A C T A G E O L O" G": ł "C A p O L ON I 'C ··,A

Vol. XII 1962 No~ 4

.J~ KOTEK

GÓrJlY. 'kinlergd idoIngwołg. pn.-zachodniego. obrzeżenia mezozoicznego .GÓr ..swiętokrzyskich

STRESZCZENIE: W aparciJu o profile stra.ty,gr~e Stal:miJcy iZarzęci:n4l oraz ~owan,. p!'IOIfil mom.aszow.a Mawwiedkiego, opraoowaoo .biiostratygrafd.ę g(),t.:. 00g0 kimeryd'll j, wołglu doloegtO (ban:oIm) \PIl.-zaohoda:!dego obrzeżenia Gór $w.ię. toIkr.zy.skicll. W gómym ikdmerydde wyróŻlnitOlD.O c:zJte.ry tpOoZimny biostra.tygraJfiC2ill.e~ Poziom Zaraiskites scythicUB rpodzielono lila dwa ~y. Wy.kazaloo, ~ w· T:a: ~aszow.ie Illiie występują u.twory jlurajskie mOOdaze. od 6rodIImwej części Wołgu dol­ n. {środIkowego bcm

WSTĘP Niniejsza praca jest poświęcona syntetycżnemu omówieniu· stra~ tygrafii górnego kimerydu i dolnego wołgu pn.-zachodliiego, a' Ściślej"":"";' pn.-zachodniego i północnej części zachodniego obrzeżenia mezozoicznego Gór SWi.ętokrzyskich.· Badania nad utworami tego wieku rązpocząłęm przed trzema laty, a niektóre wyniki tych badań przedstawiłem w kilku publikacjach (Kutęk 1961a, 1961 b, 1962a, 1962bj Kutek & Witkowski w· druku). W niniejszej pracy streszczam m.in. obserwacje l. 'poglądy przedstawione w tych dawniejszych publikacjach. Zarazem jednak prostuję niektóre moje. dawne poglądy, przedstawiam nowe obserwacje i opinie" oraz dodaję pewne poglądy, z zakresu terminologii straty­ graficznej. Moje badania nad przedstawioną tu problematykąbędą kOJ;ltynuO':' wane. W Tomaszowie' Mazowieckim np. zostały one dopiero zapoczątko­ Wane. Zebranie dostatecznie licznej kolekcji amonitów wołżańskich,. na... dających się do paleontologicznego opracowanj,a, pochłonie jeszcze wiele.· JAN KUTEK ·

czasu. Obecna publikacja przed$tawta więc w zasadzie jedynie wstępne wyniki .moich badań. Przedstawione w niniejszej pracy koncepcje stratygraficzne, a w dużej mierze równieżpaleogeograficzne, są oparte na opracowa­ niach fauny amonitowej. W górnym kimerydzie i dolnymwołgu Polski występuje liczna i różnorodna fauna amo~towa. Jej szczegółowe opra­ cOwanie może mieć duże znaczenie nie tylko dla stratygrafii g6inego malmu samej Polski. Ponieważ w polskim górnym malmie występują wspólnie amonity typu wołżańskiego i tytańskiego , Polska zdaje się być ~rajem, gdzie istnieją największe .w Europie możliwości szczegółowego zestawienia podziałów stratygraficznych tytonu i wołgu. Trzeba jednak podkreślić, że. opracowanie zwłaszcza amonitów dolnego wołgu Polski nie jest łatwe, a to z kilku powodów. Amonity występują w polskim wołgu licznie, lecz w złym stanie zachowania. Poza wymagającą nie­ wątpliwie reWizji pracą J. Lewińskiego (1923), nie ma dotąd żadnych gruntownych opracowań paleontologicznych polskich amonitów woł­ żańskich. Pewne grupy amonitów wołżańskich, np. Virgatinae, .nie zosta­ ły dotąd opracowane dostatecznie wyczerpująco również poza Polską. W tym stanie rzeczy musiałem rozstrzygnąć problem, czy dołączyć do niniejszej pracy opisy i figqry niektórych amonitów. Zrezygnowałem z tego, sądząc, że publikowanie prowizorycznego opracowania Po części tle żachowanych okazów przyniosłoby więcej szkody, niż pożytku. Pewne uwagi o niektórych amonitach wplatam w opisy profilów stra­ tygraficznych. Staram się przy tym bądź podać w skrócie cechy oma-: wia.pych amonitów, bądź wskazać na figury podobnych· amonitów, za~ mie§zczone w różnych publikacjach. Wszystkie nazwy odnoszące się do taksonomii amonitów zostały w tej pracy użyte zgodnie z W. J. Arkel­ lem (1957); .z wyjątkiem przypadków, gdy przytaczam nazwy stosOwane przez cytowanych i omawianych przeze mnie. autorów. Chciałbym podkreślić, że starałem się w niniejszej pracy nie wy­ ciągać zbyt daleko idących wniosków stratygraficznych z obecności słabo zachowanych lub niepewnie oznaczonych amonitów. Ponieważ w górnym malmie Polski nie występują . amonity typu portlandzkiego, lecz amonity typu wołżańskiego, należy w Polsce wy­ różruać nie bonon, lecz piętro wołżańskie (wołg). Potrzebę zastąpienia terminu bonon przez termin wołg uzasadniam szczegółowo dopiero w końcowej części niniejszej pracy. W tabeli 1 został zestawiony podział dolnego wołgu, który stosuję już w pierwszych rozdziałach pracy. z podziałem bononu będącym dotąd w użyciu w Polsce. W niniejszej pracy omawiane są utwory górnokimeryd.zkie, odpo­ wiadające poziomom Aulacostephanus eudo~s · i A: autisBiodorensis B. Zieglera ·(1961, 1962). W '9Varstwach z AulacoBtephanU8 były do nie:' GORNY KlMERYD·1 DOLNY WOŁG 447

