Solcu dzia³a Zespó³ ności Lokalnej w Pacynie. Cykliczn¹ imprez¹ Pieśni i Tañca „Solec”, a w Lucieniu Zespó³ organizowan¹ w maju s¹ Zawody Stra¿ackie, Pieśni i Tañca „Promyki Lucienia”. w sierpniu Piknik Rodzinny i na prze³omie Imprez¹ cykliczn¹ s¹ równie¿ Do¿ynki września i października Biegi prze³ajowe. Od Gminne. 1997 r. gmina wspó³pracuje z niemieck¹ gmi- W 2008 r. Urz¹d Gminy Gostynin powo- n¹ Löwenberger Land. W ramach tej wspó³- ³a³ Gminne Centrum Kultury i Tradycji Wsi pracy otrzyma³a 3 samochody stra¿ackie. Gminy Gostynin w Bia³em, które przejê³o or- W miejscowości Rakowiec mieszka poet- ganizowanie gminnych imprez kulturalnych. ka ludowa Maria Majchrzak. Jest cz³onkiem Kultura sportowa rozwijana jest na obiektach sekcji literackiej Stowarzyszenia Twórców sportowych, jak stadion typu „Orlik”, który Ludowych w Lublinie, sekcji literackiej Twór- powsta³ 5 grudnia 2008 r. przy Zespole Szko³y ców Kultury Robotniczej w Kutnie oraz Ko³a Podstawowej i Gimnazjum w Sierakówku. Zwi¹zku Literatów Polskich w P³ocku. W swo- W 2002 r. gmina Gostynin nawi¹za³a pierw- im dorobku twórczym ma ok. 4 tys. utworów sze kontakty z niemieck¹ gmin¹ Burgkunstadt o bardzo bogatej tematyce, jak: ziemia, cz³o- w Bawarii. wiek, religia, patriotyzm, a takze ballady mi- ³osne, humoreski, bajki dla dzieci. Gmina Pacyna, Urz¹d Gminy Gmina ma swój herb i ﬂ agê. 09-541 Pacyna, ul. Wyzwolenia 7 Obszar gminy Pacyna przynale¿y do makro- Gmina Pacyna le¿y w odleg³ości 23 km od regionu Niziny Środkowomazowieckiej, me- Gostynina. Oś komunikacyjn¹ gminy stanowi zoregionu Równiny Kutnowskiej. Charakte- droga wojewódzka nr 583 Sanniki−¯ychlin. ryzuje siê ³agodn¹ rzeźb¹ terenu, wystêpuj¹ tu Gmina ma charakter typowo rolniczy. Przewa- elementy polodowcowe, zw³aszcza z ostatnie- ¿aj¹ ma³e gospodarstwa zajmuj¹ce siê produk- go zlodowacenia ba³tyckiego. Jednostajne rów- cj¹ roślinn¹ i hodowl¹ zwierz¹t. Powierzchnia niny urozmaicone s¹ lekko falistymi wysoczy- gminy wynosi 90,85 km2. Podzielona jest na znami morenowymi. Wysoczyzny te maj¹ od 18 so³ectw z 26 miejscowościami. S¹siednie 90 do 115 m n.p.m. Urozmaiceniem terenu gminy: G¹bin, Kiernozia, Oporów, Sanniki, s¹ te¿ dośæ liczne zag³êbienia bezodp³ywowe Szczawin Kościelny, ¯ychlin. W Pacynie funk- i liczne formy dolinne. Najwiêksz¹ jest dolina cjonuje Szko³a Podstawowa im. Janusza Kuso- rzeki Przysowy, która przep³ywa przez po³u- ciñskiego i Gimnazjum im. Polskich Olimpij- dniow¹ czêśæ obszaru gminy. Rzeka Przyso- czyków. Obie s³yn¹ z osi¹gniêæ sportowych. wa wpada do S³udwi, lewobrze¿nego dop³ywu

24 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2244 22013-09-27013-09-27 17:00:2017:00:20 Bzury. £¹ki porośniête s¹ kêpami krzewów, z £owiczem przez Kiernoziê. £¹cznie na te- poprzecinane rowami i dawnymi wyrobiskami renie gminy maj¹ one 26 km d³ugości, drogi po wydobyciu torfu – obecnie tworz¹ tzw. Ka- powiatowe – 36,5 km, a gminne – 60 km. na³y Pacyñskie. Chêtnie gnie¿d¿¹ siê tam pta- Gmina Sanniki le¿y na pograniczu dwóch ki. Na terenie gminy Pacyna znajduje siê stre- mezoreginów: Wysoczyzny P³ockiej po pra- fa specjalnej ochrony ptaków IBA, a od 1988 r. wej stronie Wis³y oraz Równiny Kutnowskiej Obszar Chronionego Krajobrazu, czêściowo w pó³nocno-zachodniej czêści Niziny Środ- po³o¿ony tak¿e na terenie gminy Kiernozia kowomazowieckiej. Rzeźba terenu jest s³abo (zajmuje 5554 ha, w tym lasy 689 ha, u¿ytki urozmaicona i ³agodna. Obok równin i nie- rolne 4407 ha i wody 42 ha) oraz Natura 2000 wielkich wzniesieñ, wystêpuj¹ tu ozy, niekie- – Dolina S³udwi i Przysowy. dy oczka wodne oraz pok³ady torfu. Najwy¿sze wzniesienie le¿y w okolicach wsi Czy¿ew i li- Gmina Sanniki, Urz¹d Gminy czy 120 m n.p.m. Przez teren gminy przep³y- 09-540 Sanniki, ul. Warszawska 169 waj¹ rzeczki Nida i Je¿ówka (obie maj¹ wody Gmina Sanniki le¿y w pó³nocno-zachod- III klasy czystości) oraz kilka cieków wodnych. niej czêści województwa mazowieckiego Nida, 38 km d³ugości, p³ynie przez pó³nocno- w powiecie gostyniñskim, miêdzy Pojezie- -zachodnie krañce gminy Sanniki w kierunku rzem Gostyniñskim, Równin¹ Kutnowsk¹, po³udniowo-wschodnim. Nale¿y do zlewni Puszcz¹ Kampinosk¹ i dolin¹ Wis³y. Po- Wis³y, wpada bowiem do S³udwi, która jest wierzchnia gminy obejmuje obszar 94,6 km2. lewym dop³ywem Bzury. Strumieñ Je¿ówka W 2010 r. gminê zamieszkiwa³o 6 tys. osób. ma swoje źród³a w okolicach Mocarzewa. Na Sanniki maj¹ cechy osady z nowymi osiedla- terenie gminy mo¿na te¿ spotkaæ niewielkie mi domów jednorodzinnych. S¹ po³o¿one 35 stawy o ³¹cznej powierzchni ok. 6,3 ha. km od Gostynina. Od zachodu gmina San- Gleby gminy Sanniki to g³ównie gleby niki graniczy z gmin¹ Pacyna oraz miastem brunatne, ale jest te¿ sporo gleb bielicowych i gmin¹ G¹bin, od pó³nocy z gmin¹ S³ubice, wytworzonych z piasków luźnych lub s³abo od wschodu z gmin¹ I³ów (pow. sochaczew- gliniastych o niskim poziomie wód grunto- ski), a od po³udnia z gmin¹ Kiernozia (pow. wych. W dolinie Nidy wystêpuj¹ tak¿e gleby ³owicki, woj. ³ódzkie). W sk³ad gminy San- bagienne. Grunty sprzyjaj¹ce produkcji rolnej niki wchodzi 18 so³ectw. Przez gminê San- s¹ g³ównie w so³ectwach: Brzezia, Lwówek, niki przebiegaj¹ drogi wojewódzkie: nr 577 Lasek, Krubin, Osmolin i Sanniki. Specjali- wiod¹ca do Warszawy, nr 583 z Sannik przez zacj¹ gminy jest produkcja truskawek. Mówi ¯ychlin do Bedlna i nr 584, ³¹cz¹ca Sanniki siê nawet o zag³êbiu truskawkowym w San- nikach. Gmina jest s³abo zalesiona, choæ w średnio- wieczu rozci¹ga³a siê tutaj puszcza. Jej resztki wytrzebiono w po³. XIX w. Ocala³ licz¹cy kilkaset hektarów zwarty kompleks leśny miêdzy Starym Barcikiem a Mocarzewem. Niewielkie enklawy leśne s¹ jeszcze ko³o Osmolin, Wólki Niskiej i Wysokiej. Najwiêkszy obszar gminny stanowi¹ grunty orne. Wzd³u¿ rzeki Nidy spotyka siê rośliny hydroﬁ lne (wodolubne). Wystêpuj¹ te¿ drzewa liściaste, jak wierzby, olchy, topole. Ogó³em lasy i grunty leśne stanowi¹ 517 ha, czyli oko- 28 ³o 5,5% powierzchni gminnej, pastwiska i ³¹ki

28 Urząd Gminy Sanniki 373 ha, natomiast akweny ok. 73 ha. £¹cznie daje to 963 ha, czyli 9,6 km2. Na obszarze

Powiat gostyniński 25

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2255 22013-09-27013-09-27 17:00:2017:00:20 gminy nie ma rezerwatów przyrody, spotkaæ zaś mo¿na pomniki przyrody. Szczególn¹ opie- k¹ otoczony jest park wokó³ pa³acu w Sanni- kach, który stanowi jedyne dobrze zachowane w ca³ej gminie za³o¿enie ogrodowe. Na jego re- nowacjê i rekonstrukcjê otrzymano w 2009 r. środki z programów Unii Europejskiej. Gmina ma swój herb i fl agê. Najwa¿niejsz¹ imprez¹ kulturaln¹ w Sanni- kach jest „Niedziela Sannicka”. Szerok¹ ofertê 29 kulturaln¹ proponuje Gminny Ośrodek Kul- 29 Urząd Gminy Szczawin Kościelny tury w Sannikach: koncerty muzyczne, wieczory literackie, konkursy i wystawy plastycz- ne, plenery malarskie, kursy tañca, warsztaty Od 1996 r. gmina przynale¿y do Stowarzy- twórcze z ró¿nych dziedzin, wieczory narodo- szenia Gmin Turystycznych Pojezierza Go- we. Du¿ym powodzeniem cieszy siê konkurs styniñskiego. W gminie funkcjonuje te¿ Lo- na star¹ fotografi ê. Od 1985 r. przy GOK dzia- kalna Grupa Dzia³ania – Fundacja Aktywni ³a Klub Seniora „Têcza”. Razem, Stowarzyszenie Kobiet Gminy Szcza- Sanniki prowadz¹ wieloletni¹ wspó³pra- win Kościelny, istnieje klub sportowy „Zorza”, cê z francusk¹ gmin¹ Chalonnes sur Loire, klub seniora. Przy Szkole Podstawowej im. a tak¿e z niemieck¹ gmin¹ Horst k. Hambur- Andrzeja Ma³kowskiego i Gimnazjum im. ga i holendersk¹ miejscowości¹ Kruiningen Józefa Hallera 28 lutego 2013 r. otwarto kom- w gminie Reimersewaal. Jako pierwsz¹ rozpo- pleks boisk sportowych „Orlik”. czêto wspó³pracê z Holendrami jeszcze w la- Imprez¹ cykliczn¹ jest organizowany tach 60. ubieg³ego wieku. w czerwcu Piknik Rodzinny. W gminie dzia³a od 2008 r. Ludowy Zespó³ Gmina Szczawin Kościelny, Urz¹d Gminy Pieśni i Tañca Szczawin Kościelny w ramach 09-550 Szczawin Kościelny Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów ul. Jana Paw³a II, nr 10 Wiejskich. Gmina Szczawin Kościelny po³o¿ona jest Gmina Szczawin Kościelny jest typowo rol- w pó³nocno-zachodniej czêści Mazowsza, nicza. U¿ytki rolne zajmuj¹ 75% area³u gmi- w odleg³ości 14 km od Gostynina. Powierzch- ny. Kwitnie równie¿ sadownictwo. W zachodnia gminy wynosi 127,14 km2 (20,65% po- niej czêści gminy wystêpuj¹ du¿e kompleksy wierzchni powiatu), zamieszkuje j¹ 5166 leśne, obfi te w grzyby. Lasy ³¹cznie zajmuj¹ osób. Podzielona jest na 31 so³ectw, w sk³ad 18% terenu gminy. Na rzece Osetnicy mo¿na których wchodzi 51 miejscowości. W latach spotkaæ ¿eremie bobrów. Ponadto we wsi Lu- 1975–1998 nale¿a³a do województwa p³ockie- bieniek znajduje siê kilka akwenów, z których go, obecnie jest w powiecie gostyniñskim i wo- najwiêkszy to Jezioro Szczawiñskie. £¹czy siê jewództwie mazowieckim. Gminê Szczawin ono z 10 innymi niewielkimi zbiornikami Kościelny otaczaj¹ gminy: £¹ck, G¹bin, Pacy- wodnymi, tworz¹c sieæ kana³ów. Oprócz tych na, Strzelce, Oporów. akwenów przez teren gminy przep³ywaj¹ rzeki Nie jest jasna etymologia nazwy, byæ mo¿e Osetnica i Przysowa. Ich doliny wraz z Jezio- pochodzi od szczawiu – rośliny rosn¹cej na rem Szczawiñskim, faun¹ i fl or¹ zosta³y objête kwaśnych glebach. ochron¹ jako Obszar Chronionego Krajobrazu Gmina ma swój herb i fl agê. Doliny Przysowy.

26 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2266 22013-09-27013-09-27 17:00:2117:00:21 Paraﬁ e

zisiejszy powiat gostyniñski w niewiel- Natomiast Luszyn, Osmolin, Pacyna, San- Dkim stopniu pokrywa siê z administracj¹ niki, Suserz, Trêbki nale¿a³y do diecezji po- kościeln¹. Jego obszar obejmuje swym zasiê- znañskiej. Wraz z pojawieniem siê w 1506 r. giem 13 parafi i w 3 ró¿nych diecezjach. Obie na Mazowszu dekanatów powsta³ dekanat parafi e w Gostyninie (pw. św. Marcina i pw. gostyniñski z³o¿ony z 8 parafi i: Radziwie, Przemienienia Pañskiego), w Lucieniu, Soko- Dobrzyków, Ciechomice, Gostynin, Soko³ów, ³owie, Solcu i Szczawinie Kościelnym nale¿¹ Solec, Duninów i Mnich. W 1818 r. na skutek do diecezji p³ockiej dekanatu gostyniñskiego. rozbiorów Rzeczypospolitej w³adze kościelne Parafi a Bia³otarsk nale¿y do diecezji w³oc³aw- stara³y siê dostosowaæ obszary swoich diecezji skiej dekanatu kowalskiego. Pozosta³e parafi e do granic pañstw zaborczych. Diecezja p³ocka po³o¿one w powiecie gostyniñskim znajduj¹ musia³a pokrywaæ siê z terenem województwa siê na terenie administracji diecezji ³owickiej. p³ockiego. W ten sposób wszystkie wymienio- Osmolin, Sanniki i Pacyna nale¿¹ do dekana- ne tutaj parafi e trafi ³y na mocy bulli papie¿a tu sannickiego, a Luszyn, Suserz i Trêbki po- Piusa VII Ex imposita nobis do archidiecezji ³o¿one s¹ w obrêbie dekanatu ¿ychliñskiego. warszawskiej. W 1865 r. podczas kolejnych W przesz³ości przynale¿nośæ administracyj- zmian dekanat gostyniñski zosta³ wydatnie na tych parafi i ulega³a wielorakim przekszta³- powiêkszony, osi¹gaj¹c stan 16 parafi i – g³ów- ceniom. Pocz¹tkowo, w okresie przedrozbio- nie kosztem zlikwidowanego wówczas deka- rowym, Gostynin, Solec, Soko³ów, Szczawin natu g¹biñskiego. Pod jurysdykcjê gostyniñsk¹ Kościelny znajdowa³y siê w diecezji p³ockiej. trafi ³y wówczas kościo³y w G¹binie, Jamnie,

30 Procesja Bożego Ciała w Sokołowie

Powiat gostyniński 27

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2277 22013-09-27013-09-27 17:00:2217:00:22 31

31 Struktura paraﬁ i w powiecie gostynińskim

Kiernozi, Luszynie, Osmolinie, Pacynie, San- Sanniki, S³ubice, Suserz i Zyck. W okresie póź- nikach, Suserzu i Trêbkach. Stan taki utrzy- niejszym Gostynin utraci³ jeszcze Radziwie ma³ siê do 1920 r., kiedy to od³¹czono parafi e i Soczewkê na rzecz dekanatu p³ockiego, ale w Kiernozi i Luszynie. Rok wcześniej, w 1919 r. przy³¹czono do niego Suserz, a w 1983 r. ery- powo³ano do ¿ycia now¹ parafi ê w Szczawinie gowano parafi ê w Lucieniu. Papie¿ Jan Pawe³ Kościelnym, a w 1921 r. w Soczewce. Kolej- II bull¹ Totus Tuus Poloniae populus powo³a³ na wielka zmiana w administracji kościelnej 25 marca 1992 r. do ¿ycia now¹ diecezjê ³owi- mia³a miejsce w 1925 r. na mocy bulli papie¿a ck¹, która powsta³a m.in. z czêści dotychcza- Piusa XI Vixdum Poloniae unitas. Wówczas to sowej diecezji p³ockiej. W ten sposób kościo³y ca³y dekanat gostyniñski zosta³ przeniesiony w Osmolinie, Sannikach, Pacynie, Luszynie, do diecezji p³ockiej. W nowym kszta³cie liczy³ Suserzu i Trêbkach zmieni³y przynale¿nośæ on ju¿ tylko 8 parafi i: Duninów, Gostynin, diecezjaln¹. Ostatni¹ za³o¿on¹ parafi ¹ na tym Radziwie, Soczewka, Solec, Soko³ów, Szcza- obszarze jest parafi a pw. Mi³osierdzia Bo¿ego win Kościelny oraz Trêbki. Pozosta³e kościo- w Gostyninie, któr¹ erygowano w 1997 r. Na ³y tych parafi i znalaz³y siê w reaktywowanym tle tych licznych przeobra¿eñ terytorialnych, dekanacie g¹biñskim, równie¿ w diecezji p³o- nale¿y podkreśliæ, ¿e jedynie parafi a w Bia³o- ckiej. Znajdowa³y siê tam parafi e: Czermno, tarsku niezmiennie przez ca³y czas przynale- Dobrzyków, G¹bin, Korzeñ, Osmolin, Pacyna, ¿a³a do diecezji w³oc³awskiej.

28 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2288 22013-09-27013-09-27 17:00:2217:00:22 Archeologia

32 Grodzisko Łysa Góra w Gosty- ninie 33 Wczesnośredniowieczny skarb z Sejkowic

a ziemiach polskich okres wczesnośred- wa³u, stwierdzono ślady po¿aru, znaleziono Nniowieczny rozpocz¹³ siê w VI w. Od tego du¿¹ liczbê fragmentów ceramiki silnie obta- czasu uchwytne s¹ pierwsze ślady zasiedlania. czanej i toczonej, groty be³tów kuszy, ¿elazne Na obszarze ziemi gostyniñskiej najstarszym no¿e, kawa³ki ró¿nych okuæ, liczne gwoździe, znanym stanowiskiem z tego okresu jest a tak¿e kości zwierzêce. osada w Gostyninie, odkryta na po³udniowo- Potwierdzeniem badañ naukowych mo¿e -zachodnim zboczu piaszczystego wzgórza, byæ relacja by³ego mieszkañca Gostynina, usytuowanego ok. 800 m na po³udniowy Stefana Skibiñskiego, który w 2003 r. przeka- wschód od centrum miasta, przez prof. Roma- za³ do redakcji „G³osu Gostyniñskiego” na- na Jakimowicza w okresie miêdzywojennym. stêpuj¹c¹ informacjê: Przed kilkunastu laty Zbadano wówczas nieckowat¹ jamê paleni- budowa³em na gostyniñskim cmentarzu gro- skow¹ o wymiarach 2,10x1,50 m i g³êboko- bowiec rodzinny. Podczas wykopu, na g³êbo- ści 0,40 m. Wype³niona by³a czarnym py³em kości od 100 do 160 cm natraﬁ ³em na znisz- wêglowym z wêglami drzewnymi, przepalo- czone wcześniejszymi wykopami, dobrze nymi kamieniami i u³amkami prymitywnych zachowane fragmenty ścian z trzciny oblepio- naczyñ, czêściowo zdobionych. Osada ta, jak nej obustronnie glin¹ z wyraźnymi śladami wskazywa³y późniejsze badania z 1948 r., ist- spalenizny. Znalaz³em równie¿ resztki cera- nia³a od VI do koñca VIII w. W Gostyninie miki, grubej z domieszk¹ ostrokrawêdzistego w odleg³ości 1,5 km na pó³nocny zachód od piasku, lepionej rêcznie, pochodz¹ce chyba centrum miasta, na wzgórzach morenowych z okresu wczesnego średniowiecza. na lewym brzegu Skrwy, pomiêdzy jeziorami Takie grodziska zak³adano przy szlakach Kocio³ i Czarne, znajduje siê grodzisko zwane handlowych w miejscach najbardziej obron- £ys¹ Gór¹. Badania tego grodziska przepro- nych, strze¿onych naturalnymi bagnami, roz- wadzono w 1968 r. pod kierunkiem Leszka lewiskami, lasami, na stromych wzgórzach, Gajewskiego. Odkopano wówczas warstwê czêsto podsypywanych i sztucznie regulowa- kulturow¹ o znacznej grubości dochodz¹cej do nych w formie ściêtego sto¿ka. Na szczycie sto¿- 1,30 m i odkryto elementy konstrukcji drew- ka konstruowano obronny wa³ usypany z zie- niano-ziemnych oraz resztki zniwelowanego mi, wzmocniony izbicami, czyli drewnianymi

Powiat gostyniński 29

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 2299 22013-09-27013-09-27 17:00:2217:00:22 skrzyniami wype³nionymi ziemi¹, tworz¹cy kryto a¿ 70 punktów osadniczych. Wykopa- kr¹g, wewn¹trz którego sta³y drewniane bu- liska archeologiczne prowadzono w Klusku, dynki mieszkalne i gospodarcze. Pozosta³ości gdzie odnaleziono pozosta³ości po domostwie po grodach, najczêściej w postaci sto¿kowa- wielkości 9x15 m, a tak¿e fragmenty ceramiki tych wzgórz czy pagórków, kryj¹cych warstwy i pucharów lejkowatych. Jedno z naczyñ mia³o kulturowe, okoliczni mieszkañcy nazywali kszta³t makówki i s³u¿y³o prawdopodobnie do zwykle „Szwedzki Okop”, „Szwedzka Góra” przyrz¹dzania napoju z maku. Znaleziono te¿ (nies³usznie wi¹¿¹c je z wojnami szwedzkimi narzêdzia kamienne, np. topory i siekiery wy- w XVII i na pocz¹tku XVIII w.), lecz tak¿e „Li- konane z krzemienia. sia Góra” albo „£ysa Góra”. Ta ostatnia nazwa Podczas badañ archeologicznych prowa- przylgnê³a do grodziska gostyniñskiego. dzonych w 2005 r. przez Instytut Archeologii Od 1987 r. w ró¿nych odstêpach czasu pro- i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Oddzia³ wadzone s¹ na terenie powiatu gostyniñskiego w £odzi w zwi¹zku z planowan¹ budow¹ auto- przez Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej strady A1, odkryto w miejscowości Pomorzan- Akademii Nauk Oddzia³ w £odzi systema- ki (dawne Pomorzany Strumiñskie), w gminie tyczne badania archeologiczne. Ale wa¿nego Gostynin, późnośredniowieczne grodzisko odkrycia dokonano ju¿ w 1859 r. w Sejkowi- zbudowane na terasie zalewowej rzeki Skrwy. cach pod Pacyn¹. Wykopano tam gliniane na- Pochodzenie gródka ustalono na 2. po³. XIV w. czynie wype³nione monetami rodzimymi i ob- Ludnośæ gródka w tej dolinie usypa³a kopiec cymi oraz srebrnymi ozdobami, jak naszyjniki ziemi, nastêpnie umocni³a go konstrukcj¹ i bransolety, czêściowo uszkodzonymi o ³¹cz- drewnian¹ z dêbowych desek i pali. Na nasy- nej wadze ponad 6 kg. Znalezisko pochodzi³o pie prawdopodobnie ustawiono obronn¹ wie¿ê, z prze³omu X i XI stulecia z czasów panowania która by³a w³asności¹ rycerza i jednocześnie pierwszych Piastów (koniec panowania Bole- s³u¿y³a mu jako mieszkanie. Na tego typu bu- s³awa Chrobrego lub jego nastêpców – Miesz- dowle wybierano zwykle miejsca trudno do- ka II albo Kazimierza Odnowiciela). Byæ mo¿e stêpne, podmok³e. Takie miejsce by³o w³aśnie skarb ten nale¿a³ do kupca, który ze strachu w Pomorzankach. Poniewa¿ obiekt ten znajdo- przed jego utrat¹ ukry³ go w pośpiechu w gli- wa³ siê na terenie pogranicznym trzech ziem: nianym naczyniu, Sejkowice bowiem le¿a³y gostyniñskiej, kujawskiej, ³êczyckiej, prawdo- na prastarym szlaku handlowym wiod¹cym podobnie pe³ni³ on funkcjê stra¿nicy. Odkry- z Sandomierza do Torunia. Do naszych cza- cie jest unikalne ze wzglêdu na kszta³t gródka. sów przetrwa³a tylko niewielka czêśæ tego W późnym średniowieczu, a wiêc w XIV, XV w. skarbu, która jest przechowywana w Muzeum istnia³y nasypy sto¿kowe, gdy¿ by³y ³atwiejsze Narodowym w Krakowie i w Muzeum Arche- do wykonania, ten w Pomarzankach, wraz ologicznym w Poznaniu. W 1961 r. ukaza³a siê z fos¹, w zarysie jest prostok¹tny. na temat tego odkrycia ksi¹¿ka Marii Deków- Obok gródka odkryto późnośredniowieczn¹ ny i Ewy Stattlerówny Wczesnośredniowiecz- osadê, prawdopodobnie zaplecze siedziby bo- ny skarb srebrny z Sejkowic pow. Gostynin. gatej osoby – rycerza. Świadcz¹ o tym znale- Z kolei w 1859 r. w Szczawinie Borowym od- zione przedmioty, jak wêdzid³a, fragmenty na- kryto skarb, który sk³ada³ siê z monet i ozdób rzêdzi, grotów be³tów, ostrogi, rad³a, podkowy, srebrnych datowany na XI w. Znalezisko to przêśliki gliniane (fragment wrzeciona), pozo- prawie w ca³ości zaginê³o. sta³ości skórzanej odzie¿y, monety, pugina³y W 1987 r. w Stefanowie (gm. Szczawin Koś- (sztylety), topory oraz gliniane naczynia. cielny) odkryto materia³y z wp³ywami lateñ- Po przeprowadzonej inwentaryzacji, wyko- skimi, 5 lat później w Annopolu osadê sprzed naniu dokumentacji i zdjêæ gródek znikn¹³ 5000 lat, a w rejonie Bia³ki i Witoldowa odkopa- z powierzchni ziemi, ale dziêki pracy arche- no 3 osady o zabudowie szeregowej. W 1998 r. ologów wzbogaca nasz¹ wiedzê o przesz³ości w gminie Gostynin, wokó³ jeziora Bia³e, od- tego regionu.

30 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3300 22013-09-27013-09-27 17:00:2317:00:23 Miejsca pamięci narodowej

... A kamieñ na murze mówiæ bêdzie Prorok Habakuk

iemia gostyniñska w swej kilkusetletniej o niepodleg³ośæ. Pamiêæ o nich zosta³a utrwa- Zhisto rii niejednokrotnie by³a miejscem lona w formie grobów, pomników i tablic, wa¿nych i jednocześnie tragicznych w dzie- które stanowi¹ świadectwo tragicznej prze- jach narodu wydarzeñ, zwi¹zanych z walk¹ sz³ości. Rok 1863 – powstanie styczniowe

34 35

34 Pomnik poległych w 1863 r. w Gaśnem 35 Zbiorowa mogiła powstańców 1863 r. w Krzywiu

owstanie styczniowe wybuch³o w nocy poleg³ych w walce powstañ ców styczniowych Pz 21 na 22 stycznia 1863 r. Powstañcy go- w Krzywiu, postawiono drewniany krzy¿ styniñscy byli zorganizowani w 4 oddzia³ach. i kamienn¹ tablicê, na której wyryto krzy¿ Najwiêkszy z nich, Ludwika Oborskiego, Virtuti Militari i napis: Honor i Ojczyzna liczy³ 1500 osób; pozosta³e 3, Józefa £akiñ- –16 powstañcom Oddzia³u £akiñskiego pole- skiego, W³adys³awa Or³owskiego i Emeryka g³ym 7 III 1863 r. mieszkañcy gmi ny Rata- Syrewicza, zgromadzi³y ³¹cznie równie¿ 1500 je, ZBOWiD, ZHP. Pomnik ten ogrodzono osób. Na ziemi gostyniñskiej mia³y miejsce 2 drewnia nym p³otkiem. Patronat nad pomni- wiêksze potyczki we wsiach Krzywie i Gaśnie. kiem objê³a Szko³a Podstawowa w Teodoro- Miêdzy wsi¹ Krzywie a Choinkiem, gmina wie. Nieopodal wsi Krzywie, w pobli skim Zu- Gostynin, 7 marca 1863 r. dosz³o do starcia zinowie znajduje siê kolejna mogi³a z 1863 r., oddzia³u Józefa £akiñskiego z oddzia³em ro- skrywaj¹ca prochy 6 powstañców. Na nie- syjskiego p³k. Hagenmajstra. Rosjanie na- wielkiej tabliczce zawieszonej na metalowym padli na powracaj¹cy z ziemi rawskiej oddzia³ krzy¿u jest ju¿ ma³o czytelny napis: Poleg³ym £akiñskiego. Powstañcom uda³o siê odeprzeæ powstañcom 1863 r. Mo gi³¹ t¹ opiekuje siê atak, opór op³acony by³ jednak obﬁ cie krwi¹ nauczy cielka Szko³y Podstawowej w Teodo- walcz¹cych. W 1973 r., w miejscu pochówku rowie, pani Mariola Garstka wraz ze swoimi

Powiat gostyniński 31

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3311 22013-09-27013-09-27 17:00:2317:00:23 37

36 Grób uczestnika powstania styczniowego na cmentarzu w Gostyninie 37 Mogiła powstańcza 1863 r. w Zuzinowie

uczniami. Aktualnie Stowarzyszenie Trady- £akiñskiego poleg³ym 12 III 1863 r. Powstañ- tor zobowi¹za³o siê do objêcia patronatu nad com oddzia³ów Oborskiego, Or³owskiego, Sy- tym miejscem przy wsparciu ﬁ nansowym rewicza, Grosmana, Becchiego, Mielêckiego, gminy Go stynin. Szumiñskiego i innych dzia³aj¹cych na terenie Zbiorowa mogi³a 49 powstañców stycznio- powiatu gostyniñskiego – spo³eczeñstwo i po- wych znajduje siê we wsi Ga śno. Tu 12 mar- wiat Gostynin, a na drugiej, pionowej: 1863 r. ca 1863 r. śmieræ ponios³o 49 powstañców. Gaśno 1998 r. Rz¹d Narodowy – Równośæ, Stacjonuj¹cy w Lucieniu oddzia³ Józefa £a- Wolnośæ i Niepodleg³ośæ . Opiekê nad tym kiñskiego zosta³ zaatakowa ny przez rosyjskie pomni kiem przej¹³ Zespó³ Szko³y Podstawo- oddzia³y: kutnow ski Burharda i w³oc³awski wej i Gimnazjum w Emilianowie. W trakcie Helferdinga. Zdziesi¹tkowani powstañcy zo- wykopów odnaleziono fragmenty istniej¹cej stali otoczeni przez Rosjan w miej scowości tu wcześniej kapliczki, która w okresie nie- Gaśno. Wielu powstañców pêdzono do sta- woli symbolizowa³a miejsce upamiêtniaj¹ce wu po³o¿onego w pobli¿u Osetnicy, gdzie poleg³ych powstañców. W tym miejscu miesz- w lodowatej wodzie straci³o ¿ycie ok. 49 ludzi. kañcy i m³odzie¿ gimnazjalna sk³adali kwiaty. W miejscu tym, w 100. rocznicê wybuchu po- Dwie mogi³y powstañców z 1863 r. s¹ te¿ na wstania styczniowego, w 1963 r. stan¹³ oka- cmentarzu przy kaplicy pw. św. Jakuba w Go- za³y pomnik – obelisk kamienno-betonowy styninie. Pierwsza z nich, Andrzeja Terleckie- o wy miarach 4x2,20 m. Zmodernizowa no go, zmar³ego w Gostyninie 27 marca 1887 r., go w 1998 r. wg projektu Tadeusza Binie- to najstarszy i prawdopodobnie najcenniej- wicza. Napis na poziomej tabli cy ma treśæ: szy grobowiec tego cmentarza, w kszta³cie 1863−1963. 49 Powstañcom z oddzia³u kamiennego kopca zwieñczonego krzy¿em.

32 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3322 22013-09-27013-09-27 17:00:2417:00:24 W górnej czêści pomnika jest umieszczona Miejsce to wskaza³a córka leśniczego Józefa p³askorzeźba przedstawiaj¹ca lirê otoczon¹ Pastuszyñskiego, który w Choinku pracowa³ moty wami roślinnymi. We wrześniu 1977 r. w okresie miêdzywojennym. To ona opowia- Zarz¹d Ko³a ZBOWiD w Gostyninie do kona³ da³a, ¿e w 1924 r., gdy zamieszkiwa³a wraz renowacji pomnika. Kolejna mogi³a to grób z rodzin¹ w leśniczówce, opiekowa³a siê z bra- zmar³ego w 1925 r. Jana Oziemskiego, wetera- tem grobem powstañca z 1863 r. Przy du¿ej na z 1863 r., walcz¹cego pod Gaśnem. sośnie z zawieszonym na niej ryngrafem by³ Na ziemi gostyniñskiej s¹ prawdopodobnie grób powstañca. Dziś nie ma ju¿ tej sosny, jeszcze 2 miejsca zwi¹zane z pochówkiem znikn¹³ te¿ ryngraf, a wskazane miejsce jest powstañców 1863 r. Nie s¹ to miejsca za- tylko domniemanym. W Aleksandrynowie znaczone ani udokumen towane. Wiadomośæ natomiast na rozstaju dróg wzniesiono drew- o nich przekazywana jest z pokolenia na po- niany krzy¿. Jak opowiadaj¹ leśnicy, jest to kolenie w relacjach ustnych. Pierwsze z nich miejsce pochówku powstañca styczniowego rzekomo znajduje siê na styku 2 wiosek, z czasów marcowych walk na ziemi gostyniñ- Choinka i Kazimierzowa, we wsi Ottówka. skiej w 1863 r. I wojna światowa oraz wojna polsko-bolszewicka 1919–1921

czasie I wojny światowej nie odnotowa- mogile ¿o³nierzy niemiec kich poleg³ych pod W no du¿ych strat w ludności Gostynina, Luszynem w czasie bitwy 1915 r., natomiast bowiem walki miêdzy Rosjanami i Niemcami w Gostyninie Niemcy postawili pomnik toczy³y siê w miejscowościach le¿¹cych na w nieistniej¹cym ju¿ tzw. Czarnym Ogrodzie, trasie Warszawa−Gostynin, a tak¿e wsiach obok rynku, poświêcony pamiêci ¿o³nierzy usytuowanych wokó³ Gostynina, m.in. w Sol- niemieckich poleg³ych w I wojnie światowej cu, Bia³otarsku, Szczawinie Kościelnym oraz w okolicach Gostynina. Pomnik ten zosta³ w Pacynie i Kiernozi. czêściowo rozebrany w 1918 r., a ostatecznie Wiadomo, ¿e do jednego z pierwszych staræ usuniêty w 1930 r. i przeniesiony na cmentarz miêdzy Niemcami i Rosjanami w czasie I woj- ewangelicko-augsburski. ny światowej dosz³o na pocz¹tku października W kwietniu 1919 r. rozpocz¹³ siê przemarsz 1914 r. w Ratajach k. Gostynina. Rosjanie zabili przez Polskê przyby³ej z Fran cji armii gen. Jó- wówczas kilku Niemców, rannych oddano do zefa Hallera. Armia, kieruj¹c siê na wschód do szpitala, a jeñców wziêto do niewoli. Natomiast walki z Armi¹ Czerwon¹, stacjonowa³a krótko krwawe walki toczy³y siê w listopa dzie i grud- w Gostyninie, gdzie przejściowo mieści³ siê niu w miejscowościach le¿¹cych przy trasie sztab. Genera³ J. Haller w drodze do P³ocka Warszawa−Gostynin. W koñcu grudnia 1914 r. odwiedzi³ 9 lipca 1919 r. Gostynin. W jego ar- ca³y powiat gostyniñski znalaz³ siê ju¿ pod pa- mii s³u¿y³ późniejszy miesz kaniec Gostynina, nowaniem niemieckim. Po przejêciu w³adzy Józef Bielski, zmar ³y w 1973 r. Na cmentarzu okupant na³o¿y³ na miasto kontrybucjê w wy- w pobli¿u kaplicy pw. św. Jakuba w Gostyninie sokości 100 tys. marek i domaga³ siê wycinki la- znajduje siê jego grób z napisem – Hallerczyk. sów miejskich. Za sprzeciw wziêto jako zak³ad- Teatr wojny bolszewickiej 1920 r. równie¿ ników trzech mieszkañców Gostynina, w tym nie obj¹³ Gostynina, poniewa¿ bol szewicy nie w³aściciela kamienicy i apteki w Gostyninie przekroczyli Wis³y. Nie znaczy to, ¿e gostynia- przy rynku, Jana de Lewalt Majera. nie nie brali udzia³u w tej wojnie. Wiadomo, We wsi Luszyn w gmi nie Pacyna zachowa³ ¿e uczestniczyli m.in. w obronie P³ocka. W 85. siê pomnik postawiony przez Niemców na rocznicê Bitwy Warszawskiej 1920 r. w kościele

Powiat gostyniński 33

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3333 22013-09-27013-09-27 17:00:2517:00:25 38

38 Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego w Gostyninie

paraﬁ i pw. Mi³osierdzia Bo¿ego w Gostyninie tabli ca o treści: W 85. rocznicê zwyciêstwa 15 sierpnia 2005 r. odby³a siê uroczystośæ upa- wojsk polskich nad Armi¹ Czerwon¹ 15 sierp- miêtniaj¹ca to wydarzenie. Zosta³a ods³oniêta nia 1920 r. – kombatanci i spo³eczeñstwo zie- i poświêcona w kruchcie kościo³a pami¹tkowa mi gostyniñskiej. II wojna światowa 1939–1945

rzesieñ 1939 r. sta³ siê pocz¹tkiem postawio no tam pomnik wg projektu in¿. Sta- Wokupacji hitlerowskiej. Rozpoczê³y siê nis³awa Szatkowskiego. Napis na tablicy g³o- masowe wysiedlenia, rozstrzeliwania miesz- si: Dla upamiêtnienia 45. rocznicy egzekucji kañców. W Gostyninie nie toczy³y siê walki dokonanej 1 XII 1939 r. przez hitlerowców na zbrojne, na miasto spad³y co prawda 3 bom- grupie 29 osób z Gostynina i okolic – spo³e- by, nie wyrz¹dzi³y jednak du¿ych zniszczeñ. czeñstwo Gostynina i £¹cka. Obok wypisa- W ci¹gu 5 lat okupacji Gostynin nie unikn¹³ no nazwiska pomordowanych. Świadkiem strat ludzkich z powodu eksterminacji prowa- zbrodni by³ mieszkaniec Emilianowa, Ignacy dzonej przez okupanta niemieckiego. Lewandowski. Z ukrycia obserwowa³ egzeku- Pierwszej egzekucji na 29 mieszkañcach cjê, potem zaznaczy³ to miejsce. Zw³oki oﬁ ar Gostynina i okolic Niemcy dokonali ju¿ zakopano w lesie w Woli £¹ckiej. Ekshumacji 1 grudnia 1939 r. we wsi Wola £¹cka (gm. Go- dokonano 27 kwietnia 1945 r. i cia³a przewie- stynin). W 1984 r., w 45. rocznicê zbrodni, ziono do zbiorowych kwater na miejscowym

34 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3344 22013-09-27013-09-27 17:00:2517:00:25 cmentarzu w Gostyninie. W miejscu egzekucji nina i powiatu. Zw³oki ofi ar zakopano w pobli- 1 grudnia 1984 r. stan¹³ pomnik. Opiekuje siê skim lesie k. wsi Drzewce. Ekshumowanych nim m³odzie¿ Zespo³u Szko³y Podstawowej 17 kwietnia 1945 r. pochowano na cmentarzu i Gimnazjum w Emilianowie. W październiku w Gostyninie. Na miejscu zbrodni przy ul. Flo- 2010 r. Zespó³ Szkó³ otrzyma³ imiê Bohaterów riañskiej znajduje siê pami¹tkowa tablica na po- 1 grudnia 1939 r. stumencie z nazwiskami ofi ar. ¯andarmi i funkcjonariusze gestapo 26 lu- Latem 1944 r. niemiecki Urz¹d Pracy, Arbe- tego 1940 r. zamordowali w le sie Kraśnica k. itsamt, przygotowywa³ listê polskiej m³odzie¿y, Gostynina 42 Po laków. Powodem egzekucji która mia³a byæ wys³ana w g³¹b Rzeszy na przyby³ ich udzia³ w partyzantce oraz zemsta za musowe roboty. Ruch oporu zorganizowa³ akcjê, pomoc udzielan¹ partyzantom. Zw³oki ofi ar która doprowadzi³a do wysadzenia budynku. zakopano w miejscu egzekucji. Po ekshumacji W miejscu dawnego Arbeitsamtu w 1966 r. zo- 22 kwietnia 1945 r., rozstrzelanych pochowa- sta³a zawieszona pami¹tkowa tablica. no na cmentarzu w Gostyninie, a w miejscu Na terenie Szpitala dla Nerwowo i Psy- egzekucji postawiono pomnik. chicznie Chorych w Gostyninie-Zalesiu dzia- Okupant niemiecki dokona³ tak¿e zbiorowej ³a³ w czasie okupacji oddzia³ Zwi¹zku Walki egzekucji w Gostyninie 15 czerwca 1941 r. Funk- Zbrojnej. Donos jednego z pracowników cjonariusze gestapo roz strzelali na placu przy ul. szpitala, kierowcy samochodu s³u¿bowego Floriañ skiej, w odwet za zabicie nie mieckiego dyrektora, spowodowa³ liczne aresztowa- ¿o³nierza, 10 mê¿czyzn – mieszkañców Gosty- nia wśród polskiego personelu. Czêśæ z nich

39 40

41 42

39 Groby polskich żołnierzy września 1939 r. w Sannikach 40 Pomnik oﬁ ar hitleryzmu w Gostyninie 41 Pomnik partyzancki w Słupie 42 Pomnik Walki i Zwycięstwa w Gostyninie

Powiat gostyniński 35

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3355 22013-09-27013-09-27 17:00:2617:00:26 zosta³a skazana na karê śmierci, czêśæ zmar³a 300 ¿o³nierzom polskim. Mieszkañ cy Luszy- w obozach lub w czasie przes³uchañ. Wyda- na i okolic. Wokó³ obelisku umieszczono 30 rzenie to upamiêtnia pomnik poświêcony pa- krzy¿y z napisami „¯o³nierz Nieznany”. Bliź- miêci cz³onków ZWZ straconych 21 kwiet- niaczy pomnik poświêcony ofi arom poleg³ym nia 1943 r. w czasie kampanii wrześniowej 1939 r. w bi- Okaza³y pomnik poświêcony tym, którzy twie nad Bzur¹ zosta³ postawiony na cmenta- stracili ¿ycie w wojnie obronnej, w egzeku- rzu w Pacynie. W mogile jest pochowanych 20 cjach, obozach śmierci stoi na cmentarzu przy ¿o³nierzy. kaplicy pw. św. Jakuba w Gosty ninie. Na po- Na cmentarzu w Sannikach znajduje siê mniku zamiesz czono napis: Ofi arom wojny zbiorowa mogi³a 86 ¿o³nierzy polskich i ch³op- i zbrodni hitlerowskich – rodacy z po wiatu ca, którzy polegli w tym rejonie wskutek bom- i miasta Gostynin 1960 r. Na p³ytach po obu bardowania przez lotnictwo niemieckie we stronach pomnika widnie j¹ nazwiska 16 ¿o³- wrześniu 1939 r. Niemcy po zajêciu Sannik nierzy poleg³ych w 1939 r. Pomnik otaczaj¹ 18 września zarz¹dzili ekshumacjê zw³ok. 4 kwatery poleg³ych z krzy¿ami. W latach 90. Zwo¿ono je z ró¿nych miejsc rozrzuconych XX w. krzy¿e z lastryka zamieniono na grani- po polach i uk³adano w jednej mogile, przek³a- towe i ustawiono dodatkow¹ tablicê z napisem daj¹c ga ³êziami świerku. W latach 50. XX w. informuj¹cym, ¿e jest to kwatera poleg³ych postanowiono wybudowaæ pomnik. Na cokole w okresie II wojny światowej 85 ¿o³nierzy pomnika wyryto napis: Zbiorowa mogi³a ¿o³- polskich Armii Poznañ i Pomorze poleg³ych nierzy polskich pole g³ych we wrześniu 1939 r. we wrześniu 1939 r. oraz 101 osób cywilnych Obok umieszczono tablicê z 34 nazwiskami z okolic Gostynina zamordowanych w latach rozpo znanych osób. Opiekê nad mogi³¹ ob jê³a 1939–1945. W 2009 r. Urz¹d Miasta Gostyni- Szko³a Podstawowa im. Fryderyka Chopina na dokona³ modernizacji kwater. w Sannikach. W 1971 r. na rynku w Gostyninie stan¹³ po- Armia Poznañ, przechodz¹ca 8–10 września mnik wg projektu artysty rzeźbiarza Edmunda 1939 r. w okolicach Osmolina (gm. Sanniki), Majkowskiego. Zwarta bry³a pomnika za³o- zosta³a zbombardowana przez lotnictwo nie- ¿ona jest na planie prostok¹ta ze ściêt¹ gór- mieckie. Zginê³o wielu ¿o³nie rzy i uciekaj¹ca n¹ krawêdzi¹. Strefa coko³owa ob³o¿ona jest z Poznañskiego ludnośæ cywilna. Niemcy po p³ytami z piaskowca. Na p³ytach wyrzeźbieni wkrocze niu do Osmolina oko³o 20 września s¹ walcz¹cy ¿o³nierze. Monu ment otrzyma³ nakazali ludności cywilnej znoszenie zw³ok do nazwê „Pomnik Wolności”. Po transformacji zbiorowej mogi³y na cmentarzu. We wrześniu ustrojowej w 1989 r. zmieniono jego nazwê na 1963 r. w tym miejscu posta wiono pomnik, bê- „Pomnik Walki i Zwyciêstwa”. Przeniesiono tu d¹cy zbiorow¹ mogi³¹ 75 nieznanych ¿o³nierzy. rów nie¿ z rogatek gostyniñskich (rozwidlenie Umieszczono na nim emblemat krzy¿a z napi- ul. P³ockiej i Bierzewickiej) tablicê upamiêt- sem: Polegli na polu chwa³y. Na usytuowanej niaj¹c¹ nieznanego ¿o³nierza z czasów I woj- obok pomnika tablicy jest napis: ¯o³nierzom ny światowej, a tak¿e wmu rowano w kryptê polskim z września 1939 r. oraz ofi a rom II urnê z pól bitewnych II wojny światowej, na wojny światowej – Wrzesieñ 1963 ZBOWiD, których walczyli polscy ¿o³nierze. Na wnio- Mieszkañcy Osmolina i okolic. sek miejscowych kombatantów 27 czerwca Na cmentarzu parafi alnym w Sol cu (gm. 2009 r. pomnik przeniesiono na plac przed Gostynin) w 50. rocznicê wybuchu II wojny Miejskim Centrum Kultury przy ul. 18 Stycz- światowej, we wrześniu 1989 r. zosta³ posta- nia 2. wiony kamienno-betonowy pomnik. Napis na W Luszynie (gm. Pacyna), gdzie toczy³y siê pionowej tablicy g³osi: Tym, którzy we wrześ- walki w czasie bitwy nad Bzur¹, znajduje siê niu 1939 r. na ziemi soleckiej oddali swe ¿ycie na miejscowym cmentarzu pod grup¹ okaza- za wiarê i ojczyznê – Ci, którym Bóg pozwoli³ ³ych dêbów pomnik-obelisk z tablic¹: Pole- ¿yæ, na poziomej p³ycie zaś: ¯o³nierzom Ar- g³ym w kampanii wrześniowej 1939 r. oko³o mii Poznañ i Pomorze poleg³ym w obronie

36 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3366 22013-09-27013-09-27 17:00:2817:00:28 ojczyzny i naszej ziemi we wrześniu 1939 r. wojny. Pomnik zosta³ ufundowany przez Dalej podano nazwiska 7 ¿o³nierzy. ZBOWiD i mieszkañców Soko³owa. Na cmentarzu w Soko³owie (gm. Gosty- Kwatera, w której jest pochowanych 59 ¿o³- nin) znajduje siê zbiorowa mogi³a ¿o³nierzy nierzy kampanii wrześniowej, znajduje siê na Wojska Polskiego, którzy polegli w okolicach cmentarzu w Szczawinie Kościelnym. Napis Soko³owa 16 września1939 r. Pomnik zosta³ na kamiennej p³ycie g³osi: Poleg³ym we wrześ- posta wiony w 1968 r. Na tablicy wyry to napis: niu 1939 r. ¿o³nierzom polskim – Mieszkañcy Poleg³ym 16 IX 1939 r. ¿o³nierzom – Ciurlej Szczawina i okolic. Wokó³ kamiennego co- Jan, Czermiej Józef, Fuzia¿ Ksawery, Jaremek ko³u rozmieszczono 59 bezimiennych krzy¿y. Wincenty, Kosiorowski Józef, Paradno Bro- W 70. rocznicê wybuchu II wojny światowej nis³aw, ¯o³nierczyk Jan, dwóch nieznanych w Szczawinie Kościelnym 1 września 2009 r. – mieszkañcom Soko³owa i okolic – oﬁ arom dokonano ods³oniêcia pomnika jej oﬁ ar. Tablice pamiątkowe w obiektach

latach 1939–1945 z r¹k niemiec kiego 1995 r., podczas VI Zjazdu Wychowanków W okupanta ponios³o śmieræ wielu gosty- Gimnazjum im. Narcyzy ¯michowskiej niñskich pedagogów. Pami¹tko w¹ tablicê Pa- i Gimnazjum-Liceum im. Tadeusza Koś- miêci nauczycieli szkó³ gostyniñskich, którzy ciuszki w Gostyninie, ufundowano i ods³o- zginêli w latach 1939–1945 z nazwiskami 7 niêto w hallu szko³y tablicê ku pamiêci por. nauczycieli z Gostynina ods³oniêto w paź- Aleksandra Ksi¹¿ka, dyrektora gimnazjum dzierniku 1980 r. na budynku Liceum Ogólno- w latach 1930–1936, który w czasie powsta- kszta³c¹cego im. Tadeusza Kościuszki w Go- nia warszawskiego bra³ udzia³ w walkach na styninie. Piêtnaście lat później, w czerw cu Starym Mieście. Poleg³ na ul. D³ugiej przy

43 44

43 Tablica w kościele paraﬁ alnym w Gostyninie upamiętniająca 65. rocznicę wojny obronnej 1939 r. 44 Tablica poświęcona Andrzejowi Małkowskiemu w Trębkach

Powiat gostyniński 37

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3377 22013-09-27013-09-27 17:00:2817:00:28 Barbakanie. Dla wychowanków by³ wzorem Września walcz¹cym o utrzymanie wolności Polaka patrioty. Oj czyzny. W 1993 r., w czasie mszy św. 11 listopada, W 60. rocznicê zakoñczenia II wojny świa- zosta³ ods³oniêty i poświêcony w kościele towej, 8 maja 2005 r., w kościele parafi i pw. parafi i pw. św. Marcina w Gostyninie K¹- św. Marcina w Gostyninie przy ul. Jana Pa- cik Pamiêci Narodowej. Na du¿ej planszy s¹ w³a II zosta³a zawieszona tablica poświêcona umieszczone wa¿niejsze daty i miejsca zwi¹- zamordowanym w czasie II wojny światowej zane z walk¹ i mêczeñstwem narodu polskie- o treści: W 60. rocznicê zakoñczenia II wojny go w czasie II wojny światowej. Jest te¿ zie- światowej 1939−1945 polskiemu ¿o³nierzowi mia z Westerplatte, Monte Cassino, Katynia, walcz¹cemu poza krajem, ¿o³nierzom Armii Ostaszkowa i spod Lenino. W eksponowanych Krajowej i Szarych Szeregów, ofi arom wiêzieñ zbiorach znajduj¹ siê 2 medale podarowane – obozów hitlerowskich i sowieckich, ludno- przez Jana Durmê, ¿o³nierza września 1939 r., ści cywilnej i dzieciom skrzywdzonym przez medal pami¹tkowy Andrzeja Ma³kowskiego, wojnê. Rok później, z okazji 61. rocznicy za- lilijka harcerska, chusta obozowa. koñczenia II wojny światowej podobna tablica W 65. rocznicê wojny obronnej 1939 r., zosta³a ods³oniêta w kościele parafi i pw. Mi³o- w 2004 r., w kościele parafi i pw. św. Marcina sierdzia Bo¿ego w Gostyninie przy ul. Polnej. w ho³dzie bohaterom września 1939 r. ods³o- Na tablicy, obok krzy¿a i napisu Bóg – Honor niêto pami¹tkow¹ tablicê. Ufundowa³y j¹ or- – Ojczyzna umieszczono napis: W ho³dzie ganizacje kombatanckie i Spo³eczny Komitet miesz kañcom Gostynina i okolic poleg³ym Rocznicowy. Na tablicy, obok Krzy¿a Niepod- na wszystkich frontach II wojny światowej, leg³ości z god³em pañstwa, umieszczono na- w konspiracji i partyzantce oraz ofi a rom hitle- pis: Bóg – Honor – Ojczyzna, ni¿ej tekst: W 65. rowskiej i sowieckiej agresji w 60. rocznicê za- rocznicê Wojny Obronnej 1939 r. wiecznej koñczenia II wojny światowej — kombatanci pamiêci bohaterskim ¿o³nierzom Polskiego i spo³eczeñ stwo ziemi gostyniñskiej. Katyńskie Dęby Pamięci

ostynin przy³¹czy³ siê do ogólno polskiej Szkole Podstawowej nr 1 im. Armii Krajowej Gakcji „Katyñ... ocaliæ od zapomnienia” – d¹b poświêcony posterunkowemu Adamo- pod patronatem ówczesnego prezydenta Rze- wi Sowiñskiemu, przy Szkole Podstawowej czypospolitej Polskiej Lecha Kaczyñskiego. nr 3 im. Obroñców Westerplatte – por. Leo- Akcja polega ³a na posadzeniu dêbów pamiêci poldowi Zimmerowi, przy Gimna zjum nr 1 w 70. rocznicê rozstrzelania polskich oﬁ ce- im. Ksiêcia Mazowieckiego Siemowita IV – rów w Katyniu, Charkowie, Miednoje. Jeden kap. Ksaweremu Piotrowskiemu i przy Gim- d¹b to jedno nazwisko z listy katyñskiej. Na nazjum nr 2 im. Polskich Noblistów – ppor. liście znajduj¹ siê nazwiska sześciu miesz- Zygmuntowi Rzepeckiemu. kañców Gostynina. Sadzenie dêbów w Go- Na polskim cmentarzu wojennym w Mied- styninie odby³o siê we wrześniu 2009 r. Przed noje spoczywa przodownik Tymoteusz Stal- ka¿dym drzewem zosta³a postawiona tablica kowski, policjant Policji Pañstwowej, wiêzieñ z imieniem i nazwiskiem osoby, ku pamiêci Ostaszkowa, zamordowany w Kalininie (dziś której zosta³o zasadzone. Dêby przy Miej- Twer). Pośmiertnie awansowany na stopieñ skim Centrum Kultury poświêcone pp³k. aspiranta Policji Pañstwowej. W kwietniu Zygmuntowi Kostkiewiczowi i ppor. Micha- 2013 r. na placu przed Liceum Ogólnokszta³- ³owi Bogdanowi Kowalewskiemu zasadzono c¹cym im. Tadeusza Kościuszki zosta³ posa- 1 września 2009 r. Kolejne dêby posadzono dzony siódmy w Gostyninie d¹b pamiêci, po- 7 września przy gostyniñskich szko³ach: świêcony Tymoteuszowi Stalkowskiemu.

38 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3388 22013-09-27013-09-27 17:00:3017:00:30 45 46

45 Dąb Pamięci w Sierakówku 46 Dąb katyński przy Miejskim Centrum Kultury w Gostyninie

Uroczyste posadzenie Dêbu Pamiêci po- tyniu, odby³o siê przed Szko³¹ Podstawow¹ świêconego por. Maciejowi Wodziñskiemu, i Gimnazjum w Sierakówku (gm. Gostynin) urodzonemu 25 stycznia 1910 r. oﬁ cerowi ka- 26 czerwca 2012 r. Maciej Wodziñski by³ sy- walerii Wojska Polskiego, uczestnikowi kam- nem Micha³a Wodziñskiego, w³aściciela ma- panii wrześniowej 1939 r., który zgin¹³ w Ka- j¹tku Sierakówek i Kleniew.

Powiat gostyniński 39

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 3399 22013-09-27013-09-27 17:00:3017:00:30 Dziedzictwo kulturowe regionu

Folklor

iemia gostyniñska le¿¹ca na styku trzech kujawsk¹, wielkopolsk¹, a ubiory wschodniej Zregionów – Mazowsza, Kujaw i Wielko- czêści przypomina³y Mazurów. polski trudna jest do jednoznacznego zakwa- Stój regionalny ziemi gostyniñskiej ju¿ lifi kowania etnografi cznego. Zdaniem Oskara w po³. XIX w. traci³ swój charakter. W latach Kolberga, który szczególnie interesowa³ siê Ma- 1856–1865 Oskar Kolberg pisa³: strój ten zowszem, pod wzglêdem etnografi czno-folklo- w³ościan zatraci³ ju¿ swój charakter daw- rystycznym lud w Gostyniñskiem mia³ takie no, rodzimy, przybieraj¹c cechy ubiorów same cechy i zalety, jakimi charakteryzowa³ miejskich. Wp³yw na to mia³a niew¹tpliwie siê lud Kujaw i Wielkopolski oraz £êczyckiego, obecnośæ na tym terenie od koñca XVIII w. a wiêc gościnnośæ, szczerośæ, wiarê niek³ama- osadników niemieckich. Strój kobiecy przy- n¹ i prostotê obyczajów. Ubiór w Gostyniñ- pomina³ strój ³owicki, jedynie czepiec by³ skiem nie odró¿nia³ siê od strojów Mazurów inaczej przystrojony i wierzchnia katanka rawskich i ³owickich. Mieszkañcy zachodniej by³a krótsza. Mê¿czyźni nosili spencer, czyli czêści powiatu – miêdzy Kutnem, Gostyninem d³ugi p³aszcz wykonany z we³nianego mate- a Krośniewicami – ubierali siê zgodnie z mod¹ ria³u, tzw. samodzia³owego, lub granatowy p³aszcz z granatow¹ peleryn¹. Zagroda szlachecka, a tak¿e ch³opska z po³. XIX w. by³y budowane w formie czworoboku z obszernym podwórzem. Najprostsza i naj- biedniejsza zagroda rolna sk³ada³a siê z cha- ³upy, stodo³y i chlewu lub obory. W wiêkszych zagrodach by³y 2 budynki dla zwierz¹t. Bu- dynki mieszkalne i gospodarcze nakrywano dachami czterospadowymi. Wnêtrza domów sk³ada³y siê najczêściej z du¿ej i ma³ej izby, niewielkiej komory – spi¿arni – i du¿ej sieni. Bogat¹ oprawê mia³ obrzêd weselny. Wa¿n¹ rolê odgrywa³a w nim postaæ zwana swach¹, która zajmowa³a siê kojarzeniem ma³¿eñstw. Ceremonia weselna odbywa³a siê wed³ug utrwalonego zwyczajem schematu. Obecnie kultura ludowa ziemi gostyniñskiej kultywowana jest g³ównie w Sannikach i okolicznych miejscowościach. Na kulturê tego regionu sk³ada siê budownictwo i sztuka ludowa, meble, wierzenia, zwyczaje, obrzêdowośæ, g³ównie wesela, wystrój cha³up. Dzisiejsi san- niczanie to potomkowie dawnych Mazurów. 47 Cech¹ sztuki ludowej regionu sannickiego

47 Strój gostyniński według Oskara Kolberga s¹ charakterystyczne ubiory: pasiaki, zapas- ki, kiecki. Spodnie i spencerki wykonywano

40 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4400 22013-09-27013-09-27 17:00:3117:00:31 z we³ny. Najczêściej stosowano kolor ognistej w której przechowywano odzie¿ i wartościowe czerwieni o odcieniu pomarañczowym. Sto- przedmioty. Skrzyniê o bokach 100x60x55 cm sowano te¿ kolory: buraczkowy, zielony, czy wykonywano z drewna sosnowego i na pod- trawkowy (jasnozielony). Sannickie stroje ko- nó¿kach. Skrzynie by³y malowane g³ównie biece wyró¿niaj¹ siê najbogatsz¹ kolorystyk¹ w kompozycje kwiatowe. Stanowi³y zwykle na ca³ym Mazowszu. Ka¿da zamo¿na gospo- wiano panny m³odej. dyni mia³a kilka kiecek, kiecoków i fartuchów. Sanniki s³yn¹ te¿ z barwnych wycinanek, Niewiele pozosta³o cha³up sannickich, zwanych klapokami, ptakami i weselami. które wznoszono z belek ³¹czonych na zr¹b, Klapoki s¹ wielobarwn¹ wycinank¹, z³o¿on¹ na planie wyd³u¿onego prostok¹ta. Cha³upy z dwóch szerokich wstêg rozchylonych u do³u kryte by³y strzech¹. Zakoñczenie dachu by³o i po³¹czonych ko³em. Kiedyś s³u¿y³y do ozdo- umocnione ornamentem z pionowych pasm by belek stropowych. Wesela obejmowa³y cha- s³omy. Zewnêtrzne ściany chat, ramy drzwi rakterystyczne postaci z orszaku: parê m³od¹, i okien malowano farb¹ lub wapnem. W bu- dru¿bów, muzykantów i ksiêdza. Ró¿ni³y siê downictwie gospodarczym u¿ywano niegdyś od siebie w zale¿ności od inwencji twórczej kamienia, g³ównie z g³azów narzutowych. wycinankarki. Ptaki przedstawia³y drób do- Wnêtrze chat by³o wyposa¿one w drewnia- mowy – koguty, koguciki, kurki, kaczki, per- ne meble: sto³y, ³awy, zydle, ³ó¿ka, kredensy liczki, indyki, go³êbie, ba¿anty, kuropatwy, pa- i skrzynie. Ściany ozdabiano malowid³ami, wie; przedstawiane s¹ zwykle w parach, z tzw. najczêściej kwiatowymi. Pod suﬁ tem wiesza- zielkiem pośrodku. no tzw. paj¹ki wykonywane ze s³omy, ziaren Wycinanki sannickie maj¹ d³ug¹ tradycjê, i kolorowej bibu³ki. Paj¹ki mia³y formê wie- pisano o nich ju¿ w latach 70. XIX w. Popu- lościanów lub otwartych parasoli. Wa¿nym larne by³y do lat 20. ubieg³ego stulecia. Ci¹- meblem w sannickiej chacie by³a skrzynia, gle jeszcze spotyka siê w regionie bibu³kowe

48 Para w sannickim stroju ludowym 49 Wycinanka sannicka – klapok 50 Wycinanka sannicka

48 50

Powiat gostyniński 41

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4411 22013-09-27013-09-27 17:00:3117:00:31 51 52

51 Sannicki pająk 52 Widowisko „Wesele sannickie”

i piórkowe bukiety, a w okresie Świ¹t Wielka- ³a w festiwalach folklorystycznych. Jej prace nocnych palmy i jaja wielkanocne oklejone znajduj¹ siê w kilku krajowych i zagranicz- barwnymi wycinankami. nych muzeach, wielokrotnie by³y reprodu- Dziś sztukê wycinankarsk¹ uprawiaj¹ tylko kowane w ró¿nych wydawnictwach. Swoje twórczynie ludowe, chocia¿ tradycja ta nie- umiejêtności przekazywa³a m³odzie¿y. Jest rzadko przechodzi z pokolenia na pokolenie. najczêściej nagradzan¹ twórczyni¹ ludow¹ re- Pierwszymi mistrzyniami sannickiej wyci- gionu sannickiego. nanki, traktowanej jako sztuka ludowa, by³y: Daniela Tomasik (ur. 1939), solistka Re- Zofi a Fortuna (1873–1966), Zofi a Makowska gionalnego Zespo³u Pieśni i Tañca „San- (1880–1955) i jej synowa, równie¿ Zofi a Ma- niki”, wiadomości o starych zwyczajach, kowska (1913–2001), Marianna Siedlarek dawnych pieśniach i przyśpiewkach przejê³a (1893–1982), Ma³gorzata Kowalczyk (1906– od swojej matki Weroniki Gościniak. Z ze- 1989), Józefa Szafrañska (1909–1981) i Janina spo³em zwi¹zana jest od momentu jego po- ¯ytnicka (1912–1996). wstania w 1953 r. Jest bardzo zaanga¿owana Wycinankarstwo w dalszym ci¹gu jest obec- w popularyzowaniu tradycji ludowej. To bar- ne w ¿yciu kulturalnym Sannik. Miejscowe wna postaæ, szeroko znana ludziom, tak¿e twórczynie ludowe odnosz¹ liczne sukcesy spoza środowiska folklorystycznego. Otrzy- na wystawach krajowych i zagranicznych. Do ma³a liczne nagrody i odznaczenia, w tym najbardziej znanych i utytu³owanych nale¿¹: „Zas³u¿ony Dzia³acz Kultury”. Miros³awa Ambroziak oraz Anna Krystyna Maria Odalska (ur. 1935) wykonuje przede Cieślak, która uczy³a siê warsztatu twórcze- wszystkim sannickie bukiety z piór i bibu³y. go od swej matki Janiny ¯ytnickiej oraz Zofi i Bierze udzia³ w warsztatach, maj¹cych na celu Makowskiej. przekazanie umiejêtności m³odemu pokoleniu. Miros³awa Ambroziak (ur. 1946), emeryto- El¿bieta Siedlarek (ur. 1951) pochodzi z wie- wana nauczycielka, bardzo aktywna w latach lopokoleniowej rodziny twórczyñ ludowych. 80. i 90. ubieg³ego wieku tworzy³a wycinanki, Jest prawnuczk¹ Zofi i Fortuny i wnuczk¹ Ma- bukiety i paj¹ki, prezentowane na wystawach rianny Siedlarek. Z zawodu by³a nauczyciel- i przegl¹dach krajowych oraz zagranicznych, k¹, z pasji zaś wycinankark¹. Laureatka kilku m.in. we Francji. konkursów folklorystycznych. Zaprojektowa- Anna Krystyna Cieślak (ur. 1935) jest naj- ³a logo zespo³u regionalnego „Sanniki”. wszechstronniejsz¹ artystk¹. Wykonuje wy- Teresa Wojno (ur. 1940) pisze wiersze, ma- cinanki, paj¹ki, bukiety, palmy, uczestniczy- luje obrazy, niekiedy wycina. Niezale¿nie od

42 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4422 22013-09-27013-09-27 17:00:3217:00:32 pracy zawodowej bibliotekarki, któr¹ wiele lat szynie ko³o Sochaczewa. Umiejêtnośæ two- wykonywa³a, zajmuje siê czynnie twórczości¹ rzenia sannickich wycinanek, paj¹ków, palm ludow¹, szukaj¹c inspiracji w miejscowym oraz zdobienia jaj wielkanocnych zdoby³a folklorze. Uczestniczy w wystawach i plene- w ramach projektu Gminnego Ośrodka Kultu- rach artystycznych. Chêtnie prowadzi³a zajê- ry w Sannikach pod nazw¹ „Gin¹ce zawody”. cia dla m³odzie¿y. Systematycznie uczestniczy w kiermaszach, Gra¿yna Stañczak (ur. 1954), tworz¹ca pa- wystawach i warsztatach artystycznych. Jako j¹ki, jest uczennic¹ Zoﬁ i Makowskiej i Józefy w³aścicielka gospodarstwa agroturystycz- Szafrañskiej. nego jest popularyzatorem ekologii. Bra³a Jolanta Miko³ajczyk (ur. 1958) nale¿y do udzia³ w pokazach sannickiej sztuki ludowej m³odszego pokolenia twórczyñ ludowych re- w Niemczech, Szwajcarii, Holandii, Francji gionu sannickiego. Warsztatu artystycznego i Stanach Zjednoczonych. uczy³a siê u El¿biety Siedlarek i Teresy Wojno. Tradycjê ludow¹ kultywuj¹ te¿ inne gminy, W 2003 r. przez kilka tygodni prowadzi³a za- choæ nie w takim wymiarze, jak w Sannikach. jêcia wycinankarstwa w szko³ach na terenach Na przyk³ad w Lucieniu – wycinankê, w Siera- stanów Indiana i Illinois w USA. Z wykszta³- kówku – wiklinê, haft, wyroby z ptasich piór cenia jest pedagogiem. i garncarstwo, w Strza³kach i Choinku – palmy Barbara Wieczorek (ur. 1953), bardzo aktyw- wielkanocne i ca³oroczne stroiki z suszonych na twórczyni ludowa, urodzi³a siê w M³odzie- kwiatów. Regionalne Zespoły Ludowe

egionalny Zespó³ Pieśni i Tañca „Sanniki” spo³em a¿ do 1989 r., kiedy przeszed³ on pod Rwraz z Kapel¹ Ludow¹ „Sanniki” powsta³ kuratelê GOK-u, czyli lokalnego samorz¹du. w 1953 r. z po³¹czenia istniej¹cego wcześniej Pocz¹tkowo zespó³ obejmowa³ jedynie kapelê Chóru im. Fryderyka Chopina, dzia³aj¹cego w ośmioosobowym sk³adzie i grupê śpiewa- przy Pañstwowym Gospodarstwie Rolnym, cz¹, maj¹c¹ w repertuarze dawne pieśni ludo- oraz chóru W³ókienniczej Spó³dzielni Pracy we z okolic Sannik. Z czasem, w 1960 r., uda³o wraz z jej nadbudówk¹ Centralnym Zwi¹z- siê zorganizowaæ przy zespole tak¿e grupê ta- kiem Spó³dzielni Pracy. Spó³dzielnia sprawo- neczn¹. Wystawienie w tym¿e roku przez in- wa³a oﬁ cjalny i rzeczywisty mecenat nad ze- struktora Piotra Cechê widowiska „Sannicka

53 54

53 Kapela sannicka 54 Dziecięcy zespół pieśni i tańca „Promyki Lucienia”

Powiat gostyniński 43

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4433 22013-09-27013-09-27 17:00:3417:00:34 55 56

55 Ludowy Zespół Pieśni i Tańca w Szczawinie Kocielnym 56 Dziecięcy zespół pieśni i tańca „Solec” w strojach krakowskich

wycinanka”, a w trzy lata później „Sannickie Przez „Sanniki” przewinê³y siê setki wyko- wesele” by³y dla zespo³u punktami zwrotny- nawców, nierzadko tradycja cz³onkostwa w ze- mi. Od tej pory „Sanniki” sta³y siê jako zespó³ spole przechodzi³a z pokolenia na pokolenie, rozpoznawalne w kraju i zapraszane na impre- jak w umuzykalnionych i uspo³ecznionych zy o zasiêgu ogólnopolskim. rodzinach: Geislerów, Ambroziaków, Figur- W 2013 r. zespó³ obchodzi jubileusz 60-le- skich, Szymañskich i Hupiñskich. cia istnienia, co stanowi rzadkośæ w tego ro- Do najbardziej zas³u¿onych cz³onków ze- dzaju dzia³alności artystycznej. Przez ten czas spo³u nale¿eli jego wspó³za³o¿yciele: Jan Gei- Regionalny Zespó³ Pieśni i Tañca „Sanniki” sler, Zygmunt Pytel i Henryk £omankiewicz, odnosi³ liczne sukcesy, zdobywaj¹c nagrody bêd¹cy te¿ jego pierwszymi instruktorami i wyró¿nienia na konkursach i przegl¹dach i kierownikami. Później zespó³ prowadzili pod twórczości ludowej. Gości³ na uznanych festi- wzglêdem organizacyjnym W³odzimierz Ro- walach ludowych w P³ocku, Kazimierzu nad siak, Lucjan Konfederat, Jadwiga P³a¿ewska, Wis³¹ i Sierpcu. Koncertowa³ te¿ wielokrot- W³adys³aw Olczak i od 1989 r. Aleksandra nie za granic¹, wszêdzie wzbudzaj¹c aplauz G³owacka, a choreograﬁ cznym: Piotr Cecha, widowni, m.in. w: Holandii, Austrii, Francji, Witold Jarmul, Zbigniew Karpiñski, Andrzej Niemczech i Szwajcarii, niejednokrotnie wy- Rachocki, Piotr Witych, Leszek Woszczyñski, grywaj¹c rywalizacjê z zespo³ami zagranicz- Zenon Dumowski, Katarzyna K³osiñska-Po- nymi. Szczególnie zapad³ w pamiêci cz³on- lak, Dariusz Nawrocki i ponownie Katarzyna kom zespo³u wystêp w 1983 r. w Wiedniu Polak. Instruktorami muzyki i śpiewu byli: dla uczczenia trzechsetnej rocznicy Odsieczy Henryk £omankiewicz, Zygmunt Pytel, Piotr Wiedeñskiej, kiedy pojawi³ siê na deskach Cecha, Eugeniusz Czy¿, Stanis³aw Godlew- Wiener Konzerthaus m.in. obok Filharmonii ski, Jan Petera, Mieczys³aw Zalewski, Kazi- Krakowskiej oraz znakomitych aktorów Anny mierz Figurski, Stanis³awa Ambroziak i Anna Dymnej i Jerzego Biñczyckiego. Wojciechowska. Konsultacje prowadzili m.in.: Obchody wiktorii wiedeñskiej króla Jana III Andrzej Matula i Jaros³aw Domaga³a. Sobieskiego (1629–1690) zbieg³y siê z wizyt¹ pa- Najmniejsze zmiany zachodzi³y w Kape- pie¿a Jana Paw³a II (1920–2005), który przeszed³ li Ludowej „Sanniki”, koncertuj¹cej zwykle do polskiego kościo³a przy Rennwegu szpalerem w piêcioosobowym sk³adzie: skrzypce, akor- utworzonym przez cz³onków zespo³u „Sanni- deon, klarnet, bêben ze stalk¹ i kontrabas. ki” w barwnych strojach ludowych. Dowodem Niekiedy kapela rozszerzona bywa³a o tr¹bkê uznania dla ludowych artystów z Sannik by³o lub puzon. W 2008 r. zespó³ otrzyma³ Odzna- spotkanie z prezydentem RP Ryszardem Ka- kê „Zas³u¿ony dla Kultury Polskiej” przyznan¹ czorowskim (1919–2010) podczas jego wizyty przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Naro- w sannickim pa³acu we wrześniu 1997 r. dowego. Kapela Ludowa „Sanniki” nagra³a

44 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4444 22013-09-27013-09-27 17:00:3517:00:35 w Studio Polonia Records w marcu 1998 r. 2007 r. zespó³ wzi¹³ udzia³ w Ogólnopolskim p³ytê zawieraj¹c¹ 24 utwory w ramach se- Konkursie Tañca „PRZYTUP” w P³oñsku rii „Polish Folk Music”, vol. 14, wznowion¹ za co otrzyma³ wyró¿nienie. W maju 2007 r. w 2008 r. Wycinankê na ok³adkê p³yty wyko- „Promyki” by³y jedynym zespo³em z Polski na³a Miros³awa Ambroziak. (reprezentowa³ Mazowsze) na Miêdzynarodo- W Lucieniu przy Zespole Szko³y Podstawo- wym Festiwalu Twórczości Dzieciêcej i M³o- wej i Gimnazjum dzia³a od 1 września 2006 r. dzie¿owej „M³odośæ Planety” w Moskwie. Maj zespó³ pod wdziêczn¹ nazw¹ „Promyki Lu- 2008 r. przyniós³ pierwsze i drugie miejsce na cienia”, który pielêgnuje tradycjê poprzez wy- festiwalu w Górach k. P³ocka „Duch ojców na- konywanie pieśni narodowych, regionalnych szych wci¹¿ ¿yje” pod patronatem Kuratorium oraz przyśpiewek, a tak¿e tañców narodowych Oświaty w P³ocku. W 2010 r. Zespó³ Pieś- i regionalnych. Zespó³ wystêpuje w strojach ni i Tañca „Promyki Lucienia” uczestniczy³ ³owickich, kujawskich, krakowskich i stylizo- w Miêdzynarodowym Festiwalu na Wêgrzech, wanych gostyniñskich oraz z okresu Ksiêstwa a 3 maja 2010 r. „Promyki Lucienia” wyst¹pi- Warszawskiego na uroczystościach szkolnych, ³y obok Pañstwowego Zespo³u Pieśni i Tañca środowiskowych, lokalnych, jak równie¿ „Mazowsze” na deskach p³ockiego amﬁ teatru. z udzia³em w³adz gminy, powiatu, wojewódz- W 2011 r. dzieci i m³odzie¿ zaprezentowa³y twa i kraju. Bierze udzia³ w przegl¹dach i kon- polskie pieśni i tañce narodowe oraz regional- kursach folklorystycznych. Aktualnie zespó³ ne na Festiwalu Starego Miasta w Burgunstadt tworz¹ trzy grupy taneczne oraz chór i cztero- w Niemczech. osobowa kapela absolwentów szko³y. Wybo- Dzieciêcy Zespó³ Pieśni i Tañca „Solec” rem pieśni i przyśpiewek oraz prowadzeniem powsta³ w marcu 2008 r. przy Zespole Szko³y kapeli od września 2008 r. zajmuje siê Joanna Podstawowej i Gimnazjum w Solcu. Choreo- Dymczak. Z zajêæ o charakterze ludowym ko- grafem zespo³u zosta³a Jolanta Gutowska. Ju¿ rzysta oko³o 100 uczniów. Za najwiêksze suk- w czerwcu tego roku gościli u siebie w ramach cesy zespo³u mo¿na uznaæ zajêcie pierwszego wymiany miêdzynarodowej Ludowy Zespó³ miejsca i zdobycie nagrody publiczności na Pieśni i Tañca „Remetinec” z Chorwacji. W ra- I Festiwalu Folkloru i Kultury Ziemi Kujaw- mach rewizyty w październiku 2008 r. zespó³, skiej i Mazowieckiej „Od Kujawiaka do Ober- jako jedyny polski, koncertowa³ w Chorwacji, ka” w 2006 r., trzeciego miejsca na tym sa- reprezentuj¹c Solec, gminê Gostynin, a tak¿e mym festiwalu w 2007 r. i drugiego w 2009 r. Mazowsze. W kwietniu 2009 r. do Solca przy- oraz otrzymanie nagrody publiczności i wyjecha³ renomowany Ludowy Zespó³ DOBRA- ró¿nienia w 2010 r. (od tego roku przyznawane NOWCI z Serbii, a później Dzieciêcy Zespó³ by³y wyró¿nienia zamiast miejsc). W czerwcu Pieśni i Tañca „Solec” koncertowa³ w Serbii.

57 58

57 Dziecięcy zespół pieśni i tańca „Solec” w strojach łowickich 58 Dziecięcy zespół pieśni i tańca z Pacyny w strojach łowickich

Powiat gostyniński 45

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4455 22013-09-27013-09-27 17:00:3617:00:36 59 60

59 Dziecięcy zespół pieśni i tańca z Pacyny 60 Amatorski zespół folklorystyczny „Białki” z Białotorska

Zauwa¿ony przez znawców kultury, sztuki W 2012 r. Ludowy Zespó³ Pieśni i Tañca i folkloru zosta³ zaproszony na Miêdzynaro- Szczawin Kościelny zosta³ przez jury VII Fe- dowy Festiwal Folklor BALKAN FOLK FEST stiwalu Folkloru i Kultury Ziemi Kujawskiej do Bu³garii. Tam dzieci wytañczy³y Z³ot¹ Lirê. i Mazowieckiej „Od Kujawiaka do Oberka” W czerwcu 2011 r. zespó³ wyst¹pi³ na placu św. uznany za najlepszy zespó³ ludowy w kategorii Piotra dla papie¿a Benedykta XVI. zespo³y dzieciêce. W zespole tañczy 40 uczest- W Szczawinie Kościelnym powsta³ w listo- ników w wieku 7–19 lat w podziale na 2 grupy padzie 2008 r. Ludowy Zespó³ Pieśni i Tañca wiekowe. Instruktorem i choreografem jest Szczawin Kościelny w ramach Poakcesyjnego Jolanta Gutowska. Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich. Po Amatorski zespó³ folklorystyczny pod nazw¹ raz pierwszy zadebiutowa³ na Festiwalu Folk- „Bia³ki” dzia³a od stycznia 2009 r. w Bia³otar- loru i Kultury Ziemi Kujawskiej i Mazowie- sku. Zosta³ powo³any przez cz³onkinie Ko³a ckiej w 2009 r. Gospodyñ Wiejskich w Bia³otarsku, które za- Od 2009 r. co roku zespó³ bierze udzia³ wi¹za³o siê w listopadzie 2008 r. „Bia³ki” zrze- w przegl¹dzie zespo³ów folklorystycznych na szaj¹ 12 kobiet i 2 mê¿czyzn. Zespó³ zaistnia³ Festiwalu Folkloru i Kultury Ziemi Kujaw- dziêki funduszom pozyskanym przez gminê skiej i Mazowieckiej „Od Kujawiaka do Ober- Gostynin z Programu Integracji Spo³ecznej. ka”. Wystêp artystyczny zespo³u uświetnia³ Z w³asnych środków cz³onkowie zakupili stro- wiele imprez lokalnych, takich jak corocznie je, sami opracowuj¹ gwarowe teksty i uk³ady odbywaj¹cy siê piknik rodzinny w Szczawi- taneczne. Wspomaga ich w tym muzyk Walde- nie Kościelnym, do¿ynki, koncerty dla samo- mar Rutkowski. Wystêpuj¹ na ró¿nych gmin- rz¹dowców, najwiêksze uroczystości szkolne nych uroczystościach, jak Dzieñ Matki i Dzie- w miejscowym Zespole Placówek Oświato- cka, gminne do¿ynki. Maj¹ sta³e imprezy, jak wych. W 2012 r. Ludowy Zespó³ Pieśni i Tañ- Dzieñ Seniora, Dzieñ Kobiet, Andrzejki, jase³- ca Szczawin Kościelny prezentowa³ swój doro- ka, zapusty (ostatki), czerwcowe wianki, pik- bek artystyczny na zamku w Gostyninie, na niki rodzinne. Urz¹dzaj¹ wystawy prac szyde³- XXI Gie³dzie Rolniczej w £¹cku, jubileuszu kowych, wyszywanek, haftu. Przypominaj¹ te¿ 15-lecia paraﬁ i pw. Mi³osierdzia Bo¿ego w Go- dawne zwyczaje. Zorganizowa³y na przyk³ad styninie, Niedzieli Sannickiej, Dniach Gminy wieczór darcia pierza, przêdzenia we³ny. Ma³a Wieś, Do¿ynkach Gminy £¹ck na Pod- Szefow¹ Ko³a Gospodyñ Wiejskich i zara- lasiu. Osi¹gniêciem Ludowego Zespo³u Pieśni zem zespo³u „Bia³ki” jest El¿bieta Ślusarska i Tañca Szczawin Kościelny by³ udzia³ w miê- z Bia³otarska. £¹cznie obie te inicjatywy zrze- dzynarodowym festiwalu folkloru BALKAN szaj¹ 70 osób, które spotykaj¹ siê w siedzibie FOLK FEST w Bu³garii w 2011 r. budynku OSP w Bia³otarsku.

46 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4466 22013-09-27013-09-27 17:00:3817:00:38 Przydrożne sanktuaria

61 62 63

61 Kapliczka w Gostyninie przy ul. Kutnowskiej 62 Kaplica w Gostyninie przy ul. Ziejkowej 63 Kapliczka św. Jakuba w Gostyninie przy ul. Zamkowej

wyczaj stawiania przy drogach lub na ich zamordowanych w miejscach egzekucji lub Zrozstajach ﬁ gur świêtych czy krzy¿y po- walk o wolnośæ Ojczyzny. Obiekty te re¿im wszechny jest w ca³ym świecie chrześcijañ- hitlerowski likwidowa³ w czasie okupacji, ale skim, a w Polsce szczególnie rozpowszech- Polacy czêsto zd¹¿yli ukryæ je przed zniszcze- niony. Wykonywane przez ludowych artystów, niem, nara¿aj¹c siê niejednokrotnie na przy- których rodowód siêga czêsto odleg³ej prze- kre dla siebie konsekwencje. Po zakoñczeniu sz³ości, przydro¿ne kapliczki i krzy¿e s¹ reli- wojny stawiali je na dawnym miejscu. gijnym akcentem polskich miast i wsi. Stano- W Gostyninie zabytkowy charakter ma wi¹ wyraz szacunku dla przesz³ości, dla wiary, drewniana ﬁ gura św. Jakuba Aposto³a przy ul. a tak¿e s¹ utrwalonym w kamieniu, drewnie Zamkowej. Świêty Jakub odziany jest w udra- czy na p³ótnie dowodem talentu i upodobañ powane szaty duchownego sprzed kilku wie- rzemieślników ludowych. Wytworzy³a siê ków. Pokazany jest z pewn¹ ekspresj¹, z wysu- te¿ pewna tradycja zbiorowej modlitwy przed niêt¹ do przodu lew¹ nog¹, co sugeruje ruch. tymi przydro¿nymi sanktuariami. Najbar- Lewa rêka zdecydowanie wysuniêta do przodu, dziej popularne sta³y siê nabo¿eñstwa majo- niegdyś trzyma³a laskê pielgrzymi¹ lub pasto- we, gromadz¹ce ludzi zw³aszcza na wsiach, ra³, o czym świadczy podtrzymuj¹ca j¹ meta- by wspólnie odśpiewaæ litaniê loretañsk¹ lub lowa obrêcz umieszczona pomiêdzy kciukiem inne pieśni maryjne. By³ te¿ zwyczaj zatrzy- a palcem wskazuj¹cym. Prawa rêka opuszczo- mywania siê przed kapliczkami podczas piel- na pionowo wzd³u¿ cia³a przytrzymuje ksiêgê. grzymki, a nawet w czasie konduktu pogrze- Przy lewym boku zawieszona jest butla (sa- bowego, by pomodliæ siê za zmar³ego. Zdarza³o kwa) pielgrzymia. Inny nieod³¹czny atrybut siê, ¿e kapliczki mia³y charakter pokutny, bê- – kapelusz – umieszczony z ty³u na karku. d¹cy ekspiacj¹ za grzechy. Wznoszono je rów- Na ramionach s¹ muszelki. Ten ³agodny stanie¿ dla uproszenia mi³osierdzia niewinnie rzec nie przystoi do opisu biblijnego, wed³ug

Powiat gostyniński 47

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4477 22013-09-27013-09-27 17:00:3817:00:38 którego św. Jakub mia³ usposobienie bojowni- nowej fi gury, wykonanej przez Zak³ad Kamie- ka. Wizerunek przedstawiony przez rzeźbia- niarski Edwarda Przyby³y z ¯arnowa k. Kielc, rza funkcjonowa³ od czasów średniowiecza po wg projektu Karola Kazuska z ¯arnowa, do- czasy nowo¿ytne. Świêty Jakub uchodzi za pa- konano 15 sierpnia 2001 r. przy okazji obcho- trona i opiekuna p¹tników oraz podró¿nych. dów Dnia Wojska Polskiego i rocznicy Bitwy Droga, przy której wznosi siê fi gura, zawsze Warszawskiej 1920 r. Postument ufundowali by³a uczêszczana. W tym miejscu świêty stoi mieszkañcy Gostynina. Na prywatnej posesji ju¿ ok. 200 lat. przy ul. Floriañskiej 26 stanê³a kapliczka z fi - Równie¿ zabytkowa, prawdopodobnie z 2. gurk¹ Matki Boskiej Skêpskiej. po³. XIX w. jest kamienna kapliczka z o³ta- W krajobraz Polski wros³y równie¿ krzy¿e rzykiem, w którym postawiono fi gurkê Matki stawiane najczêściej u rozstaju dróg, by chroni- Boskiej. Kapliczka znajduje siê na przed³u¿e- ³y przed z³ym, który czyha³ w tych miejscach na niu ul. Ziejkowej, wiod¹cej do wsi Choinek dusze ludzkie. Krzy¿e wskazuj¹ te¿ na mi³ośæ (nazwa Ziejka ponoæ od nazwiska m³ynarza do Chrystusa, przez którego ludzie wnosz¹ do Ziejki). Jak wynika z przekazów mia³a chroniæ Boga wo³anie o ³aski, mi³osierdzie, pomoc i b³o- mieszkañców Gostynina przed zaraz¹. Obec- gos³awieñstwo. W Gostyninie stoi drewniany nie zatrzymuje siê tutaj pielgrzymka zd¹¿aj¹- krzy¿ przy skrzy¿owaniu ul. 18 Stycznia z ul. ca do Skêpego. Kolonia. Mieszkañcy Gostynina pamiêtaj¹, ¿e Z 1945 r. pochodzi fi gura Matki Boskiej przy krzy¿ ten istnia³ ju¿ przed II wojn¹ światow¹. ul. Zamkowej. Dawniej sta³a na zakrêcie do Zosta³ ściêty przez Niemców, ale po wojnie po- kościo³a rzymskokatolickiego, a obecnie do stawiony na nowo, odnowiony w 1988 r. Dru- zamku. W 1957 r. przy skrzy¿owaniu ul. Kut- gi krzy¿, jeszcze z lat miêdzywojennych, a byæ nowskiej z Zak³adow¹ postawiono przydro¿- mo¿e wcześniejszych, stoi za stadionem przy ne sanktuarium poświêcone Matce Boskiej. przejeździe kolejowym, tu¿ za granic¹ Gosty- Przy zbiegu ulicy Bierzewickiej i Przemys³o- nina, na terenie miejscowości Bierzewice. Osa- wej w sierpniu 2000 r. stanê³a fi gurka Matki dzony jest na wysokim postumencie, zakoñ- Boskiej, a rok później u zbiegu ul. P³ockiej czony fi gurk¹ Jezusa, ogrodzony. i Bierzewickiej. W tym miejscu sta³a w okre- Dêbowy krzy¿ o wysokości 6 m postawio- sie miêdzywojennym kapliczka z 2 obrazami no w m³odym lasku świerkowym nale¿¹cym wiêkszym Matki Boskiej Karmi¹cej i Czê- do Nadleśnictwa Gostynin, przy wjeździe na stochowskiej z napisem: Pod Twoj¹ obronê obwodnicê Gostynina od strony Kutna. Na uciekamy siê. Na górze sta³ metalowy krzy¿. krzy¿u umieszczono tabliczkê z napisem Ka- Za kapliczk¹ le¿a³a p³yta poświêcona niezna- tyñ 1940 i Smoleñsk 10.4.2010. Obok stan¹³ nemu ¿o³nierzowi z okresu I wojny światowej. obelisk z nazwiskami 96 osób, które zginê³y P³yta ta po 1990 r. zosta³a przeniesiona pod 10 kwietnia 2010 r. w katastrofi e samolotowej Pomnik Walki i Zwyciêstwa, na plac Wol- pod Smoleñskiem, wraz z napisem Pamiêta- ności. Kapliczka wraz z p³yt¹ by³y otoczone my. Uroczystośæ poświêcenia krzy¿a przez metalowym zdobnym parkanem o wysokości ks. S³awomira Wiśniewskiego, z udzia³em ok. 1,20 m. Budowla zosta³a rozebrana przez cz³onków rodzin ofi ar, odby³a siê 16 kwietnia Niemców w 1942 r. Uroczystego poświêcenia 2011 r. Legendy i opowieści

czasach, gdy pismo nie by³o rozpo- wspó³czesnych. Legendy zwykle mówi¹ o wy- W wszechnione, ludzie przekazywali so- darzeniach rzeczywistych, które przez lata bie ustne opisy wydarzeñ, g³ównie takich, przekazywania obros³y dodatkami i upiêk- które mog³y bardziej poruszyæ uczuciami szeniami fabu³y. Dziêki bogatej fantazji

48 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4488 22013-09-27013-09-27 17:00:4017:00:40 opowiadaj¹cych pewne fakty staj¹ siê legen- szym gościñcem m³oda para, wioz¹c ze sob¹ d¹, a o innych pamiêæ ginie. posag panny m³odej. W pewnej chwili nowo- Do naszych czasów przetrwa³o kilka legend ¿eñcy zauwa¿yli w pobliskim lesie zbójców. z terenu powiatu gostyniñskiego. Jedna z nich Cofnêli siê przera¿eni i zakopali swój maj¹- dotyczy nazwy Gostynina. Wed³ug niej na tek. Jednak zbójcy dopadli ich i zamordowa- prze³omie XII i XIII w. tutejsza ludnośæ trud- li. I w³aśnie później w tym miejscu stanê³a ni³a siê warzeniem piwa. Najbogatszy w³aści- figurka. Teren wokó³ niej jest dziwnie po- ciel kilku browarów – kasztelan – mia³ piêkn¹ fa³dowany z licznymi zag³êbieniami, zapad- córkê o imieniu Nina. Któregoś dnia przez te liskami i usychaj¹cymi drzewami. Legenda ziemie wraca³ z niewoli litewskiej ksi¹¿ê Kon- g³osi, ¿e to duchy zabitych przychodz¹ w to rad Mazowiecki. Towarzyszy³ mu tylko jeden miejsce i z uporem, ale bezskutecznie, po- giermek. Nie mieli nic do jedzenia i picia, byli szukuj¹ swoich pieniêdzy. brudni i zarośniêci, podró¿owali pieszo. Nikt Interesuj¹ce legendy dotycz¹ jeziora Kocio³. nie przypuszcza³, ¿e jeden z nich jest ksiê- Wed³ug podania, które zosta³o anonimowo ciem, tote¿ gdy dotarli do osady, nie uzyskali opublikowane w 1876 r. w „Korespondencie pomocy. Dopiero córka kasztelana ulitowa³a P³ockim”, jezioro wype³nia rozpadlinê, któ- siê nad ich losem i zaprowadzi³a do ober¿y, ra poch³onê³a zamek starosty z jego miesz- gdzie zostali dobrze ugoszczeni. Otrzymali kañcami. W ten sposób starosta ukara³ sw¹ najlepsze piwo, du¿¹ szynkê z dzika, mas³o ¿onê i jej kochanka, z którym zdradza³a mê¿a i bochen chleba. Znalaz³a siê tam równie¿ podczas jego pobytu na wojnie. Starosta izba, gdzie mogli przenocowaæ. Rankiem, gdy w postaci ducha w zbroi pojawi³ siê na uczcie Nina zanios³a im śniadanie, gości ju¿ nie by³o. weselnej i rzuci³ kl¹twê na biesiadników, Nie minê³o kilka dni, gdy do bramy zapuka³o zamieniaj¹c zamek w piekielny kocio³ potê- dwóch nastêpnych podró¿nych. Jednak tym pieniem wrz¹cy. Oto przebieg tej tragicznej razem byli to m³odzieñcy piêknie ubrani, bê- sceny: Przeklêty – zagrzmia³ – o biada ci bia- d¹cy na koniach. Równie¿ i tych Nina ugości- da! Wnet jêkiem wiatru zawyli szatani, z g³u- ³a z nale¿ytym szacunkiem. Po pewnym cza- chym ³oskotem zadr¿a³a posada i zamek sie okaza³o siê, ¿e jednym z nich jest ksi¹¿ê, znikn¹³ w rozwartej otch³ani. W tej rozpad- który wcześniej wraca³ z niewoli. Wzruszy³ linie, gdzie straszliwa zbrodnia znalaz³a karê siê on gościnności¹ piêknej córki kasztelana – stanê³o jezioro, przejmuj¹c trwog¹ ka¿dego i poprosi³ j¹ o rêkê. Od tego momentu stali przechodnia, co śmie w tê stronê iśæ wieczor- siê mê¿em i ¿on¹, ¿yli d³ugo i szczêśliwie. Na n¹ por¹. Lud okoliczny da³ mu Kot³a miano, pami¹tkê tego zdarzenia i wielkiej gościnności wierz¹c niez³omnie, ¿e w tych stron obrêbie Niny gród ten nazwano Gostyninem, a ziemiê ¿adnego śmia³ka dot¹d nie wiedziano, co by go otaczaj¹c¹ wraz z licznymi jeziorami Poje- chcia³ zajrzeæ w tê bezdenn¹ g³êbiê. Mówi¹, zierzem Gostyniñskim. ¿e d³ugo wieczorem spóźnionym s³yszano Swoj¹ legendê ma miejscowośæ Legarda k. w g³êbiach i wrzawê, i jêki. Dot¹d, a¿ obok Gostynina. Do 1812 r. miejscowośæ ta nazy- na wzgórzu zielonym stan¹³ kośció³ek z god- wa³a siê Olszówka. Obecna wywodzi siê od ³em świêtej mêki. ¯adnego trupa st¹d nie francuskiego la garde, czyli gwardia. W tej wydobyto, ¿aden tu rybak nie zarzuca³ sieci. wsi stacjonowa³a przez pewien czas armia na- Wszystko w tej g³êbi tajemnej ukryto, poda- poleoñska w drodze na Moskwê. Sztab armii nie jedno tylko nad ni¹ świeci! z marsza³kiem Joachimem Muratem znajdo- Treśæ legendy dziwnie przypomina balladê wa³ siê w Gostyninie, podobno w zajeździe Adama Mickiewicza Lilie. £udz¹co podobne przy rynku. Kurierzy ze sztabu wysy³ani byli s¹ nastrój, sceneria, widmo zmar³ego mê¿a do gwardii „a la garde”, a nie do Olszówki, gdy¿ oraz mora³ – zdrada musi byæ ukarana. Nie trudno by³o im wymawiaæ polsk¹ nazwê. wiemy jednak czy legenda o jeziorze Kocio³ Inna legenda wi¹¿e siê z kapliczk¹ przy ¿y³a w tradycji ustnej ju¿ wcześniej, czy by³a drodze Ziejka. Otó¿ kiedyś jecha³a tutej- wytworem fantazji autora pod wp³ywem lek-

Powiat gostyniński 49

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 4499 22013-09-27013-09-27 17:00:4017:00:40 tury ballad wieszcza. Znana jest równie¿ wier- – ¿e w Gostyninie, w bramie zamku, natkn¹- szowana wersja tej legendy z 1885 r. ³em siê na jakiegoś potwora, który mia³ samo Wśród starszego pokolenia mieszkañców cia³o na 3 i ½ qwarter (quarter – ok. 23 cm) miasta Gostynina w okresie miêdzywojen- d³ugości i szerokie, a rozstawienie tylnych nym kr¹¿y³a podobna legenda. Spisa³ j¹ na- nóg oko³o 6 qwarter, choæ nie by³y ca³kiem uczyciel szkó³ powszechnych w Gostyninie wyci¹gniête. Okropny, straszliwy zwierz, Zygmunt Ejsmont. W legendzie tej zamiast któregośmy wszyscy ogl¹dali z wielkim zdu- starosty i jego ¿ony wystêpuje bardzo bogata mieniem. Polacy opowiadali, ¿e znaleziono mieszczañska rodzina, w której jest m³oda go w g³êbokiej dziurze w wie¿y, gdzie (...) po- i piêkna córka. ¿ar³ uwiêzionych (...) siedmiu ludzi. A wlaz³ Jeszcze inn¹ legendê dotycz¹c¹ jeziora Ko- tam przez otwór od podmakaj¹cego bagna. cio³ (niektórzy nazywali je Kocio³ek) przekaza³ Prawdopodobnie by³y to szcz¹tki zwierzê- Stefan Skibiñski. Us³ysza³ j¹ jako dziecko od cia z formacji dyluwialnej, zakonserwowane swojej opiekunki w czasie wakacji spêdzonych w ilastych pok³adach. przed wojn¹ w Gostyninie. Otó¿ wed³ug tej le- Opowieśæ tê, nieco zmodyfi kowan¹, przyto- gendy na miejscu jeziora by³o spore miasto. ¯yli czy³ Andrzej Dziero¿yñski w „Kobiecie i ¯y- w nim ludzie pracowici i zasobni. Z czasem ciu” w 1975 r.: (...) w wie¿y jednej straszna jednak z powodu pychy zaczêli grzeszyæ prze- ¿aba Bufo znajdowa³a siê, niewolników po- ciw prawu bo¿emu. I za to ponieśli karê. Mia- ¿eraj¹ca, znaleziona i zabita, d³uga na ³okci sto zapad³o siê w otch³ani, a na jego miejscu dwa, szeroka na jeden: której zrazu skóra na powsta³o jezioro. W okresie Wielkanocy rybacy bramie zamkowej, a potem jej odmalowanie ³owi¹cy ryby w jeziorze mogli s³yszeæ docho- dawa³o siê widzieæ ciekawym. Zjawi³a siê dz¹ce z g³êbiny dźwiêki dzwonów zapad³ego by³a w roku 1642. Dziero¿yñski wskaza³ te¿ miasta. Mówiono, ¿e gdy niewinna dziewczy- 2 innych autorów z prze³omu XVII i XVIII w. na bêdzie pra³a w jeziorze, mo¿e odwróciæ z³y – Gabriela Rz¹czyñskiego (1664–1737), pol- los i przywróciæ miasto do ¿ycia. Byle tylko nie skiego jezuitê, autora prac z dziedziny fi zjo- przestraszy³a siê tego, co zobaczy. grafi i, który obok wartościowych wiadomo- Pewnego dnia zdarzy³o siê, ¿e dziewczyna, ści zamieszcza³ w swoich dzie³ach legendy pior¹c chusty w jeziorze, poczu³a, ¿e zawadzi- i naiwne przekazy rêkopiśmienne, w³¹cznie ³a o jak¹ś przeszkodê. Zaczê³a mocno ci¹gn¹æ z legend¹ o ¿abie Bufo (³ac. ropucha) w Go- i zobaczy³a, ¿e jej pranie zaczepi³o siê o wie¿e styninie z 1642 r. – Historia naturalis curio- kościelne, które wynurzy³y siê z toni. Wów- sa Regni Poloniae (1721 r.) – oraz Benedykta czas kośció³ zapad³ siê w otch³ani na wieki. Chmielowskiego (1700–1763), polskiego hu- Nie ulega w¹tpliwości, ¿e ta ostatnia legen- manistê, ksiêdza, twórcê pierwszej polskiej da dotyczy³a wydarzeñ prawdziwych. Owo encyklopedii powszechnej Nowe Ateny albo miasto, to z pewności¹ podgrodzie u podnó¿a Akademija wszelkiey scjencyi pe³na (1745 r.). £ysej Góry w X–XI w. W Nowych Atenach Chmielowski zamieści³ Z zamkiem w Gostyninie tak¿e jest zwi¹- wiele osobliwości, anegdot, opowieści, jak opi- zana ciekawa opowieśæ. Miêdzy ludem oko- sy potworów, np. smoków i cyklopów. Jest tam licznym kr¹¿y³a wieśæ o smoku czy jakimś równie¿ legenda o gostyniñskiej ¿abie. Wed³ug potworze, który mia³ ¿yæ pod gór¹ zamkow¹ Chmielowskiego równie¿ ok. 1656 r. w zamku i wyrz¹dzaæ ogromne szkody, a którego zabi³ gostyniñskim by³ wiêziony królewicz szwedz- szewc z Gostynina. Podanie mówi, ¿e lochy ki, ofi cer Baldisius. Jeszcze wcześniej, bo ju¿ pod dawnym zamkiem by³y rozleg³e i po³¹- w 1689 r. Jakub Haur w swoim dzie³ku Sk³ad czone z miasteczkiem tajemnym przejściem. albo skarbiec znakomitych sekretów eko- By³y tam ponoæ ukryte skarby. Nikt jednak ich nomii ziemiañskiej, przeplatanym ró¿nymi nie odnalaz³. O rzekomym potworze w zamku dykteryjkami, anegdotami i kuriozami, pisa³, wspomina³ w swoich dziennikach Eryk Jonson ¿e W gostyniñskim zamku by³a w lochu tak Dahlbergh: Nie mogê (...) pomin¹æ – notowa³ wielka ¿aba, ¿e ludzi w wiêzieniu tym siedz¹-

50 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5500 22013-09-27013-09-27 17:00:4017:00:40 cych zjada³a. Jeden na śmieræ dekretowany dze zafundowali sobie fabrykê, w Sannikach wiêzieñ odwa¿y³ siê j¹ zabiæ. Ob³upiona by³a cukrowniê sobie pobudowali. D³ugo siê nie ze skóry i d³ugo by³a na bramie tam przybita, nacieszyli, bo podczas Wiosny Ludów wybu- która od dawna ju¿ zbutwia³a i zgni³a... ch³y tam strajki, manifestacje i tê cukrowniê Byæ mo¿e owo „odmalowanie” na bramie wi- podobno zbankrutowali. Ale oni przed tym dzia³ w³aśnie Dahlbergh. bankructwem podobno ratowali siê podpale- Swoje legendy maj¹ Sanniki. Jedna z nich niem, bo by³a wysoko ubezpieczona, gdzieś wspomina o ksiêciu, który urz¹dza³ wielkie tam za granic¹.... Podobno, ¿e sami w³aścicie- ³owy w borach pokrywaj¹cych okolice dzisiej- le te fabrykê spalili. A ludzie: „O mój Bo¿ê, ju¿ szego £owicza. W miejscu, gdzie obecnie znaj- posz³a nasza matuchna!” A ten dyrektor: „No, duje siê Kiernozia, upolowano ogromnego dzi- mówi, pobudujecie sobie drug¹!” Bo odgra¿ali ka zwanego kiernozem. W drodze do Sannik siê w czasie strajku, ¿e we wtorek go wezm¹, dzika „osmolono” i st¹d nazwa Osmolin. Byæ ¿e wywioz¹ na taczkach, i tak dalej. (...) Tak mo¿e nazwa wi¹¿e siê z za³o¿eniem osady na opowiada³ mój ojciec! tzw. suchym lub surowym korzeniu w miej- Natomiast w Szczawinie Kościelnym znana scu, które wcześniej zosta³o wykarczowane jest legenda o strzydze. (wypalone) w dawnej puszczy. Tutejsze dobra Oko³o 300 lat temu w Szczawinie znajdo- przed lokacj¹ nale¿a³y do Gozdawów. Orszak wa³ siê kośció³ i klasztor reformatów sprowa- z Sannik ruszy³ w dalsz¹ drogê. Po paru go- dzonych przez Jakuba Olbrachta Szczawiñ- dzinach zatrzymano siê, a¿eby w³o¿yæ coś do skiego. W klasztorze przebywali zakonnicy. „g¹b”, bo g³ód zmorzy³ dru¿ynê. Miejsce to od Jeden z nich by³ inny ni¿ pozostali, zacho- „gêbania”, czyli jedzenia, nazwano G¹binem. wywa³ siê dziwnie, ponadto mia³ podwójne Pod wieczór ksi¹¿ê dotar³ do pobliskiego gro- rzêdy zêbów. Takiego cz³owieka w tamtych du. Kasztelan i mieszczanie ugościli go tak go- czasach nazywano strzyg¹. Ponadto mia³ r¹co, ¿e na pami¹tkê tej uczty gród nazwano niesamowite zdolności i ogromn¹ si³ê, umia³ „gościnnym”, czyli Gostyninem. przewidywaæ przysz³ośæ, a po śmierci podczas W tradycji ustnej Sannik znana jest te¿ le- pe³ni ksiê¿yca wsta³ z trumny, wywo³ywa³ genda dotycz¹ca kapliczki stoj¹cej na san- czary, potrafi ³ rozpêtaæ burzê, przynieśæ nie- nickim polu. Zas³yszan¹ od Jana Durmaja szczêście na domostwa. z Sannik spisa³ etnograf Tadeusz Baraniuk. W podziemiach klasztoru znajdowa³a siê Oto jej treśæ: i znajduje do dziś krypta, gdzie chowano po Z dawna w Sannikach, w polu stoi kaplicz- śmierci zakonników, pochowano tam te¿ ka. Kto j¹ budowa³, to nie wiadomo. Tylko, ¿e i strzygê. Dwieście lat później, gdy zakonni- legenda mówi, tam by³o objawienie. Matka ków w Szczawinie ju¿ nie by³o, klasztor sta³ Boska objawi³a siê jakiejś tam dziewczynce, siê kościo³em parafi alnym wydarzy³o siê coś która pas³a krowy. I od tej pory podobno tam niesamowitego. dzia³y siê cuda. W miejscu jej widzenia po- Po Świêtach Bo¿ego Narodzenia, kiedy budowano kapliczkê. A¿ ¯yd przyprowadzi³ ksi¹dz chodzi³ z wizyt¹ duszpastersk¹ po tzw. ślepego konia, po to, ¿eby Matka boska mu kolêdzie, pojawi³ siê w jednej z okolicznych jego ozdrowi³a. Takby wygl¹da³o jakby zakpi³, wiosek ksi¹dz, ale w innym stroju. W trakcie bo to przecie¿ obraza boska. I od tamtej pory wizyty w jednym z domów, gdy ogrzewa³ siê cuda siê skoñczy³y. przy kuchni, wypad³ mu na sutannê pal¹cy siê Ale wierni dalej czcili to miejsce, nawet wêgiel i przepali³ j¹. Nastêpnego dnia po kolê- w 1863 roku, w czasie powstania stycznio- dzie chodzi³ proboszcz, gdy przyszed³ do cha- wego, tam siê zbierali powstañcy. Wierni ty, gdzie mia³o miejsce to wydarzenie, zasta³ sk³adali ofi ary, dośæ obfi te, bo planowano tam zdziwion¹ gospodyniê, która opowiedzia³a budowaæ jakiś klasztorek, czy coś w tym ro- mu o wszystkim. Ksi¹dz poznawszy opowieśæ dzaju. Tymczasem ten zarz¹d, który tam siê o zakonniku strzydze, postanowi³ wejśæ do zorganizowa³, wykorzysta³ okazjê i za pieni¹- krypty. Jak siê okaza³o, jeden z pochowanych

Powiat gostyniński 51

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5511 22013-09-27013-09-27 17:00:4017:00:40 zakonników mia³ wypalone dziury w habicie. rozmowê i powiedzia³, ¿e zamiast sadziæ las, To wydarzenie wzbudzi³o wielkie przera¿enie powinien pójśæ do powstania. Ten ostatni nie- i zaniepokojenie ksiêdza proboszcza. Poinfor- wiele siê namyślaj¹c, wykorzysta³ nieuwagê mowa³ o wszystkim miejscowego dziedzi- Lüttichaua, który gdzieś siê oddali³. Wskoczy³ ca. Modl¹c siê, szukali sposobu pozbycia siê na jego konia i pojecha³ do lasu, by zaci¹gn¹æ tego nieszczêścia, które nawiedzi³o Szczawin siê do powstania. Bra³ udzia³ w ró¿nych po- i okolice. Byli bezradni mimo posiadanej wie- tyczkach, ale pod Gaśnem nie walczy³. Wróci³ dzy. Postanowili wiêc nie mówiæ nikomu, za- dopiero po og³oszeniu przez cara amnestii dla stosowaæ ludowe sposoby. Wed³ug zwyczajów tych, którzy ujawni¹ siê i wyjd¹ z lasu. ludowych takiego „strzygê” nale¿a³o wsadziæ Wśród ludności z okolic, gdzie toczy³y siê na bia³ego konia i o pó³nocy jechaæ z nim na walki, kr¹¿y³a opowieśæ o skarbie znalezio- bagna przy jeziorze. Nale¿a³o pozostawiæ ko- nym w Podgórzu k. Gostynina. nia ze strzyg¹ i nie ogl¹daj¹c siê za siebie, ca³y Ponoæ do mieszkañca Podgórza, Langhopfa, czas odmawiaæ pacierze i wróciæ do domu. przyby³a grupa powstañców wraz z wozem, Tak te¿ uczyni³ ksi¹dz z dziedzicem. Choæ siê na którym mieli beczki. Wóz wprowadzili na bardzo bali, uda³o im siê szczêśliwie wróciæ klepisko do stodo³y, sami udali siê do domu i uwolniæ nasz¹ miejscowośæ od tego dziwne- gospodarza, by spo¿yæ posi³ek. S³u¿¹cy Bartek go upiora. Od tamtych czasów nikt strzygi nie s¹dzi³, ¿e beczki nape³nione s¹ wódk¹. Posta- widzia³. nowi³ jedn¹ ukryæ w sieczce, aby po wyjeź- Najstarsi mieszkañcy Szczawina dziwi¹ siê, dzie powstañców wypiæ gorza³kê z gospoda- ¿e bardzo ma³o ludzi zamieszkuje na tere- rzem. Zawiadomi³ powstañców, ¿e grozi im nach po³o¿onych w okolicach Jeziora Szcza- niebezpieczeñstwo ze strony zbli¿aj¹cych siê wiñskiego, najprawdopodobniej nie wiedz¹ co Rosjan. Na tê wiadomośæ powstañcy wybiegli siê tam wydarzy³o. A mo¿e wiedz¹ o wszyst- z domu i wraz z wozem zaczêli uciekaæ, nie kim bo sk¹d by siê wziê³a ta legenda. policzywszy beczek. Po ich odjeździe paro- Kilka legend i opowieści powsta³o wokó³ po- bek otworzy³ beczkê i jak¿e wielkie by³o jego wstania styczniowego. Na przyk³ad ciekawa zdziwienie, gdy zobaczy³, ¿e jest w niej z³oto. jest rzekoma etymologia miejscowości Gaśno, Bartek ukry³ skarb i wkrótce zrezygnowa³ ze Drzewce i Skoki, le¿¹cych nad rzek¹ Osetnic¹. s³u¿by. Po pewnym czasie przyby³ w te strony, Świadkowie bitwy powstañców z Rosjanami chwal¹c siê, ¿e jest bogaty. Wyjawi³ te¿ tajem- pod Gaśnem w 1863 r. przekazali, ¿e dowódca nicê swojego szczêścia. powstañczy £akiñski, krzycz¹c, wydawa³ roz- Jest jeszcze jedna sympatyczna legenda, kazy: Gaś no ten po¿ar! Skocz no, bo z³ama- która przynale¿y do ca³ej ziemi gostyniñskiej ne jest drzewce sztandaru! W³aśnie od tych o „Pani leśnych ostêpów”, opiekunce skrzyw- s³ów mia³y powstaæ nazwy wymienionych dzonych i ciemiê¿onych, przyjació³ce leśnych miejscowości. Z kolei inna opowieśæ dotyczy zwierz¹t i ptaków, której pos³uszne by³y drze- w³aściciela Lucienia, który zachêca³ ludnośæ wa i b³êdne ogniki. Jak wieśæ niesie pomaga³a do wziêcia udzia³u w powstaniu stycznio- ona powstañcom z powstania listopadowego wym. Opowiedzia³ j¹ niejaki Wichrowski, i styczniowego, ochrania³a konspiratorów, mieszkaniec Mys³owni, który przyst¹pi³ do wprowadza³a na bagna ścigaj¹ce ich oddzia- powstania, co sta³o siê w dosyæ niezwyk³ych ³y carskie. W czasie ostatniej wojny chroni³a okolicznościach. Otó¿ pewnego razu z kilko- partyzantów i ³¹czników, pomaga³a kurierom. ma robotnikami, poddanymi hrabiego von Teraz zdarza siê, ¿e od czasu do czasu wska- Lüttichau, w³aściciela Lucienia, Wichrowski ¿e drogê zab³¹kanym turystom lub wystraszy sadzi³ las ko³o Gaśnego. Wówczas przyjecha³ tych, co chc¹ niszczyæ piêkn¹ przyrodê ziemi na koniu hrabia. Nawi¹za³ z Wichrowskim gostyniñskiej.

52 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5522 22013-09-27013-09-27 17:00:4017:00:40 ¿e miasto jest gościnne i przyjmuje chêtnie Herby ka¿dego przybysza. Od rzeczownika „goście” lub „gościnnośæ” niektórzy wywodz¹ w³aśnie Herb powiatu gostyniñskiego nazwê Gostynin.

Od stycznia 2000 r. powiat Herb gminy Pacyna gostyniñski ma swój herb. Wybór herbu zosta³ poprze- Herb gminy Pacyna zo- dzony konsultacj¹ przys³a- sta³ uchwalony 29 grudnia nych przez Centrum Heral- 2004 r. Jest nim znak o tar- dyki Polskiej w Warszawie czy jednopolowej, w którym sześciu propozycji jego wize- w centralnej czêści na b³ê- runku opracowanych na pod- kitnym tle jest umieszczo- stawie badañ źród³owych. Centrum Heraldyki na postaæ św. Wawrzyñca uzna³o, ¿e herb powiatu powinien nawi¹zywaæ w czerwonej szacie z krzy- do najwa¿niejszych faktów historycznych, ¿em pośrodku, trzymaj¹ca k³os zbo¿a. W pra- które mia³y miejsce na ziemi gostyniñskiej. wej stronie środkowej czêści tarczy umiesz- Sugerowano, ¿e szczególnie warte upamiêtnie- czona jest srebrna rogacina*, po lewej stronie nia s¹ dwa fakty historyczne: Gostynin jako s¹ z³ote k³osy w formie wachlarza. stolica powiatu w województwie rawskim, Flaga gminy Pacyna jest dwukolorowa a zatem nawi¹zanie do historycznego herbu tej w kszta³cie prostok¹ta. Od góry jest w kolo- ziemi, oraz fakt uwiêzienia cara Moskwy i jego rze ¿ó³tym, w dolnej czêści ma w¹ski pas nie- braci w zamku gostyniñskim jako jedyny tego bieski. Na ¿ó³tym polu widnieje herb gminy typu, a jednocześnie ma³o znany w historii Pacyna. Polski. Wybrano wiêc herb o tarczy trójdziel- nej, w polu górnym dwudzielnym w s³up (pio- Herb gminy Sanniki nowo). W polu pierwszym czerwonym orze³ czarny z liter¹ R z³ot¹, w polu drugim z³otym Herb gminy Sanniki mitra ksi¹¿êca czerwona, w polu dolnym b³ê- ustanowiono na podstawie kitnym mur srebrny z trzema wie¿ami. uchwa³y Rady Gminy San- niki z 23 sierpnia 2001 r. Herb Gostynina Zosta³ opracowany przez Centrum Heraldyki Polskiej Herb Gostynina nawi¹zuje w Warszawie. Na zielonym do murowanego zamku go- polu przedstawia dach koś- styniñskiego jako najokazal- cielny srebrny, zwieñczony z³otym krzy¿em szej budowli miasta oraz do oraz po bokach dwie wie¿yczki zakoñczo- nazwy samego miasta. W tre- ne trójk¹tnym z³otym dachem. Ni¿ej jest ści Uchwa³y XXXIV/117/84 umieszczona z³ota harfa miêdzy dwoma z³o- Miejskiej Rady Narodowej tymi k³osami. Harfa symbolizuje miejscowe z 23 marca 1984 r. w sprawie tradycje chopinowskie, a k³osy nawi¹zuj¹ do herbu miasta Gostynina przyjêto stylizowan¹ obﬁ tych plonów. formê tzw. herbu murowego zaproponowan¹ Rada Gminy 28 lutego 2002 r. podjê³a przez prof. Stefana K. Kuczyñskiego i wpisa- uchwa³ê w sprawie ﬂ agi Gminy Sanniki. Fla- no, ¿e widnieje na tarczy w polu b³êkitnym ga nawi¹zuje barw¹ do herbu. Ma kszta³t oblankowany mur bia³y z bram¹ i trzema prostok¹ta i jest w kolorze ¿ó³tym z dwoma takimi wie¿ami. Kontury wie¿ odcinaj¹ siê pionowymi zielonymi pasami na skrajach. od blanków na murze. Prześwit bramy miej- W czêści centralnej jest umieszczony herb skiej w murze jest otwarty, co ma świadczyæ, gminy.

Powiat gostyniński 53

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5533 22013-09-27013-09-27 17:00:4017:00:40 Herb gminy Szczawin Kościelny blankowany* z piêcioma k³osami u³o¿onymi w wachlarz, zza którego widaæ pó³ lwa z³otego Herb gminy Szczawin Koś- trzymaj¹cego w ³apach krzy¿ srebrny promie- cielny zosta³ przyjêty uchwa- nisty. ³¹ Rady Gminy 29/V/2003 T¹ sam¹ uchwa³¹ przyjêto ﬂ agê. Na p³acie z 12 lutego 2003 r. Stanowi prostok¹tnym sk³adaj¹cym siê z dwóch rów- go ozdobna tarcza rycerska noleg³ych pasów jednakowej szerokości czer- zaokr¹glona u do³u. W polu wonego i b³êkitnego (w uk³adzie poziomym) b³êkitnym jest mur czerwony jest centralnie umieszczony herb gminy. Znani, niezwykli

Czajkowski Renard, Czapski Andrzej, urodzony w 1934 r. dzia³acz ludowy. Uro- w Bedlnie k. Kutna. dzi³ siê 2 listopada Siódm¹ klasê ukoñ- 1891 r. w Gostyninie- czy³ w szkole podsta- -Ratajach w rodzinie wowej w Bia³otarsku. ch³opskiej. Ukoñczy³ Przez dwa lata w klasie cztery klasy szko³y ele- IX i X by³ uczniem Li- mentarnej w Kozicach, ceum Ogólnokszta³- nastêpnie dokszta³- c¹cego w Gostyninie, po czym wyjecha³ do ca³ siê samodzielnie, Rembertowa do Szko³y Kapelmistrzów Woj- poznaj¹c dok³adnie skowych. Skoñczy³ studia muzyczne w Aka- zw³aszcza historiê Polski. Od 1918 r. by³ cz³on- demii Muzycznej w Katowicach, na wydziale kiem Sejmiku i Wydzia³u Powiatowego w Go- kompozytorskim, teorii i dyrygowania. Ka- styninie, prezesem zarz¹du PKO, cz³onkiem rierê artystyczn¹ zacz¹³, zdobywaj¹c pierwsz¹ powiatowej i wojewódzkiej rady szkolnej. nagrodê w konkursie dla m³odych dyrygentów, W latach 1921–1923 by³ cz³onkiem Rady Na- zorganizowanym przez Wielk¹ Symfoniczn¹ czelnej PSL-Piast. W listopadzie 1923 r. prze- Orkiestrê Polskiego Radia i Telewizji w Kato- szed³ do PSL-Wyzwolenia, a od 1926 r. nale¿a³ wicach. Dziêki zajêciu drugiego miejsca w zor- do w³adz naczelnych Stronnictwa Chrześ- ganizowanym w Brukseli przez Belgijskie Ra- cijañskiego. W 1926 r. wraz z Janem D¹b- dio i Telewizjê konkursie dla dyrygentów skim zosta³ zmuszony opuściæ szeregi partii umocni³ sw¹ pozycjê jednego z najbardziej PSL-Wyzwolnie za dzia³alnośæ opozycyjn¹. utalentowanych dyrygentów. Od tamtego cza- 24 października 1926 r. zosta³ wybrany na su bra³ udzia³ w niezliczonej liczbie artystycz- prezesa Zarz¹du Powiatowego w Gostyninie. nych tournée. Bra³ udzia³ w wielu narodowych Da³ siê poznaæ jako ¿arliwy trybun ludu wiej- i miêdzynarodowych festiwalach muzycz- skiego. Pos³em na Sejm zosta³ 4 marca 1928 r. nych. Od 1971 r. by³ g³ównym dyrygentem Jako pose³ stoj¹cy w opozycji do sanacji, by³ Stowarzyszenia Narodowej Filharmonii w Po- wspó³twórc¹ Centrolewu. Aresztowany przed znaniu, a nastêpnie naczelnym dyrektorem. wyborami w 1930 r. Po wyjściu z wiêzienia Wyk³ada³ w Akademii Muzycznej w Pozna- bra³ udzia³ w kongresie w Warszawie, podczas niu. Ponadto by³ pierwszym zaproszonym dy- którego powsta³o Stronnictwo Ludowe. Zosta³ rygentem w Gavleborgs Symphony Orchestra wybrany na cz³onka Rady Naczelnej Stron- w Szwecji. Zmar³ 31 sierpnia 2000 r. w wieku nictwa Ludowego. Powierzono mu równie¿ 66 lat. Zosta³ pochowany na cmentarzu na Ju- funkcjê prezesa, a na zjeździe wojewódzkim, nikowie w Poznaniu. który odby³ siê w okresie 1–12 grudnia 1931 r.,

54 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5544 22013-09-27013-09-27 17:00:4117:00:41 zosta³ wybrany na wiceprezesa Zarz¹du Wo- budowniczego fortu niespe³na rok przed ata- jewódzkiego SL. 28 sierpnia 1935 r. Czapski kiem pancernika „Schleswig-Holstein” i prze- zosta³ prezesem Zarz¹du Województwa War- kaza³ j¹ w rêce mjr. Henryka Sucharskiego 3 szawskiego SL, a 15 marca 1936 r. cz³onkiem grudnia 1938 r. Sam zosta³ odkomenderowany Naczelnego Komitetu Wykonawczego SL. do Warszawy i tam obj¹³ funkcjê komendan- W momencie wybuchu II wojny światowej ta Stra¿y Zamku Królewskiego. Jako dowódca Czapski przebywa³ w Gostyninie. Po zakoñ- stra¿y pa³acowej wraz z ekip¹ prezydenta Igna- czeniu kampanii wrześniowej podj¹³ próbê cego Mościckiego 17 września 1939 r. przekro- utworzenia konspiracyjnego ruchu ludowego, czy³ granicê z Rumuni¹, gdzie zosta³ interno- jednak 10 listopada 1939 r. zosta³ aresztowa- wany. Po krótkim czasie uda³o mu siê opuściæ ny wraz z grup¹ najaktywniejszych dzia³aczy Rumuniê i przez Jugos³awiê wyjechaæ do Fran- powiatu gostyniñskiego i osadzony w wiêzie- cji. Tam zg³osi³ siê do armii polskiej gen. W³a- niu mieszcz¹cym siê w budynku pocerkiew- dys³awa Sikorskiego. Po kapitulacji Francji nym w Gostyninie. Zgin¹³, rozstrzelany przez przedosta³ siê do Anglii. Sztab gen. W³adys³awa Niemców w nocy z 30 listopada na 1 grudnia Sikorskiego skierowa³ go do obozu wojskowe- 1939 r. w lasach Woli £¹ckiej. go w Szkocji. We wrześniu 1940 r. ze wzglêdu na z³y stan zdrowia umieszczono go w szpi- Fabiszewski Stefan, talu WP nr 1 w Szkocji, a nastêpnie otrzyma³ pu³kownik, budow- 6-miesiêczny urlop kuracyjny. W pocz¹tkach niczy Westerplatte. 1941 r. wyjecha³ do Argentyny, gdzie pracowa³ Urodzi³ siê 18 czerwca na stanowisku attaché wojskowego przy amba- 1896 r. we wsi Lipa pod sadzie polskiego rz¹du emigracyjnego. Pod ko- Gostyninem. Po ukoñ- niec wojny, na pocz¹tku maja 1945 r., uda³ siê czeniu szko³y elemen- do Bejrutu, by obj¹æ stanowisko Komendanta tarnej w Gostyninie Placu Wojska Polskiego. Ze wzglêdu na pogar- uda³ siê w Krakowskie szaj¹cy siê stan zdrowia przekaza³ placówkê z myśl¹ o dalszej na- rtm. W³odzimierzowi de Virion. Po ponow- uce i pracy. W sierpniu 1914 r. z Pierwsz¹ Ka- nym pobycie w szpitalu, rozkazem nr 123 z 25 drow¹ Legionów Józefa Pi³sudskiego wyruszy³ września 1945 r. zosta³ uznany przez komisjê w Kieleckie. Po 1918 r. s³u¿y³ w Wojsku Pol- lekarsko-wojskow¹ za zupe³nie niezdolnego do skim w randze kapitana. Za dzia³alnośæ w Le- s³u¿by wojskowej. Wówczas pojecha³ do Anglii. gionach zosta³ odznaczony Srebrnym Krzy¿em Podobnie jak wiêkszośæ by³ych zawodowych Wojennego Virtuti Militari. Latem 1933 r. pod- ofi cerów nieposiadaj¹cych konkretnych zawo- jêto w Sztabie G³ównym w Warszawie decyzjê dów, podj¹³ pracê w londyñskich restauracjach, o wzniesieniu na Westerplatte kilku bunkrów czyszcz¹c srebro. W 1961 r. otrzyma³ skromn¹ wartowniczych i koszar. Na g³ównego projek- rentê angielsk¹, któr¹ uzupe³nia³ zaoszczêdzo- tanta za³o¿eñ taktycznych systemu obrony We- nym podczas pracy w restauracjach kapita³em. sterplatte zosta³ wyznaczony Józef Silakowski, Od tej pory wiêkszośæ roku z powodu z³ego sta- szef Wydzia³u Fortyfi kacyjnego Departamentu nu zdrowia spêdza³ na Wyspach Kanaryjskich. Budownictwa MSW. W projektowaniu planu Pod koniec ¿ycia zacz¹³ siê intensywnie staraæ obrony mia³ z p³k. Silakowskim wspó³praco- o zezwolenie na powrót do kraju. Zmierzaj¹ce waæ mjr Stefan Fabiszewski, od 2. po³. 1933 r. do pomyślnego fi na³u starania przerwa³a jed- komendant Wojskowej Sk³adnicy Amunicyj- nak śmieræ w 1974 r. Zgodnie z jego wol¹ urna nej. Na Westerplatte przyby³ ze stanowiska do- z prochami zosta³a sprowadzona do Polski i z³o- wódcy baonu sztabowego Ministerstwa Spraw ¿ona na cmentarzu w Gostyninie. Wojskowych. Jesieni¹ 1934 r. przyst¹piono do budowy koszar. Uroczyste otwarcie nast¹pi³o Geisler Jan, pedagog, dzia³acz kultury. Uro- w 1936 r. Postêpuj¹ca choroba oczu sprawi³a, dzi³ siê 18 maja 1918 r. w Szklarce Trzciel- ¿e Fabiszewski musia³ zrezygnowaæ z funkcji skiej k. Nowego Tomyśla w województwie

Powiat gostyniński 55

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5555 22013-09-27013-09-27 17:00:4217:00:42 cza w Poznaniu z zakresu germanistyki. Pa- sjonowa³ siê muzyk¹. Podczas pracy w szkole przez pewien czas prowadzi³ zespó³ muzyczny i chór. Sam te¿ by³ instrumentalist¹ – gra³ na klarnecie w kapeli sannickiej. Nale¿a³ do wspó³za³o¿ycieli Regionalnego Zespo³u Pieśni i Tañca „Sanniki”, zostaj¹c w 1953 r. jego kierownikiem. Funkcjê tê pe³ni³ 24 lata. W tym okresie przyczyni³ siê do wykreowania zespo³u kultywuj¹cego folklor sannicki w kraju i w Eu- ropie. By³ pierwszym spo³ecznym kierownikiem Ośrodka Kultury w Sannikach. Orga- nizowa³ w tym czasie kursy jêzyków obcych, poznañskim, w rodzinie zamo¿nych ch³opów. tzw. sejmiki kultury, oraz przyczyni³ siê do or- Ukoñczy³ Szko³ê Ojców Salezjanów w L¹dzie ganizacji pierwszych Niedziel Sannickich. Po nad Wart¹ i Koedukacyjne Gimnazjum im. powstaniu Gminnego Ośrodka Kultury przez Heliodora Świêcickiego w Miêdzychodzie. wiele lat sprawowa³ funkcjê przewodnicz¹cego Nastêpnie podj¹³ studia w Wy¿szym Semi- jego rady spo³ecznej. Wraz z W³odzimierzem narium Duchownym w Gnieźnie, gdzie fi - Cheæk¹, redaktorem naczelnym „Gromady lozofi a, a w szczególności postaæ i twórczośæ Rolnika Polskiego”, by³ autorem idei utworze- św. Tomasza z Akwinu, by³a jego ulubionym nia w Sannikach Ośrodka Chopinowskiego. przedmiotem. Wybuch wojny i okupacja hit- Po powstaniu w 1981 r. ko³a Towarzystwa im. lerowska przerwa³y studia. Uciek³ z Wielko- Fryderyka Chopina w Sannikach przewodni- polski najpierw w okolice W³oc³awka, a póź- czy³ mu przez wiele lat, rezygnuj¹c z tej funk- niej do Sannik, gdzie pracowa³ jako okrêgowy cji dopiero ze wzglêdu na stan zdrowia. Zmar³ kontroler mleka. W obawie przed aresztowa- 25 lutego 2004 r. Zosta³ pochowany na cmen- niem schroni³ siê w Warszawie, pos³uguj¹c tarzu parafi alnym w Sannikach. siê nazwiskiem szwagra Stefana Stelmasz- czyka. W Warszawie pracowa³ w kancelarii G³a¿ewski Jan, ksi¹dz, proboszcz parafi i jednej z fabryk produkuj¹cych meble dla Weh- w Osmolinie. Urodzi³ siê w 1908 r. k. Ró¿ana rmachtu. Wst¹pi³ do AK i jako szeregowiec, ps. na Mazowszu Pó³nocnym. W grudniu 1938 r. Szklanka, wzi¹³ udzia³ w powstaniu warszaw- obj¹³ parafi ê w Osmolinie. Tutaj zasta³a go skim na Pradze, a po jego upadku znalaz³ siê wojna i okupacja. We wrześniu 1939 r. przez w obozie w Pruszkowie. Stamt¹d uciek³ do Mi- Osmolin przechodzi³y tysi¹ce uciekinierów, lanówka, gdzie doczeka³ wyzwolenia. Natych- w tym wielu kap³anów, którzy zatrzymywali miast powróci³ do Sannik i ju¿ 1 lutego 1945 r. siê na plebanii. Okupanci przybyli do Osmo- by³ wspó³za³o¿ycielem szko³y podstawowej. lina 17 października 1939 r. Kap³an przesied- Zorganizowa³ pracownie przedmiotów fi zyki lony do GG zamieszka³ u jednego z rolników. i chemii, a w latach 1949–1952 by³ kierowni- Wiosn¹ 1940 r. pozwolono mu przenieśæ siê kiem Szko³y Podstawowej w Sannikach. Mia³ do domu parafi alnego przy kościele. Plebaniê ogromne zas³ugi w walce z analfabetyzmem. zajmowali wtedy celnicy niemieccy. Proboszcz Po zakoñczeniu pracy pedagogicznej w Sanni- w tym czasie pozostawa³ w dobrych stosun- kach od 1974 r. pracowa³ w szkolnictwie śred- kach z komendantem posterunku, dziêki nim, najpierw w liceum ogólnokszta³c¹cym, czemu udawa³o mu siê przeprowadzaæ niektó- a nastêpnie w Zespole Szkó³ Zawodowych im. rych ksiê¿y przez granicê do tzw. Protektoratu. Stanis³awa Staszica w G¹binie. Przez wiele lat W niedzielê, 5 października przyby³ do Osmo- kierowa³ powiatowym ośrodkiem metodyki lina wójt niemiecki z Sannik, zamkn¹³ koś- w Gostyninie. W 1978 r. ukoñczy³ studia fi lo- ció³, zabra³ akta parafi alne i klucze. Nazajutrz logiczne na Uniwersytecie Adama Mickiewi- ksi¹dz zosta³ aresztowany i gestapo przewioz³o

56 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5566 22013-09-27013-09-27 17:00:4217:00:42 go do G¹bina. Pod koniec tego¿ miesi¹ca, z po- uniwersytetowi, a prace naukowe Bibliotece nad 500 ksiê¿mi, a wśród nich z ks. Ludwi- Collegium Maius (w tym inkunabu³y i rêko- kiem Mocarskim z Sannik i ks. Telesforem pisy). W Bibliotece Jagielloñskiej zachowa- Jaskulskim z Zycka (gm. S³ubice), zosta³ prze- ³o siê wiele rêkopisów i inkunabu³ów, które wieziony do obozu koncentracyjnego w Da- nale¿a³y do Jakuba z Gostynina. Jego g³ówne chau. Szczêśliwie przetrwa³ obóz. W Dachau dzie³o zosta³o wydrukowane pośmiertnie – wspó³organizowa³ pomoc dla najs³abszych jest to Theoremata sen propsitiones Auctoris wiêźniów, w tym Rosjan, w ramach tzw. ca- Cansarum. Zawiera ono komentarz do Liber ritasu obozowego. Do wyzwolonej Polski ks. de Cansis Arystotelesa. Pozostawi³ ponadto Jan G³a¿ewski wróci³ w październiku 1945 r., w rêkopisach komentarze do Fizyki i Metafi - obejmuj¹c nieodleg³¹ parafi ê Suserz. Zmar³ zyki Arystotelesa oraz do czterech Ewangelii w 1992 r. Zosta³ pochowany w Toruniu, gdzie i Apokalipsy św. Jana. W Bibliotece Jagielloñ- spêdzi³ ostatnie lata ¿ycia. skiej zachowa³y siê 4 rêkopisy i 12 inkunabu- ³ów Jakuba z Gostynina. Rêkopis BJ nr 505 Jakub z Gostynina, profesor Uniwersytetu zawiera teksty autorskie Jakuba z Gostynina, Jagielloñskiego, urodzony w 1454 r. Naukê z których tylko jeden doczeka³ siê wydania na Uniwersytecie Jagielloñskim rozpocz¹³ drukiem ju¿ po śmierci autora. Literatura w 1472 r. Nie ma informacji o studiach zagra- o Jakubie z Gostynina jest bardzo szczup- nicznych, a wiêc tu najpewniej rozpocz¹³ ka- ³a. Badacze nie maj¹ w¹tpliwości, ¿e chodzi rierê uniwersyteck¹ i pi¹³ siê po jej szczeblach, o Jakuba z Gostynina, a nie, jak niektórzy su- osi¹gaj¹c pod koniec ¿ycia godności rektora geruj¹, z Gostynia. Imiê Jakuba z Gostynina i wicekanclerza uczelni. W rok po rozpoczêciu otrzyma³a w 2006 r. Miejska Biblioteka Pub- nauki zosta³ baka³arzem, a w 1477 r. otrzyma³ liczna w Gostyninie, z okazji 60-lecia swej w semestrze zimowym tytu³ magistra sztuk dzia³alności. wyzwolonych. Nastêpnie w latach 1477–1496 wyk³ada³ na wydziale artium*. Dokumenty Jaworski Jan Godzimir, sinolog, profesor Uni- siêgaj¹ roku 1487 i w tym czasie Jakub z Go- wersytetu Warszawskiego. Urodzi³ siê 31 paź- stynina wystêpowa³ jako profesor Collegium dziernika 1902 r. w Sannikach, w rodzinie Maius, a wiêc by³ w po³owie swej naukowej Micha³a – urzêdnika miejscowej cukrowni drogi. W semestrze zimowym 1491 r. by³ ju¿ i Stefanii z Sobockich. Szko³ê średni¹ ukoñczy³ cz³onkiem Collegium Maius. W jego wyk³a- w Warszawie, tam¿e wst¹pi³ na uniwersytet. dach naukowych powa¿ne miejsce zajmowa³a W latach 1924–1927 studiowa³ najpierw w Pa- poezja, literatura klasyczna i retoryka. Zaj- ry¿u, a potem w Londynie. Uzyska³ dyplomy jê- mowa³ te¿ kolejno katedry retoryki i poezji zyka chiñskiego i japoñskiego. Po ukoñczeniu w prywatnej fundacji krakowskiego miesz- studiów pracowa³ w Pary¿u jako lektor jêzyka czanina Tomasza Nowka i Katarzyny Mê¿y- polskiego. W 1928 r. uzyska³ od rz¹du polskie- kowej z D¹browy. Studiowa³ równie¿ teologiê, go stypendium na trzyletni pobyt na Dalekim a w 1496 r. uzyska³ tytu³ profesora teologii. Wschodzie. Wyjecha³ do Japonii, sk¹d jednak Piastowa³ dwukrotnie godnośæ dziekana w se- po roku wróci³ do kraju z powodu gruźlicy p³uc. mestrze zimowym 1490 r. i 1496 r. Po 1496 r. W 1930 r. jako docent rozpocz¹³ wyk³ady na przeszed³ defi nitywnie na wydzia³ teologiczny. Uniwersytecie Warszawskim, ³¹cz¹c to z pra- Od 1499 r. wystêpuje jako profesor teologii c¹ w Wydziale Prasowym Ministerstwa Spraw i znany jest jako kanonik kolegiaty św. Flo- Zagranicznych. W 1934 r. otrzyma³ nominacjê riana, a od 1504 r. zostaje wicekanclerzem na zastêpcê profesora w katedrze sinologii UW. Akademii. By³ dwukrotnie rektorem tej uczel- W tym samym roku wyjecha³ na placówkê ni – zim¹ 1503 r. i zim¹ 1504 r. Piastowa³ te¿ konsularn¹ do Charbinu w Chinach. Po powro- godnośæ prowizora Bursy Ubogich. 11 lutego cie do Polski w 1936 r. zosta³ profesorem UW 1506 r. uleg³ atakowi apopleksji i w piêæ dni i kierownikiem katedry sinologii. Bezpośred- potem, 16 lutego, zmar³. Swój maj¹tek zapisa³ nio przed wybuchem wojny wyjecha³ w podró¿

Powiat gostyniński 57

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5577 22013-09-27013-09-27 17:00:4217:00:42 naukow¹ do Anglii, z której wróci³ w sierpniu wspó³pracê z Warszawsk¹ Spó³dzielni¹ Miesz- 1939 r. i mimo zwolnienia ze s³u¿by wojskowej kaniow¹ oraz Robotniczym Towarzystwem wzi¹³ udzia³ w wojnie jako ochotnik. Po zwol- Przyjació³ Dzieci. Sta³a siê te¿ wspó³autork¹ nieniu z niewoli powróci³ do Warszawy, prowa- teatru kukie³kowego „Baj”. W 1936 r. wyda- dz¹c pracê dydaktyczno-naukow¹ i podziemn¹ ³a ksi¹¿kê Plastusiowy pamiêtnik. W okresie w organizacjach wojskowych, gdzie dos³u¿y³ okupacji Maria Kownacka prowadzi³a tajne siê stopnia porucznika ps. D³ugosz. Za udzia³ nauczanie, redagowa³a czasopisma dla dzie- w powstaniu warszawskim zosta³ odznaczo- ci i m³odzie¿y. Po zakoñczeniu wojny podjê³a ny przez naczelne dowództwo AK Z³otym pracê na stanowisku bibliotekarza w Mini- Krzy¿em Zas³ugi z Mieczami. Po kapitulacji sterstwie Rolnictwa. W 1951 i 1956 r. zosta³a powstania przewieziony do obozu, a nastêp- uhonorowana nagrodami Prezesa Rady Mini- nie umieszczony w szpitalu w Hammerstein. strów, a w 1952 r. otrzyma³a nagrodê Miasta Zgin¹³ w drodze powrotnej do Polski, 19 lute- Warszawy. Zmar³a 27 lutego 1982 r. w War- go 1945 r. – transport ewakuacyjny, w którym szawie. Jest pochowana na Pow¹zkach w War- jecha³, zosta³ zbombardowany przez lotnictwo szawie. Najbardziej znane ksi¹¿ki dla dzieci alianckie na dworcu kolejowym w Stargardzie oprócz Plastusiowego pamiêtnika to Kajtkowe Szczeciñskim. Pozostawi³ znaczny dorobek na- przygody, Rogaś z Doliny Roztoki czy Razem ukowy, publikowany w jêzyku polskim i fran- ze s³onkiem. cuskim. Jan Godzimir Jaworski og³osi³ drukiem Historiê Chin, Historiê Japonii oraz Zarys geo- Kujawa Antoni, pose³ do Sejmu Ustawo- graﬁ i Japonii. Rêkopisy jego licznych prac zo- dawczego II RP, dzia³acz ludowy. Urodzi³ siê sta³y strawione przez po¿ar w czasie powstania w rodzinie ch³opskiej 6 czerwca 1874 r., we warszawskiego. Dziś w polskiej orientalistyce wsi Lubieniek (gm. Szczawin Kościelny). Po uchodzi za klasyka sinologii i japonistyki. skoñczeniu czteroklasowej rosyjskiej szko³y dzia³a³ w kó³kach samokszta³ceniowych. Po Kownacka Maria, usamodzielnieniu siê prowadzi³ w rodzin- pisarka, urodzi³a siê nej wsi w³asne 12-hektarowe gospodarstwo w S³upie (gm. Szczawin rolne. Ju¿ w 1907 r. zwi¹za³ siê z ruchem Kościelny) 11 września „zaraniarskim” i by³ korespondentem ty- 1894 r. Matka Marii, godnika „Zaranie”. W 1911 r. za budzenie Ludwika Kownacka spo³eczno-politycznej świadomości ch³opów z Lesznowskich, zmar- zosta³ aresztowany przez carsk¹ ¿andarme- ³a nagle w 1903 r. Jest riê i przewieziony do Warszawy. Grozi³o mu pochowana na cmenta- zes³anie na Syberiê, ale dziêki staraniom rzu w Suserzu. Gimna- Maksymiliana Malinowskiego i redakto- zjum Maria Kownacka ra „Zarania” zosta³ zwolniony i powróci³ do ukoñczy³a w Warszawie domu. Pierwsz¹ ch³opsk¹ parti¹ polityczn¹, w 1912 r., nastêpnie rozpoczê³a pracê jako na- do której wst¹pi³ Kujawa, by³o Polskie Stron- uczycielka w Dêbowej Górze. Na prze³omie lat nictwo Ludowe. W sk³ad Zarz¹du G³ównego 1914/1915 prowadzi³a kursy dla analfabetów, PSL wszed³ 6 grudnia1918 r. W latach 1917– szko³ê dla dzieci i przedszkole we wsi Krzywie 1918 dzia³a³ jednocześnie w Zjednoczeniu na Podlasiu. W latach 1915–1918 mieszka³a Ludowym, sk¹d w 1918 r. z wyboru wszed³ w Miñsku Litewskim. Prze³omowym wyda- w sk³ad Rady Stanu, która zosta³a powo³ana rzeniem w ¿yciu Marii Kownackiej by³o roz- przy Radzie Regencyjnej Królestwa Polskiego. poczêcie w 1919 r. wspó³pracy z redakcj¹ „P³o- Po odzyskaniu niepodleg³ości Antoni Kujawa myka”. Od tej pory Kownacka zaczê³a pisaæ przeszed³ do PSL „Piast”, zostaj¹c cz³onkiem artyku³y do czasopism dla dzieci wydawanych Zarz¹du G³ównego tego stronnictwa (1919– przez Nasz¹ Ksiêgarniê. W 1928 r. zamiesz- 1921). Z listy PSL „Piast” zacz¹³ ubiegaæ ka³a w Warszawie na ¯oliborzu i nawi¹za³a siê o mandat poselski do pierwszego Sejmu

58 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5588 22013-09-27013-09-27 17:00:4217:00:42 Rzeczypospolitej w 1919 r. w okrêgu wybor- Kwiatkowska-Lass czym Gostynin–Kutno. Mandaty uzyskali Barbara, aktorka. Antoni Kujawa i Witold Staniszkis. Wincenty Urodzi³a siê 5 czerw- Witos razem z Jakubem Bojko, honorowym ca 1940 r. i wychowa³a Prezesem Stronnictwa, zwrócili siê do Kuja- w Patrowie k. Bia³otar- wy z prośb¹, aby zrezygnowa³ z mandatu na ska. W 1969 r. rodzice rzecz Jana D¹bskiego, który przegra³ wybory. sprzedali gospodarstwo Kujawa zgodzi³ siê, poświêcaj¹c w ten sposób i wyjechali do W³oc³aw- swoje aspiracje dla sprawy ch³opskiej i pañ- ka. Ma³a Basia chodzi³a stwowej. Ch³opi – wyborcy z okrêgu Kutno– do szko³y podstawowej Gostynin – dowiedziawszy siê o zmianie po- w Bia³otarsku, potem przez rok do Liceum s³ów, kategorycznie domagali siê tego, którego Ogólnokszta³c¹cego w Gostyninie. Po roku obdarzyli zaufaniem. Ostatecznie sprawê na opuści³a Gostynin i wst¹pi³a do zespo³u lu- korzyśæ D¹bskiego przes¹dzi³ sam Kujawa, dowego „Skolimów”, a potem do szko³y bale- zw³aszcza, gdy otrzyma³ solenne zapewnie- towej. Wygra³a konkurs na rolê fi lmow¹ i od nie od Witosa, ¿e w nastêpnych wyborach tego momentu rozpoczê³a siê jej droga do wiel- do Sejmu na pewno mandat otrzyma. Witos kiej kariery. Zadebiutowa³a w fi lmie Tadeusza twierdzi³ bowiem, ¿e w 1922 r. Kujawa bêdzie Chmielewskiego „Ewa chce spaæ” w 1958 r. Jej na pierwszym miejscu listy PSL „Piast”. Jed- kolejne polskie fi lmy to: „Zezowate szczêście” nak nie dotrzyma³ obietnicy. Antoni Kujawa Andrzeja Munka, „Mi³ośæ dwudziestolatków” nie zosta³ w ogóle zamieszczony na liście. Andrzeja Wajdy, „Jowita” Jerzego Morgenster- W 1928 r. Kujawa (razem z Andrzejem Czap- na. Ponadto wyst¹pi³a w kilku fi lmach zagra- skim) opuści³ szeregi PSL „Piast” i przeszed³ nicznych, m.in. w: „Tysiêczne okno” (Francja), do Stronnictwa Ch³opskiego, na którego czele „Co za radośæ ¿yæ” (Francja) i „Licantropo” stan¹³ Jan D¹bski. Na pierwszym Kongresie (W³ochy). Stronnictwa Ch³opskiego w 1928 r. wszed³ W latach 1959–1962 by³a ¿on¹ Romana Po- w sk³ad Rady Naczelnej (1928–1931). Za swe lañskiego. S³ynny re¿yser w wydanej po latach liczne antysanacyjne wyst¹pienia na wie- ksi¹¿ce pt. Roman niezwykle sugestywnie cach Kujawa by³ kilkakrotnie aresztowany. opisa³ sw¹ ¿onê Barbarê: By³a jedn¹ z naj- W 1931 r. wszed³ do Rady Naczelnej Stronni- piêkniejszych dziewczyn, jakie kiedykolwiek ctwa Ludowego, które powsta³o w nastêpstwie widzia³em. Ciemna szatynka prawie brunet- po³¹czenia PSL „Piast”, PSL-Wyzwolenie ka mia³a twarz o wykroju migda³a, wspania- i Stronnictwa Ch³opskiego (1931–1933). Jego ³e d³ugie rzêsy, zadarty nosek i gibkie jêdrne szeregi opuści³ w 1935 r. z powodu bojkotu cia³o. Poznali siê, gdy by³a studentk¹ ³ódzkiej wyborów 1935 r. przez Stronnictwo Ludowe. fi lmówki, maj¹c¹ ju¿ znacz¹ce sukcesy na Przed wybuchem II wojny światowej zapad³ ekranie i wci¹¿ rosn¹c¹ popularnośæ. Po 2 la- na zdrowiu i wy³¹czy³ siê ca³kowicie z ¿ycia tach ma³¿eñstwo z Polañskim zaczê³o siê roz- politycznego. Poza dzia³alności¹ niepodle- padaæ. Ostatecznie zakoñczy³o siê, gdy pozna- g³ościow¹ i polityczn¹ Antoni Kujawa by³ ak- ³a Karlheinza Böhma, niemieckiego re¿ysera, tywny w okresie miêdzywojennym w samo- syna światowej s³awy austriackiego dyrygenta rz¹dzie gminnym. W latach 1924–1926 zosta³ Karla Augusta Leopolda. Du¿¹ popularnośæ z wyboru wójtem gminy Szczawin oraz cz³on- przynios³a Karlheinzowi rola m³odego cesa- kiem Sejmiku Powiatowego w Gostyninie. rza austriackiego Franciszka Józefa I w epopei Od 1933 r. Antoni Kujawa mieszka³ ju¿ na fi lmowej „Sisi”, jak zdrobniale określano m³o- sta³e w Gostyninie. Do uzyskania renty pra- dziutk¹ ¿onê monarchy, ksiê¿niczkê bawarsk¹ cowa³ fi zycznie w Powiatowym Rejonie Dróg El¿bietê. Z Karlem zamieszka³a w Szwajcarii Publicznych w Gostyninie. Zmar³ 15 listopa- u podnó¿a szczytu Monte Rosa. Z tego ma³- da 1947 r. i zosta³ pochowany na cmentarzu ¿eñstwa mieli córkê Katharinê Annê, któ- w Gostyninie. ra dzisiaj, podobnie jak niegdyś matka, jest

Powiat gostyniński 59

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 5599 22013-09-27013-09-27 17:00:4217:00:42 aktork¹ i modelk¹. Po rozstaniu z Karlem, biorstwo Produkcji Elementów Budowlanych, Barbara zamieszka³a w willi pod Monachium. „Gos-Bud” i w koñcu „Budopol”. Za jego dy- Zajmowa³a siê wykonywaniem lalek dla tea- rekcji zatrudniano w nim 700 osób, wybudo- trzyków. P³acono jej równie¿ honoraria za wy- wano osiedle domów jednorodzinnych i 5 blo- wiady, których udziela³a, chyba ¿e przyjecha³ ków mieszkalnych. Przeszed³ na emeryturê dziennikarz Polak. Wówczas te¿ zaprzyjaźni³a w 1978 r. W latach 1980–1984 Stanis³aw Ma- siê z saksofonist¹ Leszkiem ¯¹d³o, z którym kuliñski by³ przewodnicz¹cym Miejskiej Rady snu³a plany o przeprowadzce do Krakowa. Nie Narodowej w Gostyninie. Za swoj¹ dzia³al- zd¹¿y³a. Zmar³a 6 marca 1995 r. w Mona- nośæ otrzyma³ wysokie odznaczenia pañstwo- chium podczas koncertu Leszka ¯¹d³o. Prochy we. Zmar³ 25 stycznia 2001 r., spoczywa na jej zosta³y z³o¿one 8 kwietnia 1995 r. w Krako- cmentarzu paraﬁ alnym w Gostyninie. wie na cmentarzu Rakowickim. Ma³kowski Andrzej, urodzi³ siê 31 paździer- Makuliñski Stanis³aw, nika 1888 r. w Trêbkach (gm. Szczawin Koś- urodzi³ siê 20 paździer- cielny). Spêdzi³ tam pierwsze 10 lat swojego nika 1912 r. w P³ocku. ¿ycia. W 1890 r. rodzina Ma³kowskich prze- Uczêszcza³ do Gimna- nios³a siê do Warszawy, a nastêpnie na teren zjum im. W³adys³awa Galicji. Do szko³y średniej Ma³kowski chodzi³ Jagie³³y w P³ocku. Od w Tarnowie, potem w Krakowie. W 1908 r. 1933 r. do wybuchu II podj¹³ studia na Politechnice Lwowskiej. wojny światowej s³u¿y³ Skautingiem zainteresowa³ siê pod wp³ywem zawodowo w korpusie ksi¹¿ki angielskiego genera³a Baden-Powella, Ochrony Pogranicza któr¹ przet³umaczy³ na jêzyk polski. W 1911 r. w Czortkowie, Nowej Wilejce, Baranowiczach zorganizowa³ we Lwowie pierwszy kurs dla i Sto³pcach. W 1936 r. ukoñczy³ Centrum Wy- instruktorów skautingu, miesi¹c później po- szkolenia ¯andarmerii w Grudzi¹dzu. W cza- wo³ano ju¿ Naczeln¹ Komendê Skautow¹, sie wojny obronnej w 1939 r. walczy³ w sze- a 15 października 1911 r. wydano pierwszy regach 1. Pu³ku KOP Armii Kraków i dosta³ numer dwutygodnika „Skaut”. Sformu³owa- siê do niewoli, sk¹d 15 października zbieg³ no te¿ polski odpowiednik nazwy dla skau- i wróci³ do P³ocka. W P³ocku wst¹pi³ do Pol- ta – harcerz. W 1912 r. Ma³kowski uda³ siê skiej Organizacji Zbrojnej okrêgu Mazowsze. na trzymiesiêczne studia do Londynu, a po W celu zakamuﬂ owania swojej dzia³alności w styczniu 1941 r. podj¹³ pracê w punkcie energetycznym ZEMWAR w Gostyninie. W wyniku wielkiej wsypy w AK 7 październi- ka 1943 r. zosta³ aresztowany na dworcu kolejowym w Gostyninie, po czym skazany na karê śmierci, któr¹ zamieniono na do¿ywotni pobyt w obozie koncentracyjnym. Przebywa³ w Mauthausen i w Linzu. Po wyzwoleniu obozu przez armiê amerykañsk¹ wyszed³ na wol- nośæ w 1945 r. Wraz z innymi przewieziono go do Pary¿a, gdzie w stopniu podporucznika s³u¿y³ w Polskich Si³ach Zbrojnych na Za- chodzie. Do kraju wróci³ 27 lipca 1947 r. Od 1950 r. by³ wspó³za³o¿ycielem, a potem d³ugo- letnim dyrektorem Przedsiêbiorstwa Produk- cji Pomocniczej Budownictwa Terenowego, późniejszego zak³adu pod nazw¹ Przedsiê-

60 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6600 22013-09-27013-09-27 17:00:4217:00:42 powrocie wraz z ¿on¹ Olg¹ przeniós³ do Za- laz³ siê w 5. Dywizji Strzelców Polskich. Chro- kopanego, gdzie napisa³ ksi¹¿kê Jak skauci ni³ jako komendant liniê kolejow¹ od Tajgi do pracuj¹. W latach 1916–1917 zorganizowa³ Krasnojarska. 11 stycznia 1920 r. dosta³ siê zgrupowanie Harcerstwa Polskiego w Stanach do bolszewickiej niewoli i przebywa³ kolejno Zjednoczonych. W 1918 r. wst¹pi³ do Armii w wiêzieniach – Krasnojarska, Omska, Cze- Polskiej pod dowództwem gen. Józefa Halle- labiñska, Jekaterynburga i Moskwy. W maju ra we Francji. W 1919 r. wyruszy³ do Odessy 1921 r. zosta³ wymieniony na bolszewickiego z tajn¹ misj¹ tworzenia oddzia³ów zbrojnych ofi cera i wróci³ do kraju. Niemal natychmiast w Rosji. Okrêt „Chaouia”, którym p³yn¹³, tra- przywrócono go do s³u¿by wojskowej. Otrzy- fi ³ na niemieck¹ minê i zaton¹³ w cieśninie ma³ stanowisko dowódcy 9. pu³ku artylerii Messyñskiej. Ma³kowski uton¹³ wraz z 700 polowej. Po kilkunastu miesi¹cach przeszed³ osobami. Wed³ug relacji ocala³ych odda³ swój do 10. Kaniowskiego Pu³ku Artylerii Polowej, pas ratunkowy dwunastoletniej dziewczynce. gdzie s³u¿y³ do 25 czerwca 1924 r., nastêp- W Trêbkach czci siê pamiêæ Andrzeja Ma³- nie obj¹³ stanowisko szefa Artylerii i S³u¿by kowskiego. Przy skrzy¿owaniu dróg zosta³ Uzbrojenia Okrêgu Korpusu nr VII w Pozna- wzniesiony w 1988 r. kopiec z wmurowan¹ niu, podlegaj¹c gen. Kazimierzowi Sosnkow- br¹zow¹ tablic¹, na której widnieje napis: An- skiemu. Prezydent RP Stanis³aw Wojciechow- drzejowi Ma³kowskiemu wspó³twórcy Har- ski, na wniosek Ministra Spraw Wojskowych cerstwa Polskiego urodzonemu 31 X 1888 r. gen. dywizji W³adys³awa Sikorskiego, nada³ w Trêbkach, zmar³emu tragicznie 16 I 1919 r. mu 1 grudnia 1924 r. stopieñ genera³a bryga- Jego imiê nosi Szko³a Podstawowa w Szcza- dy ze starszeñstwem z 15 sierpnia 1924 r. i 13. winie Kościelnym. W październiku 1990 r. lokat¹ w korpusie genera³ów. W marcu 1929 r. ods³oniêto w szkole tablicê upamiêtniaj¹c¹ zosta³ mianowany dowódc¹ 7. Grupy Artylerii Andrzeja Ma³kowskiego, a tak¿e tablicê na w Poznaniu. W stan spoczynku przeszed³ 30 starym dworze w Trêbkach, miejscu urodze- czerwca 1930 r. w wieku 59 lat. Osiad³ w War- nia Ma³kowskiego. W rocznicê jego narodzin szawie. Po wojnie mieszka³ i pracowa³ w £odzi, i śmierci do Trêbek przyje¿d¿aj¹ harcerze z ca- gdzie zmar³ 27 września 1957 r. Zosta³ pocho- ³ej Polski. wany w grobie rodzinnym Teodozji i Jana Mar- cinkowskich na cmentarzu w Gostyninie. Medwadowski Jan Aleksander Florian, genera³. Urodzi³ siê 8 czerwca 1871 r. w Gosty- Mocarski Ludwik, ninie, w rodzinie Antoniego i Walerii z Bagiñ- ksi¹dz, proboszcz para- skich. Ojciec Antoni Medwadowski, Litwin, fi i w Sannikach. Urodzi³ by³ porucznikiem erewañskiego pu³ku grena- siê w 1871 r. w rodzinie dierów, stacjonuj¹cego wówczas w Gostyninie. ch³opskiej w £om¿yñ- W 1891 r. skoñczy³ szko³ê realn¹ w £owiczu skiem. W 1894 r., po i wst¹pi³ do szko³y junkrów w Kijowie. W trzy ukoñczeniu Semina- lata później, w 1894 r. zosta³ mianowany pod- rium Duchownego porucznikiem artylerii, w 1913 r. podpu³kow- w Warszawie, przyj¹³ nikiem, w 1916 r. pu³kownikiem na froncie świêcenia kap³añskie. niemieckim, nastêpnie dowódc¹ pu³ku artyle- Pierwsze kilkanaście lat pracowa³ na wikaria- rii i wreszcie dowódc¹ brygady artylerii. Po re- tach, m.in. w £odzi i w Warszawie. W 1908 r. wolucji październikowej s³u¿y³ w formacjach obj¹³ probostwo w Sannikach, gdzie pe³ni³ polskich na Wschodzie. Zg³osi³ siê do s³u¿by pos³ugê kap³añsk¹ przez 33 lata, czyli do mo- w I Korpusie Polskim w Rosji, ale z braku eta- mentu aresztowania 6 października 1941 r. tów nie zosta³ przyjêty i s³u¿y³ w armii admi- W 1931 r. otrzyma³ godnośæ kanonika honoro- ra³a Aleksandra Ko³czaka w Kazaniu, gdzie wego kolegiaty pu³tuskiej. Piêkn¹ kartê zapisa³ 16 października 1918 r. awansowano go do ks. Mocarski podczas okupacji hitlerowskiej, stopnia genera³a majora. W maju 1919 r. zna- pomagaj¹c wielu ludziom w przedostaniu siê

Powiat gostyniński 61

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6611 22013-09-27013-09-27 17:00:4317:00:43 na teren Generalnej Guberni. Aresztowano j¹c promocjê doktorsk¹ w maju 1914 r. Jako go na mocy rozkazu Artura Greisera, rz¹dcy student nale¿a³ do organizacji Zjednoczenie Warthegau, urodzonego w Środzie Wielkopol- oraz zwi¹zków m³odzie¿owych „Zet” i „Sokó³”. skiej w rodzinie niemieckiej, zwalczaj¹cego Z chwil¹ wybuchu I wojny światowej wst¹- polskich patriotów oraz inteligencjê. Ludwik pi³ do Legionów Polskich Józefa Pi³sudskie- Mocarski zosta³ wywieziony do Dachau, gdzie go. W ich szeregach pe³ni³ s³u¿bê medyczn¹, zmuszony by³ do ciê¿kiej pracy ponad jego si³y awansuj¹c do stopnia kapitana. Po odzyskaniu i zdrowie. Mimo obozowej niedoli, nadal by³ niepodleg³ości nadal pozostawa³ w wojsku, uprzejmy, spokojny i pomocny wspó³towarzy- otrzymuj¹c kolejne awanse na majora i pod- szom. Podczas mroźnej zimy 1942 r. zacho- pu³kownika. W latach 1922–1929 pracowa³ rowa³ na fl egmonê. Z przypad³ości tej ju¿ siê w Krakowie jako ordynator oddzia³u po³o¿ninie wyleczy³ i zmar³ z wycieñczenia w szpitalu czo-ginekologicznego w Szpitalu Okrêgowym obozowym 26 lipca 1942 r. W pamiêci sanni- oraz jako naczelny lekarz Garnizonu Miasta czan zapisa³ siê jako oddany wiernym kap³an. Krakowa. Nastêpnie przeniesiony do Torunia na komendanta szpitala okrêgowego. W 1930 r. Modrzejewski Józef, zosta³ pu³kownikiem. W latach 1932–1936 by³ poeta ludowy. Urodzi³ szefem sanitarnym 5. OW Kraków. Od grudnia siê 18 października 1936 r. by³ dyrektorem Centralnego Instytutu 1897 r. we wsi Strza³ki Wychowania Fizycznego w Warszawie, prze- k. Gostynina. Pocho- mianowanego we wrześniu 1939 r. na Akade- dzi³ z zamo¿nej rodziny miê Wychowania Fizycznego im. Józefa Pi³- ch³opskiej. Nie otrzy- sudskiego. Na tym stanowisku pozostawa³ do ma³ ¿adnego systema- wybuchu wojny. By³ ceniony jako doskona³y or- tycznego wykszta³ce- ganizator i administrator. Udziela³ siê spo³ecz- nia, chocia¿ uczêszcza³ nie w Polskim Czerwonym Krzy¿u oraz Lidze do szko³y miejskiej, któr¹ opuści³ przed wy- Obrony Pañstwa. Wspó³redagowa³ periodyki buchem I wojny światowej. Wiedzê zdoby- „Kultura Fizyczna” i „Wychowanie Fizyczne”. wa³ jako samouk i zyska³ opiniê najbardziej Po wybuchu II wojny i ewakuacji z Warszawy oczytanego w swojej wiosce. Pod koniec wojny obj¹³ komendê nad ca³ym szpitalnictwem woj- wst¹pi³ do Legionów Polskich. Po trzyletnim skowym w rejonie Che³mna. Po wkroczeniu pobycie w wojsku, wróci³ w rodzinne strony. Armii Czerwonej 17 września 1939 r. na zie- Zamieszka³ we wsi Osada, gdzie prowadzi³ mie polskie zosta³ internowany i zamordowany gospodarstwo rolne. Wcześnie zacz¹³ pisaæ przez NKWD w obozie jenieckim w Charko- wiersze. Zadebiutowa³ w 1921 r. na ³amach wie, prawdopodobnie w 1940 r. By³ czterokrot- „Siewu”. Parê wierszy opublikowa³ w „Gazecie nie odznaczony Krzy¿em Walecznych, a tak¿e Świ¹tecznej”. Kilka jego utworów zamieści³ Orderem Virtuti Militari oraz odznaczeniami Jan Szczawiej w Antologii wspó³czesnej poezji jugos³owiañskimi. ludowej, wydanej w 1967 r. Zmar³ w 1980 r., jest pochowany na cmentarzu parafi alnym Pop³awski Jerzy, pi- w Gostyninie. lot RAF. Urodzi³ siê 1 października 1919 r. Nadolski Jerzy, lekarz, pu³kownik Wojska w Modelu (gm. Pacy- Polskiego. Urodzi³ siê 11 października 1885 r. na). Szko³ê powszech- w Sannikach w rodzinie Stanis³awa, ksiêgo- n¹, a nastêpnie Gim- wego cukrowni w Sannikach, i Zofi i z Kubi- nazjum im. Tadeusza ckich. Kszta³ci³ siê w Warszawie. Świadectwo Kościuszki ukoñczy³ dojrza³ości uzyska³ w s³ynnym gimnazjum w Gostyninie w 1937 r. Chrzanowskiego w 1906 r. Medycynê studio- W latach gimnazjalnych by³ aktywnym cz³on- wa³ na Uniwersytecie Jagielloñskim, otrzymu- kiem ZHP – 90. Mazowieckiej Dru¿yny

62 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6622 22013-09-27013-09-27 17:00:4317:00:43 Harcerskiej im. Mariana Langiewicza, a tak¿e nocześnie od 1921 r. by³ tak¿e superintenden- przewodnicz¹cym szkolnej organizacji „Stra¿ tem diecezji p³ockiej i wizytowa³ wszystkie Przednia”. Udziela³ siê te¿ w kole sportowym s¹siednie parafi e. Zajmowa³ siê tak¿e spra- i szkolnej orkiestrze. W latach 1935–1937 by³ wami spo³ecznymi. Dziêki jego staraniom chor¹¿ym sztandaru szko³y. Po ukoñczeniu i zaanga¿owaniu powsta³y w Gostyninie gim- w 1937 r. kursu szybowcowego w Ustjanowej nazjum mêskie rosyjskie (1911) – dwukrotnie zosta³ przyjêty w 1938 r. do Szko³y Podchor¹- wyje¿d¿a³ w tej sprawie do Petersburga – i ¿eñ- ¿ych Lotnictwa w Dêblinie. Na stopieñ ppor. skie (1913), obydwa z prawami rz¹dowymi. pilota promowany 1 września 1939 r. Po krót- W pierwszych dniach I wojny światowej zosta³ kiej s³u¿bie w Dywizjonie III/4 przedosta³ siê aresztowany przez w³adze rosyjskie i wywie- przez Rumuniê i Syriê do Francji, a stamt¹d ziony do Warszawy, gdzie poddano go ró¿nym do Wielkiej Brytanii. Po zakoñczeniu szkole- represjom. Do Gostynina powróci³ w 1915 r. nia skierowano go do 111., a nastêpnie 229. i natychmiast przyst¹pi³ do organizowania Dywizjonu Brytyjskiego w Northolt. Od po- w tym mieście polskiej szko³y średniej. Szko- cz¹tku września 1940 r. bra³ udzia³ w bitwach ³a ta rozpoczê³a dzia³alnośæ w roku szkolnym o Angliê jako najm³odszy polski ofi cer lotnik. 1915/1916 jako ośmioklasowe Miejskie Gim- W marcu 1941 r. zosta³ w³¹czony do nowo po- nazjum Filologiczne Mêskie w Gostyninie. wsta³ego polskiego Dywizjonu 308, w którym Do 1917 r. by³ jego pierwszym dyrektorem. odniós³ swe najwiêksze sukcesy w walkach Z okazji 25-lecia dzia³alności Magistrat nada³ powietrznych. Przynios³o mu to trzykrotne mu tytu³ honorowego obywatela miasta Go- odznaczenie Krzy¿em Walecznych, a 4 marca stynina oraz w 1931 r. Z³oty Krzy¿ Zas³ugi. 1942 r. Ofi cerskim Krzy¿em Orderu Wojenne- Od 1931 r. pomaga³ mu w Gostyninie wikary go Virtuti Militari. W kwietniu 1942 r. awan- Edmund Kelmn. Filip Schmidt zmar³ 9 kwiet- sowa³ na dowódcê eskadry w 308. Dywizjonie nia 1932 r. Zosta³ pochowany na cmentarzu Myśliwskim, 16 kwietnia 1943 r. wst¹pi³ do ewangelickim w Gostyninie, a w 1947 r. wraz 315. Polskiego Dywizjonu Myśliwskiego. 15 z ¿on¹ Eugeni¹ z Blochów, zmar³¹ w 1934 r., lutego 1944 r. zosta³ przeniesiony do Inspek- przewieziony na cmentarz ewangelicko-augs- toratu Polskich Si³ (Zbrojnych) Powietrznych. burski w Warszawie przy ulicy M³ynarskiej 54. Poniewa¿ zestrzeli³ 5 samolotów, zaliczony zosta³ w poczet Asów Polskiego Lotnictwa. Trela Stanis³aw, pod- W lutym 1947 r. wyemigrowa³ do Argenty- pu³kownik, wester- ny, poślubi³ pisarkê Mariê Judith Molinari platczyk. Urodzi³ siê i zamieszka³ wraz z rodzin¹ w Buenos Aires. 20 grudnia 1917 r. Zmar³ w czerwcu 2004 r. w Szczucicach k. Kielc. By³ jednym ze 182 ¿o³- Schmidt Filip, du- nierzy, którzy w 1939 r. chowny, ewangelicki pa- bronili wojskowej stor. Urodzi³ siê 13 mar- sk³adnicy tranzyto- ca 1868 r. w Che³powie wej na Westerplatte. pod P³ockiem (dziś te- Potem jeniec niemie- ren Petrochemii). Stu- ckich obozów, ofi cer Wojska Polskiego, który dia teologiczne ukoñ- w spreparowanym procesie o szpiegostwo zo- czy³ w Dorpacie (dziś sta³ skazany na karê śmierci. Wyroku nie wy- Tartu w Estonii) konano. Po latach Trela zosta³ zrehabilitowa- w 1893 r. i w tym¿e ny i odznaczony Krzy¿em Srebrnym Orderu roku zosta³ ordynowany. By³ najpierw wika- Virtuti Militari, Krzy¿em Walecznych i Ofi - rym w £odzi, potem do 1899 r. w Rypinie, cerskim Odrodzenia Polski. Po wojnie za- a od 25 czerwca 1899 r. do śmierci w parafi i mieszka³ w Gostyninie, gdzie ¿y³ do śmierci. ewangelicko-augsburskiej w Gostyninie. Rów- W latach 1961–1972 pe³ni³ funkcjê dyrektora

Powiat gostyniński 63

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6633 22013-09-27013-09-27 17:00:4417:00:44 gostyniñskiego PKS. Jako emeryt by³ czêstym Trojanowski Tadeusz, gościem gostyniñskich szkó³, daj¹c m³odzie- historyk, regionalista. ¿y ¿ywe lekcje historii. By³ te¿ aktywnym Urodzi³ siê 3 czerwca cz³onkiem Zwi¹zku Kombatantów, Klubu 1933 r. w Podgórzu k. Oﬁ cerów Rezerwy oraz Ko³a Westerplatczy- Gostynina. Kszta³ci³ ków, które od lat ma swoj¹ przystañ w sana- siê w Liceum Ogólno- torium „Gracja” w Ciechocinku. Tam te¿ zro- kszta³c¹cym w Gosty- dzi³a siê w styczniu 1993 r. myśl o pojednaniu ninie, gdzie w 1952 r. ¿o³nierzy polskich i niemieckich. Z apelem uzyska³ świadectwo takim wyst¹pi³ ks. Johannes Gehrmann. Na dojrza³ości. Studiowa³ propozycjê ks. Gehrmanna pozytywnie od- najpierw na Wydziale Historii Uniwersyte- powiedzia³o 14 Niemców. Msza św., w której tu Warszawskiego, nastêpnie przeniós³ siê do wzi¹³ udzia³ jedyny westerplatczyk Stani- Gdañska, gdzie kontynuowa³ studia w gdañ- s³aw Trela i 9 Niemców, zosta³a odprawiona skiej Wy¿szej Szkole Pedagogicznej. Po ukoñ- w Ciechocinku 1 września 1993 r. W czasie czeniu studiów historycznych podj¹³ pracê mszy p³k Trela poda³ w geście pojednania w szkolnictwie Elbl¹ga. Z czasem zosta³ dyrek- rêkê Niemcom. Mówi³ o tym później: W ten torem w tamtejszym II Liceum Ogólnokszta³- sposób w Ciechocinku zakoñczy³o siê to, co c¹cym im. Kazimierza Jagielloñczyka. Pracê zaczê³o siê 1 września 1939 r. o godz. 4.45 doktorsk¹ „Gostynin w latach 1815–1864” na Westerplatte. Nastêpnego dnia wybuch- obroni³ w czerwcu 1977 r. na Uniwersytecie n¹³ skandal, posypa³y siê liczne protesty, Warszawskim. Wcześniej opublikowa³ dru- a T r e l a z o s t a ³ n a p i ê t n o w a n y. J e d n a k s w ó j kiem artyku³ Po¿ar Gostynina w 1809 roku. gest z 1 września 1993 r. mia³ zamiar powtó- Tak¿e przesz³ości Gostynina by³a poświêco- rzyæ w czasie obchodów 55. rocznicy wybu- na jego praca magisterska napisana w 1957 r. chu wojny na Westerplatte. Tego dnia jednak W swych studiach badawczych by³ ogromnie Trela ju¿ nie ¿y³, bowiem 28 sierpnia 1994 r. zach³anny. Nie uchodzi³ jego uwadze ¿aden zmar³ na zawa³ serca w pokoju sanatorium szczegó³, nawet ślad, który móg³by naprowa- „Gracja”. Pogrzeb pp³k. Stanis³awa Treli od- dziæ historyka na powa¿niejszy trop naukowy. by³ siê w 2 miastach. Najpierw w Ciechocin- Kwerenda archiwalna, g³ównie źróde³ pomija- ku z udzia³em m.in. celowniczego z pancer- nych przez badaczy – odpisy mieszczañskich nika „Schleswig-Holstein” Martina Menzla. inwentarzy, testamenty, akta kupna i sprze- W Gostyninie uroczystości pogrzebowe odda¿y, intercyzy, plenipotencje, pokwitowania by³y siê 31 sierpnia, w przeddzieñ obchodów dzier¿aw – dawa³a mu interesuj¹cy i w³aściwie 55. rocznicy wybuchu II wojny światowej na jedyny materia³ do poznawania stosunków Westerplatte. Uczestniczyli w niej Niemcy spo³eczno-politycznych, a tak¿e kulturowych – marynarze z okrêtu „Schleswig-Holstein”. i narodowościowych miasteczka i okolicznych Mszê celebrowa³ wspólnie z 6 polskimi ka- miejscowości. Prowadzi³ te¿ rozleg³¹ kore- p³anami Johannes Gerhmann. Grób Treli spondencjê, du¿¹ wagê przywi¹zywa³ do relacji znajduje siê na gostyniñskim cmentarzu. Od ustnych. Zgromadzi³ ogromne i niezwykle bo- tamtej chwili sta³o siê tradycj¹, ¿e 31 sierpnia gate merytorycznie w³asne archiwum. Zmar³ przyje¿d¿aj¹ do Gostynina cz³onkowie Ko³a 15 września 1979 r. w Ostródzie. Jego ma³¿on- Westerplatczyków z Ciechocinka i sk³adaj¹ ka, Wiktoria Trojanowska, przekaza³a za powi¹zanki na grobie Stanis³awa Treli, a tak¿e średnictwem dr Barbary Konarskiej-Pabiniak pierwszego budowniczego Westerplatte Ste- w 1989 r. wszystkie pozosta³e po mê¿u ma- fana Fabiszewskiego. Pośmiertnie Krajowa teria³y Archiwum Pañstwowemu w P³ocku. Rada Kombatantów WP nada³a Stanis³awowi Wartośæ wprost wyj¹tkow¹ maj¹ źród³a do hi- Treli honorow¹ odznakê „Obroñca Wester- storii Gostynina w okresie miêdzywojennym platte”, której ustanowienia by³ inicjatorem. i w latach okupacji hitlerowskiej. Korzystaj¹

64 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6644 22013-09-27013-09-27 17:00:4417:00:44 z nich badacze regionaliści, a tak¿e studenci tora telegrafów peruwiañskich. Zdobywszy zajmuj¹cy siê tematyk¹ dotycz¹c¹ historii zie- uznanie i dobrobyt nie zapomnia³ o rodakach mi gostyniñskiej. na wychodźstwie, którym mniej siê poszczêś- ci³o. Wiemy, ¿e posy³a³ w darze dla naszych Wakulski Ksawery emigrantów w Brazylii setki polskich ksi¹¿ek. Franciszek, in¿ynier, Nie wiadomo, kiedy dok³adnie Wakulski wró- budowniczy kolei ci³ do kraju, ale nast¹pi³o to nie później ni¿ w Andach. Urodzi³ siê w latach 90. XIX w. W koñcu stulecia Wakul- w Gostyninie 2 mar- ski by³ ju¿ bowiem w Galicji i kierowa³ budow¹ ca 1843 r. Gimnazjum linii kolejowej Delatyn–Ko³omyja–Stefanów- ukoñczy³ w Suwa³kach, ka, ukoñczonej w 1899 r. Zmar³ w Warszawie, a nastêpnie w latach jako sêdziwy starzec, 11 września 1925 r. 1863–1866 uzyska³ sto- pieñ magistra nauk ma- Walczykiewicz Stefan, biskup sufragan ³ucki. tematycznych w warszawskiej Szkole G³ów- Urodzi³ siê w rodzinie mieszczañskiej 17 sierp- nej. Później zdoby³ wykszta³cenie in¿ynierskie nia 1886 r. w Gostyninie, gdzie te¿ ukoñczy³ w s³ynnej paryskiej Szkole Dróg i Mostów. By³ szko³ê średni¹. Studiowa³ w Seminarium Du- te¿ cz³onkiem Polskiego Towarzystwa Nauk chownym w P³ocku, a nastêpnie Gregorianum Ścis³ych w Pary¿u. W tym w³aśnie czasie pol- w Rzymie. Tam uzyska³ doktorat z teologii ski in¿ynier Ernest Malinowski, zdobywszy i prawa kanonicznego. Po powrocie do P³ocka sobie wybitn¹ pozycjê w Peru, budowa³ tam w 1912 r. otrzyma³ świêcenia kap³añskie. Wy- transandyjsk¹ liniê kolejow¹, do koñca XX w. k³ada³ w Seminarium Duchownym w P³ocku, najwy¿ej po³o¿on¹ kolej na świecie (wy¿ej po- w którym pe³ni³ funkcjê wiceregensa*. Od 15 budowali w 2006 r. Chiñczycy – z Xiningu do czerwca 1915 r. obj¹³ równie¿ wyk³ady z histo- Lhasy). Z jego inicjatywy rz¹d peruwiañski rii ﬁ lozoﬁ i w gimnazjum polskim w P³ocku. werbowa³ w Pary¿u do pomocy in¿ynierów, W 1926 r. zosta³ wyniesiony do godności bi- daj¹c pierwszeñstwo Polakom, absolwentom skupiej jako sufragan ³ucki. Pocz¹tek II wojny Szko³y Dróg i Mostów. Wśród zaanga¿owa- światowej zasta³ go w £ucku. Zgin¹³ w niewia- nych wówczas polskich in¿ynierów znalaz³ domych okolicznościach w 1940 r. siê Wakulski. Do Peru przyby³ w 1873 r. Po- cz¹tkowo, podobnie jak wiêkszośæ jego kole- Wilczkowski Euge- gów, pracowa³ przy budowie Centralnej Kolei niusz, lekarz, dyrektor Transandyjskiej. Później wydatnie dopomaga³ szpitala. Urodzi³ siê Edwardowi Habichowi w przekszta³ceniu ist- w Jekaterynburgu za niej¹cej w Limie od 1864 r. szko³y technicznej Uralem w 1895 r. Stu- w pierwsz¹ w Ameryce £aciñskiej politechni- dia medyczne ukoñ- kê. W 1875 r. powsta³a w wyniku ich zabiegów czy³ w Moskwie. Po Escuela de Construcciones Civiles y de Minas wojnie bolszewickiej del Peru. Wakulski wyk³ada³ tam budowê dróg przyjecha³ do Poznania i mostów oraz wytrzyma³ośæ materia³ów. Pe³- i rozpocz¹³ pracê jako ni³ te¿ funkcjê wicedyrektora uczelni. Opano- asystent w katedrze psychiatrii Uniwersytetu wawszy znakomicie jêzyk hiszpañski, pisywa³ Adama Mickiewicza, a nastêpnie przeniós³ siê w nim rozprawy naukowe, które publikowa³ na Uniwersytet Warszawski. W 1930 r. powie- w peruwiañskich czasopismach naukowo- rzono mu obowi¹zek organizowania Szpitala -technicznych (równie¿ zreszt¹ utworzonych dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Go- przez Polaków) – „Annales de los Ingenieros styninie. W 1937 r. zosta³ zmobilizowany. Po del Peru” i „Annales de los Obras Publicas del kampanii wrześniowej wróci³ spod Che³ma do Peru”. Oprócz pracy naukowej pe³ni³ odpowie- Gostynina. W marcu 1942 r. zosta³ aresztowa- dzialn¹ funkcjê naczelnego in¿yniera i dyrek- ny za dzia³alnośæ w ZWZ i osadzony w Ostro-

Powiat gostyniński 65

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6655 22013-09-27013-09-27 17:00:4417:00:44 wie Wielkopolskim. Zbieg³ w czasie ewakuacji Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego Ko- wiêzienia w 1945 r. i pieszo wróci³ do Gosty- biet. 15 września 1939 r. otrzyma³a awans do nina. Od nowa zacz¹³ organizowaæ szpital psy- stopnia pu³kownika. Rozpoczê³a wspó³pracê chiatryczny. W 1946 r. utworzy³ przy szpitalu z gen. Micha³em Karaszewiczem-Tokarzew- Dom Rozdzielczy Dla Dzieci Repatriowanych skim. By³a szefem Wojskowej S³u¿by Kobiet, z ZSRR. W latach 1946–1948 zosta³ prorekto- a potem dzia³a³a w AK. Wziê³a udzia³ w po- rem Uniwersytetu £ódzkiego. Zmar³ w 1957 r. wstaniu warszawskim. Po wojnie, w 1948 r. Dla uczczenia jego zas³ug szpitalowi w Gosty- objê³a stanowisko szefa Wydzia³u Kobiecego ninie nadano nazwê Pañstwowy Szpital dla Komendy G³ównej Powszechnej Organizacji Nerwowo i Psychicznie Chorych im. Eugeniu- S³u¿ba Polsce. W 1949 r. zosta³a aresztowana, sza Wilczkowskiego. Zastêpc¹ dyr. Wilczkow- zwolniona po kilku miesi¹cach. Nie mog³a skiego od 1 listopada 1934 r. by³ lekarz Karol wróciæ do dalszej dzia³alności i podjê³a pracê Mikulski (1901–1940), eugenik*. Z chwil¹, w kiosku Ruchu w siedzibie Polskiego Radia. gdy szpital przejêli Niemcy i zarz¹dzili wy- W 1988 r. by³a cz³onkiem Prymasowskiego wózkê chorych na pewn¹ śmieræ, Karol Mi- Komitetu Obchodów 70-lecia Niepodleg³ości, kulski, którego zobowi¹zano do sporz¹dzenia a w 1992 r. Komitetu Honorowego Obchodów listy, niejako w proteście, pope³ni³ 18 marca 200-lecia Orderu Wojennego Virtuti Militari. 1940 r. samobójstwo. W 70. rocznicê śmierci W okresie stanu wojennego pomaga³a w zadr. Mikulskiego, w holu szpitala w Zalesiu 18 bezpieczeniu archiwum Niezale¿nego Samo- marca 2010 r. na wniosek córki Izabelli Mi- rz¹dnego Zwi¹zku Zawodowego „Solidar- kulskiej-Galickiej, zosta³a powieszona tablica nośæ” Uniwersytetu Warszawskiego. D¹¿y³a pami¹tkowa ufundowana przez pracowników. do integracji środowisk kombatanckich AK. W marcu 2013 r. zrealizowano ﬁ lm dokumen- Z jej inicjatywy w 1988 r. ukaza³ siê nak³adem talny poświêcony dr. Mikulskiemu. Pañstwowego Instytutu Wydawniczego S³ownik uczestniczek walki o niepodleg³ośæ Polski Wittek Maria, gene- 1939–1945. Poleg³e i zmar³e w okresie okupa- ra³. Urodzi³a siê 16 lip- cji niemieckiej. By³a te¿ cz³onkiem Komitetu ca 1899 r. w Trêbkach Honorowego Budowy Pomnika Pomordowa- (gm. Szczawin Kościel- nych Powstañców Warszawskich. W 1999 r. ny). Ojciec by³ m³yna- zosta³a opublikowana jej praca Wojskowa rzem. W latach 1900– S³u¿ba Kobiet w SZP-ZWZ-AK. Postanowie- 1905 rodzina Wittków niem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej mieszka³a w £odzi, Lecha Wa³êsy z 30 kwietnia 1991 r. p³k Wit- sk¹d przenios³a siê na tek otrzyma³a nominacjê do stopnia genera³a Ukrainê. W 1914 r. za- brygady (drug¹ po Marii Wittek kobiet¹ ge- mieszkali w Kijowie. nera³em w historii Wojska Polskiego zosta³a Maria rozpoczê³a na- 3 maja 2006 r. El¿bieta Zawadzka). Za dzia- ukê w Gimnazjum św. Katarzyny w Winnicy. ³alnośæ niepodleg³ościow¹ Mariê Wittek dwu- W 1917 r. przyst¹pi³a do dzia³alności konspira- krotnie odznaczono Krzy¿em Virtuti Militari cyjnej, a rok później by³a ju¿ zaprzysiê¿onym IV i V klasy oraz innymi wysokimi odznacze- ¿o³nierzem Polskiej Organizacji Wojskowej niami. Od 1975 r. mieszka³a w Warszawie (POW). W tej strukturze dzia³a³a do 1921 r., w domu Sióstr Urszulanek. Zmar³a 10 kwiet- pe³ni¹c ró¿ne funkcje. W grudniu tego¿ roku nia 1997 r. Pogrzeb odby³ siê na Cmentarzu przeniesiono j¹ do Ochotniczej Legii Kobiet Wojskowym na Pow¹zkach. w Warszawie, a nastêpnie skierowano na prze- szkolenie do Szko³y Podchor¹¿ych Piechoty Zalewski W³adys³aw, rolnik, dzia³acz ludowy, w Warszawie. W 1928 r. zosta³a komendantk¹ pose³ na Sejm PRL. Urodzi³ siê 12 listopada naczeln¹ Przysposobienia Wojskowego Ko- 1914 r. we wsi Szkarada. Szko³ê powszechn¹ biet, a w 1935 r. Naczelnikiem Wychowania ukoñczy³ w Sannikach. Ca³e swoje ¿ycie spê-

66 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6666 22013-09-27013-09-27 17:00:4417:00:44 dzi³ na wsi, pracuj¹c na roli. W listopadzie rady gminnej, w latach 1946–1947 piastowa³ 1935 r. zosta³ powo³any do czynnej s³u¿by stanowisko wójta gminy Sanniki. W 1957 r. wojskowej i wcielony do 4. pu³ku strzelców zosta³ wybrany na pos³a na Sejm PRL, man- konnych w P³ocku. Dzia³alnośæ spo³eczn¹ dat sprawowa³ do 1961 r. W ZSL dzia³a³ na rozpocz¹³ w 1937 r., kiedy wst¹pi³ do Stronni- szczeblu gminnym, powiatowym i wojewódz- ctwa Ludowego i za³o¿y³ ko³o SL w Szkaradzie, kim. Udziela³ siê w OSP i spó³dzielczości. którego zosta³ prezesem. W tym samym roku Odznaczony Krzy¿em Kawalerskim Orderu zorganizowa³ Ko³o „Wici” w Sannikach. Bra³ Odrodzenia Polski. W ostatnich latach ¿y- udzia³ w kampanii wrześniowej. Po przegranej cia mieszka³ w Milanówku, ale w Sannikach wojnie z hitlerowcami w maju 1940 r., przeby- wynajmowa³ pokoik, poniewa¿ nie wyobra¿a³ waj¹c w GG, wst¹pi³ do BCh, w których dzia- sobie, aby nie przebywaæ w swoich rodzinnych ³a³ do wyzwolenia. Po powrocie z wysiedlenia stronach. Zmar³ 27 maja 1987 r. w Warszawie. rozpocz¹³ dzia³alnośæ spo³eczn¹ i polityczn¹. Pochowany na cmentarzu paraﬁ alnym w San- W Sannikach bra³ udzia³ w organizowaniu nikach.

Powiat gostyniński 67

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6677 22013-09-27013-09-27 17:00:4417:00:44 Przewodnik subiektywny po powiecie gostynińskim

Belno (gmina Gostynin)

64 Tablica informacyjna o właścicielach Belna

ieś Belno le¿y na skraju po³udniowo- ulega³a zmianie, by³y to: Pomorzany Berwol- W-zachodniej czêści gminy Gostynin ta, Pomorzany Bydlne, Pomorzany Beldne, powiatu gostyniñskiego. Dojazd z Gostynina Beldna, Beldno, w koñcu Belno. W 1519 r. drog¹ wojewódzk¹ nr 581 do Soko³owa i z So- wieś Belno (Bedlna) nale¿a³a do Jana Gu- ko³owa drog¹ powiatow¹ nr 1412. Obecna na- miñskiego. W XVII w. w³aścicielami Belna zwa miejscowości wywodzi siê z uproszczo- i Pomorzan byli Maciej i Jan z Dobni Do- nej formy s³owa „bed³y”, czyli grzyby, w które biñscy. Pierwszy z nich bra³ udzia³ w obronie obﬁ towa³a lesista okolica. W 1. po³. XIX w. Zbara¿a przed wojskami kozacko-tatarskimi u¿ywano nazwy Belna. Jest to dawna wieś w 1649 r., a drugi by³ uczestnikiem tzw. dru- szlachecka. Jej powierzchnia wynosi 203 ha. giej bitwy pod Chocimiem w 1673 r. Zmar³ W średniowieczu wchodzi³a w sk³ad kilku zara¿ony epidemi¹ w 1676 r. w Pomorza- osad o nazwie Pomorzany. W źród³ach osady nach. Obaj pochowani s¹ w Soko³owie na Pomorzany znane s¹ od 1427 r. Nazwa wsi cmentarzu przykościelnym.

68 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6688 22013-09-27013-09-27 17:00:4517:00:45 brykacji cukru z buraków”, czyli cukrowniê Urszulin, nazwan¹ imieniem ¿ony. Za³o- ¿y³ tak¿e owczarniê. W okolicy zyska³ tytu³ „nestora agronomów”. W 1854 r. otrzyma³ pami¹tkowy srebrny puchar z god³ami gospodarstwa od obywateli powiatu gostyniñskiego, w³oc³awskiego i ³êczyckiego. Anga¿owa³ siê równie¿ w dzia³alnośæ spo³eczn¹. W 1856 r. otrzyma³ order św. Stanis³awa. W nocy z 27 na 28 czerwca 1857 r. zosta³ podstêpnie zamordowany na tle rabunkowym przez 22-let- niego ogrodnika, bêd¹cego u niego na s³u¿bie. Grób Ignacego Leszczyñskiego znajduje siê na cmentarzu paraﬁ alnym w Soko³owie. Po śmierci Leszczyñskiego cukrownia Ur- szulin zosta³a sprzedana. Najpierw kupi³ j¹ Leszek Kuśmierak, a w 1861 r. Pawe³ Rystoff z Gostynina, który prowadzi³ cukrowniê do 1877 r. Do czasów wspó³czesnych nie pozosta³ po niej ślad. Leszczyñscy mieli siedmioro dzieci. Córka Anna Magdalena zosta³a w 1852 r. 65 drug¹ ¿on¹ lekarza Tytusa Cha³ubiñskiego. 65 Grób Ignacego Leszczyńskiego na cmentarzu Kolejnym w³aścicielem Belna by³ Jan Bogu- w Sokołowie mi³ Bloch, Niemiec z pochodzenia. Po Blo- chu Belno nale¿a³o do rodziny Bardziñskich W 1825 r. wieś Belno i Pomorzany Stru- z Soko³owa. W 1919 r. Belno od mjr. Jerzego miñskie naby³ Ignacy Leszczyñski, który Bardziñskiego kupi³ Stanis³aw Jentys (1890– 3 lata wcześniej poślubi³ Urszulê Zabo- 1931). W tym samym roku dwór sp³on¹³ i na rowsk¹, córkê Stanis³awa i Karoliny, w³aś- siedzibê dla w³aścicieli adaptowano budynek cicieli m.in. Zaborowa i Belna w powiecie administracyjny. We wrześniu 1939 r. Belno gostyniñskim. Leszczyñski szybko okaza³ zosta³o w³¹czone do tzw. Warthegau, a maj¹tek siê bardzo dobrym gospodarzem, swój ma- przejêli Niemcy. Po II wojnie światowej w ma- j¹tek prowadzi³ wzorowo. Wybudowa³ pa³ac j¹tku za³o¿ono Rolnicz¹ Spó³dzielniê Produk- i urz¹dzi³ park, za³o¿y³ stadninê, wykopa³ cyjn¹. W latach 90. XX w. spó³dzielniê zlikwi- 2 stawy, które nosi³y nazwy – Urszulin dowano, a maj¹tek zosta³ sprzedany. W trzech i Leszczyñski. W Belnie dzia³a³a równie¿ budynkach dzia³a ferma drobiu. Dawny dwór gorzelnia i olejarnia. W 1845 r. Leszczyñski jest mocno zniszczony, park czêściowo otoczo- za³o¿y³ na powierzchni 4 mórg* „zak³ad fa- ny kamiennym parkanem.

Powiat gostyniński 69

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 6699 22013-09-27013-09-27 17:00:4617:00:46 Białe (gmina Gostynin)

66 67

66 Lipa – pomnik przyrody w Białem 67 Kaplica w Białem

ieś Bia³e le¿y na krañcach po³udniowo- nr 1401 w kierunku na Sendeñ. W 1349 r. W-wschodniej czêści gminy Gostynin, by³a to wieś ksiêcia Siemowita III, a od 1383 r. ma 243 ha powierzchni. Dojazd z Gostynina nale¿a³a do braci Myślibora i Andrzeja z Cie- drog¹ wojewódzk¹ nr 573 w kierunku na Lu- cierska. Prawdopodobnie otrzyma³ tê wieś cieñ, a w Lucieniu w prawo drog¹ powiatow¹ z nadania od ksiêcia. W³aścicielem dominium

68 Jezioro Białe

70 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7700 22013-09-27013-09-27 17:00:4617:00:46 Bia³e z przyleg³ościami by³ Adolf £¹czyñski. bpa Rafa³a. Do kościo³a prowadzi³y podziem- Jego maj¹tek zosta³ skonﬁ skowany za udzia³ ne przejścia, które ³¹czy³y świ¹tyniê z zespo- w powstaniu listopadowym. £¹czyñski pe³ni³ ³em folwarcznym. funkcjê cz³onka komitetu obwodowego. Kośció³ek ten sp³on¹³ 4 lipca 1947 r. Odbu- Kośció³ pw. św. Józefa w Bia³em ufundo- dowa³ go ksi¹dz Wincenty Helenowski (1893– wa³a w 1636 r. Barbara Krasicka, wdowa po 1980). Obecnie jest to kaplica murowana pw. Marcinie Krasickim, wojewodzie podlaskim, św. Józefa. W o³tarzu g³ównym jest umiesz- wybitnym mecenasie sztuki w owym czasie, czony obraz św. Rodziny namalowany przez fundatorze kilku kościo³ów. Zgodê na budowê W³adys³awa Drapiewskiego (1876–1961). wyrazi³ bp Stanis³aw £ubieñski. Kośció³ utrzy- W wyposa¿eniu kaplicy s¹ uratowane z po¿a- mywa³ dziedzic Bia³ego. Od 12 lipca 1858 r. ru: zabytkowa monstrancja i obraz Chrystusa sta³ siê w³asności¹ paraﬁ i Gostynin. modl¹cego siê na Górze Oliwnej namalowany Pierwotnie by³a to świ¹tynia zbudowana przez S. Jegorowa w 1888 r. oraz dwa srebrna planie krzy¿a, drewniana modrzewiowa, ne lichtarze z cech¹ imienn¹ GSS z ok. po³. kryta gontem, posadowiona na fundamen- XIX w. tach z kamienia, z wie¿¹, dwoma dzwona- W Bia³em, w budynku dawnej szko³y pod- mi. Wewn¹trz mieści³a prezbiterium, nawê, stawowej, mieści siê Gminne Centrum Kultu- kruchtê, dwie zakrystie i trzy o³tarze. W o³ta- ry i Tradycji Wsi Gminy Gostynin. rzu g³ównym by³ obraz św. Rodziny, a w bocz- G³ówn¹ atrakcj¹ turystyczn¹ jest jezioro nych obrazy św. Józefa i św. Marii Magdaleny. Bia³e. Szerzej – Jeziora Pojezierza Gostyniñ- Pod g³ównym o³tarzem sta³ kamienny pos¹g skiego.

Powiat gostyniński 71

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7711 22013-09-27013-09-27 17:00:4817:00:48 Białotarsk (gmina Gostynin)

69 Kościół w Białotarsku 70 Wnętrze świątyni

ieś Bia³otarsk le¿y w zachodniej czêści od brata Kazimierza, w³adcy Kujaw i ziemi ³ê- Wgminy Gostynin, na styku 2 historycz- czyckiej, wyda³ dokument nadania pobliskiej nych regionów, Kujaw i Mazowsza. Dojazd wsi D¹browa (obecnie D¹brówka) na rzecz z Gostynina drog¹ wojewódzk¹ nr 265 w kie- bia³otarskiego kościo³a pw. Świêtego Krzy¿a, runku na Kowal. W miejscowości Górki II na- który stanowi³ jednocześnie wyposa¿enie pre- le¿y skrêciæ w lewo na Stary Zaborów w drogê pozyta* katedry p³ockiej Andrzeja. powiatow¹ 1405W, nastêpnie drog¹ nr 1407W. Jako osada targowa Bia³otarsk zaistnia³ Jej powierzchnia wynosi 310 ha. Etymologia w XII w., jednak sama miejscowośæ przypusz- nazwy Bia³otarsk nie jest jednoznaczna. Pier- czalnie istnia³a ju¿ wcześniej. Przynale¿a³ wotnie wieś nazywano m.in. Beartarsk, Bia- do kasztelanii w³oc³awskiej, potem brzesko- ³otarozk, Balitarszek, co znaczy³o Bia³y Targ, -kujawskiej. Do kresu I Rzeczypospolitej by³ a w spolszczonej formie Bia³otarsk. Wieś ze w powiecie kowalskim. W okresie rozbiorów wzglêdu na swe po³o¿enie na szlaku komu- Bia³otarsk znalaz³ siê w pañstwie pruskim. nikacyjnym z Mazowsza do Kujaw i Wielko- W 1815 r. powiat kowalski w³¹czono do woje- polski stanowi³a dogodne miejsce wymiany wództwa mazowieckiego. W czasach zaboru targowej, a tym samym nadawa³a siê na za³o- rosyjskiego, z chwil¹ powo³ania guberni, by³ ¿enie osady handlowej. w powiecie w³oc³awskim, guberni warszaw- Pierwsza wzmianka o miejscowości Bia- skiej i gminie Rataje. W okresie II Rzeczypo- ³otarsk pochodzi z 1249 r. W tym bowiem spolitej Bia³otarsk nale¿a³ do województwa roku Siemowit I, ksi¹¿ê mazowiecki i czerski, warszawskiego powiatu gostyniñskiego. Obec- m³odszy syn Konrada Mazowieckiego, zatrzy- nie nadal jest w powiecie gostyniñskim i woje- muj¹c siê w Bia³otarsku w drodze powrotnej wództwie mazowieckim.

72 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7722 22013-09-27013-09-27 17:00:4817:00:48 72

71 Grób rodziny Apanowiczów na cmentarzu w Białotarsku 72 Grób rodziny Higersbergerów na cmentarzu w Białotarsku

Najstarszy kośció³ w Bia³otarsku by³ drew- czeñ spowodowa³y walki, jakie toczy³y siê na niany, nosi³ wezwanie Świêtego Krzy¿a i sta- tym terenie w 1914 r. miêdzy wojskami rosyj- nowi³ w³asnośæ prepozytów katedry w³oc³aw- skimi i niemieckimi. Konsekracji kościo³a do- skiej. Nie wiadomo kiedy zosta³ postawiony. konano dopiero 20 maja 1924 r. Drugi kośció³, równie¿ z drewna, pobudo- Nowy kośció³ jest okaza³ym obiektem wano na pocz¹tku XVIII w. Mia³ trzy o³tarze sakralnym w stylu neogotyckim na planie i dzwonnicê z dwoma dzwonami. W 1711 r. krzy¿a ³aciñskiego. Ma za³o¿enie bazylikowe w kościele znajdowa³y siê ju¿ cztery o³tarze. – trzy nawy, absydê oraz transept przed prez- Zmieniono te¿ jego wystój. W 1782 r. koś- biterium. Nawy rozdzielone s¹ kolumnad¹. ció³ sp³on¹³ i w 1786 r. stan¹³ nowy obiekt Od frontu wystêpuj¹ dwie symetryczne, mu- na terenie cmentarza grzebalnego. Niektóre rowane, wieloboczne wie¿e. Najcenniejszym źród³a podaj¹, ¿e kośció³ zosta³ ufundowany elementem świ¹tyni jest dwukondygnacyjny w 1764 r., a konsekrowany w 1776 r. o³tarz g³ówny o rozmiarach 800x390 cm wg Trzeci kośció³ by³ tak¿e drewniany. Dach projektu warszawskiego architekta Konstan- z jednej strony pokryty gontem, a z drugiej tego Wojciechowskiego (1841–1910), wykona- s³om¹. O³tarz g³ówny z rzeźb¹ Chrystusa ny przez poznañsk¹ fabrykê Szpatkowskiego. Ukrzy¿owanego na krzy¿u przys³a³a kapitu³a W jego środkowej czêści znajduje siê ﬁ gura p³ocka. O³tarze boczne odkupiono od klasz- Najświêtszej Marii Panny z Dzieci¹tkiem toru reformatów ze Szczawina. Organy zaku- w pozycji siedz¹cej. Po obu jej stronach klê- piono w 1845 r. Kościo³y te by³y usytuowane cz¹ patronowie polscy – św. Kazimierz i św. na cmentarzu grzebalnym. Podczas okupacji, Jan z Dukli. Po bokach stoj¹ św. Wojciech oraz w 1942 r., Niemcy rozebrali ostatni z zacho- św. Stanis³aw ze Szczepanowa. S¹ równie¿ 2 wanych kościo³ów na cmentarzu. boczne o³tarze wykonane w stylu barokowym. W 1907 r. przyst¹piono do budowy kolejnej W czasie II wojny światowej kośció³ szczêś- świ¹tyni, w innym miejscu ni¿ poprzednia. liwie nie ucierpia³ podczas walk, ale zosta³ Prace trwa³y d³ugo, a w dodatku sporo znisz- powa¿nie zdewastowany. Organy w obecnym

Powiat gostyniński 73

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7733 22013-09-27013-09-27 17:00:5017:00:50 kszta³cie powsta³y ok. 1920 r. Do nowej sza- fy organowej wstawiono stary instrument z 1845 r., wyposa¿ony w 7 g³osów. Prospekt utrzymany jest w stylistyce neogotyckiej. Na bocznych wie¿yczkach zosta³y umieszczone pinakle*. Pola piszcza³kowe zosta³y zamkniê- te dekoracj¹ trójliścia. Dziś kośció³ w Bia³otarsku stanowi wizytówkê paraﬁ i. Zabytkowy charakter ma równie¿ cmentarz, na którym znajduje siê m.in. p³yta marmurowa Karola Górskiego zmar³ego w 1827 r., szambelana króla Stanis³awa Augusta, wmu- rowana w nowy grobowiec oraz grobowce Anny z Zagajewskich Górskiej, szambelano- wej zmar³ej w 1849 r., klasycystyczny z p³a- skorzeźbion¹ postaci¹ kobiec¹ wspart¹ o urnê, Stanis³awa Za³uskiego, w³aściciela Siemion (zm. 1857), i Leokadii Go³embiowskiej (zm. 1859). Z inicjatywy dr. Jakuba Chojnackiego (1922–2006), d³ugoletniego prezesa Towarzy- stwa Naukowego P³ockiego, dokonano konser- wacji grobowca Eufrozyny Górskiej z Zieliñ- skich, rodzonej siostry Gustawa Zieliñskiego, poety romantycznego, za³o¿yciela biblioteki w Skêpem, oﬁ arowanej w 1905 r. TNP. Z koñ- ca XIX w. pochodzi grobowiec rodziny Apano- wiczów. W 1920 r. zosta³ tam pochowany Cy- prian Adam Gozdawa Apanowicz, obywatel ziemski, sêdzia pokoju okrêgu lubieñskiego, 73 dzia³acz spo³eczny. Na cmentarzu w Bia³otarsku jest te¿ grobowiec rodziny Higersbergerów 73 Kościół w Białotarsku od strony prezbiterium (w³aścicieli Piotrowa).

74 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7744 22013-09-27013-09-27 17:00:5217:00:52 Czarnów (gmina Pacyna)

74 Dwór w Czarnowie

ieś Czarnów usytuowana jest w zachod- wany z ceg³y, otynkowany, parterowy, prosto- Wniej czêści gminy, obecnie w obrêbie k¹tny z mieszkalnym poddaszem, zwrócony Przylaski, ma ³¹cznie 910 ha powierzchni. frontem na po³udnie. Zwieñczony trójk¹t- Dojazd z Gostynina drog¹ wojewódzk¹ nr 582 nymi szczytami. Od frontu jest czteroko- do Szczawina Borowego, nastêpnie drogami lumnowy portyk toskañski z tarasem, przed powiatowymi w kierunku Pacyny – nr 1433W, ryzalitem* ogrodowym tarasy. Uk³ad wnêtrz w kierunku na Skrzeszewy – nr 1437W i w kie- dwutraktowy z korytarzami pośrodku w czêś- runku Suserz–K¹ty–Czarnów – nr 1438W. ciach bocznych. Dach dwuspadowy kryty bla- Dwór w Czarnowie o cechach klasycyzmu ch¹. Resztki parku z 1. po³. XIX w. Kolejny- zbudowano prawdopodobnie w 1822 r. dla ro- mi w³aścicielami byli Czarnowscy. Obecnie dziny £¹czyñskich, później zosta³ rozebrany w dworze mieści siê Powiatowy Dom Pomocy i przekszta³cony. Obecny budynek jest muro- Spo³ecznej.

Powiat gostyniński 75

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7755 22013-09-27013-09-27 17:00:5217:00:52 Gostynin (siedziba powiatu)

75 Panorama centrum Gostynina 76 Dokument lokacyjny miasta Gostynina

tolic¹ ziemi gostyniñskiej jest prastary gród kimi jeziorami Czarne i Kocio³, maj¹cego Smazowiecki Gostynin. W dawnych źród- znaczenie obronne (dziś tzw. £ysa Góra). Po- ³ach ró¿nie zapisywano nazwê Gostynina. niewa¿ gród le¿a³ na pograniczu Mazowsza Mia³a ona formê: Gostyna, Gostynio, Gosty- i Kujaw, czêsto by³ obiektem sporów pomiêdzy nensis, Gostynino, a nawet Gosczymino. We- ksi¹¿êtami tych dzielnic. Oko³o 1260 r. zaj¹³ d³ug prof. Jacka Staszewskiego za³o¿ycielem go Kazimierz Kujawski. W 1268 r. sta³ siê ce- grodu móg³ byæ Gast lub Gościmir. Prawdopo- lem najazdu Rusinów. W 1283 r. gród najecha³ dobne jest tak¿e powi¹zanie nazwy ze s³owem ksi¹¿ê czerski Konrad II z zamiarem w³¹cze- „gości”, czyli ludzie wolni, osadnicy z czasów nia go do swojej dzielnicy. Wówczas zosta³ kolonizacji na prawie polskim. Ksi¹dz Edward zdobyty i spalony. W latach 1300–1331 przez Szczodrowski w swoim opisie Gostynina ziemiê gostyniñsk¹ wielokrotnie przechodzi- uwa¿a, ¿e miasto nazywano Gościn od s³owa ³y polskie wojska £okietka, walcz¹ce z armi¹ gos lub gośæ, jako ¿e by³o etapem przewijaj¹- krzy¿ack¹. cych siê przez Gostynin kupców, czyli gości, Gród gostyniñski posadowiono przy wa¿- a Aleksander Bruckner w S³owniku etymolo- nym szlaku handlowym z Bizancjum i Rusi gicznym podaje, ¿e s³owem gościec nazywano Kijowskiej do portów nadba³tyckich oraz przy reumatyzm. W przypadku Gostynina mia³oby drodze tranzytowej z Torunia do Lwowa przez to równie¿ uzasadnienie, gdy¿ dawny Gosty- Kowal, Gostynin, £owicz, stanowi¹cej czêśæ nin otoczony by³ bagnami i mokrad³ami, które szlaku ³¹cz¹cego Ba³tyk z Morzem Czarnym. sprzyja³y tej chorobie. W czasie II wojny świa- Usytuowano go w obronnym miejscu w pobli- towej Niemcy zmienili nazwê miasta pocz¹t- ¿u jezior, otoczonym bagnami i rozlewiskami, kowo na Gasten, później na Waldrode. oddzielonym od s¹siednich wzgórz g³êbokimi Ju¿ w XI w. prawdopodobnie ksi¹¿ê Konrad i szerokimi bezwodnymi w¹wozami zarów- I Mazowiecki, wnuk Boles³awa Krzywoustego, no od pó³nocy, jak i od po³udnia, po³o¿onym podj¹³ siê budowy ma³ego, ale dobrze obwa- w g³êbi puszczy ksi¹¿êcej. Rozleg³e ³¹ki do- rowanego grodu ksi¹¿êcego w Gostyninie, na starcza³y obﬁ tej paszy dla koni i byd³a, stawy sto¿kowatym wzniesieniu miêdzy niewiel- i jeziora – ryb, a lasy zwierzyny dla mieszkañ-

76 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7766 22013-09-27013-09-27 17:00:5317:00:53 ców grodu i podgrodzia. Obs³ug¹ wszelkich na przez ksiêcia Siemowita III (1326–1381) powinności wobec grodu ksi¹¿êcego zajmowa- drewniana baszta, która spe³nia³a funkcjê li siê mieszkañcy pobliskiej wsi Rataje. obronn¹ i mieszkaln¹. Dopiero w 4. æw. XIV w. Pierwsza wzmianka o istnieniu grodu gosty- jego syn, Siemowit IV zwany M³odszym, przy- niñskiego jest zawarta w Latopisie Hipackim st¹pi³ do budowy murowanej warowni, by zwanym Ruskim pod rokiem 1268, w którym wzmocniæ obronnośæ swojej ziemi z powodu zosta³y wymienione najbardziej znane grody zagro¿enia ze strony Krzy¿aków. Dziedziniec mazowieckie, w tym Gostynin. Nazwa Go- otoczono murem obwodowym, postawiono stynin pojawi³a siê te¿ w źród³ach w 1279 r. murowan¹ wie¿ê. Jednocześnie w kurtynie Ksi¹¿ê p³ocki Boles³aw II Konradowic wysta- wschodniej wybito now¹ bramê wjazdow¹, do wi³ wówczas w grodzie o nazwie Gostynin której prowadzi³ most zwodzony. Na pocz¹tku dokument z przywilejami dla biskupa p³o- XV w. obok wie¿y wzniesiono Dom Wielki, ckiego. Dynamiczny rozwój grodu nastêpuje jednotraktowy, piêtrowy, który pe³ni³ funkcjê za czasów Siemowita III. To on w 1352 r. jako rezydencji ksi¹¿êcej. Dom Ma³y od strony po- pierwszy w³¹czy³ do swej ofi cjalnej tytulatury ³udniowej by³ parterowym budynkiem z kuch- – tytu³ ksiêcia gostyniñskiego. Siemowit III ni¹ oraz pomieszczeniami dla za³ogi. Taka for- obdarzy³ tak¿e kośció³ parafi alny w Gostyni- ma by³a dośæ rozpowszechniona na prze³omie nie licznymi przywilejami i daninami. Tak¿e XIV i XV w. Od grudnia 1439 r. rozpoczêto bu- w przywileju ksiêcia Siemowita III dla parafi i dowê drewnianej kaplicy ufundowanej przez w Gostyninie z 1380 r. jest wymieniony stary ksiê¿nê mazowieck¹ Ma³gorzatê. Zamek sta³ gród i zamek gostyniñski. siê ulubion¹ siedzib¹ ksiêcia Siemowita IV. Historia Gostynina jest zwi¹zana z jego naj- W zamku 8 marca 1382 r. ksi¹¿ê Siemowit IV wa¿niejszym zabytkiem – zamkiem. Przyjmu- nada³ nowemu miastu w Gostyninie, lokowa- je siê, ¿e pierwotnie w po³. XIV w. na sztucznie nemu wokó³ rynku, akt lokacyjny na prawie podwy¿szonym wzgórzu, miêdzy rozlewiska- che³miñskim. Tym samym stary gród nad Je- mi na lewym brzegu Skrwy, zosta³a wzniesio- ziorem Czarnym powoli traci³ na znaczeniu.

77 Pomnik Siemowita IV w Gostyninie 78 Wizerunek kościoła ewangielickiego przerobionego z zamku gostynińskiego wg Atlasu Józefa M. Bazewicza

Powiat gostyniński 77

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7777 22013-09-27013-09-27 17:00:5517:00:55 Akt lokacyjny zosta³ sporz¹dzony w jêzyku Na podstawie aktu lokacyjnego miasto ³aciñskim w obecności podkomorzego Stefana otrzyma³o prawo wykonywania s¹dów w swo- z Jasieñca, ówczesnego starosty, oraz innych ich granicach, ustalono czynsz ksi¹¿êcy od urzêdników ziemskich w zamku gostyniñ- ka¿dego warsztatu rzemieślniczego, kramu skim. Ten wa¿ny dla Gostynina dokument kupieckiego oraz sto³u rodzinnego. Miesz- Siemowita IV nie zachowa³ siê w oryginale. czanie otrzymali zwolnienie od ce³ w obrêbie W Bibliotece Kórnickiej Polskiej Akademii ksiêstwa, sobie zaś ksi¹¿ê zastrzeg³ po³owê Nauk znajduje siê jego odpis z XV w. (sygna- czynszu z ³aźni miejskiej i postrzygalni sukna. tura 194, k. 19 v). Dokument zaczyna siê s³o- W³adza ksi¹¿êca, tworz¹c ramy prawne dzia³a- wami: In Nomine Domini ..., a poprzedzony nia i reguluj¹c świadczenia, przyczyni³a siê do jest sztucznym tytu³em nadanym przez kopi- rozwoju nowo lokowanego miasta ksi¹¿êcego. stê lus Civitatis Gostinen (prawy górny róg). W zwi¹zku z lokacj¹ miasta i ustanowieniem Koniec dokumentu zosta³ wyró¿niony graﬁ cz- w³adz miejskich Gostynin musia³ otrzymaæ nie dat¹: ... Sub Anno dni Millimo CCCLXXX. w³asn¹ pieczêæ miejsk¹ zawieraj¹c¹ stosow- Na lewym marginesie kopista dla u³atwienia ny herb. Nie zachowa³a siê do naszych cza- wpisa³ datê cyframi arabskimi. Ksi¹¿ê Siemo- sów ¿adna z pieczêci urzêdowych Gostynina wit IV od 1419 r. czêsto przebywa³ w zamku, sprzed XVIII w. W okresie zaboru pruskiego gdzie zmar³ na pocz¹tku stycznia 1426 r. i zo- na prze³omie XVIII i XIX w. pomylono pieczêæ sta³ pochowany w katedrze w P³ocku. Gostynina z pieczêci¹ wielkopolskiego Gosty- Siemowit IV by³ znany ze swej hojności. nia zawieraj¹c¹ wizerunek herbu i do 1984 r. Źród³a z XVI w. określaj¹ go mianem libe- Gostynin pos³ugiwa³ siê herbem Gostynia. ralissimus. Wyst¹pi³ te¿ z roszczeniami do W zwi¹zku z przygotowywan¹ do druku tronu polskiego. Pretendowa³ do rêki córki pierwsz¹ monograﬁ ¹ Gostynina Towarzystwo Ludwika Wêgierskiego – Jadwigi, późniejszej Mi³ośników Ziemi Gostyniñskiej postano- ¿ony W³adys³awa Jagie³ly. Ostatecznie poślubi³ wi³o tê pomy³kê skorygowaæ i zwróci³o siê Aleksandrê, siostrê W³adys³awa. Jest bohate- do Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk rem powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego w Warszawie z prośb¹ o ustalenie ostatecznej Semko (1822). W parku na rynku w Gosty- wersji herbu Gostynina. Opiniê w tej spra- ninie stoi rzeźba ksiêcia autorstwa Tadeusza wie wyda³ prof. Stefan Krzysztof Kuczyñski, Biniewicza. Ten sam autor namalowa³ podo- a 23 marca 1984 r. przyjê³o j¹ Prezydium Miej- biznê Siemowita IV wg w³asnej wizji. Obraz skiej Rady Narodowej w Gostyninie. ten zawis³ w odrestaurowanym gostyniñskim W 1462 r., po bezpotomnej śmierci dwóch zamku. ostatnich ksi¹¿¹t Mazowsza p³ockiego, Siemo-

79 Lotnicza panorama wzgórza zamkowego w Gostyninie

78 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7788 22013-09-27013-09-27 17:00:5617:00:56 wita VI i W³adys³awa II, Gostynin przesta³ byæ pozbawionej okien, umieszczono archiwum miastem ksi¹¿êcym i zosta³ wcielony przez grodzkie. Dalszej dewastacji zamku dokona- króla Kazimierza Jagielloñczyka do Korony no w czasie zaboru pruskiego w latach 1793– Królestwa Polskiego. Król odebra³ przysiêgê od 1806. Wojska pruskie systematycznie nisz- mieszkañców Gostynina na rynku 17 grud- czy³y go i wywioz³y znajduj¹ce siê tam cenne nia 1462 r. i potwierdzi³ wszystkie przywileje archiwum. Zamek ju¿ później nie odzyska³ mieszczañskie. W późniejszym czasie po- swojego znaczenia. Pozosta³e fragmenty mu- twierdzali je kolejno: przywilejem w 1520 r. rów i ruin car Aleksander I w 1822 r. przekaza³ Zygmunt I Stary i dekretami: Zygmunt August gostyniñskiej gminie ewangelickiej z przezna- w 1552 r., Zygmunt III w 1618 r., August II czeniem na kośció³ ewangelicko-augsburski, w 1720 r., August III w 1746 r. i wreszcie Sta- zastrzegaj¹c, by swoj¹ form¹ nawi¹zywa³ do nis³aw August w 1766 r. Po inkorporacji* zie- dawnego wygl¹du zamku. mia gostyniñska wesz³a w sk³ad województwa Projekt budowy kościo³a na ruinach zamku rawskiego. Od tej pory zamkiem zarz¹dzali opracowa³ w modnym wówczas stylu neogo- starostowie. Jednym z nich by³ W³och Filip tyckim znany architekt Hilary Szpilowski. Kallimach (Filippo Buonaccorsi de Tebadis, Budowla zosta³a wzniesiona na planie pro- 1437–1496), prekursor Renesansu w Polsce, stok¹ta z wie¿¹ gotyck¹ na planie kwadratu za³o¿yciel stowarzyszenia naukowo-litera- przy pó³nocno-zachodnim naro¿niku, w dol- ckiego, nauczyciel synów króla Kazimierza nej czêści boniowan¹*, podwy¿szon¹ o 2/3. Jagielloñczyka, doradca króla. Starostwo go- W wy¿szej czêści wie¿y umieszczono szcze- styniñskie otrzyma³ w zamian za po¿yczon¹ liny naśladuj¹ce dawne okna strzelnicze. królowi sumê 5700 dukatów. Prawdopodob- Sklepione krzy¿owo podziemie wie¿y zosta³o nie wówczas sporz¹dzono pierwszy znany, nie czêściowo zasypane. Fasadê rozcz³onkowano datowany inwentarz zamku. Okres świetności pseudopilastrami*. Ponad gzymsem umiesz- zamku przypada na czasy dzier¿awcy i starosty czono tympanon* oraz blankowane zwieñcze- gostyniñskiego Krzysztofa Szyd³owieckiego nie. Prostok¹tne wejście wykonano we wnê- (1508–1532), znanego polityka doby Zygmun- ce, nad wejściem umieszczono ostro³ukowe ta Starego, który nada³ zamkowi znamiona okno, a w bocznych ścianach okna – dolne renesansowej rezydencji, otoczonej ogrodami, kwadratowe, górne ostro³ukowe. We wnêtrzu winnicami i stawami rybnymi. zbudowano drewniane empory wsparte na Zamek w swoich dziejach gości³ koronowa- drewnianych kolumnach. Budowla zosta³a ne g³owy: W³adys³awa Jagie³³ê w 1414 i 1419 r., oddana do u¿ytku w 1825 r. Kazimierza Jagielloñczyka w 1462 r., Zygmun- Na wzgórzu wybudowano równie¿ pasto- ta Starego w 1519 i 1526 r. i Zygmunta Augu- rówkê (dom pastora) i obiekty gospodarcze. sta od 4 V do 7 VI 1552 r., a byæ mo¿e i królow¹ Kośció³ s³u¿y³ ewangelikom do 1945 r. Bonê, choæ nie potwierdzaj¹ tego dokumenty. Po zakoñczeniu II wojny światowej obiekt W latach 1611–1612 wiêźniami zamku byli objê³a paraﬁ a rzymskokatolicka, która u¿yt- car Wasyl Szujski z rodzin¹. Szerzej – Szujscy kowa³a go jako świ¹tyniê do 1978 r., gdy koś- w gostyniñskim zamku. ció³ katolicki przeniós³ siê do nowej świ¹tyni Późniejsze lata to czasy stopniowego upad- przy obecnej ul. Jana Paw³a II. Kośció³ para- ku zamku. Zosta³ mocno zniszczony w la- ﬁ alny w dawnym zamku wyposa¿ony by³ tach 1655–1660 podczas najazdu szwedzkie- w klasycystyczn¹ chrzcielnicê z 1. po³. XIX w. go, później w okresie tzw. wojny pó³nocnej (obecnie w nowym kościele), ludow¹ rzeźbê w latach 1700–1721 i konfederacji barskiej. Matki Boskiej Skêpskiej, ¿yrandol z kryszta- W 1772 r. wojska Katarzyny II oblega³y zamek, ³ami z 1. po³. XIX w., barokow¹ monstrancjê w którym schroni³y siê oddzia³y konfederatów. z 2. po³. XVII w., ornaty sprawione w 1766 r. W czasie szturmu budowla uleg³a prawie ca³- przez Karola Bettche. kowitemu zniszczeniu oprócz po³owy wie- Opuszczone wzgórze zamkowe otrzyma- ¿y i czêści murów. W ocala³ej jedynej izbie, ³y Zak³ady Sprzêtu Oświetleniowego Polam

Powiat gostyniński 79

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 7799 22013-09-27013-09-27 17:00:5717:00:57 80 81

80 Wzgórze zamkowe w Gostyninie 81 Dawny kościół w Gostyninie rozebrany przez Niemców podczas okupacji hitlerowskiej 82 Klasycystyczny ratusz w Gostyninie 83 Pocztówka z wieżą dawnej cerkwi w Gostyninie

z zamiarem utworzenia tam zak³adowego na antresoli. Jest tak¿e dwukondygnacyjna domu kultury. Plany te nie zosta³y zrealizo- kuchnia z zapleczem, trzykondygnacyjny wane i w 1995 r. budynek nieodp³atnie prze- hotel, jednokondygnacyjna recepcja i hol, jê³o miasto. Dziêki staraniom w³adz Gosty- dwukondygnacyjny budynek bramny z muze- nina dawny kośció³, po desakralizacji, zosta³ um na piêtrze. Wszystkie obiekty s¹ ze sob¹ odrestaurowany i w maju 2009 r. uroczyście po³¹czone i tworz¹ dziedziniec. Zachowano oddany do u¿ytku jako obiekt świecki. Auto- empory na kolumnach oraz drewniane drzwi rem odtworzenia rysu historycznego zamku, wejściowe z p³ycinami, fryzem z ostro³uko- pierwotnego za³o¿enia, koncepcji zabudowy wych arkadek, z ¿elaznym zamkiem, klamk¹, ca³ego wzgórza, jego zagospodarowania jest ar- szyldzikiem i ozdobnymi uchwytami. chitekt Alicja Krymowa. Prace by³y prowadzo- Nie istnieje ¿aden wizerunek zamku ne pod nadzorem konstruktora Ryszarda Pio- sprzed potopu szwedzkiego. Od lipca 1656 r. sika. W dawnej kaplicy urz¹dzono restauracjê do 13 lipca 1657 r. wojskom szwedzkim to- nazwan¹ „Kolumnowa” na 45 osób, kawiarniê warzyszy³ Eryk Jonson Dalhbergh, in¿ynier

80 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8800 22013-09-27013-09-27 17:00:5717:00:57 i kwatermistrz Karola Gustawa, a jednocześ- znaczenia Gostynina. Z tego m.in. wzglêdu nie rysownik i autor dzienników. W dzien- podjêto decyzjê o przeniesieniu siedziby po- niku Dalhbergha znalaz³ siê równie¿ roz- wiatu do G¹bina. dzia³ gostyniñski. Autor utrwali³ w nim swój Od 1815 r. Gostynin by³ pod panowaniem dwukrotny pobyt w mieście z rozkazu króla. rosyjskim. Odbudowa Gostynina przebiega³a W jednym z fragmentów czytamy: Ruszy³em powoli, a¿ do lat 20. XIX w., kiedy to Gostynin wiêc z pocztem 50 koni, 6 mil [na £aniêta]. znalaz³ siê wśród miast wyznaczonych przez Miejsce wyda³o mi siê sposobne, choæby jako Rajmunda Rembieliñskiego, prezesa Komisji linia ³¹czności, a ¿e nie chcia³em ryzykowaæ Województwa Mazowieckiego, na osady su- straty ludzi, wiêc gdy wykona³em pewne szki- kiennicze. W 1824 r. przyby³o do Gostynina ce i rysunki, zabra³em z sob¹ majora z jego blisko 100 sukienników z Niemiec. Otrzymali 170 ludźmi i spotka³em Jego Królewsk¹ Mośæ na w³asnośæ osadê Sochora, le¿¹c¹ w odleg³o- w marszu ko³o Kutna (Kuttno), 5 mil. W dru- ści ok. 3 km na pó³noc od miasta. Dziêki su- gim fragmencie zanotowa³: Dnia 16 [lipca kiennikom nast¹pi³o o¿ywienie gospodarcze 1856 r.] do miasta Gostynina (Gostenin), 4 i rozwój terytorialny miasta. Koloniści wzno- mile. St¹d zosta³ wys³any genera³ major Arn- sili swoje domy i warsztaty w po³udniowej son celem zwiniêcia garnizonu w £owiczu czêści Gostynina. Wybudowano tak¿e nowy i spalenia miasta. Gdy miasto i zamek zosta³y ratusz, zajazd i kramy handlowe. spalone, armia przesz³a brodem ko³o Gosty- Sytuacja polityczna i ekonomiczna Gosty- nina, gdy¿ panowa³a tam zaraza. Dziennik nina pogorszy³a siê po kolejnych powstaniach i rysunki, o których wspomina³ Dalhbergh, narodowowyzwoleñczych. Dopiero w okresie zosta³y wydane w 1971 r. przez Bronis³awa miêdzywojennym, po odzyskaniu niepodle- Heyduka w ksi¹¿ce Dalhbergh w Polsce. Za- g³ości, nastêpowa³o odradzanie siê polskiej mieszczono w niej 110 rysunków, niestety, nie oświaty, kultury, budownictwa i handlu. ma wśród nich zamku w Gostyninie. Nie da³y Wzniesiono wówczas kilka nowoczesnych rezultatu poszukiwania w ró¿nych bibliote- murowanych budynków: dom czynszowy nr 1 kach, w tym w szwedzkich. dla urzêdników przy ul. 3 Maja 43 (1923); Z Dalhberghem zwi¹zana jest na pó³ legen- dom czynszowy przy ul. Wojska Polskiego darna informacja, któr¹ przekaza³ w swoim 56 (1929); szko³ê powszechn¹ przy obecnej dzienniku. Szerzej – Legendy i opowieści. ul. Józefa Ozdowskiego (1935); trzy szpitale: Pisz¹c o historii Gostynina, nale¿y wspo- powiatowy pw. św. Antoniego, przy ul. Kut- mnieæ o wydarzeniu z pocz¹tku XIX w., które nowskiej (1926) – obecnie Powiatowy Dom mia³o wp³yw na dalsze losy miasta. By³ nim Pomocy Spo³ecznej, sanatorium przeciwgruź- po¿ar, który wybuch³ 28 maja 1809 r. i strawi³ licze (1938), szpital dla nerwowo i psychicznie drewniane centrum Gostynina a¿ po rzekê chorych (1933); stadion im. Marsza³ka Józefa Skrwê do stoj¹cej na jej brzegu karczmy Zawa- Pi³sudskiego, dziś im. Janusza Kusociñskiego lichy. (Nazwa karczmy powsta³a z powodu z³e- (1928); nowoczesne oświetlenie elektryczne go dojazdu do promu, który jeszcze do 2. po³. (1933). XIX w. kursowa³ miêdzy zamkiem a miastem. Po walkach pod £êczyc¹ we wrześniu 1939 r. Teren wokó³ by³ bagienny i wozy, doje¿d¿aj¹c Gostynin 16 września zosta³ zajêty przez do promu, czêsto siê w tym miejscu „zawala- wojska hitlerowskie, a 12 października tego ³y”). Przyczyn¹ po¿aru by³o fetowanie fajer- roku w³¹czony do Rzeszy. Nast¹pi³y pierwsze werkami zwyciêstw wojsk Napoleona odno- aresztowania, wysiedlania i prześladowania szonych nad Austriakami. Jedna z przebitek miejscowej ludności. Przez trzy dni oko³o wystrzelonych z moździerza niesiona silnym 2 tys. mê¿czyzn jako zak³adników przetrzy- podmuchem wiatru pad³a na dach drewniane- mywano bez wy¿ywienia w kościele rzymsko- go budynku. Ogieñ zacz¹³ siê rozprzestrzeniaæ katolickim. Rozebrano synagogê, a w styczniu w szybkim tempie. Jego skutek by³ op³akany. 1941 r. miêdzy ul. P³ock¹, Mariana Buczka, Po¿ar wp³yn¹³ na upadek ekonomicznego Wojska Polskiego i Bagnist¹ Niemcy utworzyli

Powiat gostyniński 81

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8811 22013-09-27013-09-27 17:01:0117:01:01 getto. Umieszczono tam ponad 3 tys. ¯ydów Ratusz miejski, usytuowany przy po³udnio- z Gostynina i okolic. Pierwsze wywózki lud- wej pierzei rynku, to kolejny wa¿ny zabytek ności ¿ydowskiej do obozu koncentracyjnego Gostynina. Zosta³ zbudowany w latach 1821– nast¹pi³y ju¿ w sierpniu 1941 r. Getto zosta³o 1824 w stylu klasycystycznym wg projektu ostatecznie zlikwidowane w lipcu i sierpniu Hilarego Szpilowskiego. Ratusz ma pó³koli- 1942 r. Wiêkszośæ jego mieszkañców znalaz³o ste wnêki arkadowe z pó³kolistymi otworami śmieræ w obozie w Che³mie nad Nerem. okiennymi; okna na piêtrze s¹ prostok¹tne. Poza zamkiem Gostynin ma niewiele zabyt- Nad czterospadowym dachem pośrodku bry³y ków architektury. Na cmentarzu parafi alnym zachowa³ oryginaln¹ czworoboczn¹ wie¿ê ze- znajduje siê kośció³ pw. św. Jakuba, który garow¹ z attykow¹* i a¿urow¹ ściank¹ zakoñ- powsta³ prawdopodobnie w XI w. Wówczas czon¹ sygnaturk¹. Obok ratusza zachowa³y siê by³ to drewniany kośció³ parafi alny. Kolejny budynki 2 ofi cyn. Obecnie ratusz jest siedzib¹ drewniany kośció³ stan¹³ tu w 1733 r. Obecny w³adz samorz¹dowych, a od zakoñczenia ka- murowany wzniesiono w latach 1883–1886. pitalnego remontu w 1997 r. stanowi wizytów- Zbudowany jest w stylu neogotyckim, otyn- kê miasta. kowany, na planie prostok¹ta z pó³kolist¹ W latach 20. XIX w. w pó³nocnej pierzei ryn- absyd¹* od strony wschodniej. Od strony zaku zosta³a wybudowana na planie prostok¹ta chodniej jest wyraźnie wyodrêbniona w górnej kamienica przy Rynku 16, tzw. Zajazd. By³a kondygnacji wie¿yczka. Kaplica ma dwuspa- drugim murowanym budynkiem w mieście, dowy dach. W przedsionku na ścianie wid- zbudowanym w stylu klasycystycznym, cha- nieje tablica z czarnego marmuru ku pamiê- rakterystycznym dla epoki, na wcześniejszych ci Kajetana D¹mbskiego, sêdziego powiatu barokowych fundamentach i XVIII-wiecz- gostyniñskiego (1836 r.), i jego ¿ony Heleny nych piwnicach. Pierwszymi znanymi w³aś- z Boczkowskich (1819 r.). cicielami zajazdu by³a rodzina Wasilewskich,

85 86

84 Pocerkiewny budynek w Gostyninie 85 Dawne hale targowe 86 Polichromia zachowana w budynku pocerkiewnym w Gostyninie

82 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8822 22013-09-27013-09-27 17:01:0117:01:01 nastêpnie kamienica przesz³a w rêce Paw³a solkach*. Po odrestaurowaniu przez obecnych Rystoffa, który o¿eni³ siê z Teoﬁ l¹ Wasilewsk¹ w³aścicieli, Wies³awê i Krzysztofa Radeckich, – córk¹ poprzednika. Przed I wojn¹ światow¹ ten piêkny murowany z ceg³y budynek nabra³ Rystoff, oprócz dzia³alności hotelarskiej w za- ponownie swej dawnej świetności. jeździe, zajmowa³ siê tak¿e przewozem pasa- Późniejszym chronologicznie zabytkowym ¿erów. obiektem jest budynek Urzêdu Miasta (Ry- Kamienica przy ul. Floriañskiej 14 pocho- nek 26), zbudowany w stylu nawi¹zuj¹cym dzi z 1828 r. Pierwszymi jej w³aścicielami by³o do klasycyzmu. Projekt obiektu wykona³ ju¿ ma³¿eñstwo Kmitów – Aleksander i Tekla w 1895 r. in¿. Ciesielski. W 1901 r. umiesz- z domu Laskowska. Prawdopodobnie zajazd czono w nim nowo otwart¹ szko³ê miejsk¹, istnia³ w tym miejscu wcześniej, bo legenda która nosi³a nazwê Gostyninskoje Gorodskoje g³osi, ¿e w czasie wojen napoleoñskich zatrzy- Uczyliszcze, popularnie zwane Gorodczakiem ma³ siê tu marsza³ek Joachim Murat. W okresie lub Aleksandrówk¹. By³a to pierwsza w Gosty- powstania listopadowego znajdowa³ siê tu szpi- ninie szko³a ponadelementarna. W później- tal polowy. W³adze miasta w 1853 r. zakupi³y szym okresie mieści³y siê tam cztery gosty- budynek na szko³ê miejsk¹. Na jego środko- niñskie szko³y pocz¹tkowe: polska, rosyjska wej osi znajduje siê wejście w wysokiej wnêce i dwie niemieckie. Po zakoñczeniu wojny od z kolumnami toskañskimi i uproszczonymi 1919 r. otwarto w tym budynku Gimnazjum kapitelami. W dolnej kondygnacji nad oknami ¯eñskie im. Narcyzy ¯michowskiej. W okre- s¹ charakterystyczne szczyciki wsparte na kon- sie miêdzywojennym gmach by³ siedzib¹

88 89

87 Budynek dworca PKP 88 Kościół pw. św. Jakuba na cmentarzu paraﬁ alnym w Gostyninie 89 Wieża ciśnień przy PKP

Powiat gostyniński 83

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8833 22013-09-27013-09-27 17:01:0417:01:04 starostwa, a po wojnie Powiatowej Rady Na- 1907/1908 gmach zajê³y dwie szko³y prywat- rodowej. W 1997 r. budynek zosta³ odnowione. W 1911 r. otwarto tam gimnazjum z jê- ny i otrzyma³ elementy ozdobne w postaci zykiem rosyjskim, a od 1915 r., dziêki stara- gzymsów (orygina³y zosta³y skute w czasach niom ówczesnego pastora Filipa Schmidta, PRL-u). Obecnie budynek jest siedzib¹ Urzê- z jêzykiem polskim. W 1918 r. szko³a przesz³a du Miasta Gostynina. pod zarz¹d Ministerstwa Wyznañ Religijnych Z tego samego okresu pochodzi budynek daw- i Oświecenia Publicznego. Rok później nada- nej cerkwi pw. św. Miko³aja, wzniesionej dla no jej nazwê Gimnazjum Pañstwowe im. Ta- ludności rosyjskiej w 1890 r. na rogu obecnych deusza Kościuszki w Gostyninie. W 1939 r. ul. Legionów Polskich i 3 Maja. Cerkiew mia³a po zajêciu budynku przez Werhmacht prze- mocno wysuniêt¹ w ulicê dzwonnicê, któr¹ ro- kszta³cono go na szpital polowy dla ¿o³nierzy zebrano po odzyskaniu niepodleg³ości. Ściany niemieckich. Po zakoñczeniu wojny ponow- i suﬁ ty cerkwi malowane by³y farbami olejnymi. nie zosta³a uruchomiona tu szko³a średnia Do dzisiaj zachowa³y siê fragmenty polichromii pod nazw¹ Liceum Ogólnokszta³c¹ce im. zwi¹zanej z malatur¹ historyczn¹ i religijn¹. Tadeusza Kościuszki. Elewacja i architektu- Dawna cerkiew jest obecnie budynkiem komu- ra budynku pozosta³y do dziś niezmienione nalnym przeznaczonym na mieszkania. poza brakiem attyk, które pierwotnie ozda- Wokó³ rynku, przy ul. T. Kościuszki, Za- bia³y jego zwieñczenie. mkowej i Floriañskiej czêściowo zachowa³a Przy ulicy Floriañskiej 23 znajduj¹ siê siê drewniana zabudowa z koñca XIX w. Par- hale targowe, dawne jatki miejskie. Zosta³y terowe, z mieszkalnym poddaszem domy s¹ wzniesione w latach 1920–1924 z inicjatywy usytuowane kalenicowo.. Micha³a ¯yliñskiego, burmistrza Gostyni- W 1907 r. na pl. Dengla, obecnie 3 Maja na. W okresie okupacji, w latach 1942–1945, 15, ﬁ rma Leona Bojañczyka z W³oc³awka budynek pe³ni³ funkcjê wiêzienia s¹dowego. wybudowa³a z funduszy miejskich budynek Przetrzymywano w nim nieletnich Polaków za z przeznaczeniem na szko³ê średni¹, mu- mniejsze przewinienia. Po wojnie mieści³y siê rowany, nieotynkowany. W roku szkolnym tam biura Miejskiego Handlu Detalicznego,

90 91 92

90 Kaplica Łysakowskich na cmentarzu w Gostyninie 91 Grób Romana Higersbergera na cmentarzu paraﬁ alnym w Gostyninie 92 Cmentarz ewangelicko-augsburski w Gostyninie – pomnik żołnierzy niemieckich poległych w 1914 r.

84 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8844 22013-09-27013-09-27 17:01:0617:01:06 93 94

93 Kamieniczka z 1898 r. przy Rynku 94 Klasycystyczna kamienica przy Rynku 16

przedsiêbiorstwo turystyczne i sklepy. Kramy i 1852 r. Najstarszy nagrobek nale¿y do po- zbudowane s¹ na planie wyd³u¿onego prosto- wstañca z 1863 r., zmar³ego w 1887 r. k¹ta, w stylu neoklasycystycznym. Wzd³u¿ Drugi cmentarz za³o¿ony na pocz¹tku lat ścian znajduj¹ siê arkadowe podcienia wspar- 80. XX w. znajduje siê k. Nagodowa wraz z ka- te na toskañskich kolumnach i naro¿nych plic¹ wybudowan¹ w latach 1995–2000. prostok¹tnych fi larach oraz odpowiadaj¹cych Obok zamku na wzgórzu od strony zachod- kolumnom pilastrach. Sklepienie podcieni niej, przy ul. Targowej, jest po³o¿ony nieczyn- jest kolebkowo-krzy¿owe, a dach czterospado- ny cmentarz ewangelicko-augsburski, za³o¿o- wy. Obecnie w³asnośæ prywatna. ny po sprowadzeniu do Gostynina w 1. po³. Zabytkowy charakter ma dworzec kolejowy XIX w. niemieckich sukienników. Do koñca przy ul. J. S³owackiego wybudowany w 1924 r. ra- II wojny światowej stanowi³ miejsce pochów- zem z lini¹ kolejow¹ ³¹cz¹c¹ Kutno z P³ockiem. ku luteran. Ostatni pogrzeb mia³ miejsce Razem z lini¹ kolejow¹ zosta³a wybudowana w 1940 r. Przez powojenne lata, nieu¿ytkowa- wie¿a ciśnieñ. S³u¿y³a do zasilania w wodê pa- ny i opuszczony, sta³ siê miejscem dewastacji. rowozów, kompleksu mieszkalnego dla pracow- Zachowa³o siê jedynie kilka p³yt nagrobko- ników kolei oraz hydrantu przeciwpo¿arowego. wych w środkowej czêści. W po³udniowej czê- Od lat 90. XX w. wie¿a jest nieczynna. ści cmentarza znajduje siê nagrobek z granitu W Gostyninie usytuowane s¹ dwa cmenta- upamiêtniaj¹cy 99 ¿o³nierzy niemieckich rze parafi alne. Najstarszy rzymskokatolicki poleg³ych w 1914 r. z inskrypcj¹ w jêzyku nie- parafi i św. Marcina, za³o¿ony w 1809 r., jest mieckim. Dopiero w 2002 r. teren cmentarza po³o¿ony w pó³nocno-zachodniej czêści mia- zosta³ uporz¹dkowany na koszt Gostynina sta, na wzgórzu s¹siaduj¹cym z jeziorem Ko- przy fi nansowym wsparciu Niemców z mia- cio³. Mo¿na tu zobaczyæ kilka zabytkowych sta partnerskiego Langenfeld. W centralnym grobowców z 2. po³. XIX w. i kwatery wojenne miejscu postawiono pami¹tkowy obelisk oraz kośció³ pw. św. Jakuba. Po prawej stro- z napisem w jêzyku polskim i niemieckim, wg nie drogi wiod¹cej na cmentarz, dzisiejszej koncepcji Tadeusza Osiñskiego. ul. Cmentarnej, by³ cmentarz choleryczny, W obrêbie szpitala dla nerwowo i psychicz- prawdopodobnie po raz pierwszy za³o¿ony nie chorych w Gostyninie-Zalesiu istnia³ w 1831 r. Po upadku powstania listopadowe- w latach 1940–1965 ma³y cmentarz o po- go powiat gostyniñski nale¿a³ do najbardziej wierzchni 0,72 ha, gdzie grzebano zmar³ych dotkniêtych epidemi¹ cholery. Choroba ta na- pacjentów szpitala, którzy nie mieli bliskich. wiedzi³a mieszkañców jeszcze w 1837, 1848 Najstarszy istniej¹cy nagrobek nale¿y do

Powiat gostyniński 85

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8855 22013-09-27013-09-27 17:01:0817:01:08 Roberta Sorgenfreya, zmar³ego w 1941 r. Do II wojny światowej istnia³ w po³udnio- Zw³oki przechowywano w kostnicy cmen- wo-zachodniej czêści miasta (dziś os. Wspól- tarnej. Z lewej strony kostnicy s¹ 2 tablice na), miêdzy ul. Gościnn¹ i rzek¹ Skrw¹, za³o- z informacj¹ o 4 pielêgniarzach straconych ¿ony w XVIII w. cmentarz ¿ydowski (kirkut), w Rawiczu, 3 pielêgniarzach zmar³ych w wiê- o powierzchni ok. 0,88 ha, zniszczony przez zieniu i 78 pacjentach straconych w wiêzie- Niemców. Dziś po cmentarzu nie zachowa³ siê niach w okresie okupacji. ¿aden ślad. Szujscy w gostynińskim zamku

iedy jesieni¹ 1611 r. hetman Stanis³aw Bobrownicki. Pocz¹tkowo w zamku trzyma- K¯ó³kiewski powraca³ triumfalnie ze no 40 stra¿ników, ale stopniowo liczba ich zwyciêskich bitew w 1610 r. pod K³uszy- by³a zmniejszana. Wiêźniów dodatkowo ob- nem, Smoleñskiem i Moskw¹, wśród jeñców s³ugiwa³a rosyjska s³u¿ba. Pobyt carewiczów znajdowa³ siê wziêty do niewoli car Wasyl w Gostyninie trwa³ kilka miesiêcy: 12 wrześ- IV Szujski oraz jego bracia – Iwan i Dymitr nia 1612 r. zmar³ car Wasyl IV Szujski, w 5 z ¿on¹ Katarzyn¹. 29 października 1611 r. or- dni później, 17 września, jego brat Dymitr, szak z rosyjskimi jeñcami dotar³ do Warsza- a po dwóch kolejnych miesi¹cach, 15 listo- wy. W sali senatorskiej Zamku Królewskiego, pada, bratowa Katarzyna. Zmar³ych pocho- w obecności dostojników, car i jego bracia wano, wed³ug jednych przekazów pod bram¹ oddali ho³d królowi polskiemu, Zygmuntowi zamkow¹, a wed³ug innych – w pobliskiej wsi III Wazie. Jak przekazuj¹ źród³a, pojmany car Rataje. W po³owie stycznia 1614 r. do Gosty- z braæmi, pe³zaj¹c na kolanach i czo³em bij¹c, nina przyjecha³ Jakub Ch¹dzyñski, dworza- z wielkim upokorzeniem prosi³ o mi³osier- nin króla, i na zamku gostyniñskim odebra³ dzie. Król kaza³ jeñcom wstaæ i na znak ³aski rzeczy pozostawione przez zmar³ych. W pro- poda³ rêkê do uca³owania. U jego stóp z³o- tokole zapisano m.in., ¿e przejêto karetê mo- ¿ono carskie chor¹gwie. By³ to wielki triumf skiewsk¹ ca³¹ ze wszystkimi rzemieniami ¯ó³kiewskiego i poni¿enie cara Wasyla Szuj- oprawn¹, ko³a wszystkie ¿elazne oprawne, skiego. Po tej ceremonii rodzinê Szujskich, wóz pokryty moskiewski i inne rzeczy, jak jako zak³adników, umieszczono w Pa³acu aksamitne okrycia, czapkê lisi¹, srebrny pu- Mokotowskim, a po jego spaleniu w niewy- char, wewn¹trz z³ocisty, ³y¿kê srebrn¹, pó³mi- jaśnionych okolicznościach, wiêźniów prze- sek srebrny, a tak¿e kosztowności Katarzyny. wieziono w koñcu grudnia 1611 r. do zamku Śmieræ rosyjskich wiêźniów wzbudza³a wiele w Gostyninie. Zamek by³ silnie obwarowany, domys³ów i przypuszczeñ. Podejrzewano, ¿e okna opatrzone ¿elaznymi kratami, a drzwi ich otruto, a mo¿e zmarli z chorób albo po i bramy mia³y mocne zamkniêcia. Jeñcy byli prostu z têsknoty i ¿alu za utracon¹ koron¹. oddani pod stra¿ honorow¹ i luźn¹, zatem Zw³oki carewiczów po 6 latach przewieziono mieli du¿¹ swobodê w poruszaniu siê. Po- do Warszawy, gdzie spoczê³y w Kaplicy Mo- dobno obchodzono siê z nimi po królewsku. skiewskiej u zbiegu ul. Krakowskie Przed- Car Wasyl mieszka³ w murowanej izbie nad mieście i Nowy Świat. W1635 r. ich szcz¹t- bram¹ zamkow¹. Natomiast Dymitr i Kata- ki zosta³y wywiezione do Rosji i pochowane rzyna zostali umieszczeni w niewielkiej izbie w Soborze Archangielskim w Moskwie. Na- w dolnej czêści zamku. Opiekê nad rodzin¹ tomiast król Zygmunt III Waza uwolni³ z nie- carsk¹ sprawowa³ z polecenia króla Zyg- woli Iwana Szujskiego, który do 1619 r. pozo- munta III Wazy starosta gostyniñski Jerzy stawa³ w s³u¿bie jego syna W³adys³awa IV. Garwaski, a bezpośredni nadzór nad carewi- Podczas otwarcia odbudowanego zamku czami pe³ni³ dworzanin królewski Zbigniew w Gostyninie w maju 2009 r., na uroczystej

86 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8866 22013-09-27013-09-27 17:01:0917:01:09 95 96

97 98

95 Car Wasyl IV Szujski w złotej czapce zwanej monomachą 96 Kopia chorągwi carów Szujskich 97, 98 Inscenizacja hołdu jeńców Szujskich przed królem Zygmuntem III Wazą w wykonaniu członków Bractwa Rycerskiego Excalibur w Gostyninie, maj 2009 r.

gali cz³onkowie Bractwa Rycerskiego Exca- sza Szajewskiego nawi¹zywa³a w³aśnie do libur zaprezentowali inscenizacjê wg scena- zwyciêstwa odniesionego przez ¯ó³kiewskiego riusza Jana B. Nycka i Barbary Konarskiej- pod K³uszynem i uwiêzienia cara Wasyla oraz -Pabiniak pt. „Car Wasyl Szujski, jego bracia jego rodziny w gostyniñskim zamku. Dymitr i Iwan oraz Katarzyna, ¿ona Dymitra We wrześniu 2012 r. minê³o 400 lat od w sali sejmowej przed królem Zygmuntem III śmierci Szujskich. Z tej okazji odby³a siê se- Waz¹ w 1611 r.” sja popularnonaukowa pt. „400. rocznica Z kolei w 2010 r., w rocznicê zwyciêskiej uwiêzienia Cara Wasyla IV Szujskiego w Za- bitwy pod K³uszynem, odby³a siê instalacja mku Gostyniñskim”, zorganizowana przez historyczna „K³uszyn 1610 – obóz hetman Wydzia³ Promocji Urzêdu Miasta Gostyni- Stanis³awa ¯ó³kiewskiego”. Bitwa historyczna na, przy wspó³udziale cz³onków Towarzy- u podnó¿a zamku w wykonaniu Pierwszego stwa Rapperswilskiego w Warszawie, ³¹cznie Polskiego Stowarzyszenia Turniejowego „Liga z prezesem towarzystwa dr Hann¹ Krajewsk¹. Baronów” z Warszawy wg scenariusza Toma- W czasie sesji wyg³oszono kilka referatów

Powiat gostyniński 87

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8877 22013-09-27013-09-27 17:01:0917:01:09 zwi¹zanych z rocznic¹ i zamkiem gostyniñ- – Po có¿ pró¿ne zwady?! skim. Wyst¹pi³ równie¿ Mêski Zespó³ Muzyki Uwiêziæ tylko w murach Gostynina! Cerkiewnej pod kierunkiem Jerzego Szurbaka. Zamek w Gostyninie wzbudzi³ zainteresowa- Stroje dla postaci cara Wasyla i jego bratowej nie Rosjanki Swiet³any Aleksandry Burowiny, Katarzyny wypo¿yczono z Teatru Wielkiego która mieszka w mieście Szuja, niegdyś gnieź- w Warszawie. dzie rodowym Szujskich, le¿¹cym w obwodzie Akcentem nawi¹zuj¹cym do historii zamku Iwanowo-Wozniesjensk, najstarszego okrêgu s¹ wisz¹ce na ścianach restauracji „Kolum- przemys³u w³ókienniczego w Rosji z XIX w. nowej” reprodukcje obrazów Tomasza Ma- W lutym 2001 r. przys³a³a do redakcji „G³osu kowskiego, Józefa Peszke, Jana Matejki i Jana Gostyniñskiego” list, w którym napisa³a, ¿e Szwedkowskiego o tematyce zwi¹zanej z ho³- 23 stycznia 2001 r. w lokalnych „Wiadomoś- dem z³o¿onym przez rosyjskich jeñców – cara ciach Szujskich” przeczyta³a przedruk artyku³u Wasyla Szujskiego i jego rodziny w sali sena- relacjonuj¹cego pobyt dziennikarzy rosyjskich torskiej przed królem Zygmuntem III Waz¹. w 1971 r. w Polsce. Dziennikarze przyjechali Jako ciekawostkê dodajmy, ¿e w Domu Go- do w³ókienniczej £odzi, a przewodniczka, gdy tyckim w Pu³awach, wybudowanym w latach dowiedzia³a siê, ¿e pochodz¹ spod miasta Szu- 1801–1809, Izabela Czartoryska, mecenas ja, przywioz³a ich do Gostynina. Zwiedzaj¹c sztuki, kolekcjonerka pami¹tek historycz- zamek, weszli do jego podziemia. Po powrocie nych, na jednej ze ścian, zwanej „Ścian¹ Go- do Rosji dziennikarz G. Surin tak m.in. opisa³ styniñsk¹”, zgromadzi³a m.in. fragmenty swoje wra¿enia z zamku: W jednej z piwnic cegie³, kaﬂ i i futryny okiennej z komnaty, szarej i mrocznej, zatrzasnê³y siê za nami ciê¿- w której wiêziony by³ car Wasyl Szujski na kie kute drzwi, a bia³ow³osa [przewodniczka] zamku w Gostyninie. Eksponaty te nie zacho- zniknê³a jak maleñka śnie¿ynka. Wszystko wa³y siê do naszych czasów, poza marmurow¹ sta³o siê tak nieoczekiwanie, (...) ¿e zastygli- belk¹ z nazw¹ ściany. Zosta³y zniszczone przez śmy w os³upieniu. Jednak niema scena nie wojska carskie po upadku powstania listopa- trwa³a d³ugo, dlatego ¿e czêśæ czasu zabra³o dowego i konﬁ skacie dóbr Czartoryskich. nam obejrzenie tego smutnego pomieszczenia, Wydarzenie zwi¹zane z Szujskimi w gosty- w którym buszuj¹ myszy, a ściany pokryte s¹ niñskim zamku sta³o siê inspiracj¹ dla wielu pleśni¹, jak i dusze wiêźniów. poetów. Na przyk³ad regionalista Konstanty Dodajmy zamiast komentarza informa- Bolesta Modliñski z P³ocka napisa³ rapsod cjê, ¿e w g³êbokim podziemiu wie¿y podczas na cześæ odwiedzaj¹cego 29 maja 1930 r. Go- badañ archeologicznych prowadzonych na stynin Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego wzgórzu zamkowym w 1981 r. pod kierun- Mościckiego: kiem Marka Olêdzkiego z £odzi, odkryto na A kiedy przysz³o do walnej narady najni¿szej kondygnacji, na zachodniej ścianie, Gdzie carów wiêziæ – spór siê pewien kilkanaście wydrapanych na ceg³ach herbów wszczyna, szlacheckich. Stanowi³y one świadectwo, ¿e A¿ król zawo³a! wiêziono tu przedstawicieli tego stanu.

88 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8888 22013-09-27013-09-27 17:01:1017:01:10 Gostynin-Rataje (Zazamcze)

99 Przebudowany pałac Higersbergerów w Gostyninie-Ratajach. Obecnie Specjalny Ośrodek Szkolno-Wycho- wawczy im. Jana Pawła II

ataje le¿¹ na pó³nocno-zachodnim Ma- ziemskie Rataje wydzielono z dóbr rz¹dowych Rzowszu ziemi gostyniñskiej, po zachod- Królestwa. Nabyli je kontraktem zamiennym niej stronie Gostynina, w kierunku na Kowal, rz¹du ma³¿onkowie Aleksandra i Wiktor Kar- przy trasie nr 577. Obecnie stanowi¹ dzielnicê scy. W kwietniu tego samego roku dobra te ku- Gostynina o nazwie Zazamcze. Niegdyś by³a pi³ Hieronim Romocki. Po jego śmierci Rataje to wieś ksi¹¿êca, któr¹ otrzyma³ w podzia³ach odziedziczy³o siedmioro rodzeñstwa Romo- dzielnicowych przeprowadzonych na Mazow- ckich i w drodze losowania przed notariuszem szu na prze³omie 1373 i 1374 r. ksi¹¿ê Siemo- przesz³y na schedê Marianny Borzewskiej. Ko- wit III. Dok³adnie dobra Rataje zosta³y opi- lejni w³aściciele Rataj to Józef Kosmiñski oraz sane w dokumencie z 1440 r. wystawionym Maria i Jan Lesiewscy. W 1866 r. dobra te naby³ przez Siemowita V, w którym ksi¹¿ê nadawa³ Feliks Higersberger z licytacji og³oszonej przez swej ma³¿once Ma³gorzacie ziemiê gostyniñ- Towarzystwo Kredytowe Ziemskie. sk¹. Ksi¹¿ê wyznaczy³ te¿ wieś Rataje do po- Pierwsi Higersbergerowie pojawili siê w na- s³ug i sk³adania dziesiêciny na rzecz zamku szym kraju przypuszczalnie w 2. po³. XVIII w. wzniesionego na lewym brzegu Skrwy oraz za czasów saskich. Prawdopodobnie Andrzej powiatu. Higersberger, chor¹¿y wojsk Koronnych, zrzek³ W 1462 r. wieś Rataje, jak i ca³a ziemia siê w 1812 r. niemieckiego tytu³u grafa i prze- gostyniñska, zosta³a w³¹czona do Korony pisa³ siê do Heroldii Warszawskiej. Józef Hi- Królestwa Polskiego. W marcu 1840 r. dobra gersberger oprócz Rataj by³ te¿ w³aścicielem

Powiat gostyniński 89

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 8899 22013-09-27013-09-27 17:01:1017:01:10 Skrzan (1856), Piotrowa, Chocenia w powiecie Higersbergerowie mieszkali w Ratajach w³oc³awskim i G³êbokiego k. K³odawy. ¯onaty w dworze wybudowanym w po³. XIX w., praw- by³ z Aniel¹ Pruszakówn¹. Higersbergerowie dopodobnie wg projektu architekta Józefa mimo swych niemieckich korzeni czuli siê Po- Hussa. Budynek sk³ada³ siê z 15 umeblowa- lakami i niejednokrotnie wykazali siê patrio- nych pokoi, wielkiej kuchni, pralni, piwnic, tyczn¹ postaw¹ w czasie powstania listopado- pomieszczeñ s³u¿bowych. Wyposa¿ony by³ wego, styczniowego, w wojnie z bolszewikami w stylowe meble przywiezione z W³och, lu- i w 1939 r. Przedostatni w³aściciel Rataj, Ro- stra weneckie w poz³acanych ramach, bogaty man Higersberger, by³ spo³ecznikiem. Maj¹- ksiêgozbiór. Wszystko to zosta³o rozgrabione tek przekaza³ notarialnie bratankowi Józefowi w chwili zakoñczenia wojny. z Piotrowa, a sam anga¿owa³ siê w ró¿ne wa¿ne W 1946 r. nast¹pi³a parcelacja maj¹tku dla Gostynina inicjatywy. Zabiega³ o za³o¿enie Rataje. W pa³acu mieści³y siê kolejno inter- szko³y miejskiej, pe³ni³ funkcjê prezesa OSP do nat dla Liceum Pedagogicznego (do 1970 r.), 1925 r., by³ wspó³za³o¿ycielem Stowarzysze- Milicja Obywatelska, Urz¹d Gminy Rataje. nia Spo¿ywców „Gostynia” oraz Ko³a Polskiej Obecnie budynek zosta³ rozbudowany i od Macierzy Szkolnej. Zmar³ 12 grudnia 1933 r., 1981 r. stanowi siedzibê Specjalnego Ośrodka jest pochowany na cmentarzu paraﬁ alnym Szkolno-Wychowawczego. Placówka otrzyma- w Gostyninie. W czasie okupacji niemieckiej ³a 23 października 2008 r. patrona Jana Paw³a Higersbergerowie odmówili przyjêcia niemie- II. Imieniem Rodziny Higersbergerów nazwa- ckiego obywatelstwa i opuścili maj¹tek. Zarz¹d no nowo wybudowane rondo w Gostyninie na w Ratajach przejê³a niemiecka spó³ka Ostland. rozwidleniu ul. Zamkowej i Targowej.

90 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9900 22013-09-27013-09-27 17:01:1117:01:11 Kamieniec (gmina Szczawin Kościelny)

100 101

100 Dwór w Kamieńcu 101 Założenie parkowe w Kamieńcu

ieś Kamieniec po³o¿ona jest na po³u- parterow¹. Od strony po³udniowej weranda. Wdniowych krañcach powiatu gostyniñ- Obok piêtrowej czêści dworu wolno stoj¹- skiego, przy trasie nr 582 Gostynin–¯ychlin. ca piêtrowa ofi cyna z lukarnami. Zabudowa Szczyci siê średniowiecznym rodowodem. zosta³a wykonana w pocz¹tkach XX w. wg W przesz³ości nale¿a³a do parafi i ¯ychlin, projektu Apoloniusza Paw³a Nieniewskiego obecnie znajduje siê w parafi i Suserz. Nie- (1856–1922) dla Edwarda Kazimierza Gliñ- gdyś miejscowośæ sk³ada³a siê ze wsi w³oś- skiego. Nastêpnym w³aścicielem by³ Stani- ciañskiej, licz¹cej pod koniec XIX w. 19 sied- s³aw Stokowski, a po nim do II wojny świa- lisk oraz folwarku z area³em 17,5 w³ók „ziemi towej jego bratanek Zygmunt Stokowski. pszennej”, czyli ponad 280 ha. Miejscowy Zespó³ kamieniecki otacza park krajobrazo- maj¹tek od 1874 r. by³ w rêkach Piotra Za- wy z akwenem i mocno przetrzebionym drze- krzewskiego. Pobliskie cukrownie: Model, wostanem. Po zakoñczeniu II wojny świato- Dobrzelin i Sanniki sprzyja³y uprawie na tym wej dwór w Kamieñcu zosta³ przekazany na terenie buraka cukrowego. Z dawnego folwar- szko³ê podstawow¹, a w 1950 r. przekszta³- ku przetrwa³a czêśæ obiektów gospodarczych cony w rolnicz¹ spó³dzielniê produkcyjn¹, oraz zespó³ dworsko-parkowy. Dwór usytu- jedn¹ z pierwszych w Polsce. Obecnie dwór owany na osi po³udnie-pó³noc, bezstylowy, znajduje siê w rêkach prywatnych i jest rewa- jednopiêtrowy, szczyty boniowane z czêści¹ loryzowany.

Powiat gostyniński 91

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9911 22013-09-27013-09-27 17:01:1117:01:11 Lucień (gmina Gostynin)

102

102 Pałac w Lucieniu

ieś Lucieñ le¿y w pó³nocno-wschodniej tichau. Po I wojnie światowej maj¹tek nale¿a³ Wczêści gminy Gostynin, w odleg³ości do Nelly Heleny Kogan, ¯ydówki pochodz¹cej 7 km od miasta Gostynina przy drodze woje- z bogatej rodziny rosyjskiej. Koganowie posia- wódzkiej nr 573 Gostynin–Nowy Duninów. dali dobra w Rosji, W³oszech i Belgii. Po stra- Ma 1781 ha powierzchni. Po jej zachodniej cie maj¹tku w Rosji w wyniku rewolucji rodzi- stronie przep³ywa Skrwa Lewa. Do 1954 r. ist- na osiedli³a siê we W³oszech, poza Nelly, która nia³a gromada Lucieñ. W latach 1975–1998 chcia³a zostaæ w s³owiañskiej czêści Europy. wieś Lucieñ administracyjne nale¿a³a do woje- Kogan naby³ wiêc dla córki dobra w Lucieniu. wództwa p³ockiego. Obecnie jest w gminie Go- Nelly Kogan by³a kobiet¹ nieszczêśliw¹. Mia- stynin. Od nazwy miejscowości nazywane jest ³a dwa garby i nie mog³a chodziæ. Jej ulubio- Jezioro Lucieñskie. G³ówny zabytek Lucienia nym zajêciem by³o przesiadywanie w fotelu to pa³ac z 2. po³. XIX w. Jest to budynek w stylu z kó³kami nad jeziorem, do którego wiod³a neoklasycznym, murowany, z ceg³y, otynko- alejka z pa³acu. W maj¹tku pracowa³ gorzela- wany, dwukondygnacyjny, na planie kwadra- ny Kazimierz £ysakowski, który z czasem zo- tu. Uk³ad wnêtrz jest dwutraktowy w czêści sta³ mê¿em Nelly. Ślub odby³ siê w Wenecji. środkowej i trzytraktowy w bocznych. Dwu- Jan Tadeusz Stanis³awski (1936–2007), sa- spadowy dach jest pokryty blach¹. Pa³ac zosta³ tyryk, autor tekstów popularnych piosenek, wzniesiony przez hrabiów Lüttichau. Pierw- wychowanek Liceum Ogólnokszta³c¹cego im. szym znanym w³aścicielem by³ Benedykt Lüt- Tadeusza Kościuszki w Gostyninie, w swojej

92 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9922 22013-09-27013-09-27 17:01:1217:01:12 103

103 Lucień z lotu ptaka z pałacem i charakterystycznym współczesnym kościołem

ksi¹¿ce Zezem napisa³, ¿e w drodze powrot- a Kazimierzów przybra³ nazwê od Kazimierza nej z W³och jechali karet¹ przez Gostynin. Po £ysakowskiego. Nelly zmar³a w 1924 r., jest obu stronach drogi ustawili siê ¯ydzi i chcieli pochowana na cmentarzu paraﬁ alnym w Go- ukamienowaæ Nelly za to, ¿e przesz³a na ka- styninie. Maj¹tek Lucieñ przeszed³ na w³as- tolicyzm. Wszystko zakoñczy³o siê dobrze, bo nośæ Kazimierza £ysakowskiego, a w 1940 r. Nelly wykupi³a siê hojnym datkiem na syna- pod administracjê niemieck¹. Czêśæ budyn- gogê. Byæ mo¿e ca³a ta sytuacja by³a zainsce- ków gorzelni zosta³a rozebrana przez Niem- nizowana, a wysokośæ okupu wcześniej usta- ców podczas II wojny światowej. Po wojnie lona. £ysakowski okaza³ siê dobrym i czu³ym w 1945 r. dokonano parcelacji dóbr Lucieñ, mê¿em. Nelly za ¿ycia otoczy³a Lucieñ i jego a pa³ac przekazano na Pañstwowy Dom mieszkañców rzeteln¹ opiek¹. Pobudowa³a Dziecka. W 1986 r. wybuch³ w nim po¿ar, po przedszkole, ¿³obek i izbê porodow¹, zorga- którym dzieci ewakuowano do Gostynina. Po nizowa³a przytu³ek dla starców. Na pami¹tkê remoncie, w roku szkolnym 1996/1997 pa³ac ostatnich w³aścicieli Lucienia pobliskie miej- przekazano szkole podstawowej. W 2003 r. scowości zosta³y nazwane ich imieniem. I tak powo³ano tutaj Zespó³ Szko³y Podstawowej Helenów od drugiego imienia Nelly Kogan, i Gimnazjum.

Powiat gostyniński 93

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9933 22013-09-27013-09-27 17:01:1317:01:13 Luszyn (gmina Pacyna)

104 105

106 107

104 Pałac w Luszynie 105 Sala balowa w pałacu w Luszynie 106 Gotycko-renesansowy kościół w Luszynie 107 Wnętrze świątyni w Luszynie

edna z wiêkszych osad ziemi gostyniñskiej ników rolnych w 1906 r. ogarnê³a równie¿ Jpo³o¿ona we wschodniej czêści gminy, ma folwarki powiatu gostyniñskiego. Najbardziej 209 ha i PGR Luszyn 579 ha powierzchni. tragiczny by³ w Luszynie, gdzie s³u¿ba fol- Dojazd drog¹ wojewódzk¹ nr 582 Gostynin– warczna przyst¹pi³a do „strajku czarnego”. Pacyna, nastêpnie drogami powiatowymi nr Postawa robotników by³a na tyle groźna, ¿e 1433W, 1437W, 1438W. W koñcu XV w. i w 1. dziedzic Adam Grabski z pomoc¹ pisarza po³. XVI w. Luszyn nale¿a³ do Sierpskich (Sie- zbieg³ na koniu z Luszyna. Pod Aleksandro- prskich?) h. Prawdzic. W 1497 r. Luszyn wcho- wem Kujawskim, niedaleko granicy guberni, dzi³ w sk³ad dóbr Prokopa Sierpskiego (?), zosta³ jednak zabity przez tzw. „srejulistów” a w 1533 r. przypad³ Urszuli, ¿onie Marcina (postêpowców). Po śmierci Grabskiego pa- Ostroroga. ³ac rozbudowano w 1909 r. dla Stanis³awa Pa³ac w Luszynie zosta³ wybudowany praw- Godlewskiego (1867–1933), senatora, i Zoﬁ i dopodobnie w 1. po³. XIX w. dla rodziny z Krzymuskich (1866–1937), wcześniej Ada- Grabskich, twórców wzorowego gospodar- mowej Grabskiej, wg projektu wybitnego stwa rolnego, znanego w XIX stuleciu w ca- warszawskiego architekta Jana II Heuricha ³ym Królestwie Polskim. Fala strajków robot- (1873–1925), byæ mo¿e z wykorzystaniem

94 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9944 22013-09-27013-09-27 17:01:1417:01:14 108 109

108 XVI-wieczny nagrobek Jana Modzelewskiego i jego żony Katarzyny z Borszów w Luszynie 109 Kwatery Żołnierzy Września na cmentarzu w Luszynie

dawnych murów. Przebudowany w 1927 r. sﬁ nksy. Zachowa³a siê równie¿ brama ogro- w stylu neobarokowym (obecny wygl¹d), a po dowa oraz cenny i rzadki drzewostan. raz drugi remontowany w latach 70. XX w. Ist- Po wojnie z maj¹tku Luszyn utworzono niej¹cy budynek jest murowany, z ceg³y, otyn- Pañstwowe Gospodarstwo Rolne, obecnie pa- kowany, piêtrowy, na planie prostok¹ta ze ³ac nale¿¹cy do Stanis³awa Gliñskiego odku- skrajnymi ryzalitami i czterokolumnowym pili Jolanta i Miros³aw Olszewscy. Aktualnie portykiem. W tympanonie s¹ umieszczo- trwaj¹ prace renowacyjne pa³acu, w którym ne herby Gozdawa (Godlewskich) i Radwan w przysz³ości bêdzie mieści³ siê ośrodek kul- (Krzymuskich). Wystrój wnêtrz z zachowan¹ tury i rekreacji. Odrestaurowany jest dawny sztukateri¹, piecami i kominkami, pochodzi domek ogrodnika z przeznaczeniem na cele z czasów przebudowy. Sieñ z 1927 r. z klatk¹ biurowe i gościnne. schodow¹ zosta³a zaprojektowana przez Ju- Pierwszy kośció³ paraﬁ alny w Luszynie liusza Nagurskiego. Oprócz pa³acu w sk³ad pw. św. Stanis³awa bpa zosta³ ufundowany zespo³u pa³acowego wchodzi murowana kor- w 2. po³. XIV w., wzmiankowany w 1441 r. degarda z 2. po³. XIX w., park krajobrazowy Obecny kośció³ zosta³ wzniesiony z fundacji za³o¿ony na pocz¹tku XIX w., a przekompo- Jana Modzelewskiego h. Trzywdar, podcza- nowany ok. 1909 r., do którego prowadzi mu- szego ³êczyckiego, ukoñczony w 1595 r. Re- rowana brama wjazdowa z po³. XIX w., gdzie staurowany by³ w 2. po³. XVII w., w XVIII w. przy podjeździe znajduj¹ siê dwa kamienne i w 1843 r. kosztem Franciszka Wincentego

Powiat gostyniński 95

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9955 22013-09-27013-09-27 17:01:1617:01:16 Grabskiego, staraniem proboszcza ks. Jana cego Grabskiego (1874 r.) z herbem Pomian Gryczyñskiego. Jest to budowla późnogotycko- z p³askorzeźbion¹ g³ow¹ zmar³ego, sygn. J. M.; -renesansowa, murowana, z ceg³y, z prostok¹t- Adama Grabskiego (1906); cz³onków rodziny n¹ naw¹. Okna świ¹tyni s¹ smuk³e, zamkniê- Grabskich wmurowane w zewnêtrzn¹ ścianê te pó³koliście. Portal do zakrystii renesansowy kruchty: Franciszka Wincentego (1861 r.), Lu- z koñca XVI w. Od zachodu czworoboczna dwiki z Byszewskich (1861 r.), Marii (1876 r.). wie¿a z krucht¹ w przyziemiu. O³tarz g³ów- We wrześniu 1939 r. pod Luszynem urz¹- ny barokowy z ok. 1700 r., z rzeźbami z tego dzono lotnisko polowe Wojska Polskiego, bê- okresu: Chrystusa Ukrzy¿owanego w polu d¹ce celem nalotów Luftwaffe. Lotnisko to g³ównym, śś. Stanis³awa i Wojciecha bpów po wykorzystywali równie¿ okupanci niemieccy, bokach oraz archanio³ów Micha³a i Gabrie- podobnie jak identyczny obiekt w Krubinie la. Na jednym z o³tarzy bocznych obraz św. pod Sannikami. Walentego sygnowany August Strunge. Cen- Na pó³noc od Luszyna przy dawnym trakcie ny jest feretron* z 1. po³. XVIII w. z obrazem £owicz–Kutno le¿y wieś Remki ze średnio- Matki Boskiej Niepokalanie Poczêtej. Jest te¿ wiecznym rodowodem, odnotowana w ksiê- lichtarz na pascha³, miedziany kocio³ muzycz- gach lustracyjnych w XVI i XVIII w. dawnego ny z XVIII w., kropielnica w formie kolumny, województwa rawskiego. Do XVIII w. zamiesz- późnobarokowe stalle odnowione przez Ada- ka³a wy³¹cznie przez szlachtê zagrodow¹. ma Grabskiego przed 1906 r. Organy w koście- W 2. po³. XIX w. by³o tam 21 zagród, w tym le pochodz¹ z 1870 r., zosta³y wykonane przez 5 w³ościan, gospodaruj¹cych na 84 morgach. ﬁ rmê organmistrzowsk¹ Ernesta Hugo Bier- Pozosta³e 16 gospodarstw by³o w rêkach szla- nackiego ze Skêpego, przebudowane w 1945 r. checkich, maj¹cych ³¹cznie 650 mórg. Prze- Jest równie¿ nagrobek Jana Modzelewskiego, trwa³a typowa zagroda szlachecka z prze³o- podczaszego ³êczyckiego i jego ¿ony Katarzyny mu XIX i XX w., m.in. murowany dworek z Borszów, gospodaruj¹cych w dobrach Luszyn z XVIII w. o powierzchni 210 m2 na kamien- w XVI i XVII w., wystawiony za ¿ycia ma³¿on- nych fundamentach ze star¹ stajni¹ zbudowa- ków w 1596 r. Mimo ¿e by³ później przerabia- n¹ z kamienia ³upanego, w której niegdyś by³a ny, to stanowi najciekawszy tego typu zabytek pieczarkarnia. Jest równie¿ dawny staw rybny. w powiecie, wyobra¿a p³askorzeźbion¹ postaæ Obecny w³aściciel dworku, Robert Rutkow- zmar³ego w rycerskiej zbroi oraz zmar³¹. Tab- ski, odnalaz³ w pobli¿u zabudowañ monety, lice epitaﬁ jne: Balbiny z Górskich Grabskiej tzw. boratynki*, które przekaza³ do muzeum (1848 r.) z czarnego marmuru; Majola Igna- w £owiczu.

96 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9966 22013-09-27013-09-27 17:01:1817:01:18 Lwówek (gmina Sanniki)

110 111

110 Fragment kamiennego ogrodzenia cmentarza ewangelickiego we Lwówku 111 Dawna chata osadników niemieckich we Lwówku

u¿a wieś so³ecka nad rzeczk¹ Nid¹, le¿¹ca później. Powszechne zainteresowanie polskie- Dw po³udniowo-zachodniej czêści gminy go (katolickiego) otoczenia wzbudza³a odmien- przy drodze wojewódzkiej nr 583, prowadz¹cej na obrzêdowośæ braci morawskich, ró¿ni¹ca siê z ¯ychlina do G¹bina. Powierzchnia 746 ha, dośæ znacznie od luterañskiej. Podstawowym jedna z wiêkszych w gminie Sanniki. Lwówek zajêciem ludności Lwówka by³o rolnictwo, nie jest wspominany w dokumentach śred- chocia¿ pod koniec XIX w. powsta³y tutaj dwie niowiecznych ani późniejszych lustracyjnych. wytwórnie narzêdzi rolniczych. Jest to wieś powsta³a w koñcu XVIII w. ju¿ po Po dawnych mieszkañcach Lwówka pozo- wejściu na te tereny Prusaków. W pocz¹tkach sta³ ślad w postaci po³o¿onego nieopodal wsi XIX w. przybyli do nowo powsta³ej wsi Lwó- cmentarza. Ogranicza go wa³ z polnych ka- wek (Leonberg) bracia morawscy i zamieszki- mieni. Zachowa³o siê nieco starych grobów wali do 1945 r., kiedy musieli opuściæ Polskê. z ¿eliwnymi krzy¿ami, p³ytami z piaskowca, Wieś uchodzi³a za bardzo zamo¿n¹ i zadba- opatrzonymi inskrypcjami. Zachowa³o siê te¿ n¹, co by³o zas³ug¹ jej mieszkañców, g³ównie kilka budynków, w tym dawne chaty koloni- wyznania ewangelickiego. Powszechnie lud- stów usytuowane do drogi kalenicowo, czyli nośæ Lwówka uwa¿ano za Niemców, zw³aszcza szczytem, oraz obiekty gospodarcze, m.in. ¿e sami identyfi kowali siê z t¹ nacj¹. Pos³ugi- murowany m³yn z 1912 r. Przy zabytkowej wali siê na co dzieñ do 1918 r. g³ównie jêzykiem chacie w środku wsi ustawiono tablicê infor- niemieckim. Jêzyk rosyjski stosowano urzêdo- macyjn¹ o dziejach miejscowości. wo, a polski w kontaktach s¹siedzkich i han- We Lwówku znajduje siê kośció³ fi lialny pa- dlowych. Jêzykiem wyk³adowym miejscowej rafi i w Osmolinie. Budynek powsta³ w 1857 r. szko³y powszechnej by³ niemiecki. Lwówek jako świ¹tynia ewangelicka braci morawskich. rozwija³ siê stopniowo, ale intensywnie. Bracia Po II wojnie światowej, gdy ludnośæ tego wy- morawscy bez problemu wspó³¿yli i wspó³pra- znania opuści³a Lwówek, zosta³ wydzier¿a- cowali z luteranami, którzy osadzili siê tutaj wiony przez katolików.

Powiat gostyniński 97

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9977 22013-09-27013-09-27 17:01:1817:01:18 Mocarzewo (gmina Sanniki)

112

112 Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Matki Celiny Borzęckiej w Mocarzewie

est to miejscowośæ po³o¿ona 2 km na pó³- wojny uczy³y siê tutaj dzieci z pobliskiej Wól- Jnoc od Sannik, przy drodze powiatowej ki Wysokiej i Niskiej. W pocz¹tkach lat 50. nr 1455W Sanniki–S³ubice. Powierzchnia XX w. kaplicê przeniesiono do budynku g³ów- 367 ha, w tym jedynie 57 ha gruntów ornych nego. W tym okresie w Mocarzewie czêsto i a¿ 302 ha lasów. Nie jest wzmiankowana gości³ kap³an z kościo³a sióstr wizytek w War- w źród³owych wydawnictwach historycznych szawie ks. Bronis³aw Bozowski (1908–1987), i odnotowana na starych mapach. Obecnie znany z pracy duszpasterskiej w środowiskach wchodzi w sk³ad so³ectwa Sanniki. inteligenckich. Aktualnie czynione s¹ starania W Mocarzewie w 1924 r., z fundacji sióstr o jego beatyﬁ kacjê. Oko³o 1960 r. zbudowano Stefanii i Jadwigi Grzybowskich ze S³ubic, murowan¹ kaplicê pw. Serca Jezusowego wg powsta³ Dom Zakonny Zgromadzenia Sióstr projektu siostry Marii Ewy Rosier-Siedleckiej. Zmartwychwstania Pañskiego. Siostry Grzy- W okresie okupacji hitlerowskiej Niemcy bowskie wst¹pi³y do Zgromadzenia, oﬁ aru- przeznaczyli dom zakonny pocz¹tkowo na j¹c nale¿¹c¹ do rodziny Wólkê Mocarzew- ośrodek dla m³odzie¿y z organizacji Hitler- sk¹ z tartakiem oraz gospodarstwo rolne jugend, a nastêpnie przekszta³cili go w ośro- w Jesionówce. Pocz¹tkowo wzniesiono drew- dek sanatoryjno-rehabilitacyjny dla ¿o³nierzy niany dom zakonny z kaplic¹, ale jeszcze przed Wehrmachtu, którzy odnieśli rany podczas II wojn¹ światow¹ wystawiono okaza³y mu- dzia³añ wojennych, zw³aszcza na froncie rowany budynek zakonny. Po zakoñczeniu wschodnim.

98 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9988 22013-09-27013-09-27 17:01:2017:01:20 113

113 Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Mocarzewie

W Mocarzewie mieści siê powo³any po s³ugê duszpastersk¹ pe³ni³ tu m.in. ks. Ta- II wojnie światowej Specjalny Ośrodek deusz Karczewski (1916–1992). W okresie Szkolno-Wychowawczy im. Matki Celiny Bo- okupacji hitlerowskiej, 7 kwietnia 1940 r., rzêckiej, prowadzony przez siostry ze Zgro- ksi¹dz Karczewski zosta³ aresztowany i po madzenia. W ośrodku objêto opiek¹ dzieci krótkim pobycie w wiêzieniu w P³ocku oraz i m³odzie¿ z niepe³nosprawności¹ intelektu- obozie w Dzia³dowie osadzony w obozie kon- aln¹ w stopniu umiarkowanym, znacznym centracyjnym Dachau. Mimo g³odu i udrêk i g³êbokim. Patronk¹ ośrodka jest siostra doczeka³ wyzwolenia, a nastêpnie pracowa³ Celina Borzêcka (1833–1913), za³o¿yciel- jako duszpasterz we Francji, gdzie w Instytu- ka Zgromadzenia, beatyﬁ kowana w 2007 r. cie Katolickim w Pary¿u obroni³ pracê doktor- przez papie¿a Benedykta XVI. Przy ośrodku sk¹. Do Polski wróci³ dopiero latem 1964 r., znajduje siê kaplica paraﬁ i w Sannikach. Po- otrzymuj¹c kapelaniê w Mocarzewie.

Powiat gostyniński 99

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 9999 22013-09-27013-09-27 17:01:2017:01:20 Osiny (gmina Gostynin)

114

115 116

114 Dwór w Osinach po restauracji 115 Fragment parku dworskiego w Osinach 116 Parkowa rzeźba dłuta Tadeusza Bieniewicza

ieś Osiny usytuowana jest w po³udnio- Pierwszy znany z imienia i nazwiska w³aści- Wwej czêści gminy Gostynin. Ma 683 ha ciel Osin – Dziers³aw Osiñski urodzi³ siê praw- powierzchni. Dojazd z Gostynina drog¹ woje- dopodobnie przed po³. XV w., a zmar³ przed wódzk¹ nr 60 w kierunku na Kutno. W miej- 1497 r. Spadkobierc¹ tych dóbr by³ jego nie- scowości Sierakówek nale¿y skrêciæ w prawo znany z imienia syn. Dobra te sk³ada³y siê ze w drogê powiatow¹ 1419W Sierakówek–So- wsi Osiny, Kuczkowo, m³yna Ruda oraz wójto- ko³ów. Pierwszymi posiadaczami Osin byli stwa we wsi królewskiej Niedrzew. Wiadomo w XV w. cz³onkowie rodu Osiñskich, którzy natomiast, ¿e Osiny zosta³y skonﬁ skowane nale¿eli do zamo¿nego rycerstwa. Dobra te przez króla Jana Olbrachta. Król przekaza³ je otrzymane zapewne drog¹ nadania ksi¹¿ê- Miko³ajowi Sierakowskiemu, który z³o¿y³ na cego zosta³y wykrojone z Puszczy Gostyniñ- Osiñskiego obci¹¿aj¹ce zeznania, ¿e ów nie skiej w ramach zagospodarowywania tych stawi³ siê na wyprawê mo³dawsk¹ w 1496 r., terenów. Mieli tu swoj¹ rezydencjê, od której przez co nie wype³ni³ s³u¿by wojskowej. przyjêli nazwisko. Osada wchodzi³a w sk³ad Pierwszy wpis w ksiêdze dóbr Osiny zosta³ paraﬁ i Gostynin. sporz¹dzony w jêzyku niemieckim w 1797 r.

100 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110000 22013-09-27013-09-27 17:01:2117:01:21 117

117 Dwór od strony parku

Wynika z niego, ¿e kolejni w³aściciele Osin to: zwieñczony trójk¹tnym szczytem. Dwór jest Stanis³aw Trêbski, Tytus Pawe³ Ligêza Kur- zbudowany na planie litery T, ma kubaturê dwanowski, Kazimierz Ligêza Kurdwanowski 2200 m3 i powierzchniê 380 m2. Murowany i Wincenty Józef Kurdwanowski. W 1856 r. z ceg³y ceramicznej. W latach 1945–1991 we dobra Osiny naby³ Szymon Pilaszewski, w³aś- dworze mieści³a siê szko³a podstawowa, na- ciciel s¹siedniego Ruszkowa. Poprzez ma³- stêpnie przechodzi³ w rêce prywatne. Od 2008 r. ¿eñstwo Celiny Pilaszewskiej z Adamem Je- w³aścicielem dworu i zabytkowego parku maj¹- leniewskim dobra Osiny sta³y siê w³asności¹ cego 5 ha powierzchni jest Marcin Majchrzak. dwóch pokoleñ Jeleniewskich – Adama i Zyg- W 2009 r. przyst¹piono do generalnego remon- munta. Ostatni w³aściciel, Zygmunt Jeleniew- tu dworu wg projektu i pod nadzorem zak³adu ski, zmar³ w 1935 r. W czasie II wojny świato- projektowego Ryszarda Piosika. wej maj¹tkiem zarz¹dzali Niemcy. W 1945 r. Podczas remontu odnaleziono w piwnicy dobra Osiny podlega³y reformie rolnej. Resz- 2 medale: krzy¿ niepodleg³ości i krzy¿ Virtuti tówka z maj¹tkiem wesz³a w sk³ad Rolniczej Militari nale¿¹cy do p³k. Edwarda Stanis³awa Spó³dzielni Produkcyjnej w Kleniewie. Czuruka, który w 1920 r. jako dowódca ¿an- Dwór, istniej¹cy do dziś, zosta³ wybudowany darmerii wojskowej w Warszawie zosta³ skie- prawdopodobnie w latach 70. XIX w. W latach rowany do P³ocka, by broniæ przed bolszewi- 20. XX w. dobudowano piêtrowe prawe skrzyd- kami przyczó³ka na Wiśle. Czuruk by³ ziêciem ³o. Dwór nie ma wyraźnego stylowego cha- Zygmunta Jeleniewskiego. Odnalezione meda- rakteru. Z³o¿ony jest z parterowego korpusu le Kazimierz Majchrzak przekaza³ w sierpniu nakrytego dachem dwuspadowym oraz piê- 2012 r. mieszkaj¹cej w Londynie córce Czu- trowego skrzyd³a z dachem czterospadowym. ruka, Rozmarynie O’Brien, a ta podarowa³a je W środkowej czêści korpusu piêtrowy ryzalit Muzeum Mazowieckiemu w P³ocku.

Powiat gostyniński 101

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110101 22013-09-27013-09-27 17:01:2317:01:23 Osmolin (gmina Sanniki)

118 119

120 121

118 Dawny herb Osmolina 119 Klasycystyczny kościół w Osmolinie 120 Wnętrze świątyni w Osmolinie 121 Tablica fundacyjna w kościele w Osmolinie

smolin, dziś wieś so³ecka, a do 1869 r. Pierwszy zachowany dokument historycz- Omiasteczko, jest po³o¿ony w po³udnio- ny Osmolina, w którym jest mowa o nadaniu wej czêści gminy, w pobli¿u granicy z powia- nowo za³o¿onemu kościo³owi w Trêbkach tem ³owickim. Le¿y nad rzeczk¹ Nid¹, kiedyś dziesiêciny z Osmolina, pochodzi z 1303 r. nazywan¹ Czerniew. Dojazd z Sannik drog¹ W kolejnym dokumencie z 1462 r. wymie- wojewódzk¹ nr 584. Obecnie zajmuje obszar niono w liczbie miast ziemi gostyniñskiej 823 ha. W so³ectwie tym ³¹ki i pastwiska zaj- Osmo³y, a w liczbie wsi ksi¹¿êcych Osmoli- muj¹ 51 ha. no. Sama nazwa wywodzi siê prawdopodob-

102 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110202 22013-09-27013-09-27 17:01:2417:01:24 nie od nazwy osobowej Osmo³a b¹dź czynno- mów i 433 mieszkañców. W latach 1843–1851 ści osmoliæ. w Osmolinie wybudowano te¿ studniê miej- Przywilej lokacyjny nada³ Osmolinowi sk¹, wybrukowano czêśæ rynku oraz ulice: G¹- w 1439 r. ksi¹¿ê mazowiecki Siemowit V. Mia- biñsk¹, Kiernosk¹ i ¯ychliñsk¹ przy udziale sto otrzyma³o wówczas prawo che³miñskie mieszkañców, w ramach tzw. szarwarku, czyli i przywileje wzorowane na g¹biñskich, w tym pracy nieodp³atnej na rzecz miasta. 15 lat tzw. wolnizny, czyli zwolnienia od podat- Dośæ chwalebn¹ kartê zapisa³ Osmolin ków. Jednocześnie ustanowiono paraﬁ ê. Inspi- w okresie powstania styczniowego. Sformo- ratorem lokacji Osmolina móg³ byæ Tomasz wano tu 70-osobowy oddzia³ konny, z³o¿ony Siestrzeniec, pochodz¹cy z Ruścia starosta z miejscowych mieszczan, dowodzony przez gostyniñski, jego bowiem pieczêæ widnieje na Franciszka Jagielskiego. Oddzia³ zosta³ roz- przywileju z 2 października 1441 r. bity wkrótce przez kozaków, a jego dowódca Osmolin, jak ka¿de miasto średniowieczne, zes³any na Syberiê. Śmierci¹ ukarano Sta- mia³ swój herb wyobra¿aj¹cy fasadê kościo³a nis³awa Cywiñskiego z Osmolina za udzia³ z dwiema wie¿ami zwieñczonymi niebieskimi w ataku na ¯ychlin w nocy z 22 na 23 stycznia dachami. Na szczycie fasady by³ umieszczony 1863 r. Po upadku powstania w³adze carskie z³oty krzy¿. Ca³ośæ na czerwonej tarczy. Tego znios³y status miejski ośrodków nieprzekra- rodzaju herb dowodzi odleg³ej przesz³ości czaj¹cych 3 tys. mieszkañców oraz o docho- historycznej miasta, ma bowiem charakte- dach w³asnych mniejszych ni¿ 1,5 tys. rubli rystyczne dla pierwotnych herbów elementy srebrem. Miastem nie mog³y byæ tak¿e osa- sk³adowe: mury, wie¿e, krzy¿. Dziś bez prawa dy, w których po³owa ludności zajmowa³a siê u¿ywania. rolnictwem. Ostatecznie Osmolin utraci³ W lipcu 1539 r. wójtem Osmolina by³ Feliks, prawa miejskie w 1869 r. W 1905 r. Osmolin, który sprzeda³ urz¹d El¿biecie z Gaju, wdowie podobnie jak s¹siednie miejscowości, zosta³ po Prokopie Sieprskim. Podczas przeprowa- ogarniêty wrzeniem rewolucyjnym. Spore dzonej w 1564 r. lustracji dóbr królewskich straty zada³a Osmolinowi II wojna światowa. Osmolin dzier¿awi³a Anna ze Szremska, za- W wyniku dzia³añ wojennych uleg³o znisz- mê¿na Dzierzgowska h. Topór, kasztelanowa czeniu ok. 70% jego zabudowy, w wiêkszości zakroczymska i starostowa osiecka. Kolejna drewnianej. Podczas okupacji niemieckiej lustracja województwa rawskiego, której pod- w Osmolinie znajdowa³ siê konspiracyjny dano miasteczko Osmolin, by³a w 1661 r. Rok punkt przerzutowy ludzi i towarów, g³ównie wcześniej król Jan Kazimierz nada³ je Krzysz- ¿ywności, do GG. Sprzyja³a temu bliskośæ tofowi S³ubickiemu. granicy z gubernatorstwem. Okres PRL te¿ U schy³ku I Rzeczypospolitej dzier¿awa nie przyniós³ wiêkszych zmian. Osada stop- Osmolin by³a w rêkach Miko³aja i Angeli niowo ulega³a marginalizacji, spada³a licz- z Krasiñskich, ma³¿onków Dembowskich, ba mieszkañców, w 1961 r. wieś liczy³a 821 natomiast bezpośrednio maj¹tkiem zarz¹- osób. Przed reorganizacj¹ mieści³a siê tutaj dza³ chor¹¿y g¹biñski, Stanis³aw £¹czyñski. Gromadzka Rada Narodowa, obejmuj¹ca W 1789 r. przeprowadzono ostatni¹ w Polsce Dzia³y, Lubików, Osmolin i Osmólsk. szlacheckiej lustracjê województwa rawskiego. Na podkreślenie zas³uguje regularny uk³ad Miasto Osmolin posiada³o wtedy dokument – przestrzenny Osmolina z wyd³u¿onym ryn- podpisany 13 stycznia 1771 r. przez Stanis³a- kiem, opartym na dawnym, historycznym wa Augusta Poniatowskiego – potwierdzaj¹cy trakcie komunikacyjnym. Jeszcze do niedaw- wszystkie przywileje nadane mu przez: ksiêcia na dominowa³a tu zabudowa z³o¿ona z usta- Siemowita IV, króla Zygmunta II Augusta, wionych kalenicowo lub szczytowo drewnia- króla W³adys³awa IV i króla Augusta III Sasa. nych domów konstrukcji zrêbowej, krytych Za czasów pruskich w 1797 r. Osmolin mia³ strzech¹. Do dawnej tradycji miejskiej nawi¹- 300 mieszkañców i 51 domów, a w pierwszych zuje uk³ad rynku i ulic: Kiernoskiej, Kościel- latach Królestwa Polskiego, w 1820 r., 69 do- nej, Luszyñskiej, Sannickiej i Wiatracznej.

Powiat gostyniński 103

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110303 22013-09-27013-09-27 17:01:2617:01:26 W Osmolinie znajduje siê jednostka Ochotni- z dat¹ „1791” w p³ycinie. W pilastrach umiesz- czej Stra¿y Po¿arnej, za³o¿ona w 1917 r. czono tablice epitafi jne z pocz¹tków XIX w. Parafi a w Osmolinie zosta³a erygowana rodzin Zab³ockich i S³ubickich. Na wystrój wkrótce po lokacji przez biskupa poznañskie- kościo³a sk³adaj¹ siê polichromie, o³tarze, go Andrzeja Bniñskiego. Powsta³a z fundacji obrazy, rzeźby, tablice epitafi jne, szaty i naczy- ksiêcia Siemowita V w 1441 r. Pierwszy koś- nia liturgiczne pochodz¹ce z 1. po³. XIX w. We ció³, z pewności¹ drewniany, sp³on¹³ w 1656 r., wnêkach znajduj¹ siê polichromie wyobra¿a- prawdopodobnie spalony przez Szwedów. Na- j¹ce chrzest Chrystusa w Jordanie, Chrystusa stêpny, równie¿ drewniany, uleg³ zniszczeniu z uczniami i św. Annê czytaj¹c¹ z Matk¹ Bo- ok. 1789 r. sk¹. Pochodz¹ z XIX w. Na fi larach têczowych Nowy kośció³, podobnie jak parafi a, pw. św. polichromia świêtych Piotra i Paw³a, a w po- Marcina, by³ budowany w latach 1788–1791, mieszczeniu k. chóru Anio³ Stró¿ sygnowany jak siê s¹dzi wg projektu architekta Hilare- przez Adama Wiktora Malinowskiego (1829– go Szpilowskiego. Fundatorem świ¹tyni by³ 1892), malarza warszawskiego, i data „1882”. Stanis³aw Kostka £¹czyñski, chor¹¿y g¹biñ- W kruchcie chrzcielnica z granitu, zapewne ski i podkomorzy gostyniñski. £¹czyñscy z poprzednich świ¹tyñ. W dwóch klasycy- z linii mazowieckiej pieczêtowali siê herbami stycznych feretronach, pochodz¹cych z koñca Kościesza (kilka odmian) i Na³êcz. Kośció³ XVIII w., umieszczono obrazy Świêtej Trójcy w Osmolinie zosta³ wzniesiony w stylu klasy- i św. Marcina oraz Matki Boskiej z Dzieci¹t- cystycznym, jest budowl¹ murowan¹, orien- kiem i św. Józefem oraz Matki Boskiej £aska- towan¹. Jako budulca u¿yto ceg³y, któr¹ na- wej. Trzeci feretron, późniejszy, pochodz¹cy stêpnie pokryto tynkiem. Po³o¿ony na planie z pracowni Marcina Kasiewicza (1834–1898), prostok¹ta zamkniêtego od strony wschodniej zosta³ ozdobiony obrazami świêtych: Marcina trójbocznie, z późniejszymi dobudówkami od i Stanis³awa bpa. O³tarz g³ówny, klasycystycz- strony pó³nocnej – prostok¹tn¹ kaplic¹ i sk³a- ny pochodzi z koñca XVIII w., podobnie jak dzikiem. Wnêtrze jest jednonawowe o tzw. o³tarz boczny z charakterystycznymi kolum- charakterze salowym, ze ścianami ściêtymi nami i pilastrami joñskimi. Wewn¹trz świ¹- po naro¿ach. Wejście prowadzi z prezbiterium tyni w murze przy wielkich drzwiach zosta³a do pomieszczeñ bocznych, nad którymi archi- umieszczona zabytkowa kropielnica wykuta tekt zaprojektowa³ loggiê w kszta³cie pó³owal- w g³azie polnym. Z naczyñ liturgicznych na nym, co jest rzadkości¹ polskiej architektury uwagê zas³uguje późnorenesansowy kielich, sakralnej, nie tylko na Mazowszu. Od strony pochodz¹cy z koñca XVI w. lub pocz¹tków zachodniej świ¹tyni znajduje siê kruchta, nad XVII w., sześæ lichtarzy cynowych datowa- ni¹ chór muzyczny z kolistymi pomieszcze- nych jest na 1759 r., a dwa mosiê¿ne na 1. po³. niami oraz loggiami otwartymi prostok¹tnie XIX w. W zakrystii przechowywane s¹ równie¿ do nawy. Ściany wewn¹trz kościo³a zosta³y dwa stare ornaty z XVIII w. Zachowa³y siê rów- rozcz³onkowane pilastrami toskañskimi, miê- nie¿: fotel z XVIII w. i wspó³czesny mu świecz- dzy którymi znajduj¹ siê odcinki szerokiego nik na pascha³, obraz cudu św. Walentego gzymsu. W ściêtych naro¿nikach zosta³y za- z po³. XIX w., dwie rzeźby anio³ów z prze³omu projektowane wnêki, w których od zachod- XVIII i XIX w. i rzeźba św. Ewangelisty z 1. po³. niej strony umieszczono konfesjona³y, a od XIX w. Wewn¹trz znajduj¹ siê tak¿e tablice wschodniej pierwotnie ambonê i chrzcielni- epitafi jne Tomasza Kowalskiego (1794–1861), cê. Ca³ośæ pokryta p³askim stropem. Okna w³aściciela Wituszy, oraz ks. kanonika Anto- s¹ prostok¹tne, zamkniête odcinkowo. Bar- niego Rosiñskiego (1803–1881), wieloletniego dzo efektowna jest fasada kościo³a, ujêta pa- proboszcza parafi i Osmolin. rami pilastrów toskañskich, dźwigaj¹cych Kośció³ w Osmolinie zosta³ mocno znisz- belkowanie z fryzem i gzymsem, zwieñczone czony podczas dzia³añ wojennych we wrześ- trójk¹tnym szczytem. Nad nim kula i krzy¿, niu 1939 r. Przez Osmolin przechodzi³y ty- a w przêśle środkowym arkadowa wnêka si¹ce uciekinierów, w tym wielu kap³anów,

104 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110404 22013-09-27013-09-27 17:01:2617:01:26 którzy zatrzymywali siê na plebanii. Ksi¹dz Cmentarz grzebalny jest po³o¿ony kilkaset Jan G³a¿ewski zosta³ wypêdzony z plebanii metrów od kościo³a. Zosta³ za³o¿ony w 1920 r. i zamieszka³ u jednego z rolników. Wiosn¹ staraniem ks. Piotra Szymona Kowalskiego. 1940 r. pozwolono mu przenieśæ siê do domu Obwiedziony jest kamiennym parkanem. Na paraﬁ alnego przy kościele. Plebaniê zajmo- uwagê zas³uguje kwatera z mogi³ami ¿o³nierzy wali wtedy celnicy niemieccy. Kośció³ przez poleg³ych podczas bitwy nad Bzur¹ w 1939 r., ca³¹ okupacjê hitlerowsk¹ by³ zamkniêty, g³ównie z pu³ków kaliskich. W Osmolinie po- odbudowany po II wojnie światowej. W pochowano ponad 100 ¿o³nierzy Wojska Polskie- bli¿u świ¹tyni znajduj¹ siê murowana pleba- go. Pomnik ¿o³nierzy odnowiono w listopadzie nia i organistówka. Cmentarz przykościelny 2010 r. staraniem wójta gminy Sanniki Gabrie- jest obwiedziony murowanym parkanem. Na la Wieczorka i mieszkañców Osmolina. Na prowizorycznej dzwonnicy umieszczono dwa cmentarzu spoczywaj¹ ksiê¿a: Antoni Rosiñski dzwony. (1805–1881) i Piotr Kowalski (1864–1933).

Powiat gostyniński 105

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110505 22013-09-27013-09-27 17:01:2617:01:26 Pacyna (siedziba gminy)

122 123

124 125

122 Skwer w Pacynie 123 Neogotycki kościół w Pacynie 124 Grób Czarnowskich na starym cmentarzu w Pacynie 125 Obelisk na starym cmentarzu w Pacynie

acyna le¿y w środkowej czêści gminy, ma w³aścicielem Pacyny by³ znany od 1436 r. P355 ha powierzchni. Dojazd z Gostynina Dobies³aw h. Ogoñczyk. Pacynê otrzyma³ drog¹ nr 582 w kierunku na Szczawin Koś- w podziale dóbr wojewody brzeskiego i ku- cielny. W Szczawinie Borowym skrêt w pra- jawskiego Krzes³awa. Z nominacji Siemowita wo w drogê powiatow¹ nr 1433W. Wieś znana V rawskiego Dobies³aw zosta³ nieco później jest od 1303 r., nale¿y do starszych osad tej podczaszym gostyniñskim. Zmar³ zapewne czêści Mazowsza. Pierwsza wzmianka o Pa- przed 20 stycznia 1456 r. Jego synem by³ Jan, cynie pochodzi z 1430 r. W 1444 r. wójtem student uniwersytetu krakowskiego w 1448 r., Pacyny by³ szlachcic Pawe³ z pobliskiego Gu- później kanonik kolegiaty ³owickiej. Z Pacy- mina w ziemi ³êczyckiej, a w 1450 r. szlachcic ny wywodzili siê równie¿ inni studenci uni- Dobko. Pierwszym poświadczonym źród³owo wersytetu krakowskiego: w 1467 r. Jan, syn

106 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110606 22013-09-27013-09-27 17:01:2617:01:26 126

126 Poczta w Pacynie

Gromka z Pacyny, w 1457 r. Bart³omiej, syn spalone. Od 1793 r. miejscowośæ znalaz³a siê Piotra, a w 1512 r. Andrzej, syn Jana z Pacy- w zaborze pruskim. W okresie Ksiêstwa War- ny. Natomiast kolejni synowie Dobies³awa szawskiego w³aścicielem Pacyny, a tak¿e Sol- piastowali ró¿ne urzêdy ziemi gostyniñskiej. ca i Tokar, by³ Teodor Dembowski, pierwszy Wchodzili w sk³ad lokalnej elity w³adzy. Pacy- podprefekt powiatu gostyniñskiego. W 1810 r. na uzyska³a prawa miejskie 6 marca 1509 r., obj¹³ funkcjê radcy departamentu warszaw- choæ jest to s³abo udokumentowane. Mo¿- skiego. Po klêsce Napoleona ziemie te znani starali siê o utworzenie prywatnych mia- laz³y siê w granicach Królestwa Polskiego. steczek, które przynosi³y znacznie wiêksze Patriotyczn¹ postawê wykazali mieszkañcy dochody od posiad³ości o charakterze wiej- Pacyny w okresie powstania listopadowego. skim, co natraﬁ ³o na opór w³adzy ksi¹¿êcej. Po detronizacji cara Miko³aja I przez Sejm Niemniej uda³o siê kilku mo¿nym ziemi go- 25 stycznia 1831 r. z³o¿yli pisemn¹ deklara- styniñskiej taki akt otrzymaæ. W 1519 r. mia- cjê wierności rz¹dowi narodowemu. W okre- steczko Pacynê zniszczy³ po¿ar, a w³aściciele sie miêdzypowstaniowym maj¹tek Pacyna – Miko³aj, Marek i Dobies³aw Pacyñscy na nale¿a³ do wzorowych w Królestwie Polskim. 6 lat zostali zwolnieni z podatków. W 1567 r. S³yn¹³ z hodowli byd³a i koni. By³ wówczas czêśæ Pacyny by³a w posiadaniu Piwów. Ko- w³asności¹ Niemca Karola Roeslera, st¹d lejna informacja o Pacynie pochodzi z 1579 r. dzisiejsza nazwa pobliskiej wsi Rozlerka. Wynika z niej, ¿e w Pacynie mieszka³o wów- W czasie powstania styczniowego 3 sierp- czas 150 osób, mia³a luźn¹ zabudowê, mu- nia 1863 r. pod wsi¹ S³up odby³y siê walki rowan¹, w typie ulicówki. W czasie potopu oddzia³ów Emeryka Syrewicza z Rosjana- szwedzkiego miasteczko zosta³o ponownie mi. Starcie zakoñczy³o siê klêsk¹ Polaków.

Powiat gostyniński 107

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110707 22013-09-27013-09-27 17:01:3017:01:30 Zginê³o 17 powstañców, a 9 Rosjanie powie- szego podstolego gostyniñskiego. W 1909 r. sili w Modelu. Druga potyczka mia³a miejsce kośció³ rozebrano. we wsi S³omków. Rosjanie spalili wówczas Drugi kośció³ neogotycki, murowany pw. folwarki S³up i Malina. W latach 1905–1907 śś. Wawrzyñca i Anny budowany by³ w latach za udzia³ w dzia³alności rewolucyjnej areszto- 1897–1901 wg projektu architekta Artura Goe- wano 3 dzia³aczy. Kolejny raz Pacyna zosta³a bla. Konsekracji dokona³ w 1921 r. biskup Sta- zniszczona podczas I wojny światowej. Nato- nis³aw Gall. O³tarz g³ówny oraz 2 boczne s¹ miast okres miêdzywojenny to lata odbudo- neogotyckie z rzeźbami Wincentego Bogaczy- wy gminy ze zniszczeñ wojennych. W czasie ka. W o³tarzu g³ównym jest umieszczony obraz okupacji niemieckiej 1940–1945 Pacyna zo- św. Wawrzyñca namalowany przez Ignacego sta³a w³¹czona do Rzeszy. Wielu nauczycieli Stelmaskiego w 1909 r. Do cennych zabytków podejmowa³o siê tajnego nauczania, jak na nale¿¹: krzy¿ drewniany barokowy z prze³omu przyk³ad Eugenia Siemiñska. Represje objê³y XVIII i XIX w., kielich barokowy g³adki z 1705 r. ksiê¿y. Proboszcz Stanis³aw Zawadzki zosta³ z inicja³ami C.W.B oraz herbem Borkowiczów, zamordowany w Dachau. W Pacynie dzia³a³a relikwiarz cynowy posrebrzany z 1. po³. XIX w. tajna komórka Korpusu Ochrony Pogranicza. z mosiê¿n¹ fi gurk¹ Chrystusa Ukrzy¿owane- Jej organizatorem od 14 kwietnia 1941 r. by³ go. Wspó³czesne organy w kościele powsta³y Szczepan Godlewski ps. Zawlica. Przerzuta- w 1905 r. Budowniczym instrumentu by³a fi rma mi do Generalnej Guberni zajmowa³ siê Ro- Dominika Biernackiego. W kościele znajduje siê man Pop³awski ps. Prawdzic. p³yta epitafi jna Zdzis³awa Czarnockiego, w³aś- Parafi a w Pacynie powsta³a po 1303 r. i sk³a- ciciela K¹tów, z p³askorzeźb¹ g³owy zmar³ego, da³a siê z 9 osad. Obecnie parafi a św. Waw- wykonana przez Bart³omieja Mazurka w 1920 r. rzyñca w Pacynie nale¿y do dekanatu Sanniki, Na nieu¿ytkowanym cmentarzu grzebal- diecezji ³owickiej, ponadto Luszyn i Suserz nym zachowa³y siê nagrobki: murowany z ¿e- nale¿¹ do dekanatu ¯ychlin. Pierwszy koś- liwn¹ tablic¹ Marii Rygolle Savary, ksiê¿nicz- ció³ pw. śś. Bart³omieja Aposto³a i Katarzyny, ki Rovigo, córki marsza³ka napoleoñskiego, wzmiankowany jeszcze w 1512 r., by³ drew- pierwszej ¿ony Romana Mikorskiego, w³aści- niany. Oko³o 1588 r. uleg³ spaleniu, odbudo- ciela S³ubic, zmar³ej w 1866 r. oraz jej wcześ- wany przed 1603 r. Generalny remont zosta³ niej zmar³ych dzieci. S¹ tak¿e p³yty ¿eliwne przeprowadzony w 1784 r. staraniem Filipa z 2. po³. XIX w. Zdzis³awa i rodziny Czarnow- Nereusza Dembowskiego, cześnika, później- skich oraz rodziny Góreckich.

108 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110808 22013-09-27013-09-27 17:01:3017:01:30 Piotrów (gmina Gostynin)

127

127 Dwór w Piotrowie

ieś Piotrów, obecnie przysió³ek wsi Jó- krajobrazowy zosta³ za³o¿ony w 1. po³. XIX w. Wzefków, ma 512 ha powierzchni, le¿y na pó³noc od dworu, na tarasach z du¿¹ pro- w odleg³ości ok. 1 km za Bia³otarskiem. Do- stok¹tn¹ polan¹ na osi, schodz¹c¹ w dó³ ku jazd z Gostynina drog¹ wojewódzk¹ nr 265 prostok¹tnemu stawowi. Dziś istniej¹ resztki w kierunku na Kowal, wg drogowskazu skrê- parku z zachowanymi okazami starodrzewu, ciæ w lewo w kierunku na Bia³otarsk drog¹ po- a w dawnym dworze w Piotrowie s¹ mieszka- wiatow¹ nr 1407W. Dwór w Piotrowie zosta³ nia komunalne. wzniesiony w 3. æw. XIX w. dla Higersberge- Stefan Higersberger, w³aściciel Piotrowa, rów, na miejscu wcześniejszego, nale¿¹cego sêdzia s¹du powiatu za czasów zaboru rosyj- w koñcu XVIII i 1. æw. XIX w. do Karola Gór- skiego, og³osi³ na jednej z rozpraw wyrok po skiego, szambelana Stanis³awa Augusta. Bu- polsku, za co by³ później szykanowany przez dynek jest usytuowany na skarpie, zwrócony w³adze carskie. By³ ranny w wojnie 1920 r. frontem ku po³udniowi. Murowany z ceg³y, Z kolei Feliks Higersberger z Piotrowa zgin¹³ otynkowany, na planie prostok¹ta. Środko- 13 sierpnia 1920 r. w szar¿y z wojskami Bu- wa czêśæ parterowa, boczne piêtrowe. Czêśæ dionnego pod Lwowem. Pochowany jest na zachodnia piêtrowa zosta³a rozebrana. Park cmentarzu w Bia³otarsku.

Powiat gostyniński 109

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 110909 22013-09-27013-09-27 17:01:3017:01:30 Sanniki (siedziba gminy)

128 129

130 131

128 Kościół w Sannikach 129 Wnętrze sannickiej świątyni 130 Poświęcenie przez bpa Andrzeja Dziubę tablicy pamiątkowej Fryderyka Chopina w kościele w Sannikach 131 Plebania w Sannikach

iejscowośæ Sanniki usytuowana jest świadczy jej s³u¿ebna nazwa. Jej etymologia Mw pó³nocno-po³udniowej czêści powiatu nawi¹zuje do czasów, kiedy Sanniki by³y wsi¹ gostyniñskiego przy trasie nr 577 z Warszawy s³u¿ebn¹, nale¿¹c¹ do panuj¹cego ksiêcia. do £¹cka, ma 1176 ha powierzchni. Sanniki S³u¿ebnicy byli zobowi¹zani do dostarczania nie nale¿¹ do prastarych osad ziemi gostyniñ- do dworu drewnianych sañ. Istnieje te¿ przy- skiej. Nie zachowa³o siê tu ¿adne grodzisko ani puszczenie, ¿e nazwa wsi pochodzi od rosyj- osada obronna. Najstarsze ślady pobytu cz³o- skiego s³owa „sanny”, czyli carski urzêdnik wieka na tym terenie pochodz¹ sprzed 10 tys. dozoruj¹cy zimowe pojazdy na p³ozach, choæ lat p.n.e, kiedy ustêpowa³ lodowiec. Ukszta³to- s¹ to czasy znacznie późniejsze. wa³a siê wtedy najbardziej znana kultura ³u¿y- Dopiero po inkorporacji ziemi gostyniñ- cka. Jak dot¹d nie dokonano na terenie gminy skiej do Korony, Sanniki sta³y siê w³asnoś- ¿adnych istotnych odkryæ archeologicznych. ci¹ królewsk¹. Dowodem na to, ¿e wcześniej Po raz pierwszy nazwa Sanniki pojawi³a siê by³y wsi¹ ksi¹¿êc¹ i ¿e musia³ istnieæ tu dwór, w dokumentach kościelnych z 1441 r. Wów- jest fakt, ¿e w Sannikach zmar³ ksi¹¿ê Siemo- czas to bp poznañski Andrzej Bniñski za³o¿y³ wit VI. Dwór Siemowita VI znajdowa³ siê przy- tutaj paraﬁ ê. Osada istnia³a wcześniej, o czym puszczalnie w miejscu dzisiejszego pa³acu.

110 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111010 22013-09-27013-09-27 17:01:3117:01:31 Siemowit VI, ksi¹¿ê ziemi p³ockiej, socha- wp³yw na sytuacjê gospodarcz¹ Sannik mia³ czewskiej, gostyniñskiej i rawskiej zmar³ najazd szwedzki, później wojna pó³nocna, po w sylwestrow¹ noc z 1461 na 1462 r. w jed- czym przemarsz wojsk Napoleona I Bonapar- nej z izb dworu w Sannikach. Mia³ wówczas te. W okresie Ksiêstwa Warszawskiego Sanni- 16 lat. Dwa miesi¹ce później w wieku 14 lat ki znalaz³y siê w powiecie gostyniñskim i de- zmar³ m³odszy brat Siemowita VI – ksi¹¿ê partamencie warszawskim. W po³. XVIII w. W³adys³aw II. Śmieræ obu ksi¹¿¹t, zapewne dobra sannickie obj¹³ Ignacy Dowojna So³³o- z powodu dziedzicznej gruźlicy, którzy nie po- hub. Od stycznia 1774 r. maj¹tkiem Sanniki zostawili potomków, przyczyni³a siê do wygaś- zarz¹dza³ adiutant króla Stanis³awa Augusta niêcia p³ockiej linii w³adców mazowieckich. Poniatowskiego, gen. Jan Micha³ Dowojna Z historycznych zapisów wynika, ¿e w³aśnie So³³ohub. Rzeczywistym gospodarzem ma- w Sannikach rozpocz¹³ siê rozpad Ksiêstwa j¹tku by³ kasztelan gdañski Tomasz Tadeusz Mazowieckiego. Pruszak (1724–1808), który przebywa³ g³ów- Sanniki, jako wieś królewska, by³y dzier- nie w Warszawie. Anga¿owa³ siê w pracê Sej- ¿awione przez szlachtê na mocy dokumen- mu Czteroletniego, wspó³pracowa³ z Adamem tów monarszych. W 1502 r. dzier¿awi³ j¹ Naruszewiczem. W 1808 r. dobra sannickie Piotr Szyd³owiecki, starosta gostyniñski, a od przej¹³ Aleksander Pawe³ Pruszak, bratanek 1513 r. jego brat Krzysztof Szyd³owiecki, póź- Tomasza. By³ spo³ecznikiem i patriot¹, zwo- niejszy kanclerz wielki koronny. Negatywny lennikiem oczynszowania ch³opów. Za³o¿y³

132 133

134 135

132 Pałac w Sannikach po restauracji 133 Dawne polichromie w pałacu w Sannikach 134 Koncert Haliny Czerny-Stefańskiej w Sannikach 135 Inscenizacja chopinowska podczas Niedzieli Sannickiej

Powiat gostyniński 111

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111111 22013-09-27013-09-27 17:01:3417:01:34 136

136 Park w Sannikach z tzw. kamieniem Chopina

owczarniê, uprawia³ buraki cukrowe. W opar- nomista warszawski, m¹¿ Antoniny Marii ciu o tê plantacjê jego nastêpca, Konstanty Je- Natanson, jedynej spadkobierczyni Sannik. rzy Pruszak, wybudowa³ cukrowniê – Fabrykê Dziewulski w latach 1904–1928 redagowa³ Cukru z Buraków i Raﬁ neryjê Sanniki. Kolej- i wydawa³ kwartalnik naukowy „Ekonomista” nym w³aścicielem Sannik w 1854 r. zosta³ jego oraz przez dwa lata „Prawo i Ekonomiê”. Przy- syn Aleksander Ksawery Pruszak. W maju czyni³ siê do za³o¿enia Towarzystwa Ekonomi- 1858 r. sprzeda³ maj¹tek wraz z udzia³ami stów i Statystyków Polskich w 1917 r., pe³ni¹c w cukrowni rodzinie Natansonów. Pierwszym w nim funkcjê wiceprezesa i sekretarza. By³ w³aścicielem Sannik z tego rodu by³ Seelig jednym z twórców Ligi Pañstwowości Polskiej, Natanson, nale¿¹cy do najbogatszych ¯ydów a w czasie I wojny światowej sekretarzem Ko- w Królestwie Polskim. Kolejni Natansonowie mitetu Obywatelskiego m. Warszawy. W od- rozwinêli produkcjê cukrownicz¹. Szczegól- rodzonej Polsce pe³ni³ funkcjê wiceministra nie zas³u¿ony by³ Józef Eryk Natanson, który spraw wewnêtrznych. Wraz z ¿on¹ wspomaga³ nadzorowa³ pracê cukrowni Sanniki i Model ﬁ nansowo wiele inicjatyw spo³ecznych. Zmar³ k. Pacyny. W pierwszy dzieñ Świ¹t Bo¿ego w 1941 r., podczas okupacji niemieckiej. Narodzenia 25 grudnia 1906 r. w cukrowni W 2. po³. XIX w. w Sannikach by³o 89 do- wybuch³ po¿ar. Po tym zdarzeniu cukrowniê mostw z 1912 mieszkañcami. W latach 1915– czêściowo odbudowano, ale rozpocz¹³ siê jej 1918 Sanniki znalaz³y siê pod okupacj¹ nie- stopniowy upadek. W lepszej sytuacji znajdo- mieck¹. Po odzyskaniu niepodleg³ości nadal wa³ siê maj¹tek ziemski Sanniki. pozosta³y siedzib¹ gminy. Administracyjnie W 1909 r. dobra sannickie przej¹³ Stefan wchodzi³y w sk³ad powiatu gostyniñskiego. Dziewulski (1876–1941), prawnik i eko- Mieszka³o tutaj ok. 1,5 tys. osób, w tym 450

112 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111212 22013-09-27013-09-27 17:01:3617:01:36 138

137 Pomnik Chopina w Sannikach dłuta Ludwiki Kraskowskiej- -Nitschowej

137 138 Przedszkole samorządowe

¯ydów. W maj¹tku Stefana Dziewulskiego podzielono miêdzy robotników folwarcznych, znalaz³o zatrudnienie wiele osób. Rozwi- ch³opów, zwi¹zki spó³dzielcze i przedsiêbior- nê³o siê cha³upnicze wytwarzanie fi ranek stwa pañstwowe. Z reszty utworzono Pañ- oraz hafciarstwo. W 1925 r. zosta³a za³o¿ona stwowe Gospodarstwo Rolne. Pa³ac przezna- spó³dzielnia mleczarska, otwarta szko³a po- czono na biura PGR, przedszkole oraz kino. wszechna oraz przedszkole dla dzieci. Insty- Park okalaj¹cy pa³ac ulega³ stopniowej dewa- tucje te powsta³y z pieniêdzy przekazanych stacji, obecnie restaurowany. przez Dziewulskiego. Otwarto równie¿ bi- Parafi a w Sannikach zosta³a ustanowiona bliotekê, w której nieodp³atnie wypo¿yczano w 1. po³. XV w. Powo³a³ j¹ Andrzej z Bnina ksi¹¿ki. Wa¿nym wydarzeniem dla Sannik Bniñski h. £odzia, bp poznañski. W 1441 r. by³ przyjazd prezydenta Ignacego Mościckiego Siemowit V ufundowa³ tu kośció³. Do 1992 r. 28 maja 1930 r. parafi a Sanniki le¿a³a w diecezji p³ockiej deka- We wrześniu 1939 r. Sanniki przez jakiś natu g¹biñskiego. czas znalaz³y siê w centrum dzia³añ wojen- Pierwszy drewniany kośció³ by³ pw. Świê- nych. Rozlokowa³ siê tu sztab gen. Micha³a tej Trójcy i Wszystkich Świêtych. Nastêpny Tokarzewskiego-Karaszewicza w drodze na z 1672 r., równie¿ drewniany, uleg³ zniszcze- przedpola Warszawy. Po kapitulacji Polski niu w 1863 r. W 1870 r. rozpoczêto z fundacji hitlerowcy zajêli pa³ac Dziewulskich. Ma- Natansonów budowê kolejnej świ¹tyni istnie- j¹tkiem zarz¹dza³ Niemiec Taichert. Rozpo- j¹cej do dziś. Autorem projektu by³ architekt czê³a siê akcja wysiedlenia ludności polskiej. Franciszek Tournelle, nadzór nad budow¹ We wrześniu 1940 r. utworzono getto dla 250 sprawowa³ Julian Tomasz Mat³aszyñski. Kon- miejscowych ¯ydów, które istnia³o przez rok. sekracja świ¹tyni nast¹pi³a dopiero w 1900 r. Zamkniêto polsk¹ szko³ê i zakazano pub- Dokona³ jej metropolita warszawski, abp licznego pos³ugiwania siê jêzykiem polskim, Wincenty Teofi l Popiel-Chościak. Patronem nieczynny by³ równie¿ kośció³. W Sannikach parafi i jest św. Józef Oblubieniec Najświêtszej szybko zorganizowa³ siê ruch oporu i tajne na- Marii Panny. Sannicka świ¹tynia jest budowl¹ uczanie. neoklasyczn¹, murowan¹, jednonawow¹ na Po zakoñczeniu wojny rozparcelowano planie prostok¹ta z dwiema wie¿ami. Kośció³ znaczn¹ czêśæ maj¹tku Dziewulskich – 450 ha nosi wezwanie Świêtej Trójcy, podobnie jak

Powiat gostyniński 113

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111313 22013-09-27013-09-27 17:01:3717:01:37 nieistniej¹cy pierwszy kośció³ z XV w. W koś- to obiekt neoklasyczny, z kolei inni twierdz¹, ¿e ciele na uwagê zas³uguje pochodz¹cy z 1. po³. jest to budowla neorenesansowa. Korpus g³ów- XVII w. obraz św. Barbary, malowany na desce ny frontonu zwrócony jest w kierunku po³u- przez nieznanego artystê. Z tego samego okre- dniowym. Ma 9 osi oraz ganek o 4 fi larach i 45 su pochodzi wczesnobarokowy krucyfi ks oraz m szerokości. Od strony zachodniej przylega klasycystyczna monstrancja wysadzana pó³- doñ piêcioosiowe skrzyd³o piêtrowe oraz czwo- szlachetnymi kamieniami. Monstrancjê po- roboczna wie¿a. Od wschodu dobudowano darowa³ kościo³owi Kazimierz Serwas z San- skrzyd³o parterowe trójosiowe. Od strony pó³- nik w 1799 r. Wśród naczyñ liturgicznych nocnej wznosi siê prostopad³e piêtrowe skrzyd- du¿¹ wartośæ artystyczn¹ i historyczn¹ ma ³o dziesiêcioosiowe. barokowy kielich z 2. po³. XVII w., odnowiony W wyniku przemian ustrojowych po 1990 r. w 1757 r. W kościele znajduj¹ siê te¿ 2 mniej pa³ac przeszed³ w zarz¹d samorz¹du gminne- cenne XVIII-wieczne kielichy oraz maj¹cy ok. go, a dotychczasowy gospodarz obiektu – PGR 200 lat cynowy lichtarz, 2 kropielnice usta- – zosta³ sprywatyzowany. Obiekt pozosta³ bez wione przed wejściem do kościo³a wydr¹¿one gospodarza. W 2008 r. gmina Sanniki zawar- w granitowych g³azach pochodz¹ prawdopo- ³a umowê z Samorz¹dem Województwa Ma- dobnie z okresu średniowiecza. zowieckiego o wspó³prowadzeniu instytucji Sannicki kośció³ wyposa¿ony jest w organy kultury pod nazw¹ Europejskie Centrum Ar- wykonane w 1910 r. w pracowni Stanis³awa tystyczne im. Fryderyka Chopina w Sanni- Szyszkiewicza w Warszawie, przebudowane kach. Umowa stworzy³a szansê do wdro¿enia przez fi rmê organmistrzowsk¹ W³odzimierza projektu inwestycyjnego pn. Rewaloryzacja Truszczyñskiego. Znawcy uwa¿aj¹, ¿e jest to Zespo³u Pa³acowo-Parkowego im. Fryderyka najwiêkszy tego typu instrument na ziemi go- Chopina w Sannikach. Dziêki temu gmina styniñskiej, maj¹cy 3,5 m wysokości oraz po Sanniki pozyska³a środki z Unii Europejskiej 2,8 m szerokości i g³êbokości. Organy podzie- na remont pa³acu w latach 2007–2013. lone s¹ na trzy pola piszcza³kowe, środkowe Z pa³acem sannickim jest nierozerwalnie jest zwieñczone fi gur¹ graj¹cego na harfi e kró- zwi¹zana postaæ Fryderyka Chopina. Prusza- la Dawida. Maj¹ 18 g³ów, dwa manua³y po 54 kowie, dzier¿awcy dóbr sannickich, byli za- klawisze oraz peda³ z 25 klawiszami. znajomieni z rodzin¹ Chopinów. Konstanty Zespó³ sakralny, oprócz kościo³a, tworz¹ Pruszak, który w latach 1820–1826 uczêszcza³ murowana plebania oraz murowana organi- do liceum w Warszawie i mieszka³ na stancji stówka. Zabytkowy charakter ma równie¿ prowadzonej przez Chopinów, zaprzyjaźni³ siê cmentarz grzebalny za³o¿ony w 2. po³. XIX w. z Fryderykiem – uczêszczali do tej samej szko³y. Do dziś przetrwa³o kilka rzeźb nagrobnych Osiemnastoletni Fryderyk Chopin lato 1828 r. bêd¹cych dzia³ami sztuki. Wśród nich wyró¿- spêdzi³ u Pruszaków w Sannikach. Czas up³y- niaj¹ siê nagrobki dzieci rodziny Golêdzinow- wa³ mu na zabawie, odpoczynku i spacerach skich z lat 1884–1907 oraz Teresy z Gustow- po parku. Pozna³ te¿ okolice Sannik. By³ ju¿ skich Krasnodêbskiej z 1894 r. wówczas znanym i cenionym kompozytorem. Poza kościo³em g³ównym zabytkiem Sannik Tradycja g³osi, ¿e w sannickiej karczmie przy- jest pa³ac. Ostatnie badania z 2007 r. wykaza- s³uchiwa³ siê mazurkom oraz by³ świadkiem ³y, ¿e murowany pa³ac pobudowano w miejsce do¿ynek. W Sannikach skomponowa³ Ron- drewnianej budowli ju¿ w pocz¹tkach XIX stu- do C-dur na dwa fortepiany i Trio g-moll na lecia. Dobra sannickie nale¿a³y wówczas do fortepian, skrzypce i wiolonczelê. W 1925 r. Aleksandra Paw³a Pruszaka. Pa³ac wzniesiono Antonina i Stefan Dziewulscy, ówcześni w³aś- na planie litery „L” z wie¿¹ w formie tzw. willi ciciele dóbr sannickich, wmurowali na pa³a- w³oskiej. Opis tego pa³acu zachowa³ siê w ksiê- cowej wie¿y marmurow¹ tablicê informuj¹c¹ gach hipotecznych dóbr sannickich z 1853 r. o pobycie Chopina w Sannikach. Trudno go sklasyfi kowaæ pod wzglêdem stylo- Chopin „wróci³” do Sannik w 1976 r. Wów- wym. Wed³ug jednych historyków sztuki jest czas to redaktor gazety „Gromada-Rolnik

114 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111414 22013-09-27013-09-27 17:01:3817:01:38 Polski” W³odzimierz Cheæko wspólnie z Wik- w 1949 r. ex aequo z Rosjank¹ Bell¹ Michaj- torem Weinbaumem, dyrektorem Towarzy- ³own¹ Dawidowicz. stwa im. Fryderyka Chopina w Warszawie, W pa³acu mieści siê równie¿ biblioteka ot- rozpoczêli akcjê popularyzatorsk¹ prze- warta w 1986 r. nosz¹ca imiê Mateusza Gliñ- kszta³cenia pa³acu w ośrodek chopinowski. skiego, zmar³ego w 1976 r. w Kanadzie znane- Sojusznikiem tych dzia³añ sta³ siê dyrektor go muzykologa, dyrygenta i publicysty. Zbiory PGR Ryszard M¹ka. Powsta³ te¿ Spo³eczny przekaza³a wdowa po nim – Zofi a Gliñska. Honorowy Komitet Przywrócenia Sannikom Wśród ksiêgozbioru s¹ monografi e i biografi e Chopina. W sk³ad Komitetu weszli m.in. poświêcone Chopinowi. Biblioteka pa³acowa prof. Wiktor Zin, Jerzy Waldorff, Wojciech stanowi fi liê warszawskiej biblioteki Towarzy- Siemion, Ryszard M¹ka. W tym te¿ roku zor- stwa im. Fryderyka Chopina. ganizowano w Sannikach pierwszy koncert, W Sannikach przywi¹zuje siê du¿¹ wagê który prowadzi³ Jerzy Waldorff. Uroczysta in- do kultywowania pamiêci o Chopinie. Jedna auguracja Sannickiego Ośrodka Chopinow- z ulic w pobli¿u parku nosi imiê tego wielkiego skiego nast¹pi³a 9 lutego 1981 r. Otworzy³ go Polaka. W 2006 r. jego imiê otrzyma³a szko³a Wiktor Zin. podstawowa, a w 2010 r. w kościele parafi al- W marcu 1981 r. za³o¿ono Ko³o Towarzy- nym w Sannikach zosta³a ods³oniêta tablica stwa im. Fryderyka Chopina w Sannikach. upamiêtniaj¹ca tutejszy pobyt Chopina. Wy- Pomnik z br¹zu Fryderyka Chopina ods³o- darzenie to mia³o miejsce w roku og³oszonym niêto 20 lipca 1985 r. w pobli¿u pa³acu. Au- na świecie Rokiem Chopinowskim. tork¹ dwuipó³metrowej rzeźby jest Ludwika Podczas prac prowadzonych na terenie par- Kraskowska-Nitsch, twórczyni s³ynnej rzeź- ku w Sannikach w 2008 r. zosta³y odkopane by – warszawskiej syrenki. Figurê wykonano fundamenty budowli, wed³ug archeologów w Pracowni Sztuk Plastycznych w Warszawie. – dawnego dworu. Pierwszy opis tego obiek- Projekt monumentu powsta³ ju¿ w 1960 r. tu wraz z jego otoczeniem sporz¹dzony przez i wcześniej odlano wed³ug niego pomniki komisjê inwentarzow¹ pochodzi z 16 stycznia w Guadalajara w Meksyku oraz w Mancheste- 1775 r. Dok³adny stan zabudowañ sannickie- rze w Wielkiej Brytanii. go folwarku zosta³ zawarty w lustracji z 1789 r. W 1987 r. Towarzystwo im. Fryderyka Cho- Wiadomo, ¿e w XV w. znajdowa³ siê tu ma³y pina w Warszawie przekaza³o Sannikom forte- dworek nale¿¹cy do ksi¹¿¹t mazowieckich, pian fi rmy Steinway, na którym odbywaj¹ siê a pozosta³ości tego dworku mog¹ w³aśnie recitale chopinowskie. W ci¹gu 30 sezonów tkwiæ pod odkopanymi fundamentami. San- odby³o siê w Sannikach ok. 300 koncertów niki staj¹ siê interesuj¹cym punktem na hi- wykonywanych w ka¿dym miesi¹cu, pocz¹w- storycznym szlaku Ksi¹¿¹t Mazowieckich. szy od lutego, w rocznicê urodzin Chopina do W 2012 r. odby³ siê w £om¿y I Turniej Miast po³owy października, czyli do rocznicy śmierci na Szlaku Ksi¹¿¹t Mazowieckich. Spośród artysty. Ponadto artyści koncertuj¹ przy okazji 9 miast uczestnicz¹cych w tym turnieju tytu³ ró¿nych uroczystości gminnych. Od 2001 r. honorowej Stolicy Ksiêstwa Mazowieckie- pa³ac wraz z parkiem krajobrazowym nosi na- go AD 2012 r. zdoby³y Sanniki i dzier¿y³y go zwê Zespó³ Pa³acowo-Parkowy im. Fryderyka do 6 września 2013 r. W tym dniu odby³ siê Chopina. W 2005 r. sali koncertowej pa³acu na terenie parku wokó³ pa³acu w Sannikach nadano imiê prof. Haliny Czerny-Stefañskiej, II Turniej Miast na Szlaku Ksi¹¿¹t Mazowie- laureatki I nagrody IV Miêdzynarodowego ckich. Honorowy tytu³ zdoby³ tym razem Za- Konkursu im. Fryderyka Chopina w Warszawie kroczym.

Powiat gostyniński 115

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111515 22013-09-27013-09-27 17:01:3817:01:38 Sierakówek (gmina Gostynin)

139

139 Pałac w Sierakówku

ieś Sierakówek usytuowana jest w po- Dwór w Sierakówku spali³ siê ok. 1919 r. W³udniowej czêści gminy Gostynin przy Znamy trzech jego w³aścicieli od po³owy drodze nr 60 z Gostynina w kierunku Kutna. XIX w. Jednym z nich by³ Boles³aw Kleniew- Liczy 531 ha powierzchni. ski, którego w grudniu 1861 r. zabi³ jego ro- Pierwsza informacja źród³owa o Sierakówku botnik. Kolejnym by³ Z. £¹czyñski, a przed pochodzi z 1389 r. Wieś zosta³a wówczas w³¹- II wojn¹ światow¹ rodzina Wodziñskich. czona do parafi i Strzelce. Nastêpnie podzielona W tym te¿ czasie dworek przechodzi³ kolejne zosta³a na Sierakowo Nowe w parafi i Strzelce remonty i rekonstrukcje. oraz Sierakowo Stare w parafi i Gostynin. W³aś- Wśród w³aścicieli dworu by³ Micha³ W³a- cicielami Sierakowa Starego byli Sierakowscy dys³aw Stanis³aw Wodziñski (1879–1953), h. Do³êga, u¿ywaj¹cy przydomku Techman. świat³y obywatel, który niejednokrotnie wy- Przydomek wskazuje na wcześniejsze powi¹za- kaza³ siê patriotyczn¹ postaw¹ w czasie wojny nia polsko-niemieckie, byæ mo¿e ma³¿eñskie. bolszewickiej 1920 r., gdy na ochotnika zg³osi³ Zabytkowy dwór w Sierakówku ma bardzo siê do Wojska Polskiego i jako szeregowiec s³u- d³ug¹ tradycjê siêgaj¹c¹ czasów średniowie- ¿y³ w 203. pu³ku u³anów. Z chwil¹ odzyskania cza. Świadcz¹ o tym fundamenty z kamieni niepodleg³ości Micha³ Wodziñski anga¿owa³ u³o¿one w formie pryzm. Wzniesiony na tere- siê w odbudowê pañstwowości II Rzeczypo- nie bagiennym wśród stawów mia³ pierwotnie spolitej. By³ pierwszym starost¹ gostyniñ- charakter obronny. skim od listopada 1918 r. do 1919 r., potem

116 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111616 22013-09-27013-09-27 17:01:3817:01:38 140 141

140 Pałacowy salon 141 Fragment parku pałacowego

cz³onkiem Zarz¹du Sejmiku Gostyniñskiego. stwowy Dom Dziecka. W 1956 r. dzieci prze- By³ te¿ gor¹cym rzecznikiem budowy szpita- niesiono do Lucienia, a we dworze zamiesz- la powiatowego w Gostyninie. Pe³ni³ funkcjê kali prywatni lokatorzy. Administratorem prezesa S¹du Rozjemczego, który rozstrzyga³ by³a spó³dzielnia produkcyjna. Po likwidacji spory na tle maj¹tkowym, a do 1928 r. prezesa spó³dzielni dwór niszcza³, a¿ wreszcie po- klubu „Sokó³”. Z jego inicjatywy zosta³a za³o- zosta³o z niego zrujnowane skrzyd³o boczne ¿ona w Sierakówku piêcioklasowa szko³a po- i centralny wysoki ryzalit g³ówny. W 1997 r. wszechna, a w 1918 r. Ochotnicza Stra¿ Po¿ar- nieruchomośæ tê nabyli W³adys³aw Grzegorz na. W latach 1918–1939 pe³ni³ funkcjê prezesa i Halina Pawliccy z Warszawy. W³adys³aw tej stra¿y. W 1927 r. sta³ siê wspó³za³o¿ycielem Grzegorz Pawlicki, dziś emerytowany profe- pisma „G³os Gostyniñski”, a nastêpnie „Tygo- sor nauk technicznych, specjalista z zakresu dnika Gostyniñskiego”. We wrześniu 1940 r. in¿ynierii biomedycznej, do 2005 r. prezes zosta³ aresztowany przez Niemców. Po wojnie Polskiego Towarzystwa Fizyki Medycznej, Micha³ i Konstancja Wodziñscy zamieszka- cz³onek komitetów naukowych PAN. ¯ona li w Sopocie i tam zmarli. Syn Wodziñskich, Halina – emerytowany lekarz ginekolog. Maciej, zgin¹³ w Katyniu. Pawliccy przyst¹pili do odbudowy dworu pod Po 1945 r. maj¹tek w Sierakówku sta³ siê kierunkiem konserwatora zabytków, a tak¿e w³asności¹ Rolniczej Spó³dzielni Produkcyj- wed³ug wskazówek wybitnych historyków nej w Kleniewie. W budynku mieści³ siê przez sztuki i architektury. Dziś jest to piêkny 2 lata dom dla sierot wojennych prowadzony obiekt, stworzony wysi³kiem, prac¹ i wra¿li- przez Irenê i Krzysztofa Byrskich, potem Pañ- wości¹ jego nowych w³aścicieli.

Powiat gostyniński 117

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111717 22013-09-27013-09-27 17:01:3917:01:39 Skrzany (gmina Gostynin)

142

142 Dawny dwór w Skrzanach

krzany le¿¹ w po³udniowo-wschodniej 1886 r. Feliks Higersberger, którego ¿on¹ by³a Sczêści gminy Gostynin. Maj¹ 320 ha po- Aniela z Pruszaków (1837–1877). Po śmier- wierzchni. Dojazd z Gostynina drog¹ woje- ci Feliksa Higersbergera Skrzany nale¿a³y do wódzk¹ nr 582, nastêpnie drog¹ powiatow¹ Tomasza Higersbergera. Jego spadkobiercami 1422W Gostynin–Skrzany–Nowa Wieś. Jest byli Tadeusz i Halina Zoﬁ a Raczkowska. to stara wieś ksi¹¿êca znana ju¿ w 1380 r. Dwór w Skrzanach zosta³ wzniesiony Wchodzi³a w sk³ad dawnej paraﬁ i Trêbki. w 1. po³. XIX w., a rozbudowany na prze³omie Wójtostwo powsta³o przed 1462 r. Wiadomo, XIX i XX w. Jest to budynek murowany z ceg³y, ¿e w 1474 r. wieś nale¿a³a do Janusza vel Juno- otynkowany, wzniesiony na planie prostok¹ta, sza podkomorzego zakroczymskiego i zosta³a piêtrowy z piêtrowymi ryzalitami na skrajach zamieniona przez ksi¹¿¹t na inne dobra. Lo- oraz gankiem od frontu, dach dwuspadowy. kacjê wsi podjêto prawdopodobnie krótko po Wokó³ dworu zachowa³y siê resztki parku kra- lokacji Gostynina. jobrazowego z po³. XIX w., dziś zdzicza³ego Na pocz¹tku XIX w. w³aścicielami byli Mi- i zdewastowanego. Budynek stanowi w³asnośæ korscy, nastêpnie W³adys³aw Orsetti i od prywatn¹.

118 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111818 22013-09-27013-09-27 17:01:4017:01:40 Skrzeszewy (gmina Pacyna)

143 144

143 Pałac w Skrzeszewach 144 Park w Skrzeszewach

ieś Skrzeszewy jest po³o¿ona w za- starsz¹ drewnian¹ siedzibê z po³. XVIII w. Wchodniej czêści gminy, ma 560 ha po- W latach 80. XIX w. w³aściciel S³ubic, Euge- wierzchni. Dojazd z Gostynina drog¹ wo- niusz Grzybowski, zakupi³ podupad³y maj¹- jewódzk¹ nr 582 do Szczawina Borowego, tek Skrzeszewy dla swego syna Karola. Pa³ac nastêpnie drogami powiatowymi nr 1433W zbudowany jest na planie litery L, murowany i 1437W Szczawin Borowy–Sejkowice. Neo- z ceg³y, otynkowany. Korpus pa³acu z ryzali- gotycki zespó³ pa³acowy w Skrzeszewach tami oraz dwiema rotundami w naro¿ach, sk³ada siê z piêtrowego podpiwniczonego z loggiami i tarasami. Elewacje boniowane, pa³acu wzniesionego w 3. æw. XIX w., bramy rozcz³onkowane pilastrami. Uk³ad wnêtrz w ogrodzeniu z 2. po³. XIX w. i 2,6 ha za³o- dwutraktowy, czêściowo z korytarzem po- ¿enia parkowego. Pa³ac wystawili Mikorscy środku. Dachy dwu- i czterospadowe. Obec- h. Ostoja, nawi¹zuj¹c do średniowiecznej nie w pa³acu mieści siê Zak³ad Opiekuñczo- ufortyﬁ kowanej siedziby szlacheckiej, o czy- -Leczniczy dla Doros³ych. Obiektem zajmuj¹ telnych treściach narodowych. Zameczek siê siostry mi³osierdzia Zgromadzenia Sióstr w Skrzeszewach mia³ strzec i chroniæ ¿ycie Franciszkanek Rodziny Maryi w Skrzesze- duchowe narodu pod zaborami. Zast¹pi³ wach. W czêści pa³acu jest kaplica.

Powiat gostyniński 119

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 111919 22013-09-27013-09-27 17:01:4117:01:41 Słup (gmina Szczawin Kościelny)

145

145 Dwór w Słupie

ieś S³up usytuowana jest przy zachod- ma facjatami. Środkowa facjata mieszkalna Wniej granicy z gmin¹ Pacyna, zajmuje z balkonem. W S³upie urodzi³a siê pisarka obszar 314 ha. Dojazd z Gostynina do Szcza- dla dzieci Maria Kownacka (1894–1982). Po wina Borowego drog¹ wojewódzk¹ nr 583, na- wojnie ulokowano we dworze szko³ê pod- stêpnie do Pacyny drog¹ wojewódzk¹ nr 582 stawow¹. 18 października 1995 r. placów- i kolejno drogami powiatowymi nr 1433W ka w S³upie otrzyma³a imiê Marii Kowna- i 1436W. ckiej. W 1990 r. ufundowano szkole tablicê Jest to stara wieś, podobno, jak utrzymuje z tekstem: Pisarka, która ¿ycie poświêci³a Bronis³aw Chlebowski, w po³. XIII w. prze- dzieciom i przyrodzie. Szko³ê zlikwidowano bywa³ tu niekiedy, obok £owicza i Uniejowa, w 1997 r. Zachowa³ siê we fragmentach park arcybiskup gnieźnieñski. W XIV i XV w. S³up krajobrazowy. W parku s¹ dwa czteroboczne by³ w rêkach Molskich i S³upskich. Zachowa³ stawy po³¹czone grobl¹. Wśród drzew znajdu- siê klasycystyczny, murowany dwór z 2. po³. je siê obelisk poświêcony pamiêci zamordo- XIX w., który nale¿a³ do rodziny Kownackich. wanych przez hitlerowców w styczniu 1945 r. Dwór jest parterowy, murowany, otynkowany, W listopadzie 1977 r. Maria Kownacka przy- zbudowany na planie prostok¹ta , z gankiem jecha³a do S³upa i chodzi³a po szkole oraz od frontu i pilastrami, podpiwniczony. Dach po parku. Wed³ug Kownackiej niegdyś ogród dwuspadowy z dwiema lukarenkami i trze- w S³upie nale¿a³ do najpiêkniejszych ogro-

120 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112020 22013-09-27013-09-27 17:01:4217:01:42 146 147

146 Park w Słupie 147 Okładka jednej z książek Marii Kownackiej

dów w okolicy. Obecnie dwór w S³upie jest pe³ni³ funkcjê rekreacyjno-kulturaln¹, z po- zamkniêty. Stanowi w³asnośæ gminy Szcza- mieszczeniami wydzielonymi na Muzeum win Kościelny. W przysz³ości dwór bêdzie Marii Kownackiej.

Powiat gostyniński 121

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112121 22013-09-27013-09-27 17:01:4317:01:43 Sokołów (gmina Gostynin)

148

148 Dwór w Sokołowie

ieś Soko³ów le¿y w po³udniowej czê- z siedzib¹ w Kozicach, powiatu gostyniñskie- Wści gminy Gostynin, na obszarze 320 go, województwa warszawskiego. W latach ha, PGR Soko³ów 304 ha. Dojazd z Gosty- 1964–1965 powo³ano 4 Gromadzkie Rady nina drog¹ wojewódzk¹ nr 581 w kierun- Narodowe, ulokowane w Bia³otarsku, Krzy- ku na Krośniewice. Pod wzglêdem admini- wiu, Solcu i Soko³owie. Od 1972 r., po no- stracyjnym Soko³ów od pocz¹tku wchodzi³ wych przekszta³ceniach administracyjnych, w sk³ad ziemi gostyniñskiej i podlega³ jej hi- Soko³ów znalaz³ siê ponownie w gminie Ra- storycznym przekszta³ceniem. Z chwil¹, gdy taje i województwie p³ockim. Od 1992 r. So- w 1837 r. zaborca rosyjski podzieli³ Królestwo ko³ów nale¿y do gminy Gostynin, a od 1999 r. Polskie na gubernie, Soko³ów a¿ do II wojny do województwa mazowieckiego. światowej nale¿a³ do gminy Rataje. W latach W 1398 r. Soko³ów zakupi³ Stanis³aw Grad, 1914–1918 przynale¿a³ do tzw. Generalnego mo¿ny z otoczenia ksiêcia Siemowita IV, woje- Gubernatorstwa Warszawskiego powiatu go- woda p³ocki w latach 1412–1440. Naby³ go od styniñsko-kutnowskiego. W czasach II Rze- nieznanych z nazwiska rycerzy. Paraﬁ a wraz czypospolitej by³ w województwie warszaw- z kościo³em w Soko³owie pw. św. Anny po- skim, podczas II wojny światowej znalaz³ siê wsta³a 22 grudnia 1404 lub w 1405 r. Erygowa³ w rejencji inowroc³awskiej powiatu gostyniñ- j¹ bp p³ocki Jakub z Korzkwi. By³a fundacj¹ skiego i przyj¹³ nazwê Aargrund, a po jej za- Stanis³awa Grada z Galemina pod P³oñskiem koñczeniu w reaktywowanej gminie Rataje, z rodu Do³êgów.

122 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112222 22013-09-27013-09-27 17:01:4417:01:44 W 1444 r. w ugodzie biskupa p³ockiego istnia³ szpital dla ubogich ufundowany przez z w³oc³awskim przyjêto, ¿e wsie Pomorzany, Mariannê z Hejderberków Bratoszewsk¹, któ- Jukowo, Soko³owo i Zaborowo powinny nale- ry funkcjonowa³ do koñca I wojny światowej. ¿eæ do okrêgu kościo³a w Soko³owie. Dziesiê- Pod koniec XVIII w. przeprowadzono re- cinê biskupi¹ z Soko³owa, przedtem sporn¹, mont świ¹tyni z u¿yciem budulca z XVI w. Ko- nadano kościo³owi w Soko³owie powsta³emu lejne remonty przeprowadzono w 1843 r. i ok. po 1398 r. Parafi a zosta³a wy³¹czona z pogra- 1930 r., odnowienie w 1939 r. i 1962 r. Odno- nicznej kujawskiej parafi i Bia³otarsk, obej- wienia elewacji zewnêtrznej i wewnêtrznej po- muj¹cej tak¿e osady w ziemi gostyniñskiej. lichromii świ¹tyni wraz z o³tarzem g³ównym W XVI w. do parafi i w Soko³owie nale¿a³o 10 dokonano w latach 2003–2007. Dziś jest to miejscowości, a tak¿e 2 osady m³yñskie. najstarsza budowla sakralna ziemi gostyniñ- Nowy kośció³, modrzewiowy, wystawio- skiej. Organy powsta³y w 1904 r., zbudowa³a no z fundacji Feliksa Szreñskiego ok. 1535 r. je fi rma Dominika Biernackiego z Dobrzynia Konsekrowa³ go bp p³ocki Andrzej Krzycki. nad Wis³¹. Patronami kościo³a s¹ św. Stanis³aw biskup Kośció³ zbudowany na planie prostok¹ta i św. Anna. Poświêcone s¹ im 2 boczne o³tarze. jest trzynawowy z kamieni oszalowanych na W 1759 r. kolatorem* i benefi cjentem kościo- podmurówce z kamieni. W świ¹tyni znajdu- ³a by³ dziedzic Soko³owa Feliks Szadkowski, je siê 5 o³tarzy. W g³ównym z ok. XVII w. jest gostyniñski ³owczy. Od 1721 r. przy parafi i obraz Ukrzy¿owanego Chrystusa Pana, rzeźby

149

150 151

149 Grób Jeleniewskich na cmentarzu w Sokołowie 150 Kościół od frontu 151 Wnętrze świątyni

Powiat gostyniński 123

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112323 22013-09-27013-09-27 17:01:4517:01:45 św. Kazimierza i św. Zygmunta. W o³tarzach mianowany zosta³ attaché wojskowym w Lon- bocznych s¹ obrazy: Serce Pana Jezusa, Matka dynie. Kolejne 2 nagrobki nale¿¹ do rodziny Boska z Dzieci¹tkiem, Przemienienie Pañskie Sommerów: Wiktorii i Agnieszki Majerowej z 1846 r. i św. Antoni Padewski z 1846 r. z domu Sommer oraz do Daniela Sommera W czasie II wojny światowej kośció³ pe³ni³ zmar³ego w 1855 r., w³aściciela dóbr soko³ow- funkcjê spichlerza zbo¿owego. Po wojnie od- skich po powstaniu listopadowym. naleziono w Gostyninie dzwon ukryty przez Na cmentarzu grzebalnym wyró¿nia siê polskich robotników, a tak¿e kielich i 2 pate- nagrobek Ignacego Leszczyñskiego z Belna, ny*. Remont kościo³a odby³ siê w latach 1972– zmar³ego w 1857 r. Nagrobek z piaskowca ma 1975. Kolejn¹ jego renowacjê przeprowadzono kszta³t kolumny na cokole zwieñczonej krzy- w 2005 r. ¿em. Jest równie¿ grobowiec rodzinny Jele- Na dawnym cmentarzu przykościelnym niewskich, w³aścicieli dóbr Osiny. znajduje siê p³yta marmurowa z epitafi um Zespó³ dworsko-folwarczny obejmuje rozle- Macieja i Jana z Dobni Dobiñskich (w³aści- g³¹ powierzchniê na planie zbli¿onym do kwa- cieli Belna i Pomorzan), pochodz¹ca z pocz¹t- dratu. Sk³ada siê z dworu, parku, podwórza ku XVIII w. P³yta ta sta³a wewn¹trz kościo³a gospodarczego otoczonego budynkami gospo- w XVIII w. obok o³tarza św. Anny. Ufundowa³a darczymi i inwentarskimi oraz z kolonii miesz- j¹ rodzina zmar³ych, tzn. Andrzej, opat wiśli- kaniowej. Dwór w Soko³owie zosta³ wzniesio- cki, Krzysztof Dêbiñski, ³owczy gostyniñski ny prawdopodobnie w po³. XVIII w. przez Jana oraz Stanis³awa i Roman Dobiñscy. Epitafi um Nepomucena Bardziñskiego. W 1. po³. XIX w. zawiera opis bohaterskich czynów zmar³ych. w³aścicielem dworu by³ Daniel Sommer, chi- W ¿eliwnym ogrodzeniu znajduje siê nagro- rurg, poniewa¿ maj¹tek zosta³ skonfi skowany bek Jana Nepomucena Bardziñskiego, zmar- za udzia³ Bardziñskiego w powstaniu listopa- ³ego w 1852 r., wykonany z piaskowca z her- dowym. Bardziñski pe³ni³ funkcjê komendan- bem Abdank oraz p³yta z piaskowca Anny ta placu w Kutnie. W XX w. dobra wróci³y do z Mniewskich Bardziñskiej, zmar³ej w 1858 r., Bardziñskich. Ostatnim w³aścicielem by³ Jerzy a tak¿e Zygmunta Bardziñskiego, spadkobier- Bardziñski. Jego ¿on¹ by³a Alicja Halama, sio- cy Jana Nepomucena, zmar³ego w 1884 r. Zyg- stra s³ynnej aktorki i tancerki rewiowej Lody munt Bardziñski, ochotnik 15. pu³ku u³anów, Halamy. Dwór zosta³ rozbudowany na prze³o- walczy³ w wojnie polsko-bolszewickiej i poleg³ mie XIX i XX w. o dwukondygnacyjn¹ przybu- pod Bobrujskiem w 1920 r. Z kolei jego syn Ja- dówkê. Sk³ada siê z murowanej czêści parte- nusz, ppor. 17. pu³ku u³anów, zgin¹³ w wojnie rowej oraz facjatki, bocznego ryzalitu. Wiêźba obronnej Polski w 1939 r., konkretnie w bitwie dachowa drewniana, krokwiowa. Dach man- nad Bzur¹. Zosta³ te¿ odznaczony orderem sardowy z luksferami, pokryty blach¹ ocynko- Virtuti Militari. Na jednej z p³yt widnieje na- wan¹. Okna dwuskrzyd³owe dwupoziomowe. zwisko Jerzego Andrzeja Bardziñskiego, zmar- Nowsza czêśæ z balkonami. Architekt budowli ³ego w 1933 r., ostatniego w³aściciela Soko- jest nieznany. Obecnie w³asnośæ prywatna. ³owa. Jerzy pe³ni³ funkcjê dowódcy 14. Pu³ku Park zosta³ za³o¿ony w po³. XIX w. jako krajo- U³anów Jaz³owieckich w randze pu³kownika brazowy. Przecina go rzeka Skrwa. Najstarsze podczas wojny bolszewickiej w 1920 r. By³ drzewa to dêby i lipy. W parku s¹ te¿ 2 stawy. kawalerem Krzy¿a Virtuti Militari i Krzy¿a W granice parku zosta³ w³¹czony dawny staw Walecznych. W okresie miêdzywojennym i ogród otoczony alej¹ grabow¹.

124 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112424 22013-09-27013-09-27 17:01:4717:01:47 Solec (gmina Gostynin)

152

153 154

152 Dawny dwór w Solcu 153 Neogotycki kościół w Solcu 154 Aleja kasztanowa w Solcu

olec po³o¿ony jest w środkowej czêści 1936 r. Klemens Ruszkowski. Nastêpnie czêści Sgminy Gostynin, na zachód od miasta maj¹tku naby³ W³adys³aw Bardziñski, a po nim Gostynina. Dojazd z Gostynina drog¹ woje- dziedziczy³ Marek Bardziñski. Drug¹ czêśæ od wódzk¹ nr 581 do miejscowości Kozice, tam Ruszkowskiego kupi³ Wiktor Jêdrzejewski. z kolei nale¿y skrêciæ w prawo w drogê nr 1411W Budynek przekszta³cony w XIX i XX w. zatra- Solec–Kozice. Miejscowośæ obejmuje 429 ha ci³ cechy stylowe. Po³o¿ony na lekkim wznie- powierzchni. Pierwotnie Solec nale¿a³ do sieniu, jest zwrócony frontem ku wschodowi, rodu Pomianów. Świadczy o tym dokument zbudowany na obszernych piwnicach. Obecnie z 18 marca 1425 r. W 2. po³. XVI w. by³ w po- jest to budowla piêtrowa, murowana, otynko- siadaniu Soleckich h. Pomian. Andrzej So- wana. Czteroosiowa z szerokim dwuosiowym lecki pe³ni³ urz¹d skarbnika gostyniñskiego. ryzalitem od frontu, zwieñczonym trójk¹tnym Jego potomkiem by³ Stanis³aw Solecki, rów- szczytem. Uk³ad wnêtrz dwutraktowy. Okna nie¿ skarbnik gostyniñski. dolnej kondygnacji z odcinkami gzymsów Dwór w Solcu zosta³ wzniesiono w XVIII w. w nadpro¿u, przerabiane, w górnej kondygnacji dla Dembowskich. W późniejszym czasie w³aś- nowe. W czêści pomieszczeñ stropy belkowane cicielami Solca by³a rodzina Ruszkowskich, od i kasetonowe z XIX w. Pierwotnie wewn¹trz

Powiat gostyniński 125

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112525 22013-09-27013-09-27 17:01:4717:01:47 by³y trzy piece z XVIII w., które w 1972 r. prze- Obecny neogotycki kośció³, nieotynkowany, wieziono do Muzeum Mazowieckiego w P³o- z wie¿¹ o wysokości 57 m zbudowano w latach cku. W dawnym dworze po II wojnie światowej 1891–1902 wg projektu Konstantego Wojcie- mieści³y siê: siedziba Urzêdu Stanu Cywilnego chowskiego z 1887 r., by³ konsekrowany jed- i Urzêdu Gminy, średnia szko³a rolnicza, póź- nak dopiero w 1923 r. przez kard. Aleksandra niej szko³a podstawowa i biblioteka. Mieszka³o Kakowskiego. Polichromiê wnêtrza wykona³ te¿ kilka rodzin. Obecnie jest w³asności¹ pry- Leon Zdziarski. W 1939 r. świ¹tynia uleg³a watn¹. Ziemia zosta³a rozparcelowana na pod- uszkodzeniu. Po aresztowaniu ks. Antonie- stawie dekretu o reformie rolnej. Zachowa³y go Sza³kiewicza w 1940 r. (zgin¹³ w Dachau) siê resztki parku za³o¿onego w 2. po³. XVIII w. kośció³ by³ zamkniêty. Zosta³ odbudowany wokó³ dworu, kasztanowa aleja dojazdowa i od w 1952 r. Charakteryzuj¹ go sklepienia krzy- wschodniej strony stawy. ¿owe, wiêźba dachowa drewniana, wieszaro- Parafi a w Solcu znana jest od 1476 r. Mo¿- wa. Wewn¹trz s¹ 3 o³tarze. G³ówny z rzeźb¹ liwe, ¿e powsta³a ju¿ w 2. po³. XIV w. i by³a Chrystusa Ukrzy¿owanego, a w bocznych wspóln¹ fundacj¹ Pomianów z Solca i Wrz¹- obrazy Matki Boskiej Czêstochowskiej i św. cej, protoplastów rycerstwa XV w. i szlachty Wojciecha. cz¹stkowej XVI w. Fundacja kościo³a mog³a Ozdob¹ kościo³a jest obraz Matki Boskiej jednak poprzedzaæ erekcjê parafi i, a ta jest Bolesnej, kopia wg w³oskiego malarza Sasso- mo¿liwa na pocz¹tku XV w. ferrato z XVIII w. (w³aściwe Giovanni Batti- W XVI w. parafi a obejmowa³a 8–9 miejsco- sta Salvi), w bogatej rzeźbionej a¿urowej ba- wości. Zapewne zosta³a wy³¹czona ze star- rokowej ramie z pocz. XVIII w., odnowiony szych parafi i Bia³otarsk i Gostynin. W 1536 r. w 1981 r., a tak¿e drewniany krzy¿ procesyj- Andrzej Solecki by³ wspó³kolatorem kościo- ny z XVIII w. i kilkanaście barokowych drew- ³a parafi alnego w Solcu. Z wizytacji odbytej nianych lichtarzy z XIX w. Organy w Solcu w 1609 r. wiadomo, ¿e kośció³ pw. św. Wojcie- zosta³y wykonane na pocz¹tku XX w. przez cha by³ drewniany. W po³. XVII w. zosta³ za- nieznanego artystê, byæ mo¿e w pracowni st¹piony nowym niewielkim i tak¿e drewnia- Dominika Biernackiego, i przebudowane nym. Kośció³ ten mia³ 2 o³tarze: św. Wojciecha i odrestaurowane przez F. Radzickiego ze Sta- i św. Antoniego. By³ dwukrotnie remontowany rego Zaborowa. Prospekt organowy jest neo- w latach 1790 i 1858. gotycki.

126 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112626 22013-09-27013-09-27 17:01:4917:01:49 Suserz (gmina Szczawin Kościelny)

155 156

157 158

155 Klasycystyczny kościół w Suserzu 156 Wnętrze świątyni 157 Tablica epitaﬁ jna Skarżyńskich 158 Plebania

userz le¿y przy trasie G¹bin−¯ychlin. s³ynie z cudów. W 1595 r. kośció³ rekoncylio- SDojazd z Gostynina drog¹ wojewódzk¹ wano* dla katolików, ale 5 lat później kośció³ nr 572, w Szczawinie Borowym skrêciæ sp³on¹³. Kolejnymi w³aścicielami wsi by³a w drogê wojewódzk¹ nr 582 w kierunku na rodzina Skar¿yñskich. Z powodu bezdziet- Pacynê. Powierzchnia wsi to 487 ha. Pierwsza ności Józef Skar¿yñski przekaza³ j¹ swojemu wzmianka o tej miejscowości pochodzi z ok. bratankowi Jerzemu Skar¿yñskiemu. Spe³ni³ 1331 r. Pojawi³a siê przy okazji przemarszu ar- on ostatni¹ wolê wuja i wybudowa³ kośció³ mii krzy¿ackiej w kierunku Kalisza. w stylu klasycystycznym, który konsekrowa³ Kośció³ w Suserzu ufundowano prawdopo- w 1810 r. bp kujawski £ukasz Lewiñski. Świ¹- dobnie w 1389 r. W XV w. w³aścicielem wsi tynia w Suserzu powsta³a na planie prostok¹- Suserz by³ Krzysztof Lasocki, który zmie- ta. Panuj¹ca w 1852 r. epidemia cholery spra- ni³ wyznanie i przeszed³ na protestantyzm. wi³a, ¿e mieszkañcy ¯ychlina przyszli prosiæ W 1545 r. przekaza³ drewniany kośció³ek na Matkê Bosk¹ o ocalenie. I tak siê sta³o. Od w³asnośæ protestantom, a wyposa¿enie kaza³ tej pory postanowiono, ¿e zawsze 15 sierpnia zniszczyæ. Ocala³ tylko obraz Najświêtszej przez 100 lat bêd¹ pielgrzymowaæ do Suserza. Marii Dziewicy z dzieci¹tkiem Jezus, który W 1952 r. ponowiono śluby na nastêpne 100

Powiat gostyniński 127

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112727 22013-09-27013-09-27 17:01:4917:01:49 lat. Cudowny obraz umieszczony w g³ównym Matki Boskiej Ró¿añcowej, Przemienie- o³tarzu przetrwa³ do dziś. Przy okazji piel- nia Pañskiego, św. Antoniego Padewskiego, grzymki 15 sierpnia odbywa siê odpust para- św. Barbary (z koñca XVIII w.). W koście- fi alny. W 1890 r. podwy¿szono wie¿ê kościo- le znajduje siê klasycystyczna ambona ³a. Autorem polichromii wnêtrza wykonanej i chrzcielnica z 1810 r. wykonana wg projektu w 1894 r. by³ malarz Leon Zdziarski, pocho- Hilarego Szpilowskiego. W 1810 r. wybudo- dz¹cy z £êczycy. W 1918 r. w³adze niemieckie wano dla kościo³a nowe organy. Wspó³cześnie zarekwirowa³y 2 du¿e dzwony, zniszczono sza- istniej¹ce organy powsta³y w 1906 r. w fi rmie ty liturgiczne. Dominika Biernackiego. Prospekt ozdobiony O³tarz g³ówny jest w formie tzw. mensy jest dekoracj¹ neobarokow¹. W latach 1994– klasycystycznej ozdobionej laurowymi gir- 1996, a wiêc w sto lat po Leonie Zdziarskim, landami. Zosta³ wykonany ok. 1810 r. praw- absolwenci Akademii Sztuk Piêknych w War- dopodobnie przez Hilarego Szpilowskiego. szawie, Sylwester Piêdziejewski, pochodz¹cy Na jego zasuwie kryje siê obraz św. Rocha z parafi i Suserz, oraz £ukasz Majcherowicz wykonany przez malarza Adriana G³êbo- wykonali prace konserwatorsko-rekonstruk- ckiego w 2. po³. XIX w. Na wschodniej ścia- cyjne wewn¹trz kościo³a. nie rotundy znajduje siê obraz Matki Boskiej Wewn¹trz kościo³a pod prezbiterium znaj- z Dzieci¹tkiem zwanej Susersk¹, zapewne duje siê krypta grobowa rodziny Skar¿yñskich, z XVII w., w sukience metalowej z koñca a tak¿e tablice epitafi jne Jerzego Boñczy-Skar- XIX w. Ponadto s¹: kopia obrazu Matki Bo- ¿yñskiego, kasztelana, Jana Nepomucena Za- skiej Czêstochowskiej, obrazy św. Agnieszki, krzewskiego, wojewody brzesko-kujawskiego, Ukrzy¿owania (z prze³omu XVIII i XIX w.), marsza³ka konfederacji barskiej (1804) oraz

159

159 Dawny dwór w Suserzu

128 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112828 22013-09-27013-09-27 17:01:5217:01:52 jego ¿ony Joanny z Mikorskich (1830), wysta- wione po 1830 r. z bia³ego marmuru z herbami Pomian i Ostoja. Proboszczem w Suserzu w latach 1950–1978 by³ ks. Franciszek ¯erom- ski (1909–1978), uczestnik powstania warszawskiego. Do śmierci opiekowa³ siê grobem Ludwiki z Lesznowskich Kownackiej, matki pisarki Marii Kownackiej. Cmentarz kościelny w Suserzu otoczony jest murem zbudowanym po 1810 r., otynko- wanym, o narysie prostok¹ta zamkniêtego pó³koliście od wschodu. W przerwie muru od wschodu dzwonnica, wzniesiona wspó³cześnie z kościo³em, murowana z ceg³y, otynkowana, pokryta dachem namiotowym. W naro¿ach ogrodzenia s¹ 4 pó³koliste kapliczki. Od zachodu brama g³ówna z 3 prostok¹tnymi przej- ściami, na skrajach bocznych ﬁ gury śś. Jana Nepomucena i Antoniego Padewskiego z Dzie- ci¹tkiem, piaskowcowe z 1. po³. XIX w. Poza murem cmentarza kościelnego s¹ nagrobki: Joanny z Lesiewskich Zieliñskiej (1860 r.), ¿e- liwny, oraz Marii Czarnowskiej (1864 r.), pia- skowcowy z rzeźb¹ klêcz¹cego dziecka. 160 Wracaj¹c do rodziny Skar¿yñskich, Ma-

rianna (1787–1853) zosta³a ¿on¹ Aleksandra 160 Grób Ludwiki Kownackiej w Suserzu Paw³a Pruszaka (1777–1847), w³aściciela dóbr ¯ychlin, Sanniki, Śleszynek i pa³acu w War- szawie. By³a to osoba uduchowiona, organizo- dla rodziny Skar¿yñskich. Budynek jest par- wa³a spektakle teatralne, gra³a na fortepianie. terowy, na piwnicach, z mieszkalnym podda- Z tego ma³¿eñstwa urodzi³o siê troje dzieci: szem, na planie prostok¹ta. Uk³ad wnêtrza Tomasz, Konstanty (późniejszy przyjaciel Fry- dwutraktowy, dach kryty blach¹. Wokó³ reszt- deryka Chopina) i Aleksandra. ¯on¹ Toma- ki parku za³o¿onego ok. po³. XIX w. ze stawem sza by³a Seweryna z ¯ochowskich, późniejsza z przep³ywem strugi. W latach 80. XIX w. w³aś- Duchiñska (1816–1905), poetka, publicystka, ciciel Studzieñca Eugeniusz Grzybowski kupi³ t³umaczka. maj¹tek Suserz i Wolê Trêbsk¹ dla swych có- We wsi zachowa³ siê drewniany dworek rek. Dziś stanowi w³asnośæ gminy Szczawin wzniesiony w 1. po³. XIX w., prawdopodobnie Kościelny, zamieszka³y przez lokatorów.

Powiat gostyniński 129

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 112929 22013-09-27013-09-27 17:01:5217:01:52 Szczawin Kościelny (siedziba gminy)

161

162 163

161 Pomnik oﬁ ar II wojny światowej w Szczawinie Kościelnym przed budynkiem Urzędu Gminy 162 Grób księdza Zygmunta Strzałkowskiego na cmentarzu w Szczawinie Kościelnym 163 Klasycystyczny kościół w Szczawinie Kościelnym

ieś Szczawin Kościelny le¿y w centralnej z Trêbek, Jan, syn Wojciecha z Suserza, Woj- Wczêści gminy, na po³udnie od Gostyni- ciech, syn Piotra ze Szczawina. na, przy drodze nr 582. Ma 410 ha powierzch- W czasie powstania styczniowego oddzia- ni. Najstarszy ślad pisany dotycz¹cy Szcza- ³y Ludwika Oborskiego i Emeryka Syrewicza wina pochodzi z 1299 r. Wówczas to ksi¹¿ê stoczy³y tu kilka potyczek z Kozakami. Tra- Boles³aw II nada³ Janowi z rodu Prawdziców giczne w skutkach okaza³o siê starcie Polaków ze Szczawina du¿e wsie ksi¹¿êce: Szczawin z Rosjanami pod wsi¹ Kunki k. Szczawina. i W³oszczanów (dzisiejszy £uszczanów). By³y W walce zgin¹³ przywódca Józef £akiñski, po- to wsie dosyæ bogate, wykonywa³y świadcze- siekany szablami. W³aścicielka Kunek, Eweli- nia na rzecz wojska, mia³y immunitet s¹dowy na Pruszakowa, pe³ni³a funkcjê przewodnicz¹- i ekonomiczny. Rozkwit Szczawina Kościel- cej Komitetu Niewiast. Jej dwór by³ otwarty nego nast¹pi³ w XV w. Powstawa³y wówczas na potrzeby powstañców. Tam odbywa³y siê pierwsze szko³y paraﬁ alne, które stwarza³y s¹dy i wydawano wyroki śmierci na szpiegów szansê podjêcia studiów w Akademii Krakow- wspó³pracuj¹cych z wojskami rosyjskimi. skiej. Uczelniê tê w XV w. ukoñczyli Sasin Za dzia³alnośæ patriotyczn¹ zosta³a skazana

130 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113030 22013-09-27013-09-27 17:01:5317:01:53 w październiku 1864 r. na 3 lata osiedlenia na Na cmentarzu parafi alnym w Szczawinie Syberii. Z powstaniem zwi¹zany by³ drastycz- Kościelnym spoczywa ks. Zygmunt Strza³- ny epizod, którego bohaterem by³ zakonnik kowski (1907–1988), proboszcz parafi i war- o. Stefan Skupiñski. Na wieśæ o wybuchu po- szawskich, w tym w kościele św. Karola Boro- wstania samowolnie opuści³ klasztor i zorga- meusza na Pow¹zkach. nizowa³ oddzia³ z³o¿ony z pracowników cu- W po³. XVII w. najwa¿niejszym wydarze- krowni w Sannikach. Okolicznych ch³opów niem w Szczawinie by³o wybudowanie muro- zmusza³ do wstêpowania w szeregi powstañcze. wanego kościo³a i klasztoru dla zakonników Zabi³ przy tym jedn¹ z mieszkanek Lwówka, reformatów. W 1661 r. Jakub Olbracht Szcza- za co okoliczni mieszkañcy dokonali na nim wiñski, w³aściciel Szczawina i jednocześnie samos¹du. W okresie rewolucji 1905–1907 r. wojewoda inowroc³awski, starosta g¹biñski dzia³alnośæ agitacyjn¹ we wsiach i folwarkach i ³êczycki, dosta³ zgodê bpa poznañskiego na na tym terenie prowadzi³ Zygmunt Sobociñski, to przedsiêwziêcie. Kośció³ wybudowali Jakub czego wynikiem by³a manifestacja w formie Szczawiñski, wojewoda ³êczycki, i jego ¿ona procesji w Suserzu. ¯¹dano m.in. wprowadze- Zofi a z Soko³owskich, rodzice Jakuba Ol- nia jêzyka polskiego jako urzêdowego w gmi- brachta Szczawiñskiego. Jakub Olbracht zobo- nie, zamalowano wszystkie drogowskazy z nawi¹za³ siê wznieśæ klasztor. Zakonnicy przy- pisami w jêzyku rosyjskim. W latach okupacji byli do Szczawina 8 listopada 1661 r. Kilka dni hitlerowskiej 1939–1945 miejscowa ludnośæ później bp Wojciech Tolibowski konsekrowa³ poddana zosta³a represjom, wysiedleniom kośció³. Niewiele wiadomo, jak wygl¹da³a i wywózkom, rozpoczê³y siê aresztowania pierwsza świ¹tynia w Szczawinie. Zachowa³ mieszkañców, ksiê¿y, nauczycieli. siê jej opis, ale dopiero z 1802 r., gdy dawny

164

164 Kościół wraz z klasztorem

Powiat gostyniński 131

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113131 22013-09-27013-09-27 17:01:5517:01:55 kośció³ ju¿ nie istnia³. Kośció³ ten przetrwa³ do planie prostok¹ta. Nawa jest trójprzês³owa po³. XVIII w. Wobec postêpuj¹cego niszczenia z wê¿szym przês³em chórowym oraz ni¿szym zakonnicy zdecydowali siê na budowê nowego. prezbiterium zamkniêtym pó³kolist¹ absyd¹. Nie wiadomo te¿ jak wygl¹da³ klasztor, na- Zakrystia jest umieszczona w dolnej czêści, le¿¹cy do prowincji wielkopolskiej reformatów w górnej chór zakonny. Ściany zosta³y podzie- pw. św. Antoniego z Padwy oraz kiedy zakoñ- lone pilastrami toskañskimi na coko³ach. Pod czono jego budowê. W 1669 r. jeszcze dzia³a³ kościo³em znajduje siê krypta ze sklepieniem na tym terenie doradca budowlany brat Lu- kolebkowo-krzy¿owym. W krypcie chowano dwik Borzêcki. Wiadomo natomiast, ¿e klasz- zmar³ych zakonników oraz znaczniejszych tor spe³nia³ wiele wa¿nych funkcji. W latach fundatorów kościo³a i klasztoru. 1688–1864 znajdowa³ siê tutaj nowicjat pro- Zewnêtrzna fasada kościo³a jest podzielona wincji dla kandydatów zakonu, mieszkali te¿ na 3 czêści. Czêśæ środkowa jest dwukondyg- i pracowali znani zakonnicy, np. o. Karol Suro- nacyjna, lekko cofniêta w stosunku do czêści wiecki, prze³o¿ony klasztoru w latach 1796– bocznych. Czêśæ środkowa w dolnej kondyg- 1797. Na krótko przed powstaniem stycznio- nacji ujêta jest dwiema pó³kolumnami to- wym zakonnicy za³o¿yli szko³ê elementarn¹. skañskimi, w górnej joñskimi zwieñczonymi W czasie powstania udzielili pomocy walcz¹- trójk¹tnym frontonem. Boczne czêści dolnej cym Polakom. W konsekwencji klasztor uleg³ kondygnacji przyozdobione s¹ pilastrami to- kasacie na mocy nakazu cara Aleksandra II skañskimi. W górnej czêści miêdzy kolumna- z 8 listopada 1864 r. Zakonnicy zostali prze- mi znajduje siê wnêka z krzy¿em i dat¹ „1851”. niesieni do Lutomierska w diecezji kaliskiej. Na szczycie frontonu stoi kula z krzy¿em. Koś- Opuszczony klasztor popada³ w ruinê, a koś- ció³ wyposa¿ony jest w 7 o³tarzy – g³ówny i 6 ció³ zosta³ fi li¹ parafi i w Suserzu. Parafi ê erygo- bocznych wykonanych z drewna jesionowego. wano w 1919 r. Z ca³ego zespo³u reformackie- O³tarz g³ówny ukoñczono w 1793 r. Ozdobio- go zachowa³y siê do dziś jedynie fragmenty ny jest 6 kolumnami, miêdzy którymi umiesz- wschodniego skrzyd³a klasztoru, rozebranego czono 4 rzeźby: Jana Ewangelisty, św. Anny, w 2. po³. XIX w. i w latach 1939–1945 oraz Matki Boskiej Bolesnej, św. Joachima. W polu kośció³ Nawiedzenia Najświêtszej Maryi Pan- g³ównym znajduje siê obraz Matki Boskiej ny. Kośció³ wraz z budynkiem poklasztornym z Dzieci¹tkiem Jezus w sukience ze srebrnej w Szczawinie Kościelnym to jedyny tego typu blachy. Namalowa³ go prawdopodobnie Fran- obiekt sakralny na ziemi gostyniñskiej. ciszek Smuglewicz w 1793 r. W zwieñczeniu Budowê nowego kościo³a pw. Nawiedzenia o³tarza umieszczono obraz Chrystusa na Najświêtszej Maryi Panny ufundowa³ w 1759 r. krzy¿u pochodz¹cy równie¿ z XVIII w. Po bo- kolejny w³aściciel Szczawina Tomasz Szcza- kach tabernakulum umieszczono 2 relikwie wiñski. Prace budowlane rozpoczêto w 1783 r., świêtych: Bonifacego Benedykta i Jukundusa. ale k³opoty z budowniczymi, Syssnerem i Haj- O³tarze boczne zbudowane z drewna jesiono- slingerem z P³ocka, sprawi³y, ¿e budowa, któr¹ wego z kolumnami i pilastrami roz³o¿one s¹ kierowa³ Henryk Burger, mocno siê opóźnia³a. symetrycznie, po 3 w czêści pó³nocnej i po- Dopiero gdy w 1786 r. sprowadzono z Warsza- ³udniowej kościo³a. Organy kościo³a w Szcza- wy architekta Hilarego Szpilowskiego, prace winie Kościelnym powsta³y przed 1900 r. nabra³y tempa. G³ówn¹ czêśæ prac zakoñczo- Budowniczym by³a fi rma Dominika Bierna- no 27 września 1787 r. Konsekracji dokona³ ckiego. Prospekt organowy zosta³ podzielo- 4 sierpnia 1790 r. bp Maciej Chyczewski, su- ny na 5 pól piszcza³kowych, przedzielonych fragan w³oc³awski. W 1815 r. przeprowadzono kolumienkami. Wie¿yczka jest zwieñczo- drobne prace konserwatorskie, a czêściowo na trójk¹tnym daszkiem, nad nim zosta³ remontowano w 1946 r. oraz w latach 1950 umieszczony krzy¿. Na cz³onach bocznych –1960. znajduj¹ siê wazony. Kośció³ NMP jest to budynek murowa- Unikalnym zabytkiem, który do po³. lat 90. ny z ceg³y i otynkowany, jednonawowy na XX w. zachowa³ siê w kościele w Szczawinie,

132 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113232 22013-09-27013-09-27 17:01:5617:01:56 165 166

167 168

165 Kwatera wojenna żołnierzy 1939 r. na cmentarzu w Szczawinie Kościelnym 166 Mecz piłki nożnej na boisku w Szczawinie Kościelnym 167 Szkoła Podstawowa im. Andrzeja Małkowskiego i Gimnazjum im. gen. Józefa Hallera w Szczawinie Kościelnym 168 Remiza Ochotniczej Straży Pożarnej w Szczawinie Kościelnym

jest mapa franciszkañskiej prowincji wiel- wacji znajduje siê w muzeum diecezjalnym kopolskiej, wykonana przez s³awnego rytow- w P³ocku, a drugi analogiczny egzemplarz nika Johanna Gottfrieda Krügnera w Lipsku w Bibliotece Prowincji św. Franciszka z Asy¿u w 1718 r. Obecnie zabytek poddany konser- w Poznaniu.

Powiat gostyniński 133

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113333 22013-09-27013-09-27 17:01:5617:01:56 Trębki (gmina Szczawin Kościelny)

169 170

171 172

169 Klasycystyczny kościół w Trębkach 170 Grobowiec Skarżyńskich na cmentarzu przy kościele 171 Dwór w Trębkach 172 Dwór Małkowskich w Trębkach

ieś Trêbki le¿y w zachodniej skrajnej 1567–1582 fi guruje jako miasto. Nie jest jasna Wczêści gminy. Dojazd z Gostynina drog¹ sprawa lokacji Trêbek. Prawdopodobnie na- wojewódzk¹ nr 582, nastêpnie drog¹ powia- st¹pi³a na pocz¹tku XVI w., lecz na pocz¹tku tow¹ nr 1422W. Obejmuje 338 ha. Pierwotne XIX w. miejscowośæ by³a ju¿ wsi¹. Z Trêbek nazwy tej wsi to Trambki, Trampki, Tr¹bka pochodzi³ Sasin Gêba, który w latach 1405– i Trembki. Pierwsze wzmianki o miejscowo- 1407 i w 1422 r. by³ starost¹ gostyniñskim. ści pochodz¹ z 1303 r., kiedy to komes An- Biskup poznañski Andrzej Zaremba vel drzej, posiadacz tutejszych dóbr, doprowadzi³ Zarêba wystawi³ dokument, w którym erygo- do koñca sprawê fundacji parafi i. Komes An- wa³ kośció³ parafi alny pw. Najświêtszej Marii drzej by³ prawdopodobnie protoplast¹ Praw- Panny i Wszystkich Świêtych. Fundatorem dziców z Trêbek, którzy odziedziczyli tu pra- kościo³a by³ wspomniany Andrzej z Trêbek. wo patronatu kościo³a parafi alnego. W XVI w. Świ¹tynia sp³onê³a w 1780 r. Przez kilka lat na dobra sk³ada³y siê miasteczko Trêbki oraz sta³a drewniana kaplica dobudowana do mu- wsie: Wola Trêbska, Trêbska Wieś, Gutowo, rowanej zakrystii. £aziska, Pobórz, Lubieñ (Lubieniek). Miej- Obecny kośció³ parafi alny pw. św. Stanis³a- scowośæ Trêbki w rejestrach poborowych z lat wa w Trêbkach zosta³ wzniesiony w 1802 r. wg

134 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113434 22013-09-27013-09-27 17:01:5917:01:59 173 174

173 Park dworski 174 Pamiątkowa tablica na domu, w którym urodził się Andrzej Małkowski

projektu Hilarego Szpilowskiego, z fundacji ko- muru Anieli z Pruszaków Higersbergerowej latora Stanis³awa Kostki £¹czyñskiego, starosty (1837–1877) z popiersiem zmar³ej w medalionie, gostyniñskiego i podkomorzego gostyniñskiego. wykonany przez Boles³awa Syrewicza w 1884 r., Budowla powsta³a na planie prostok¹ta, w ca- Feliksa Higersbergera (1820–1888), a od 1988 r. ³ości murowana z ceg³y i otynkowana. Okna s¹ nagrobek Haliny Zoﬁ i z Higersbergerów Racz- pó³koliste i kwadratowe, dach czterospadowy. kowskiej. Zespó³ dworski w Trêbkach sk³ada Kośció³ ma cechy stylu klasycystycznego, zwró- siê z 2 dworów usytuowanych wzglêdem siebie cony na po³udniowy wschód. Absyda o³tarza jest prostopadle w kszta³cie litery „T”. Pierwszy zo- w kszta³cie pó³kuli. Po obydwu bokach absydy sta³ zbudowany w po³. XIX w. dla rodziny £¹- o³tarzowej znajduj¹ siê pomieszczenia zakrystii czyñskich. W 2. po³. XIX w. nast¹pi³a jego roz- oraz skarbczyk. Klasycystyczny o³tarz g³ówny, budowa dla Ma³kowskich lub Radziszewskich. zaprojektowany przez Hilarego Szpilowskie- Pierwszy dwór to budynek parterowy, w czêści go, pochodzi z pocz¹tku XIX w. Zdobi go obraz podpiwniczony. Od frontu dobudowano ganek Chrystusa Ukrzy¿owanego. Klasycystyczny cha- z trójk¹tnym drewnianym szczytem, wspar- rakter maj¹ te¿ ambona i chrzcielnica, równie¿ tym na toskañskich kolumnach. Wnêtrze ma wykonana wg projektu Szpilowskiego. Wśród charakter dwutraktowy. Drugi dwór w stylu cennych przedmiotów liturgicznych s¹ m.in. neogotyckim wzniesiony równie¿ w po³. XIX w., lichtarz na pascha³, monstrancja, kielich, relik- prawdopodobnie dla rodziny Ma³kowskich. Jest wiarz i kocio³ek na wodê świêcon¹. £awy koś- to budynek parterowy murowany, otynkowa- cielne – wiekowe, niektóre stylowe. W 1940 r., ny, w kszta³cie litery „L”. Elementy zdobnicze po aresztowaniu ks. Piotra Bytofa, który zosta³ to: schodkowe szczyty z arkadowymi frezami, zamordowany 16 września 1940 r. w Sachsen- gzymsami kostkowymi. Wejście ozdobione hausen, kośció³ zosta³ ograbiony przez oku- jest wie¿yczkami, miêdzy którymi znajduje siê panta. W 1968 r. świ¹tynia zosta³a gruntownie fryz arkadowy oraz blankowanie. Wokó³ dobrze odnowiona, prezbiterium czêściowo przebudo- utrzymany zespó³ parkowy z dwoma pomnika- wane, czêśæ chóralna zamkniêta. mi przyrody – dêbem i jesionem. Obecnie dwory Na cmentarzu przykościelnym w Trêbkach w Trêbkach s¹ w³asności¹ prywatn¹. W Trêb- s¹: p³yta z piaskowca na grobie Józefy z Rudni- kach urodzi³ siê Andrzej Ma³kowski – twórca ckich i Józefa Ma³kowskiego (zm. 1864 r.), póź- harcerstwa polskiego (1888–1919). Szerzej – noneoklasyczny nagrobek z piaskowca i mar- Znani i niezwykli.

Powiat gostyniński 135

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113535 22013-09-27013-09-27 17:02:0217:02:02 Zaborów Nowy (gmina Gostynin)

175

175 Dawny dwór w Zaborowie Nowym

ieś usytuowana jest w zachodniej czowie, a po nich Budni. Ci ostatni dokonali Wczêści gminy Gostynin, ma 415 ha rozbudowy dworu w kierunku pó³nocnym. powierzchni. Dojazd z Gostynina drog¹ wo- Drewniane ściany omurowano, a tak¿e do- jewódzk¹ nr 581, nastêpnie nale¿y skrêciæ budowano ganek. Wzniesiono te¿ nowe za- w drogê powiatow¹ nr 1405W w kierunku na budowania: parterowy murowany spichlerz Soko³ów i w Zaborowie Starym w prawo. Za³o- w stylu klasycystycznym, stodo³ê przejazdo- ¿enie Zaborowa przypada na 2. po³. XVIII w., w¹, później stelmacharniê z wozowni¹ oraz kiedy to zosta³ wybudowany tam dla rodzi- wiêkszośæ ju¿ nieistniej¹cych murowanych ny Zaborowskich piêcioizbowy drewniany budynków gospodarczych. Ca³e podwórze go- dwór z dwutraktowym uk³adem wnêtrz, spodarcze po³o¿one na zachód od dworu by³o o konstrukcji zrêbowej, kryty gontem. Od na- za³o¿one na planie regularnego prostok¹ta. zwiska w³aścicieli wieś przyjê³a pocz¹tkowo Od pó³nocnego wschodu znajdowa³ siê du¿y nazwê Zaborowo. W rêkach Zaborowskich staw. maj¹tek pozostawa³ do 1831 r. W powstaniu Dwór otacza³ park krajobrazowy, którego listopadowym w³aściciel Teodor Zaborowski przed³u¿eniem w kierunku po³udniowym by³ dowodzi³ wojskiem powstañczym, za co jego wybieg dla koni obsadzony z trzech stron po- dobra na mocy rozkazu feldmarsza³ka Iwana dwójnymi szpalerami grabowymi, pochodz¹- Paskiewicza zosta³y skonﬁ skowane. Kolej- cymi prawdopodobnie z 1. po³. XIX w. W par- nymi w³aścicielami Zaborowa byli D³u¿ewi- ku ros³y drzewa, z których najstarsze maj¹

136 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113636 22013-09-27013-09-27 17:02:0317:02:03 176

176 Brama wjazdowa do dworu w Zaborowie Nowym

dziś ok. 150 lat – robinie akacjowe o obwodach szed³ na w³asnośæ Skarbu Pañstwa w ramach 300 cm i 315 cm, klony pospolite o obwodach kolektywizacji wsi i do koñca lat 90. XX w. by³ 310 cm i 245 cm, jesion o obwodzie 264 cm. u¿ytkowany przez Rolnicz¹ Spó³dzielniê Pro- W środku parku ros³y kasztanowce, modrze- dukcyjn¹ w Belnie. Dwór zaadaptowano na wie, klony, świerki, a tak¿e pojedyncze sztuki mieszkania dla pracowników. Nadal miesz- klonu srebrzystego oraz mi³orzêbu japoñskie- kaj¹ w nim dwie rodziny. Budynek nie by³ go. Ca³y obszar za³o¿enia dworsko-parkowego remontowany, lecz jedynie powierzchownie mia³ 20 ha powierzchni. zabezpieczany. Park równie¿ nie by³ poddawa- W 1878 r. wieś Zaborów wymieniana jest ny pielêgnacji, mimo to obecnie jego stan jest pod nazw¹ Feliksów, a w 1895 r. jako Zaborów stosunkowo dobry. Zachowa³a siê wiêkszośæ Nowy. dawnego drzewostanu. Od lutego 2001 r. za- W 1. po³. XX w. w³aścicielami maj¹tku byli ³o¿enie dworsko-parkowe wraz z folwarkiem El¿bieta i Boles³aw Domaszewscy oraz Stefan i gruntami rolnymi stanowi w³asnośæ prywat- Plewiñski. Po wojnie obiekt w ca³ości prze- n¹ £ukasza Leśniewskiego.

Powiat gostyniński 137

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113737 22013-09-27013-09-27 17:02:0417:02:04 Oferta kulturalna i turystyczna Informacja turystyczna

Starostwo Powiatowe w Gostyninie Urz¹d Gminy w Szczawinie Kościelnym 09-500 Gostynin, ul. Dmowskiego 15 09-500 Szczawin Kościelny tel. 24 235 79 81 ul. Jana Paw³a II 10 fax. 24 235 79 85 te. 24 235 13 72 www.gostynin.powiat.pl fax 24 235 13 66 e-mail: [email protected] www.szczawin.pl e-mail: [email protected] Urz¹d Miasta Gostynina Wydzia³ Promocji Miasta 09-500 Gostynin, Rynek 26 tel. 24 236 07 10; 24 236 07 33 fax. 24 236 07 12 Informacja turystyczna www.gostynin.pl Oddzia³ PTTK w Gostyninie e-mail: [email protected]; [email protected] ul. Wojska Polskiego 17A, tel. 24 235 34 65 Urz¹d Gminy Gostynin www.gostynin.pttk.pl 09-500 Gostynin, Rynek 26 tel. 24 236 07 50; 24 236 07 52 fax 24 236 07 69 www.gminagostynin.pl e-mail: [email protected] Gminne Centrum Kultury i Tradycji Wsi Gminy Gostynin w Bia³em Urz¹d Gminy w Pacynie 09-504 Bia³e 31 09-500 Pacyna, ul. Wyzwolenia 7 tel. 24 235 16 04 tel/fax 24 285 80 54 www.gckbiale.pl tel/fax 24 285 80 54 www.pacyna.mazowsze.pl e-mail: [email protected]

Urz¹d Gminy w Sannikach Gminny Ośrodek Kultury w Sannikach 09-540 Sanniki, ul. Warszawska 169 09-540 Sanniki tel. 24 277 78 10 ul. Wólczyñska 75 fax 24 277 78 15 tel. 24 277 61 70 www.sanniki.pl; www.sanniki.eu www.sanniki.pl e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

138 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113838 22013-09-27013-09-27 17:02:0417:02:04 „Lubaty” (d³ugośæ ok. 15 km). Szlak przebiega Trasy turystyczne g³ównie w kierunku zachodnim. Na pierwszym odcinku biegnie przez zró¿nicowane Piesze szlaki turystyczne drzewostany sosnowe, wyraźnie wznosz¹c siê na kulminacjê polodowcowego wzgórza. Ma- Poprzez Pojezierze Gostyniñskie wiod¹ zna- lowniczy, pofalowany krajobraz w bezpośred- kowane trasy turystyczne, które wyznaczaj¹ nim s¹siedztwie rynny jeziora Sumino stano- piechurom kierunki wêdrówki turystycznej. wi otoczenie Stanicy Chor¹gwi Mazowieckiej S¹ to szlaki piesze: niebieski, zielony, ¿ó³ty, ZHP. Tu znajduje siê skrzy¿owanie szlaku czerwony, czarny oraz szlak zielony „Leśna zielonego ze szlakiem czerwonym, biegn¹cym Pêtla”, a tak¿e szlaki rowerowe. w kierunku Gostynina. Dalej szlak wiedzie Szlak niebieski im. W³adys³awa Broniew- po³udniowym skrajem wsi Gorzewo, by po skiego na odcinku dolina Skrwy–Jezioro Bia- ok. 2 km dotrzeæ do Lucienia. Tam przekra- ³e–Gostynin (d³ugośæ ok. 13 km). Fragment cza Skrwê Lew¹ i mija z prawej strony zabyt- po³udniowego szlaku niebieskiego. Przebiega kowy park z XIX w. z okaza³ym pa³acem oraz dolin¹ Skrwy wśród rzeki meandruj¹cej po- by³y dom oﬁ cjalisty z prze³omu XIX i XX w. śród zieleni bukowych i grabowych lasów. Da- Za budynkiem leśnictwa prowadzi do rezer- lej na po³udnie szlak przebiega na otwartym watu „Komory”, w którym przebiega ście¿ka terenie w okolicach jeziora Bia³ego do drogi przyrodniczo-leśna „Lucieñ”. Szlak dochodzi nr 573. Prowadzi przez wieś Lucieñ, a nastêp- do taﬂ i Jeziora Lucieñskiego i zabudowañ wsi nie po ok. 1,5 km w kierunku po³udniowym Mia³kówek. Nastêpnie skrêca na pó³noc i pro- skrêca w piaszczyst¹ drogê. Tutaj miêdzy la- wadzi a¿ do zachodniego skraju jeziora. Tu sem mieszanym i polami dociera do doliny szlak skrêca znowu i zbiega siê ze szlakiem Osetnicy (prawy dop³yw Skrwy Lewej). Szlak rowerowym VeloMazovia nr 20 i dalej dociera prowadzi nastêpnie przez stary bór sosnowy, do rezerwatu „Lubaty”. by ponownie dotrzeæ do drogi nr 573. Koñco- Szlak ¿ó³ty – szlak rynnowych jezior polowy odcinek przebiega ko³o Nadleśnictwa Go- dowcowych na odcinku Gostynin–jezioro Ko- stynin i ul. Bierzerwick¹ kieruje siê do rynku cio³–Jezioro Czarne–Jezioro Przytomne (d³u- w Gostyninie (dawniej plac Wolności). gośæ ok. 8 km). Szlak zaczyna siê na rynku Szlak zielony im. Króla Kazimierza Wiel- w Gostyninie i prowadzi na zachód ko³o je- kiego na odcinku osada Janowo–Gorzewo ziora Kocio³. W pobli¿u znajduje siê cmen- Stanica ZHP–Lucieñ Mia³kówek–rezerwat tarz grzebalny za³o¿ony w 1809 r., na którym

177 178

177 Tablica informacyjna przed Starostwem Powiatowym w Gostyninie zachęca do uprawiania turystyki na terenie powiatu 178 Stanica ZHP w Gorzewie położona przy szlaku zielonym im. Króla Kazimierza Wielkiego

Powiat gostyniński 139

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 113939 22013-09-27013-09-27 17:02:0417:02:04 jest 40 grobów o znaczeniu historycznym. akwen Pojezierza Gostyniñsko-W³oc³awskie- Obok £ysa Góra ze średniowiecznym gro- go, jest po³o¿one w streﬁ e ochronnej parku dziskiem traktowanym jako pocz¹tki osad- i ma najczystsze wody w regionie. Oddalaj¹c nictwa w rejonie Gostynina. Dalej ze szlaku siê od jeziora, szlak prowadzi do wsi Gorzewo, widaæ rzekê Skrwê, która zatraca swój dziki w której znajduje siê pomnik przyrody – lipa charakter i p³ynie leniwie, tworz¹c rozlewiska drobnolistna o wysokości 24 m i obwodzie i bagna. Kolejny odcinek szlaku wkracza na 384 cm, a dalej drog¹ w kierunku wschod- teren falisty miêdzy jeziorami Czarne i Wa- nim, by po kilkuset metrach skrêciæ w prawo ³êsy, stanowi¹cy wyraźn¹ granicê Pojezierza w niepozorn¹ ście¿kê. Po chwili szlak wiedzie Gostyniñsko-W³oc³awskiego. Dalej prowadzi na wzniesienie porośniête starym borem sosna zachód monotonn¹, piaszczyst¹ drog¹ po- nowym. Jest to naturalny punkt widokowy – śród pól i sosnowych zagajników do zabudo- wschodni, wysoki brzeg jeziora Sumino. Dalej wañ wsi Choinek. Nastêpnie wchodzi w stary szlak biegnie malownicz¹ krêt¹ ście¿k¹, która bór sosnowy i przecina czarny szlak pieszy raptownie opada i skrêca w prawo, by otoczyæ (³¹cz¹cy Krzywie z Nowym Duninowem). wschodni skraj jeziora. Nastêpnie, ju¿ szerok¹ W pobli¿u znajduje siê przysió³ek Smolarnia drog¹ leśn¹ dochodzi do skrzy¿owania ze szla- z Miejscem Pamiêci powstania styczniowe- kiem zielonym w pobli¿u Stanicy Chor¹gwi go 1863 r. Dalej, pó³nocnym brzegiem rynny Mazowieckiej ZHP. Kolejny odcinek szlaku Jeziora Przytomnego dochodzi do Zuzinowa prowadzi traktem przez stary bór sosnowy i po – zachodniej granicy powiatu gostyniñskiego. ok. 2 km ³¹czy siê z asfaltow¹ drog¹. W pobli¿u Warto wspomnieæ, ¿e zaledwie kilometr st¹d znajduje siê zespó³ szpitalny malowniczo po- znajduje siê rezerwat geomorfologiczny jezio- ³o¿ony w sosnowym lesie, który stanowi strefê ra Gości¹¿. Miejsce maj¹ce wyj¹tkowe walory uzdrowiskowo-klimatyczn¹. Budynek szpita- dydaktyczne i naukowe ze wzglêdu na zacho- la, sk³adaj¹cy siê z kilku po³¹czonych ze sob¹ wan¹ ci¹g³ośæ osadów dennych z ostatnich podziemnymi przejściami pawilonów, wzno- 12 tys. lat, czyli od momentu ust¹pienia l¹do- szony w latach 1938–1940 z ceg³y i ¿elbetu wg lodu ba³tyckiego. projektu Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy, Szlak czarny im. Aleksandra Macieszy by³ pierwotnie przeznaczony na sanatorium na odcinku Krzywie PKS–Smolarnia–Jezioro przeciwgruźlicze. Na ten cel Powiatowy Sej- Lucieñskie (d³ugośæ ok. 8 km). Szlak ³atwy, mik Gostyniñski przekaza³ bezp³atnie ów- zaczyna siê przy drodze nr 265 we wsi Krzy- czesnemu Okrêgowemu Zwi¹zkowi Kas Cho- wie. Przebiega prawie w ca³ości w kierunku rych w Warszawie 30 mórg ziemi z lasem oraz pó³nocnym, najpierw w terenie podmok³ym sprzeda³ 90 mórg pod budowê sanatorium w pobli¿u jeziora Gości¹¿ i Jeziora Przytomne. w rewirze leśnym „Kruk”. Zastrze¿ono wów- Później (odcinek Smolarnia–Budy Lucieñskie) czas, aby maj¹cemu powstaæ sanatorium na- traktem przez las mieszany, w którym domi- daæ nazwê, w której umieszczony bêdzie wyraz nuj¹ sosna, d¹b, lokalnie z niewielkimi skupi- „Gostynin”. Po nowym podziale administra- skami świerka. Szlak stanowi ³¹cznik miêdzy cyjnym teren ten nale¿y do gminy Gostynin. wcześniej opisanymi szlakami ¿ó³tym (Smo- W czasie wojny obiekt przejêli niemieccy oku- larnia) i zielonym (rezerwat „Lubaty”). panci i utworzyli tam magazyny zbo¿owe, a na Szlak czerwony im. Boles³awa Krzywou- prze³omie lat 1942 i 1943 szpital polowy. Ucie- stego na odcinku Jezioro Bia³e–Gorzewo Stani- kaj¹c przed wkroczeniem Rosjan, 18 stycznia ca ZHP–Kruk–Gostynin–Sierakówek (d³ugośæ 1945 r. Niemcy w pop³ochu opuścili szpital, ok. 20 km). Na terenie powiatu gostyniñskie- zabieraj¹c instrumenty medyczne i rannych. go szlak czerwony zaczyna siê miêdzy jeziora- Poci¹g, którym ich transportowano, zosta³ mi Bia³ym i Drzesno, które niegdyś stanowi³y wysadzony przed wiaduktem w Gostyninie. ca³ośæ. Świadcz¹ o tym urokliwe zarośla ³êgo- W 1946 r. Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych we, pośród których mo¿na spotkaæ ¿eremia uruchomi³ tu sanatorium dla chorych na gruź- bobrów. Jezioro Bia³e, najg³êbszy (31,5 m) licê, które nastêpnie zosta³o przekszta³cone

140 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114040 22013-09-27013-09-27 17:02:0517:02:05 w Szpital Pulmonologiczno-Przeciwgruźliczy. W Bierzewicach odbywaj¹ siê co roku za- W miarê jak mala³o zapotrzebowanie na tego wody jeździeckie organizowane przez Sto- typu leczenie, do szpitala kierowano na rekon- warzyszenie Jeździeckie Bierzewice i kluby walescencjê chorych po przebytym zawale. Ze jeździeckie z dalszych regionów, w tym z nie- szpitala szlakiem wzd³u¿ drogi zbudowanej mieckiego Langenfeld. Przecinaj¹c tory kole- w 1938 r. (obecnie asfaltowa) o d³ugości ok. jowe, szlak dochodzi do wsi Legarda. 400 m, dochodzi siê do Gostynina. Przeci- Z gostyniñskiego rynku, szlakiem czerwo- naj¹c asfaltow¹ szosê Legarda−Lucieñ, szlak nym ul. ¯abi¹, potem w lewo ul. Parkow¹, doprowadzi do wsi Bierzewice (obecnie osiedle chodzi do granicy rezerwatu przyrody „Dyban- domków jednorodzinnych), gdzie przechodzi ka”, a nastêpnie do popularnego w Gostyninie obok nieczynnego drewnianego m³yna o trzech akwenu Bratoszewo o powierzchni 4 ha i pla¿y kondygnacjach na obmurowanej nieotynko- u podnó¿a Ozu Gostyniñskiego. Wed³ug le- wanej piwnicy, zbudowanego w 1903 r. dla gendy nazwa „Dybanka” pochodzi od s³owa Niemca Reichelta do mielenia m¹ki ¿ytniej „dybaæ”, czyli czyhaæ. Wi¹¿e siê z przekazem i śrutowej. G³ówny korpus m³yna wzniesiono o zbójcach, którzy tu „dybali” na kupców wio- w konstrukcji szkieletowej, ściany z desek zbi- z¹cych sól i inne towary. Skrêt w prawo na janych na styk obitych listwami. Wiêźba da- zachód od jeziora Bratoszewo doprowadza do chowa drewniana, krokwiowo-jêtkowa. Stropy ma³ej wsi Sa³ki. W styczniu 1945 r. od stro- belkowo-deskowe. Schody wewn¹trz budynku ny Kutna wkracza³a do Gostynina brygada drewniane jednobiegowe, na zewn¹trz betono- radziecka, czo³gi i ciê¿ki sprzêt, kieruj¹c siê wa rampa. Drzwi wewn¹trz deskowe, fronto- ku centrum Gostynina. Przemarsz utrud- we klepkowe z deseczek ³¹czonych w jode³kê nia³a zamarzniêta ziemia, pokryta cienk¹ z ozdobnym rombem pośrodku, zadaszone warstw¹ śniegu. Gdy prowadzona przez nich daszkiem pulpitowym. Okna drewniane, za- maszyna zosta³a uwiêziona w bagnie, ¿o³nie- mykane na zakrêtki. W sk³ad m³yna wchodz¹: rze zmuszeni byli na kilka dni zatrzymaæ siê murowana z ceg³y ceramicznej, nieotynko- w Sa³kach. Jeden z nich postanowi³ wieczór wana maszynownia, mieszcz¹ca kiedyś tur- spêdziæ w miejscowej karczmie. Gdy wraca³, binê wodn¹, oraz murowana nieotynkowana zatrzyma³ go wartownik. ¯o³nierz nie odpo- przybudówka na wysokim parterze i piwnicy. wiedzia³ na has³o i wówczas zdezorientowany Spośród maszyn zachowa³y siê – na parterze wartownik nag³ym pojawieniem siê nieznane- gniotnik (do ugniatania), 4 pary mlewników go mu przybysza odda³ ku niemu strza³. Prze- (do mielenia), na trzeciej kondygnacji odsie- szyty kul¹ wojak pad³ martwy pod wierzb¹. wacze i podnośniki. Wierzba ta stoi po dziś dzieñ, a pod ni¹ nadal

179 180

179 Pieszy szlak żółty biegnie nad malowniczym jeziorem Kocioł 180 Łatwym szlakiem czarnym traﬁ my nad Jezioro Lucieńskie

Powiat gostyniński 141

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114141 22013-09-27013-09-27 17:02:0517:02:05 spoczywa radziecki ¿o³nierz. Podobno kilka- Za m³ynem szlak czerwony skrêca w pra- naście lat temu mogi³ê odwiedzi³ syn zabitego. wo i zaczyna siê lekko wznosiæ. Na odcinku W latach powojennych dzieci z pobliskiej, nie Zalew Piechota–grzbiet Ozu Gostyniñskiego istniej¹cej ju¿ Szko³y Podstawowej w Sa³kach, biegnie razem z fragmentem szlaku zielonego sk³ada³y tam kwiaty i pali³y znicze. Teraz grób leśnej pêtli. Nastêpnie szlaki wśród pól upraw- znajduje siê na terenie prywatnej posesji, jest nych dochodz¹ do wsi Osada. Tu szlak zielony oznaczony i dbaj¹ o niego tylko w³aściciele po- skrêca w prawo i dochodzi do murów dawne- siad³ości. go m³yna wodnego w Brzozówce, szlak czer- Dalej szlak czerwony prowadzi leśn¹ wony natomiast kieruje siê dalej na po³udnie ście¿k¹ grzbietow¹ Ozu Gostyniñskiego od wzd³u¿ ozu i po kilkuset metrach dochodzi jeziorka Bratoszewo, zmierzaj¹c w kierunku do mostu na Skrwie w przysió³ku Ruda i dalej Zalewu Piechota, a stamt¹d do drogi wyloto- przez niewielk¹ ³¹kê do granicy lasu. Las gêst- wej na Kutno. Zalew Piechota jest to sztucz- nieje, a nasz trakt zaczyna trawersowaæ zbocze ny, utworzony w latach 1976–1977 akwen. doliny Skrwy. W koñcu docieramy do rezerwa- Powsta³ po zmianie koryta rzeki Skrwy tu „Dolina Skrwy”. To uroczy zak¹tek, gdzie i wykopaniu niecki wodnej. Jest to zbiornik mo¿na obejrzeæ w dole dzikie meandry rzeki retencyjny o powierzchni 7 ha i maksymal- porośniête olsem. Na zboczach doliny wzno- nej g³êbokości 2 m. W 1992 r., po nowym sz¹ siê stare sosny, klony i dorodne świerki. podziale administracyjno-terytorialnym, za- W¹sk¹ ście¿k¹ w prawo na górê opuszczamy lew znalaz³ siê na terenie gminy Gostynin. uroczysko, by wejśæ na szerok¹ wygodn¹ leśn¹ Do 1997 r. s³u¿y³ mieszkañcom Gostynina drogê. Nastêpnie szlak dochodzi do przejazdu jako miejsce rekreacji. Bêd¹c w tym miej- kolejowego w Sierakówku. scu, trudno nie zatrzymaæ siê przy zabytko- Szlak zielony Leśna Pêtla na odcinku ry- wym m³ynie wkomponowanym w krajobraz nek w Gostyninie–Osada–Brzozówka–Zalesie zalewu. M³yn nale¿y obecnie do Tadeusza Szpital–jezioro Gaśno–Gostynin (d³ugośæ ok. Biniewicza, artysty-samouka, wykonawcy 15 km). Szlak określany jest jako turystyczna wielu rzeźb gostyniñskich, m.in. popiersia obwodnica Gostynina i prowadzi g³ównie tere- Siemowita IV w Gimnazjum nr 1 i pomni- nami leśnymi. Pocz¹tek szlaku znajduje siê na ka Siemowita IV, stoj¹cego w parku na ryn- rynku w Gostyninie. Nastêpnie na odcinku ok. ku w Gostyninie. Biniewicz kilkakrotnie by³ 4 km biegnie Ozem Gostyniñskim (razem ze zapraszany na warsztaty rzeźbiarskie do part- szlakiem czerwonym). Dalszy odcinek szlaku nerskiego Langenfeld, a tak¿e uczestniczy³ skrêca w lewo i dochodzi do zabudowañ Brzo- w Miêdzynarodowym Sympozjum Rzeźbia- zówki. Znajduje siê tutaj nieczynny, zniszczo- rzy w Berlinie. M³yn wpisany jest do Rejestru ny m³yn wodny na rzece Skrwie. Z Brzozówk¹ Zabytków Oddzia³u S³u¿by Ochrony Zabyt- zwi¹zana jest historia szybowiska kategorii A, ków Województwa Mazowieckiego. Najstar- nale¿¹cego do Ligi Obrony Powietrznej Pañ- sza jego czêśæ pochodzi z 1910 r., inne z 1924 stwa powsta³ej w 1923 r., o którym wiadomo, i 1956 r. W przesz³ości by³ to budynek typowo ¿e istnia³o w Brzozówce w 1938 r. Zadaniem przemys³owy, który nale¿a³ kolejno do ro- Ligi by³a budowa lotnisk, szybowisk, szko- dzin: Rudziñskich, Walczaków i Wasiaków. lenia lotnicze, szybowcowe i balonowe oraz Ciekawostk¹ jest fakt, ¿e niegdyś m³yn funk- przygotowanie ludności do przysz³ej wojny. cjonowa³ jako niewielka elektrownia wodna. W Brzozówce baz¹ dla szybowników by³y za- Dziś powierzchnia m³yna (ok. 1000 m2) zo- budowania m³yna, w których gara¿owano szy- sta³a zaadaptowana do celów mieszkalnych bowce typu „Wrona” i „Wrona bis ”. Szybowi- i u¿ytkowych, odrestaurowana i zmodernizo- sko to ﬁ guruje na mapie polskich szybowisk wana. Uwagê spacerowiczów zwracaj¹ freski zamieszczonej w albumie wydanym z okazji z cyklu królowie polscy, którymi z zewn¹trz XV-lecia LOPP w 1938 r. Najstarsi mieszkañ- przyozdobiony jest budynek, a których auto- cy wsi Strza³ki pamiêtaj¹ jeszcze przyje¿d¿aj¹- rem jest obecny w³aściciel m³yna. cych tu szybowników.

142 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114242 22013-09-27013-09-27 17:02:0617:02:06 181 182

181 Idąc szlakiem czerwonym im. Bolesława Krzywoustego dotrzemy do drewnianego młyna w Bierzewicach 182 Czerwony szlak w okolicach Kruka

Dalej szlak przekracza most i wznosi siê linie Osetnicy. Tu skrêcamy w prawo, w kie- wybrukowanym traktem pośród drzewostanu runku pó³nocnym. Poruszamy siê po obrze¿u grabowego, wygl¹daj¹cego szczególnie piêknie rezerwatu „Osetnica”. Trasa wêdrówki bieg- jesieni¹. Mijamy rezerwat „Drzewce” i kieruje- nie po dośæ ³atwym terenie wśród drzewosta- my siê wzd³u¿ torów do zak³adów Elgo (obec- nu, w którym dominuje d¹b. Skrêcamy nieco nie Elgo Lighting Industries SA) w Gostyninie. w prawo i dochodzimy do mogi³y powstañców Nastêpnie szlak przecina drogê nr 60 i biegnie z 1863 r., w oddali widaæ staw Gaśno i kolejny lasem sosnowym na wschód. Niestety, w tym m³yn. Szlak zielony skrêca w lewo i skrajem miejscu szlak przecina obwodnicê i nie ma tu sosnowego lasu biegnie w kierunku obwodni- bezpiecznego przejścia. Kolejny fragment szla- cy. Ostatni odcinek Leśnej Pêtli to ul. A. Czap- ku przechodzi przez las mieszany, przecinany skiego i okolice dworca PKP w Gostyninie. drog¹ asfaltow¹ i dochodzi do Zalesia (daw- Tu, ko³o zabytkowej wie¿y ciśnieñ szlak siê na nazwa Skoki). Na tym terenie znajduje siê koñczy. szpital psychiatryczny. Jego budowê rozpoczêto Szlak zielony w kierunku zachodnim, 12 października 1929 r. na obszarze o po- przebiegaj¹c obok jeziora Sumino, wiedzie wierzchni 185 ha podarowanym przez ówczes- w kierunku Gorzewa i Lucienia. Tam mija ny samorz¹d Gostynina Zwi¹zkowi Miêdzy- budynek by³ego domu oﬁ cjalisty z prze³omu komunalnej Budowy i Utrzymania Zak³adów XIX i XX w. oraz widoczny w g³êbi po prawej Psychiatrycznych w Województwie Warszaw- zabytkowy park bogaty w pomniki przyrody. skim. W pierwszym etapie budowy stanê³o piêæ Na pierwszym rozwidleniu traktów leśnych, budynków. Pierwszych pacjentów przyjêto w li- po miniêciu kolejnych ście¿ek, dochodzimy stopadzie 1933 r. W okresie okupacji szpitalem do granicy rezerwatu przyrody „Komory”. Id¹c zarz¹dzali Niemcy. W 1946 r. mieści³ siê tu dalej, dochodzimy do Jeziora Lubieñskiego, m.in. Dom Rozdzielczy dla Dzieci Repatriowa- a nastêpnie skrêcaj¹c w praw¹ drogê asfal- nych ze Zwi¹zku Radzieckiego. Obecnie szpital tow¹, mijamy kolejne zabudowania w Mia³- nosi nazwê Wojewódzki Samodzielny Zespó³ kówku. Id¹c szlakiem zielonym, a nastêpnie Publicznych Zak³adów Opieki Zdrowotnej im. czarnym, mijamy rezerwat przyrody „Lucieñ”, Profesora Eugeniusza Wilczkowskiego w Go- później rezerwat przyrody „Lubaty” w kierun- styninie. Na terenie Zalesia wybudowano Re- ku Jeziora Skrzyneckiego. gionalny Ośrodek Psychiatrii S¹dowej otoczo- Szlak ¿ó³ty, podobnie jak niebieski, zaczy- ny 5,5-metrowym murem i siatk¹. na siê na rynku w Gostyninie. Szlak prowadzi Dalej szlak zielony przecina drogê nr 573 jakiś czas szos¹ w³oc³awsk¹, mijaj¹c cmentarz i biegnie wyraźnym traktem leśnym ku do- grzebalny z 1809 r., na którym jest 40 grobów

Powiat gostyniński 143

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114343 22013-09-27013-09-27 17:02:0617:02:06 o znaczeniu historycznym, i jezioro Kocio³, macyjne, na których s¹ wyjaśnione podsta- grodzisko £ysa Góra, Jezioro Czarne. Przy wowe terminy zwi¹zane z lasem, siedliskiem, granicy ma³ego lasu sosnowego rozci¹gaj¹ siê typami siedliskowymi oraz zaprezentowane niedu¿e jeziorka, stawy, rozlewiska i mokrad- warstwowa budowa lasu i jego funkcje. ³a zwi¹zane niekiedy z wcześniejszym pozy- skiwaniem torfu. Jedno z jeziorek otrzyma³o Szlaki rowerowe nazwê jezioro Wa³êsy. W okolicach Jeziora Czarnego przed II wojn¹ światow¹ w³aściciel VeloMazovia nr 20 – ma³y fragment na pó³- maj¹tku Rataje – Józef Higersberger – mia³ nocnym skraju powiatu na odcinku Drzes- kopalniê torfu. W pobli¿u wsi Marianka przy no–rezerwat Lubaty. trasie Gostynin–Kowal zadomowi³y siê bo- Euro Velo R-2 na odcinku Szczawin Kościel- bry, wprowadzone na te tereny w latach 1981 ny–Gostynin drog¹ nr 573 i dalej z Gosty- i 1985. Szlak ¿ó³ty przez drogê Ziejkow¹ pro- nina na zachód w kierunku Kowala drog¹ wadzi do Jeziora Lucieñskiego i do Mia³kówka. nr 265. Id¹c zgodnie z kierunkiem pradawnego ruchu Trasy rowerowe wyznaczone przez Stowa- lodowca, mijamy zabudowania wsi Nagodów, rzyszenie Gmin Turystycznych Pojezierza Choinek, Teodorów, Krzywie, Zuzinów. Gostyniñskiego: Oprócz szlaków przez teren powiatu gosty- Trasa 42 kolor czarny niñskiego poprowadzono ście¿ki dydaktycz- Ottówka–Budy Lucieñskie ne wytyczone przez Nadleśnictwo Gostynin. Trasa 40 kolor niebieski S¹ to: ście¿ka przyrodniczo-leśna „Lucieñ” Mia³kówek–Gorzewo i leśna ście¿ka dydaktyczna „Pagórek”. Przed Czerwony szlak rowerowy wejściem na ście¿kê ustawiono tablice infor- Smolarnia–Gorzewo.

183 184

183 Drogą Gostynin−Lucien biegnie szlak rowerowy EuroVelo 2 184 Wycieczka rowerowa to doskonała okazja do aktywnego poznania powiatu gostynińskiego Imprezy

2008 r. w gminie Gostynin zosta³o Wa¿n¹ sta³¹ uroczystości¹ organizowan¹ W powo³ane Gminne Centrum Kultury przez gminê Gostynin s¹ Do¿ynki Gminne, i Tradycji Wsi Gminy Gostynin w Bia³em, od 6 lat jako ekologiczne. Odbywaj¹ siê w nie- które przejê³o organizowanie gminnych im- dzielê wrześniow¹ (dok³adna data ustalana prez kulturalnych (www.gckbiale.pl; www. w kalendarzu imprez na dany rok) ka¿dego gminagostynin.pl). roku w innej miejscowości le¿¹cej na terenie

144 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114444 22013-09-27013-09-27 17:02:0817:02:08 185

185 Dożynki w Sierakówku 186 Bochny dożynkowe 186

gminy. W 2013 r. odbêd¹ siê w Bia³otarsku. prze³omie maja i czerwca. W festynie uczest- Jest to jedno z najpiêkniejszych, najbardziej nicz¹ ca³e rodziny, dla których przygotowuje radosnych polskich świ¹t, prastara uroczy- siê wiele atrakcji integruj¹cych pokolenia. S¹ stośæ koñcz¹ca ¿niwa, g³êboko zakorzeniona to m.in. gry, zabawy, poczêstunek z grilla oraz w polskiej kulturze ludowej. Podczas uro- wystêpy zespo³ów. czystości do¿ynkowych podziwia siê piêkne Natomiast w czerwcu ka¿dego roku odbywa wieñce do¿ynkowe wyplecione przez cz³onki- siê Gminny Gościnny Rajd Rodzinny, w któ- nie Kó³ Gospodyñ Wiejskich z terenu gminy. rym uczestnicz¹ rowerzyści z terenu gminy Obok wieñca, zgodnie z tradycj¹, drugim i miasta Gostynina. Trasy wiod¹ przez uro- podstawowym elementem by³ chleb, zapo- kliwe tereny ziemi gostyniñskiej. Na zakoñ- wiadaj¹cy, ¿e nikomu go nie zabraknie. Na czenie rajdu jego uczestnicy biesiaduj¹ przy do¿ynkach przynosz¹ go wyró¿niaj¹cy siê go- wspólnym ognisku, a najstarszy i najm³odszy spodarze, pe³ni¹cy rolê starosty i starościny. rowerzysta otrzymuj¹ mi³¹ niespodziankê. W do¿ynkach uczestnicz¹ starosta powiatu Od dwóch lat 11 listopada odbywa siê pod- i wójt gminy oraz zaproszeni goście. Po czêści nios³a uroczystośæ pod nazw¹ „Patriota to oﬁ cjalnej nagradzane s¹ najpiêkniejsze wieñ- brzmi dumnie”. Bierze w niej udzia³ m³o- ce, odbywaj¹ siê wystêpy ró¿nych zespo³ów, dzie¿ szkolna w programie s³owno-muzyczno- które wykonuj¹ utwory ludowe, wieczorem -tanecznym, orkiestra dêta, zaproszeni goście odbywa siê zabawa taneczna. Podczas trwania i mieszkañcy gminy Gostynin. uroczystości w³aściciele gospodarstw ekolo- Od 1998 r. gmina Gostynin organizuje gicznych oferuj¹ do degustacji zdrow¹ ¿yw- w Lucieniu Ogólnopolski Plener Malarski nośæ, a cz³onkinie Kó³ Gospodyñ Wiejskich „U Wójta”, który gromadzi lokalnych arty- tradycyjne potrawy i ciasta. stów zajmuj¹cych siê twórczości¹ plastyczn¹. O terminie i miejscu do¿ynek mo¿na do- Pocz¹tkowo by³a to skromna impreza na pry- wiedzieæ siê na stronach internetowych: www. watnej posesji malarza amatora Eugeniusza gckbiale.pl; www.gminagostynin.pl. Wójta w Bielawach k. Zwolenia, st¹d nazwa. Cykliczny charakter ma Festyn Rodzinny Obecnie plener odbywa siê w czasie wakacji z okazji Dnia Matki i Dnia Dziecka. Odby- w piêknych okolicach Lucienia, z baz¹ w pa- wa siê w ró¿nych miejscowościach gminy, na ³acu lucieñskim. Jego uczestnikami s¹ artyści

Powiat gostyniński 145

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114545 22013-09-27013-09-27 17:02:0817:02:08 z gostyniñskiego Towarzystwa Popierania Animatorem kultury w Sannikach od Twórczości Plastycznej i pozosta³ych regio- 1973 r. jest popularny GOK, czyli Gminny nów kraju. Artyści maj¹ tu doskona³e warunki Ośrodek Kultury (www.sanniki.pl, zak³adka do malowania, ucz¹ tak¿e m³odzie¿ przebywa- Ośrodek Kultury). Placówce uda³o siê har- j¹c¹ na wakacjach podstaw warsztatu malar- monijnie po³¹czyæ bogat¹ miejscow¹ tradycjê skiego. Na zakoñczenie pleneru jest organizo- ludow¹ z innymi formami ¿ycia kulturalnego wana wystawa wykonanych prac malarskich, charakterystycznymi dla wspó³czesnego spo- których tematem jest piêkno ziemi gostyniñ- ³eczeñstwa. Obok twórczości ludowej i praw- skiej. Wernisa¿ jest po³¹czony z wystêpami dziwym ewenemencie artystycznym – organi- m³odzie¿y szkolnej, recytacj¹ utworów miej- zowanych niezmiennie od 1981 r. Koncertach scowych poetów oraz gal¹ w ramach Festiwalu Chopinowskich, znakiem rozpoznawczym Operowo-Operetkowego na Mazowszu z to- miejscowej kultury s¹: Niedziele Sannickie, warzyszeniem orkiestry kameralnej. Od kil- Regionalny Zespó³ Pieśni i Tañca „Sanniki”, ku lat podczas gali wystêpuj¹ śpiewacy, wśród Kapela Ludowa „Sanniki” oraz wymiana kul- nich światowej s³awy tenor Leszek Świdziñ- turalna z zagranic¹, zw³aszcza z gminami Ho- ski. Prace z Lucienia prezentowane s¹ tak¿e landii, Francji i Niemiec. jesieni¹ w Miejskim Centrum Kultury. Infor- Dzia³alnośæ GOK w Sannikach zosta³a uho- macje nt. imprezy mo¿na znaleźæ na stronach: norowana wieloma licz¹cymi siê wyró¿nienia- www.gckbiale.pl; www.gminagostynin.pl mi, w tym odznak¹ „Zas³u¿ony dla Kultury W 2007 r. gmina Gostynin rozpoczê³a kolej- Polskiej” nadan¹ w 2008 r. ny cykl imprez pod nazw¹ „Kultura i Tradycja Źróde³”. Celem jest przybli¿enie mieszkañ- Niedziela Sannicka com gminy pojêcia kultury ludowej. Pierwsza uroczystośæ z tego cyklu odby³a siê 12 stycznia Niedziela Sannicka po raz pierwszy zo- 2007 r. w Zespole Szko³y Podstawowej i Gim- sta³a zorganizowana ju¿ w 1968 r., inspiro- nazjum w Solcu. Drug¹ uroczystości¹ z tego wana „Ko³bielsk¹ Niedziel¹” z regionu gar- cyklu by³ I Przegl¹d Dzieciêcych Zespo³ów woliñskiego, któr¹ to imprezê organizowa³o Ludowych, podczas którego na scenie zapre- PTTK. Pocz¹tkowo mia³a charakter krajo- zentowa³y siê dzieciêce zespo³y z obszaru Sto- znawczo-turystyczny, z biegiem czasu prze- warzyszenia Gmin Turystycznych Pojezierza rodzi³a siê w wielki, ponadregionalny festyn Gostyniñskiego oraz Zespo³y Ludowe „Kali- ludowy. W czerwcu 2010 r. Niedziela Sanni- na” i „Ma³a Kalina” z Domaniewic. Podzi- cka odby³a siê ju¿ po raz 42. Po powo³aniu do wiano te¿ barwny wystêp Zespo³u Ludowego ¿ycia Gminnego Ośrodka Kultury, Niedziele „Masovia”. Na terenie miasta i gminy Gostynin oraz gminy Szczawin Kościelny dzia³a Rejono- wy Zwi¹zek Pszczelarzy. Zwi¹zek zrzesza 22 pszczelarzy, którzy maj¹ ponad 400 rodzin pszczelich, czyli uli z pszczo³ami. Zwi¹zek co roku organizuje ogólnodostêpn¹ imprezê „Świêto miodobrania”, bierze udzia³ w wystawach, do¿ynkach gminnych, festiwalach itp. Pszczelarze prowadz¹ szkolenia i pogadan- ki o pszczo³ach i ich roli w ¿yciu cz³owieka, zapraszaj¹ do odwiedzenia pasiek, do zakupu miodu z kwiatów ziemi gostyniñskiej. Kon- 187 takt z Rejonowym Zwi¹zkiem Pszczelarzy

i prezesem Zwi¹zku Bronis³awem Szczepania- 187 Występy podczas Niedzieli Sannickiej kiem, tel. 501 274 295.

146 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114646 22013-09-27013-09-27 17:02:0917:02:09 1981 r. towarzyszy jej niezmiennie Koncert Chopinowski po³¹czony z recytacjami wybitnych aktorów scen polskich. Od 2013 r. Niedziele Sannickie odbywaj¹ siê w pierwsz¹ niedzielê lipca. W tym roku by³a to 45. edycja tej imprezy. Nast¹pi³o te¿ otwarcie po rewitalizacji kompleksu parkowego dla zwiedzaj¹cych, a 6 września 2013 r. dokonano otwarcia w odrestaurowanym pa³acu wystawy planszowej pt. „By³em wówczas 188 w Sannikach u Pruszaków. Sanniki, Prusza- 188 Stoisko z rękodziełem na kiermaszu podczas kowie, Chopin”, przygotowanej przez Euro- Niedzieli Sannickiej pejskie Centrum Artystyczne im. Fryderyka Chopina w Sannikach. W jednej z sal g³ów- Sannickie odbywaj¹ siê w ramach jego dzia- ny eksponat stanowi fortepian Chopina, na- ³alności. W skali ogólnokrajowej imprezê le¿¹cy niegdyś do rodziny Pruszaków, który sannick¹ wykreowa³a redakcja pisma „Gro- Sanniki otrzyma³y w depozyt z Muzeum mada-Rolnik Polski”, która ju¿ w 1975 r. Instrumentów Muzycznych w Poznaniu. In- przyjê³a nad ni¹ patronat medialny. Od formacje na stronie www.sanniki.pl. Gospodarstwa agroturystyczne

ostynin ze wzglêdu na swe walory tury- Kwaterodawców Pojezierza Gostyniñskiego, Gstyczne zosta³ wpisany w Strategii Wo- które dzia³a na podstawie posiadanego statu- jewództwa Mazowieckiego jako region tury- tu i jest wpisane do Krajowego Rejestru S¹do- styczny. Czyste powietrze i piêkne krajobrazy wego. Gospodarstwa agroturystyczne oferuj¹ powiatu gostyniñskiego przyci¹gaj¹ w te stro- wypoczynek na terenie przepiêknych lasów ny turystów. Maj¹ tego świadomośæ miesz- Gostyniñsko-W³oc³awskiego Parku Krajobra- kañcy gmin i zak³adaj¹ gospodarstwa agrotu- zowego oraz nad jeziorami Pojezierza Gosty- rystyczne. W 2004 r. powsta³o Stowarzyszenie niñskiego.

Stowarzyszenie Kwaterodawców Ilda Andrzejczak Pojezierza Gostyniñskiego 09-500 Gostynin, Stanis³awów Skrzañski 14 09-500 Gostynin tel. 24 235 59 62, 500 848 908 Sierakówek 64 www.zlotebrzozy.yoyo.pl tel. 24 236 50 47 600 245 477 Miros³awa Brzozowska www.agrogostynin.pl „S³oneczna Farma Zdrowia i Urody” 09-504 Lucieñ, Budy Lucieñskie 2 „Pod Dêbami” tel. 24 235 16 78, 24 235 17 75, 606 513 045 Barbara i Tadeusz Adamscy www.slonecznafarma.com 09-500 Gostynin e-mail: [email protected] Klusek 27A tel. 661 868 250, 606 131 570 Ma³gorzata Czapiewska www.adamscy.com.pl 09-504 Lucieñ, Choinek 14 e-mail: [email protected] tel. 24 235 87 84, 506 891 661

Powiat gostyniński 147

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114747 22013-09-27013-09-27 17:02:0917:02:09 Jadwiga Dan Wioletta Lewandowska 09-504 Lucieñ, Bia³e 27 09-504 Lucieñ, Klusek 39 tel. 24 260 00 02 tel. 24 235 16 21, 785 548 925 www.e-nocleg.pl www.agrogostynin.pl/index.php?p=kwatery Etk=8 Siedlisko „Pod Lip¹” Anna i Jaros³aw Fischbach Anna Maci¹g 09-504 Lucieñ, Budy Lucieñskie 15 k. Mia³- 09-500 Gostynin kówka Stanis³awów Skrzañski 20 tel. 605 244 704, 609 070 781 tel. 24 235 37 80 www.podlipa.com.pl www.eholiday.pl e-mail: [email protected] Kamil Magierski Ekologiczne Gospodarstwo Agroturystyczne 09-504 Lucieñ, Bia³e 21 Ma³gorzata Garstka tel. 24 260 00 21 09-500 Gostynin, Gorzewo 16B www.eholiday.pl tel. 723 528 903 www.agroturystykagorzewo.pl Jolanta Majkowaka 09-500 Gostynin, Gorzewo 48 Krzysztof G¹tarski tel. 24 236 57 30 09-504 Lucieñ, Bia³e 35A tel. 24 260 00 17, 609 294 281 „U Gosi” www.agrogostynin.pl Marianna Malinowska 09-504 Lucieñ, Gorzewo 21 L „Pod Kotwic¹” tel. 24 235 17 45, 694 517 555, 602 296 880 Krystyna Igielska www.u-gosi.jasky.pl 09-540 Sanniki, Wólka Niska 6 e-mail: [email protected] tel. 24 277 67 18 Agroturystyka Zacisze – Przy kominku Jasna Polana Siedlisko Turystyczne Stanis³aw Markiewicz Tatiana Kot 09-500 Szczawin Kościelny, Osowia 13 09-500 Gostynin Sierakówek-Parcele tel. 604 205 821, 602 110 341 tel. 501 929 317 http://osowiaagroturystyka.blogspot.com/ e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

Urszula Koz³owska Ró¿a Mroczek 09-504 Lucieñ, Bia³e 34 09-500 Gostynin, Leśniewice 11 tel. 24 260 00 15, 608 720 442 tel. 24 235 12 10 www.agrogostynin.pl/index.p... www.gminagostynin.pl

Jadwiga Kwasiborska Ma³gorzata Nieæ 09-500 Gostynin, Mia³kówek 52 09-500 Gostynin, Leśniewice 74 tel. 24 235 17 60 tel. 24 236 52 04, 601 365 232 www.pieknapolska.republika.pl www.gminagostynin.pl

148 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114848 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Dom pod lasem Anna Sikorska Jerzy Polañski 09-504 Lucieñ 09-500 Gostynin, Stanis³awów Skrzañski 2 Bia³e 39 tel. 24 236 58 88, 518 984 731 tel. 24 260 00 38, 603 546 469 www.dompodlasem.prv.pl www.agroturystykabia³e.eu

„Romanów” Janina Skinder Roman Pilichowicz 09-500 Gostynin 09-504 Lucieñ, Bia³e 23 Nagodów 43A tel. 24 260 00 14; 729 666 852; 604 890 440 tel. 24 235 84 85, 664 669 568 www.agroturystyka-skinder.pl Wies³aw Pilichowicz 09-504 Lucieñ, Bia³e 25A „Ruda” tel. 600 955 161 Jadwiga Staniszewska www.agro.jetts.com.pl 09-500 Gostynin, Sierakówek 64 e-mail: [email protected] tel. 24 236 50 47, 600 245 477

Stanis³awa Piotrowska Aldona Traczyk 09-504 Lucieñ, Mia³kówek 18 09-500 Gostynin tel. 24 235 17 67, 667 583 572 Bia³e 25 tel. 696 252 886, 662 335 686 „Sosenka” www.biale.turystyka.pl El¿bieta i Mieczys³aw Pszczó³kowscy 09-550 Szczawin Kościelny Barbara Tyrajska Holendry Dobrowskie 15A 09-500 Gostynin, Bia³e 24 tel. 24 236 52 07; 669 100 788 tel. 24 260 00 01; 721 398 137 www.sosenka-holendry.cba.pl www.agrotyrajscy.pl e-mail: [email protected] Gospodarstwo Ekologiczne Miros³aw Rojek Barbara Wieczorek 09-500 Sanniki, Staropól 20 09-540 Sanniki tel. 24 277 61 48 ul. Warszawska 11 e-mail: [email protected] tel. 24 277 62 67

„Gościnna Zagroda” „Holendry 21” Pawe³ Rozkosz Halina Wyrwa 09-500 Gostynin, Gorzewo 1A 09-550 Szczawin Kościelny tel. 24 236 40 07; 798 292 938 Holendry 21 www.gościnna-zagroda.mdi.pl tel. 24 236 53 75; 602 57 9714 e-mail: [email protected] www.holendry21.eu

Powiat gostyniński 149

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 114949 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Welcome to Gostynin County

ostynin County in its present form is of land and inhabited by 12 thousand residents. Gthe smallest territorial unit within the The borough is intersected by important Mazovian Voivodeship. It comprises one transportation routes: the state highway town and four boroughs: Gostynin, Sanniki, no. 60, voivodeship highways nos. 583 and Szczawin Kościelny and Pacyna. It is situated 577, a fragment of the A-1 motorway and in the south-western part of the Voivodeship, the railway line Kutno-Sierpc. The northern near the border of £ódź and Kujawy- part of the borough lies within the Gostynin- Pomeranian Voivodeships, at a distance of W³oc³awek Landscape Park. Tourists are 120 kms from Warsaw. The county covers 616 attracted by clean and well developed lakes square kilometers of land and is occupied by of the Gostynin Lake District. Broads of the 50 thousand inhabitants. It encompasses the rivers Skrwa, Osetnica and Przysowa add to major part of historical land of Gostynin. their charm. In 1462 the prince’s inheritance of Gostynin 33 kms away from Gostynin lies the borough was incorporated into the Kingdom of Poland of Pacyna. Its main communication tract is and divided into two boroughs: Gostynin and the voivodeship highway no. 583 connecting G¹bin. That division lasted until the 2nd Sanniki with ¯ychlin, and the valley of the Partition of Poland in 1793 when the above Przysowa - its major tourist attraction. Within lands were included in southern Prussia. the borough limits lies the IBA zone of special After the 3rd Partition in 1795 the borough of birds’ protection established under the system Gostynin passed into the Warsaw Department, of ‘Nature 2000’ – the valley of the rivers and in 1807 into the Grand Duchy of Warsaw. S³udwia and Przysowa. The neighbouring After the Congress of Vienna in 1815 the borough of Sanniki is served by the voivodeship Gostynin lands passed into the Kingdom highway no. 577 leading to Warsaw. Its relief of Poland established within the limits of is rather smooth and unvarying. It is crossed tsars’ Russia. In independent Poland after by two rivers – Nida and Je¿ówka. In the the 1st World War the Gostynin County was north-western part of Mazovia is situated incorporated into the Warsaw Voivodeship. a typically agricultural borough of Szczawin During Nazi occupation in 1939-1945 the Kościelny, intersected by the rivers Osetnica same county was included in the so-called and Przysowa. There are also several bodies Warta Land in the Inowroc³aw notariate. In of water the largest of which is the Szczawin the Polish People’s Republic it belonged to the Lake (Jezioro Szczawiñskie). Warsaw Voivodeship. The County was then Gostynin County has seen much dissolved in 1975 and reactivated in 1999. archeological research work carried out at The reconstructed County was subsequently various times. The most successful were included in the present Mazovian Voivodeship. the excavations of 1859 near Pacyna that Its capital is the town of Gostynin, inhabited unearthed objects from the 10th and 11th now by 20 thousand residents, the seat of centuries. main state agencies, educational institutions The chief landscape attraction of this and commercial objects. There are plans for region are the lakes of the Gostynin Lake building a Supraregional Centre of Tourism, District. They belong to the tunnel-valley Balneology, Repose and Recreation. type and were formed after the recession Gostynin is a capital of the county and of of continental glacier or after its complete the borough – one of the largest in Mazovian disappearance. There are around 60 of them Voivodeship – covering 270 square kilometers in the entire Lake

150 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115050 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 District, of which 40 lie in Gostynin- being now restored by present owners, for W³oc³awek Landscape Park, the acreage example in Osiny. of each exceeding 1 hectare. In the entire The Gostynin district is the native land Gostynin County there are seven large lakes of many persons distinguished for their covering total area of 520 hectares. activities and successes in various spheres In 1987 and 1988, at particularly valuable – social, political, cultural, scientifi c and sites, fi ve limited protection nature sanctuaries others – at home and abroad. Many of them were established, as well as two other preserves participated in various historical phases of in Gostynin: Drzewce and Dybanka. The fi ght for national independence, including the Dybanka reservation covers the northern part period of the 2nd World War. The heroes of of postglacial Gostynin esker, 14 kms long. those events are commemorated for posterity In the Gostynin County there are also by monuments and memorial plates. numerous nature monuments, namely old Due to its tourist attractions, Gostynin has trees and post-manor parks. Four hiking trails been specifi ed in the Mazovian Voivodeship’s have been marked out in their vicinity. development strategy as a ‘region of tourism’. In the town of Gostynin, as also in the Clean air and beautiful landscape of Gostynin boroughs, there are over a dozen monuments County do attract tourists. Inhabitants of its of secular and sacral architecture of late 18th boroughs, being aware of it, set up agrotouristic and 19th centuries. Historically the most farms, offering comfortable rest and good interesting is the 14th century Gostynin local cuisine. Additional attractions include castle where in 1612 the Russian tsar Vasili performances of regional folk ensembles, IV (Vasíliy Ivánovich Shúyskiy) and his events called ‘Sanniki Sundays’ and concerts family were imprisoned and died, as well as of Frederic Chopin’s music in the Sanniki the church at Luszyn – the burial place of the palace. meritorious squires of Luszyn estate – and In conclusion it may be stated that the 19th century palace of Sanniki connected with Gostynin County, in spite of its administrative Frederic Chopin. In other localities several and functional similarity to other counties pearls of building art have been preserved, of the Mazovian Voivoodeship, has several such as the little church at Solec or mansions distinct features described in this Guide.

Powiat gostyniński 151

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115151 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Illustrations Titles

1. Forests near Lubieñka 34. Monument at Gaśne dedicated to persons 2. Pond at Kie³pieniec killed in action in 1863 3. Storks belong to the steady landscape features 35. Mass grave of the 1863 insurgents at in Gostynin County Krzywie 4. Hunters’ coign of vantage in the Przysowa 36. Grave of a 1863 insurgent at the Gostynin valley cemetery 5. The Piechota bay 37. Mass grave of 1863 insurgents at Zuzinów 6. Gostynin Lake District 38. Monument of marshal Józef Pi³sudski in 7. Lake Bia³e (‘White Lake’) Gostynin 8. Lake Lucieñskie (‘Lucieñ Lake’) 39. War Cemetery of the Polish soldiers killed 9. Lake Sumino in action in September 1939 in Sanniki 10. Lake Czarne (‘Black Lake’) 40. Monument dedicated to the victims of 11. Lake Kocio³ (‘Kettle Lake’) nazism in Gostynin 12. River Skrwa Lewa near Bratoszewo 41. Monument dedicated to partisans at S³up 13. A gully in the reservation „Dolina Skrwy” 42. Monument of Fight and Victory in Gostynin (‘Skrwa Valley’) 43. Memorial plate in Gostynin parish church 14. River Osetnica commemorating 65th Anniversary of the 15. Nature reservation „Drzewce” defense war of 1939 16. Esker Dybanka on an old post-card 44. Memorial plate at Trêbki dedicated to 17. Esker Dybanka to-day Andrzej Ma³kowski 18. Valley of the river Przysowa 45. „Oak of Memory” at Sierakówek 19. Monumental oak at S³owackiego Street in 46. „Katyñ Oak” in front of the Town Centre of Gostynin Culture in Gostynin 20. Alley of lime trees at Bia³e 47. Costumes of Gostynin region according to 21. Schematic map of the present Gostynin Oskar Kolberg County 48. Pair in Sanniki folk costumes 22. Main offi ces of Gostynin County 49. „Klapak” – decorative paper cut-out from administration the Sanniki region 23. Map of Gostynin County of 1907 according 50. Sanniki style decorative cut-out to the Atlas by M. Bazewicz 51. Decorative „spider” from Sanniki 24. Town and borough offi ces in Gostynin 52. Folk show called „Sanniki Wedding” 25. Logotype of Gostynin borough 53. Folk music group from Sanniki 26. Motorway A-1 at Pomorzanki 54. Children’s song and dance ensemble 27. Borough offi ce in Pacyna „Promyki Lucienia” (‘Rays of Lucieñ’) 28. Borough offi ce in Sanniki 55. Folk Song and Dance Ensemble of Szczawin 29. Borough offi ce in Szczawin Kościelny Kościelny 30. Corpus Christi celebration at Soko³ów 56. Children’s song and dance ensemble „Solec” 31. Structure of parishes in Gostynin County in Cracow regional costumes 32. Ruins of medieval castle called „£ysa Góra” 57. Children’s song and dance ensemble „Solec” (‘Bald Hill’) in Gostynin in £owicz regional costumes 33. Early medieval treasure from Sejkowice 58. Children’s song and dance ensemble of Pacyna in £owicz regional costumes

152 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115252 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 59. Children’s song and dance ensemble of Pacyna 91. Grave of Roman Higersberger at the 60. Amateur folkloristic ensemble „Bia³ki” Gostynin parish cemetery from Bia³otorsk 92. Monument at the Augsburg-evangelical 61. Wayside shrine in Gostynin at Kutnowska cemetery in Gostynin, dedicated to German Street soldiers killed in action in 1914 62. Wayside shrine in Gostynin at Ziejkowa 93. House of 1898 at the central market square Street (‘Rynek’) 63. Wayside shrine devoted to St. Jacob at 94. Classicistic market-place house at Rynek Zamkowa Street in Gostynin No. 16 64. Table informing about the proprietors of 95. Tsar Vasili IV (Vasíliy Ivánovich Shúyskiy) Belno in a golden cap called „monomacha” 65. Grave of Ignacy Leszczyñski at the Soko³ów 96. Copy of a standard of Shúyskiy family of cemetery tsars 66. Monumental lime tree at Bia³e 97, 98. Stage reconstruction of allegiance 67. Chapel at Bia³e homage paid by Shúyskiy captives before the 68. Lake Bia³e Polish king Sigismund III Vasa, performed 69. Church at Bia³otarsk by the members of Knights Fraternity 70. Temple interior „Excalibur” in Gostynin in May 2009 71. Grave of Apanowicz family at the Bia³otarsk 99. Rebuilt palace of the Higersberger family cemetery in Gostynin-Rataje. At present the Special 72. Grave of Higersberger family at the Educational Centre dedicated to John Paul II Bia³otarsk cemetery 100. Manor-house at Kamieniec 73. Church at Bia³otarsk viewed from the side 101. Park arrangement at Kamieniec of chancel 102. Palace at Lucieñ 74. Manor-house at Czarnów 103. Bird’s eye view of the palace and a 75. Overview of central Gostynin characteristic contemporary church 76. Foundation document of the town of 104. Palace at Luszyn Gostynin 105. Ball-room in the palace of Luszyn 77. Monument of Siemowit IV in Gostynin 106. Gothic-Renaissance church at Luszyn 78. View of the Gostynin castle converted into 107. Interior of the Luszyn temple evangelical church, according to the Atlas 108. 16th century tombstone monument of Jan by M. Bazewicz Modzelewski and his wife Katarzyna née 79. Bird’s eye view at the Castle Hill in Gostynin Borsza at Luszyn 80. Castle Hill in Gostynin 109. War Cemetery of the Polish soldiers killed 81. Former church in Gostynin took down by in action in September 1939 at Luszyn Germans during the Nazi occupation 110. Fragment of a stone enclosure of an 82. Classicistic town hall in Gostynin evangelical cemetery at Lwówek 83. Post-card showing the tower of a former 111. Old cottage of German settlers at Lwówek Orthodox church in Gostynin 112. Special Educational Centre at Mocarzewo 84. Post-Orthodox building in Gostynin dedicated to Mother Celina Borzêcka 85. Former merchants’ gallery 113. Educational Centre at Mocarzewo 86. Polychromy preserved in the post-Orthodox 114. Manor-house at Osiny after restoration building in Gostynin 115. Fragment of the manor park at Osiny 87. PKP railway station 116. Park sculpture by Tadeusz Bieniewicz 88. St. Jacob church at the Gostynin parish 117. Manor-house viewed from the park side cemetery 118. Former shield of Osmolin 89. Railway water-tower 119. Classicistic church at Osmolin 90. Chapel of £ysakowski family at the 120. Interior of the Osmolin temple cemetery in Gostynin 121. Foundation plate in the Osmolin church

Powiat gostyniński 153

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115353 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 122. Square in Pacyna 162. Grave of Rev. Zygmunt Strza³kowski at 123. Neo-Gothic church in Pacyna the cemetery in Szczawin Kościelny 124. Grave of Czarnowski family at the old 163. Classicistic church in Szczawin Kościelny cemetery in Pacyna 164. Church with the cloister building 125. Obelisk at the old cemetery in Pacyna 165. War cemetery of the soldiers killed in 126. Post offi ce in Pacyna action in 1939 at the Szczawin Kościelny 127. Manor-house at Piotrów cemetery 128. Church in Sanniki 166. Football match on the sports fi eld in 129. Interior of the Sanniki temple Szczawin Kościelny 130. Consecration of the memorial plate 167. Andrzej Ma³kowski Elementary School devoted to Frederic Chopin celebrated by and General Józef Heller Elementary bishop Andrzej Dziuba in Sanniki School in Szczawin Kościelny 131. Presbytery in Sanniki 168. Volunteers Fire Squad station in Szczawin 132. Palace in Sanniki after restoration Kościelny 133. Old polychromies in the Sanniki palace 169. Classicistic church at Trêbki 134. Concert of Halina Czerny-Stefañska in 170. Grave of Skar¿yñski family at the church- Sanniki yard cemetery 135. Chopin theatrical production during the 171. Manor-house at Trêbki „Sanniki Sunday” 172. Manor-house of Ma³kowski family at 136. Park in Sanniki with the so called Trêbki „Chopin’s stone” 173. Manor park 137. Chopin’s monument in Sanniki by 174. Memorial plate on the native house of Ludwika Kraskowska-Nitsch Andrzej Ma³kowski 138. Self-governmental kindergarten 175. Former manor-house at Zaborów Nowy 139. Palace at Sierakówek 176. Entrance gate to the manor-house at 140. Palace parlour Zaborów Nowy 141. Fragment of the palace park 177. Information table in front of the main 142. Former manor-house at Skrzany county offi ces in Gostynin, enciting to 143. Palace at Skrzeszewy touristic explorations 144. Park at Skrzeszewy 178. Scouting station of ZHP (Scouts’ Union) 145. Manor-house at S³up at Gorzewo near the green-marked King 146. Park at S³up Casimir the Great hiking trail 147. Cover of a book by Maria Kownacka 179. Yellow-marked hiking trail passes near 148. Manor-house at Soko³ów the picturesque lake Kocio³ 149. Grave of Jeleniewski family at the Soko³ów 180. Easy black-marked trail leads to lake cemetery Lucieñskie 150. Front view of the church 181. King Boles³aw Krzywousty red-marked 151. Temple interior trail leads to the wooden mill at Bierzewice 152. Former manor at Solec 182. Red-marked trail near Kruk village 153. Neo-Gothic church at Solec 183. Biking route EuroVelo2 runs along the 154. Horse-chestnut alley at Solec road Gostynin – Lucieñ 155. Classicistic church at Suserz 184. Cycling excursion is an excellent way of 156. Temple interior active exploration of the region 157. Epitaph plate of Skar¿yñski family 185. Harvest celebrations at Sierakówek 158. Presbytery 186. Ceremonial loaves of bread 159. Former manor-house at Suserz 187. Performance during the ‘Sanniki Sunday’ 160. Grave of Ludwika Kownacka at Suserz 188. One of the fair displays during the ‘Sanniki 161. Monument of the victims of World War Sunday’ II in Szczawin Kościelny in front of main borough offi ces

154 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115454 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Indeks geograﬁ czny

W indeksie nie uwzglêdniono województw, powiatów, gmin, gromad, dzielnic, paraﬁ i, diecezji, dekanatów, ziem oraz has³a Gostynin.

Aleksandrów Kujawski 94 Ciechocinek 64 Aleksandrynów 33 Czarne jezioro 9–11, 13, 29, 76, 77, 139, 140, Annopol 30 144 Czarne Morze 76 Ba³tyk 76 Czarnów 16, 75 Baranowicze 60 Czelabiñsk 61 Barcik 19 Czermno 18, 19 Barcik Sary 25 Czerniew 102 Baruchowo 23 Czortkowice 60 Bawaria 24 Czy¿ew 19, 25 Bedlno 25, 54 Czy¿ewo 18 Belno 68, 69, 137 Bia³e 15, 20, 24, 70, 71, 138, 144 Dachau 62 Bia³e jezioro 9, 10, 15, 24, 30, 70, 71, 139, 140 D¹browa 72 Bia³ka 30 Delatyn 65 Bia³otarsk 18, 33, 46, 54, 59, 72–74, 109, 122, Dêblin 63 145 Dêbowa Góra 58 Bielawy 144 D³ugo³êka 18, 19 Bierzewice 15, 141, 143 Dobrów 16 Bory Tucholskie 8 Dobrzelin 91 Bratoszewo 12 Dobrzyków 17 Bratoszewo jezioro 141, 142 Dobrzyñ 123 Bruksela 54 Dolina Skrwy Lewej 23 Brwilno 17 Domaniewice 146 Brwilno Dolne 12 Dorpat 63 Brzezia 19 Drzesno 144 Brzezie 18 Drzesno jezioro 9, 24, 140 Brzezio³êka 18 Drzewce 35, 52 Brzozówka 142 Dybanka oz 8, 13 Buenos Aires 63 Dzia³y 103 Burgkunstadt 45 Budy Lucieñskie 140, 144 Elbl¹g 64 Bydgoska Puszcza 8 Emilianów 32, 34 Bzura rzeka 17–19, 25, 36, 105, 124 Gaśno 31, 32, 52 Charbin 57 Gaśno jezioro 13, 142, 143 Charków 38, 62 G¹bin 17–21, 25, 28, 51, 57, 81, 97, 127 Che³m 62, 65, 82 Gdañsk 64 Choceñ 90 G³ogowiec 19 Chocim 61 Gniezno 56 Choinek 15, 22, 31, 33, 43, 48, 140, 144 Gorzewo 15, 19, 139, 140, 143, 144

Powiat gostyniński 155

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115555 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Gostyniñska Puszcza 17, 100 Ko³omyja 65 Gostyniñskie Pojezierze 8, 9, 14, 25, 49, 139 Komory 13 Gostyniñski oz 12, 13, 141, 142 Korzeñ 18, 19 Gostyniñsko-W³oc³awskie Pojezierze 140 Koszelew 19 Gości¹¿ jezioro 9, 24, 140 Kowal 11, 23, 72, 76, 89, 109, 144 Górki II 72 Kozice 18, 54, 122, 125 Góry k. P³ocka 45 Kraków 30, 60, 62 Grabie Polskie 19 Krasnojarsk 61 Grudzi¹dz 60 Kraśnica 35 Gumin 106 Kronibo 18 Gutowo 134 Krośniewice 23, 40, 112 Guzew 19 Krubin 18, 96 Kruiningen 26 Hamburg 26 Kruk 143 Hammerstein 58 Krzywie 9, 31, 122, 140, 144 Helenów 93 Kuczkowo 100 Kujawskie grody 17 I³ów 18–20 Kujawskie Pojezierze 7, 12 Imielno19 Kujawy 72, 76 Inowroc³aw 20 Kunki 130 Kutno 8, 18–21, 23, 24, 40, 48, 54, 81, 96, Janowo 139 100, 116, 124, 141, 142 Jamno 18, 27 Kutnowska Równina 7, 12 24, 25 Jastrzêbia 23 Jekaterynburg 61, 65 Langenfeld 22, 85, 141, 142 Je¿ówka rzeka 25 L¹d n. Wart¹ 56 Józefków 109 Legarda 49, 141 Lenino 38 Kalina 38, Leśniewice 18 Kalisz 17, 20 Lima 65 Kamieniec 16, 91 Linz 60 Kamieñ 19 Lipa 55 Kampinoska Puszcza 8, 25 Lipieñskie 18 Katowice 54 Lipiñskie 19 Katyñ 38, 79 Lisica 16 Kazañ 61 Londyn 57, 60 Kazimierz n. Wis³¹ 44 Lubaty 14 Kazimierzów 12, 33, 93 Lubieniec 26 K¹ty 16, 75, 108 Lubieñ 134 Kielce 48, 63 Lubików 103 Kie³pieniec 7, 23 Lublin 24 Kiernozia 18–20, 25, 28, 33, 51 Lucieñ 12, 15, 16, 18, 24, 27, 43, 45, 70, 92, Kijów 61 93, 139, 141, 143, 145, 146 Kleniew 39, 101, 117 Lucieñskie jezioro 9–11, 13, 14, 24, 92, 139– Klusek 30 141, 144 K³odawska Wysoczyzna 7, 12 Luszyn 16, 27, 28, 33, 36, 94–96, 108 K³uszyn 87 Lwów 60, 76, 109 Kocio³ jezioro 9–11, 29, 49, 50, 76, 139, 141, 144 Lwówek 97

156 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115656 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 £aniêta 12, 81 Osetnicy Dolina 139, 143 £aziska 134 Osiny 16, 100, 101 £¹ck 8, 9, 18, 19, 34, 46, 110 Osmolin 18–21, 25, 27, 28, 36, 51, 56, 102– £¹cka Wola 34 105 £êczyca 81 Osmolino 18 £okietnica 23 Osmólsk 103 £owicz 25, 51, 61, 76, 96, 120 Osmólsk Wieś 18 £ódź 30, 61, 63, 66, 88 Ostaszków 38 £uck 65 Ostróda 64 £uszczanów 130 Ostrów Wlkp. 65 £ysa Góra 29, 50, 76, 140, 144 Ottówka 33, 144

Malina 107 Pacyna 16, 19, 24, 27, 28, 30, 33, 36, 45, 46, Marianka 144 75, 94, 106–108, 112, 120, 127, 138 Mauthausen 60 Pary¿ 60, 65 Mazowsze Zachodnie 18 Patrów 59 Meksyk 115 Petersburg 63 Mia³kówek 139, 144 Piechota zalew 8, 142 Miednoje 38 Piotrów 16, 109 Miêdzychód 56 P³ock 8, 17, 21, 23, 24, 33, 44, 45, 60, 64, 65, Miêdzydrzewie 18 67, 88, 99, 101, 133 Milanówek 56, 67 P³ocka Kotlina 7, 10, 12 Miñsk Litewski 58 P³ocka Wysoczyzna 25 M³odzieszyn 43 P³oñsk 45, 122 Mocarzewo 25, 98, 99 Pobórz 134 Mocarzewska Wólka 98 Podgórze 52, 64 Model 16, 62, 107 Pomarzanki 16, 23, 30 Monachium 60 Pomorzany 68, 123 Moskwa 45, 49, 61, 65, 86 Pomorzany Strumiñskie 69 Mys³ownia 18, 20 Poznañ 13, 20, 30, 54, 61, 65, 133 Prusy Po³udniowe 1 Nagodów 144 Pruszków 56 Nida rzeka 25, 97, 102 Przysowa rzeka 13, 19, 24, 26 Nidy Dolina 25 Przysowy Dolina 7, 13, 14, 24, 25 Niedrzaków 18, 19 Przytomne jezioro 9, 10, 139, 140 Niedrzew 19, 100 Pu³awy 88 Niedrzewa 19 Northolt 63 Radziwie 28 Nowa Wieś 118 Rakowiec 24 Nowa Wilejka 60 Rataje 18, 19, 33, 89–90, 144 Nowy Duninów 8, 92, 140 Rawskie 18 Nowy Tomyśl 55 Rembertów 54 Remki 19 Ochnia rzeka 19 Reszki 19 Odessa 61 Rosja 19, 92 Olszówka 49 Rozlaz³owo 18 Omsk 61 Rozlerka 107 Osada 62, 142 Ró¿an 56 Osetnica rzeka12, 13, 15, 23, 25, 32, 52 Ruda 19, 100, 142

Powiat gostyniński 157

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115757 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Ruś Kijowska 76 Sto³pce 60 Rybie 19 Strza³ki 43, 62, 142 Rybno 18 Strzelce 18, 19 Rypin 63 Strzemeszno 19 Rzym 65 Sumino jezioro 9, 10, 24, 139, 140, 143 Suserz 16, 19, 27, 28, 58, 75, 108, 127–129, Sa³ki 141, 142 131 Sandomierz 30 Suwa³ki 65 Sanniki 16, 18–21, 24–28, 35, 36, 40, 41, 43, Syberia 103, 131 44, 51, 56, 61, 62, 66, 67, 96, 98, 99, 102, Szczawin 18, 73 110–115, 129, 131,138, 147 Szczawin Borowy 30, 75, 106, 119, 120, 127 Sejkowice 29, 30, 119 Szczawin Kościelny 10, 16, 19, 26–28, 33, 37, Sendeñ 8, 70 46, 51, 61, 106, 130–133, 138, 144 Sielce 19 Szczawiñskie jezioro 9, 10, 12, 26 Sieraków 16 Szczucice 63 Sierakówek 16, 19, 24, 39, 43, 100, 116, 117, Szkarada 66, 67 140, 142 Szklarka Trzecielska 55 Sieraków Stary 116 Szuja 88 Sierpc 23, 44 Skêpe 48 Śleszynek 129 Skoki 20, 52, 143 Środa Wlkp. 62 Skrwa Dolina 139, 142 Środkowomazowiecka Nizina 25 Skrwa rzeka 12, 17, 21, 29, 30, 77, 81, 86, 124, 140, 142 Tarnów 60 Skrwa Lewa rzeka 7–9, 11–12, 23, 92, 139 Tartu 63 Skrzany 16, 18, 19, 90, 118 Teodorów 31, 144 Skrzeszewy 16, 75, 119 Tokary 107 Skrzyneckie jezioro 10 Topólno 18, 19 S³omków 19, 107 Toruñ 30, 57, 76 S³ubice 98, 108, 119 Trêbki 16–19, 27, 28, 60, 61, 66, 102, 134, 135 S³udwia rzeka 24, 25 Trêbska Wieś 134 S³udwi Dolina 25 Trêbska Wola 134 S³up 16, 19, 35, 58, 107, 120, 121 Troszyn 17 Smolarnia 144 Trzebowskie jezioro 9 Smoleñsk 48 Twer 38 Sochaczew 43 Sochaczewskie 18 Uniejów 120 Sochora 81 Soczewka 12, 28 Waliszew 16 Soczewka jezioro 12 Wa³êsy jezioro 140, 144 Soko³ów 12, 16, 18–20, 27, 37, 69, 100, 122– Warszawa 17, 21, 25, 33, 58, 60- 63, 65, 67, 124, 136 86, 88, 101, 110, 111, 115, 128, 129 Solec 16, 19, 24, 27, 33, 36, 45, 107, 122, 124, Wenecja 92 125, 146 Westerplatte 55, 64 Sójki 18,19 Wiedeñ 44 Staropole 18 Wielka Brytania 115 Staropol 18 Winnica 65 Staw 16 Wis³a 8, 12, 17, 19, 20, 25, 33, 123 Stefanów 30 Witoldów 30

158 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115858 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Wituszyn 18 Zaborów Stary 20, 72, 126, 136 W³oc³awek 8, 20, 21, 56, 59, 84 Zakopane 61 W³oc³awskie jezioro 11, 12 Zalesie 35, 143 W³oszcznowo 19 Zaździe¿ 19 W³oszczów 18, 130 Zdwórz 19 Wola £¹cka 34, 55 Zuzinowskie jezioro 9, 10 Wola Trêbska 129 Zuzinów 10, 31, 140, 144 Wólka Mocarzewska 98 Zwoleñ 144 Wólka Niska 25 Zyck 18, 57 Wólka Wysoka 25 Wroc³aw 17 ¯arnów 48 Wysoczyzna Kujawska 22 ¯ychlin 24, 25, 91, 97, 127, 129

Zaborów 69 Zaborów Nowy 16, 136, 137

Powiat gostyniński 159

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 115959 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Deﬁ nicje (podręczny słowniczek niektórych pojęć)

Absyda (apsyda) Feretron Pomieszczenie w kościele, najczêściej pó³koli- Przenośny o³tarzyk, statua lub obraz noszone ste lub wieloboczne, zamykaj¹ce prezbiterium na dr¹¿kach w czasie procesji. lub nawê. Inkorporacja Artium Wcielenie, w³¹czenie do jakiejś ca³ości, przy³¹- Collegium artium – dawniej wydzia³ nauk hu- czenie jakiegoś terytorium do innego. manistycznych. Kamera Attyka Urz¹d administracyjny. Tu urz¹d pruski. Poziomy element architektoniczny ponad wieñcz¹cym gzymsem budowli, zas³aniaj¹cy czêściowo lub ca³kowicie dach. Kemy Forma ukszta³towania powierzchni ziemi; pa- Blanki górki. Zwieñczenie murów obronnych i baszt śred- niowiecznych w kszta³cie szeregu zêbatych, Kolator prostok¹tnych wystêpów z prześwitami, kre- Fundator kościo³a lub spadkobierca fundatora. nela¿. Koncyliacja Boniowanie Za³atwianie sporów, pojednawstwo. Rowki wy¿³obione w tynku imituj¹ce spojenia ciosów kamiennych, p³yt. Konsola Ozdobny stolik; element architektoniczny Boratynka podtrzymuj¹cy sklepienie, gzymsy, rzeźby. Popularna nazwa miedzianego szel¹ga Jana II Kazimierza bita w Rzeczypospolitej w latach Landrat 1659–1668. Naczelnik powiatu w Prusach.

Dziedzictwo kulturowe Materialne dobra kultury Ogó³ dorobku spo³eczeñstw w zakresie nauki, Przedmioty maj¹ce znaczenie dla dziedzictwa sztuki, architektury, oświaty, techniki, wytwo- i rozwoju kulturalnego ze wzglêdu na ich war- rzonego w trakcie historycznego rozwoju i prze- tośæ historyczn¹, naukow¹ i artystyczn¹. Bar- kazywanego z pokolenia na pokolenie. Mo¿e dzo czêsto tê kategoriê określa siê w jêzyku mieæ charakter materialny albo niematerialny. potocznym mianem zabytków.

Ekspektatywa Modus Oczekiwanie prawne Miara, wzór, sposób rytmu oparty na stosunku g³osek d³ugich i krótkich. Eugenika System pogl¹dów opartych na za³o¿eniach ge- Morga netyki, g³osz¹cy mo¿liwośæ doskonalenia cech Miara powierzchni gruntu. W Polsce oko³o dziedzicznych cz³owieka. 5600 m2

160 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 116060 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Niematerialne dobra kultury Rynna Nazwy (geografi czne, historyczne, fi zjogra- Pod³u¿ne zag³êbienie terenu powsta³e wsku- fi czne, imiona i nazwiska, a tak¿e przydomki tek niszcz¹cej dzia³alności wewnêtrznych wód i przezwiska), hymn, god³o kraju, umiejêtno- lodowca, lawin lub zsuwaj¹cego siê ze zboczy ści i technologie, a tak¿e takie elementy kultu- gruzu, osuwisk. ry, jak folklor, obyczaje, wierzenia religijne itp. Ryzalit Oz Wysuniêta czêśæ fasady budynku na wysoko- W¹ski, d³ugi wa³ o stromych stokach i falistej ści wszystkich kondygnacji, usytuowana po- linii grzbietowej, z³o¿ony g³ównie z piasków środku lub w naro¿ach elewacji. i ¿wirów osadzonych przez wody p³yn¹ce pod lodowcem. Tradycja 1. Przekazywane z pokolenia na pokolenie Patena obyczaje, przekonania, zasady wierzenia, spo- W liturgii katolickiej okr¹g³a tacka, zwykle soby myślenia, postêpowania itp., wyró¿nio- z³ota lub poz³acana, na której k³adzie siê ho- ne przez dan¹ zbiorowośæ jako wa¿ne treści stiê. kulturowe. Istotny czynnik samookreślania siê grup spo³ecznych i narodów. Tak¿e proces Pilaster przekazywania i przyswajania tych treści przez P³aski fi lar przyścienny, pe³ni¹cy w architek- aktualn¹ świadomośæ spo³eczn¹. 2. Przeka- turze funkcjê dekoracyjn¹ i konstrukcyjn¹ zywane opisy wydarzeñ z przesz³ości trakto- jako wzmocnienie ściany. wane jako historia (choæ niesprawdzalne). 3. Umiejêtności artystyczne albo rzemieślnicze, Pinakiel w których wykonawca wykorzystuje doświad- Ozdobna wie¿yczka zakoñczona najczêściej czenie mistrzów, dawne technologie lub spo- kwiatonem, wieñcz¹ca fi lary przyporowe. soby dzia³ania.

Prepozyt Tympanon Przewodnicz¹cy kapitu³y katedralnej; tytu³ W architekturze wewnêtrzne, trójk¹tne pole proboszcza kolegiaty. frontonu, g³adkie lub wype³nione rzeźb¹.

Rogacina Wiceregens Figura heraldyczna w kszta³cie stylizowanego Zastêpca prze³o¿onego, regensa, zak³adu du- ostrza strza³y. chownego, konwiktu.

Powiat gostyniński 161

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 116161 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Bibliograﬁ a

Agroturystyka. Wypoczynek w rodzinnej at- Galicka J., Sygietyñska H., Katalog zabytków mosferze na Pojezierzu Gostyniñskim sztuki w Polsce. Dawny powiat gostyniñski, Baraniuk T., Historia ulegendarniona [w:] Warszawa 1973. „Gazeta Niedzieli Sannickiej”,1994 z 5 VI. Gozdecka A., Ewidencja za³o¿enia dworsko- Bigus J., Rejestr Miejsc Pamiêci Narodowej -parkowego w Zaborowie Nowym, gm. Go- w Gostyninie i powiecie gostyniñskim, stynin, P³ock 2007, mps. Rocznik Gostyniñski, t. III, 2012, s. 453– Heyduk B., Dahlbergh w Polsce. Dziennik i ry- 479. ciny szwedzkie z dziejów „Potopu” 1656– Char³ampowicz S., Jezioro Kocio³, Rocznik 1657, Wroc³aw 1957. Gostyniñski, t. II, 2008, s. 249, 263. Informator przyrodniczo-turystyczny GWPK, Chudzyñski M., Prawda i legenda o zamku Kowal 2011. gostyniñskim, P³ock 2007. Jagodziñska B., Komar M., Pietrzak M., Kroni- Chudzyñski M., Wieś po³udniowo-zachod- ka Pacyny [w:] Gminna Biblioteka Publicz- niego Mazowsza 1864–1907, Warszawa na w Pacynie. 1983. Jaworski E., Trêbki – ma³a i wielka historia Chudzyñski M., W 400. rocznicê uwiêzienia [w:] „G³os Gostyniñski” 2000, nr 10, s. 9. cara Wasyla Szujskiego w zamku gostyniñ- Konarska-Pabiniak B., Akt lokacyjny Gostyni- skim (1611–1612), Rocznik Gostyniñski, t. na – najwa¿niejszy dokument miejski [w:] III, 2012, s.45. „G³os Gostyniñski” 2009, nr 4, s. 1. Chudzyñski M., Zaproszenie do S³ubic [w:] Konarska-Pabiniak B., Archeologiczna rewela- „G³os Gostyniñski” 2003, nr 10, s. 4. cja [w:] „G³os Gostyniñski” 2005, nr 9, s. 1. Chudzyñski M., Szczepañski J., Powstanie Konarska-Pabiniak B., As z Modela [w:] „G³os listopadowe w obwodzie gostyniñskim [w:] Gostyniñski” 1995, nr 4, s. 3, 6. „G³os Gostyniñski” 1995, nr 5, s. 7. Konarska-Pabiniak B., Basia ... [Barbara Kwiat- Domaga³a J., Kultura ludowa ziemi gostyniñ- kowska-Lass] [w:] „G³os Gostyniñski” 1996, skiej w dzie³ach Oskara Kolberga, „Rocznik nr 4, s. 4. Gostyniñski” t. I 2007, s. 123–162. Konarska-Pabiniak B., Dar dla Muzeum Ma- Domaga³a J., Organy w kościo³ach powiatu zowieckiego [w:] „G³os Gostynina” 2012 gostyniñskiego. Rys historyczny, Rocznik nr 3, s. 8. Gostyniñski, t. II 2008, s. 37–58. Konarska-Pabiniak B., Dobra Osiny – wczo- Domaga³a J., Maria Wittek (1899–1997) – ge- raj i dziś, Rocznik Gostyniñski, t. III 2012, nera³ Wojska Polskiego, Rocznik Gostyniñ- s. 155–193. ski, t. I, 2007, s. 295–309. Konarska-Pabiniak B., Dzieci z „Bia³ego Dulski D., Tajemnicze jezioro [w:] „G³os Go- Domu” [w:] „G³os Gostyniñski” 1996, nr 11, styniñski” 1998, nr 2, s. 7. s. 5. Dzieje Gostynina i ziemi gostyniñskiej, pod Konarska-Pabiniak B., Edward Stanis³aw Czu- red. M. Chudzyñskiego, Warszawa 1990. ruk – bohater obrony P³ocka w 1920 r. Nie- Dzieje Gostynina od XI do XXI wieku, pod znane losy rodziny, „Notatki P³ockie” 2011, red. B. Konarskiej-Pabiniak, Gostynin 2010. nr 3, s. 7–13. Dziero¿yñski A., ¯aba w zamku [w:] „Kobieta Konarska-Pabiniak B., Franciszek Ksawery i ¯ycie” 1975, nr 37 z 14 IX. Wakulski – gostynianin światu, Rocznik Go- Fija³kowski P., Bracia ze Lwówka [w:] „Sycy- styniñski, t. III, 2012, s. 309–323. na” 1996, nr 41, s. 8. Przedruk „G³os Gosty- Konarska-Pabiniak B., G³os z miasta Szuja niñski” 2004, nr 4, s. 5. [w:] „G³os Gostyniñski” 2001, nr 9, s. 7.

162 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 116262 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Konarska-Pabiniak B., Gostynin. Szkice Konarska-Pabiniak B. Walczyli tak, jak by³o z przesz³ości, Gostynin 2007. trzeba [w:] „G³os Gostyniñski” 2008, nr 8, Konarska-Pabiniak B. Gostynin w programie s. 5. EuroVelo [w:] „G³os Gostyniñski” 2006, Konarska-Pabiniak B., ,,Zezem” równie¿ nr 1, s. 3. o Gostyninie i okolicach [w:] „G³os Gosty- Konarska-Pabiniak B., Gostyniñscy bohatero- niñski” 2004, nr 8, s. 4. wie obrony P³ocka w 1920 r., „Nasz Gosty- Konarska-Pabiniak B., M. Ziêtek, Dlaczego nin” 2011, nr 9, s. 7. Rondo Rodziny Higersbergerów?, „Nasz Go- Konarska-Pabiniak B., Herb miasta Gostyni- stynin” 2011, nr 12, s. 8–9. na. Geneza i symbolika [w:] Dzieje Gosty- Kuter S. A., Ściana Gostyniñska Domu Goty- nina od XI do XXI wieku. Pod red. B. Konar- ckiego w Pu³awach, „Kwartalnik Powiatu skiej-Pabiniak, Gostynin 2010, s. 29. Pu³awskiego” 2011, nr 10, s. 16–18. Konarska-Pabiniak B., Historia jednej kamieni- Lewandowska A., Niezwyk³e odkrycie w San- cy [w:] „G³os Gostyniñski” 2000, nr 11, s. 3. nikach [w:] „Wiadomości Sannickie” 2012, Konarska-Pabiniak B., Ignacy Leszczyñski nr 1. z Belna i jego s³awny ziêæ Tytus Cha³u- Maciaszek C., Nie zapominajcie o nas [w:] biñski, Rocznik Gostyniñski, t. III 2012, s. „Gazeta Gostyniñska” 1991, nr 19, s. 5. 297–308. Majer W. Symbole przesz³ości [w:] „G³os Go- Konarska-Pabiniak B., Kajakami po Skrwie, styniñski” 1998, nr 15., s. 6. „G³os Gostyniñski” 1996, nr 8, s. 6. Mapa Gminy Gostynin w skali 1:50000, Konarska-Pabiniak B., Ksi¹dz Filip Schmidt Agencja REGRAF, Warszawa 2009. (1868–1932) – zas³u¿ony dla paraﬁ i ewan- Mazowsze pó³nocne. Leksykon samorz¹do- gelicko-augsburskiej w Gostyninie, „Notat- wo-gospodarczy, pod red. J. B. Nycka, P³ock ki P³ockie” 2013, nr 2. 2012. Konarska-Pabiniak B., Nowe ¿ycie dworu Mikulska-Galicka I., Grodzisko w Gostyninie w Sierakówku [w:] „G³os Gostyniñski” [w:] „Gos Gostyniñski” 2009, nr 8, s. 5. 2005, nr 11, s. 4. Mikulska-Galicka I., Grodzisko w Gostyninie Konarska-Pabiniak B., Orlik w Sierakówku, czeka na nowe odkrycie [w:] „G³os Gosty- „G³os Gostyniñski” 2008, nr 12, s. 3. niñski” 2009, nr 8, s. 1. Konarska-Pabiniak B., Pomys³y na wie¿ê [w:] Milewski B., Opis krajoznawczy szlaku Eu- „G³os Gostyniñski” 2008 nr 8, s. 4. roVelo R-2 i Velo Mazowia, Stowarzyszenie Konarska-Pabiniak B., Przydro¿ne sanktuaria Gmin Turystycznych Pojezierza Gostyniñ- [w:] „G³os Gostyniñski” 2002, nr 7, s. 7. skiego, 2011. Konarska-Pabiniak B., Rajmund Rembieliñski Nowogórski P., Architektura i wystrój kościo³a – wybitna postaæ epoki Ksiêstwa Warszaw- franciszkanów reformatów w Szczawinie skiego i Królestwa Polskiego. Zas³u¿ony dla Kościelnym, „Notatki P³ockie” 1998, nr 9, ziemi p³ockiej i gostyniñskiej, „Notatki P³o- s. 3–7. ckie” 2013, nr 1, s. 3–15. Nowogórski P., Kośció³ franciszkanów-refor- Konarska-Pabiniak B., Renesans dworku matów w Szczawinie Kościelnym [w:] Rocz- w Sierakówku [w:] „G³os Gostyniñski” nik Gostyniñski, t. I 2007, s. 183–192. 2005, nr 10, s. 4. Nowogórski P., Miedzioryt Johanna Gottfrieda Konarska-Pabiniak B., Szko³a Gostyniñska. Krügnera – unikalny zabytek ze Szczawina Sto lat w s³u¿bie oświaty 1907–2007, Go- Kościelnego [w:] „G³os Gostyniñski” 1999, stynin 2007. nr 6, s. 5. Konarska-Pabiniak B., Szko³a w Lucieniu [w:] Nowogórski P., Świêty Jakub i jego zwi¹z- „G³os Gostyniñski” 1996, nr 17, s. 4. ki z Gostyninem [w:] „G³os Gostyniñski” Konarska-Pabiniak B., Szujscy w malarstwie 2006, nr 7, s. 1, 9. [w:] „G³os Gostyniñski” 2009, nr 8, s. 10. Nowogórski P., Świêty Jakub i Gostynin [w:] „G³os Gostyniñski” 1996, nr 14, s. 6; nr 15, s. 6.

Powiat gostyniński 163

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 116363 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10 Nycek J. B., Gmina Sanniki, powiat gostyniñ- Stanis³awski J. T., Zezem. O wy¿szości świ¹t ski: Przyroda, Dzieje spo³eczeñstw, P³ock Wielkiej Nocy nad świêtami Bo¿ego Naro- 2011. dzenia, Warszawa 2004. Nycek J. B., Ludzie i ksi¹¿ki. S³ownik biogra- Szczepañski J., Dzieje G¹bina do roku 1945, fi czny ludzi pióra województwa p³ockiego, Warszawa 1984. P³ock 1983. Szczepañski J., Sanniki i okolice, Warszawa Osiñski T., Jak Fenix z popio³ów [w:] „G³os 1987. Gostyniñski” 2000, nr 2, s. 8. Szczepañski J., Tadeusz Trojaniowski – ba- Osma³ek M., Bia³otarsk – szkic do historii dacz dziejów Gostynina i ziem gostyniñ- kościo³a i parafi i [w:] Rocznik Gostyniñski, skiej, Rocznik Gostyniñski, t. III, 2012, t. I 2007, s. 211–252. s. 357–361. Osma³ek M., Soko³ów. Z dziejów kościo- Szubska-Bieroñ E., 10 lat przyjaźni z Langen- ³a i parafi i [w:] Rocznik Gostyniñski, t. III feld [w:] „G³os Gostynina” 2012, nr 3, s. 2. 2012, s. 111–154. Trojanowski T., Po¿ar Gostynina w 1809 r. Osma³ek M., Struktura parafi alna w powiecie [w:] „Zapiski Ciechanowskie” 1977, z. 3, gostyniñskim, mps 2013. s. 43–47. Program ochrony środowiska powiatu gosty- Urbaniak A., W środku Polski. Powiaty: gosty- niñskiego na lata 2009–2012 z uwzglêdnie- niñski, kutnowski, ³êczycki i ³owicki [w:] niem lat 2013–2016 (aktualizacja), Zarz¹d Rocznik Gostyniñski, t. I 2007, s. 9–49. Powiatu Gostyniñskiego, Gostynin 2009. Waloch A., Na naszych oczach [w:] „Gazeta Przewodnik turystyczny „Piesze znakowane Gostyniñska” 2006, nr 5, s. 9. Szlaki Turystyczne Okolic P³ocka”, PTTK Województwo p³ockie. Monografi a regional- P³ock, 2008. na, pod red. A. Dylikowej, £ódź 1984. Puchaczewski S., Lis-Roztropowicz I., Mañkow- Wojtasiak J., ¯uchniewicz M., Ofi ary dwóch ski R.: Historia parafi i Suserz i cudownego totalitaryzmów na terenie gminy Szczawin obrazu Matki Bo¿ej suserskiej, Suserz 1994. Kościelny w latach 1939–1956, Rocznik Go- Rêkawiecki R., Los radzieckiego ¿o³nierza, styniñski, t. III 2012, s. 223–243. „Nasze Korzenie” 2012, nr 2, s. 75. Zadro¿ny K., Gostyniñskie macewy odnale- Rostowski J., Piesze znakowane szlaki tury- zione [w:] „Nasz Gostynin” 2011, nr 11, s. 5. styczne okolic P³ocka. Przewodnik tury- ¯arkowska D., Ratujmy zabytkowe grobowce styczny, P³ock 2008. [w:] „G³os Gostyniñski” 1998, nr 2, s. 7. Rzymkowski R., Świ¹tynia w Wilhelmiñskim ¯uchniewicz M., Andrzej Ma³kowski wci¹¿ stylu [w:] „Spotkanie z zabytkami” 2006, nr 2. ma³o znany, Rocznik Gostyniñski, t. III Sawicki L. K., Gostyniñsko-W³oc³awski Park 2012, s. 335–346. Krajobrazowy utworzony [w:] „Przyroda ¯ygulski Z., Dzieje zbiorów pu³awskich. Polska”, 1979, nr 11, s. 14. Świ¹tynia Sybilli, Dom Gotycki, Kraków, Skibiñski S., Śladami pewnej legendy [w:] 2009. „G³os Gostyniñski” 2003, nr 10, s. 4. Skrok Z., Na tropach archeologicznych tajem- Informatory: nic Mazowsza, Warszawa 1980. S³awiñska-Dohlig E., Sanniki i Chopin – pa- Gmina Gostynin, Fundacja Ziemi Gostyniñ- norama historyczna [w:] Rocznik Gostyniñ- skiej, Gostynin 1998. ski, t. I 2007, s. 163−181. Gostynin 1996–2006, Urz¹d Miasta Gostyni- S³ownik geografi czny Królestwa Polskiego na 2007. i innych krajów ościennych, pod red. B. Gostynin. Informator miejski, Urz¹d Miasta Chlebowskiego, W. Walewskiego, F. Suli- Gostynina 1996. mierskiego, Warszawa 1866. Informator turystyczny „Ziemia Gostyniñ- Smyczyñska K., Znawca dziejów Mazowsza ska”, W³oc³awek 1996. o Solcu [w:] „G³os Gostyniñski” 2001, nr 12, s. 4. Miasto i Gmina Gostynin, Gostynin 2008.

164 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ggostyninski.inddostyninski.indd 116464 22013-09-27013-09-27 17:02:1017:02:10