Tabela (Liste) l

Porównanie terminów stratygraficznych bononu i dolnego wołgu Comparaison des tcnnes stratigraphiques du Bononien et du Volgien inf6rieur

·Pod7.iał bononu Podzi!lł dolnego wołgu Poziomy amonitowe (Subdivision d" honien) (Subdivision du VoIaien inf.) . (Zones d'Ammónites)

Górna część dolnego woIau Gómybonon (Partie sup6rieure du Volgicn Fpi... irgatites nJkitilli· (Bononien supćrieur) inf6rieur) . ----I-Środkowa część dolnego wołgu Virgalitel rosanmi* 8·i ~ćg6ma . d VI' (Part' pćri ) I (partie moycnne u o glcn Virgalltes ...irgatus j~ IC su eure inf6rieur) "Ziuaiakitea zaraiskensia" ~.~ i .. .. CzędćdoIna ]8 Zaralakites scythiclIS .'fI} ~ (Partie inf6rieure) łł.~j '-' . ~ li 1:1 col i.:e 'fi Dolny bonon ~.e.~:i Najniiazy woli Subplanites sokolo... i I::) o o (Partie la p)lII buse + S. pseudtJscytlliCflS (Bononien infćrieur) 'O~> '-':;1 du VoJajen) 'O Gra...eakl graveliana· - • PoziomY dol4d nie wydzielOM w PolIco. Zouea jusqu" present non dłltinauia en PolOI!lC.

dawna wydzielane bezpodstawnie, jak to wynika z prac B. Zieglera, albo poziomy A. yo i A.·psetulomutabilis (Salfeld 1914), albo jeden tylko poziom A. pseudomutabilis (Arkell 1956). W rozważaniach, nawiązU­ jących do różnych dot}rchczasówych publikacji, nie mogłem pominąć określenia - poziom "A. pseudomutabilis". Nazwę tę biorę niekiedy w cudzysłów, chcąc podkreślić, że nie dotyczy ona tylko tej części warstw z AtdacostephanU8, w których występuje istotnie gatunek A. · pseudo~ mutalibis......

Niniejszą pracę, podobnie jak moje poprzednie . prace, dotyczące stratygrafii górnej części polskiego malmu, wykonałem w Zakładzie Geologii Dynamicznej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. dra· Edwarda Passendorfera. Za pomoc i życzliwość, okazywaną mi przy wykonywaniu wszystkich tych prac; składam mu w tym miej­ scu wyrazy gorącej wdzięczności .. Poważne znaczenie dla powstania niniejszej pracy i .doboru zawartej w niej problematyki ·miały zachęty i rady, które zawdzięczam doc. drowi Zbigniewowi Kotańskiemu. Istotne dla moich rozważań stratygraficznych są niektóre amonity, znalezione i przekazane mi przez dawnych magistrantów Zakładu Geologii Dyna­ micznej UW, mgr Ewę Pszcz6łkowską i mgra Jana Pruszkowskiego. Mgrowi A. Witkowskiemu zawdzięczam możliwość zapoznania· się z pro­ filem stratygraficznym Zarzęcina. Wszystkim wymienionym składam serdecznep«?dziękowania. JAN · KU'i'EK

,~d. Pilicąt W Zarzęcinie, ·położonym 6 kIn .na półnOC oa I~;ulelowa ~i-ydu i dol­ W dwóch miejscach zostały odwiercone utwory ,górnego wsp,ólnie negowołgU (fig.. 1); Stratygrafię tych utworów opracowałem 2 A. Witkowskim (Kutek & Witkowski w druku).

Górny kimeryd ki-. W jednym z wierceń w.'Żarzęcinie zosta,ły odwiercone utwory o miąższOści merydu o miąższości 27 m, w drugim wierceniu zaś utwory o gład-, 11 m. utwory te są wykształcone w postaci jasnoszarych margli iłowców. kim przełamie, zawierających nieliczne wkładki ciemnoszarych marglach Przeciwnie niż w utworach ·· wołżańskich~ · we wspomnianych pospolite. niemal wcale nie występują małże. Amonity są w marglach Iiie i . jedynie z naj niższej części odwierconych utworów kimerydzkich . zdołano zebrać amonitów (tabl. I). W utworach górnego kimerydu występują liczne amonity z rodzaju A. volgemis Aulacostephanua. Większość z nich reprez~ntuje gatunek ga- (Vischn.). Kilka fragmentów amonitów odpoWiada prawdopodobnie . tunkom A. undorae (pav!.) i. A. jasonoideB ' (pav!.). żebrami Ponadto występują tu V:i.rgatosphinctinae z dwudzielnymi · fonnach żebra Q dość nisko położonych punktach podziału. W tych trójdzielne. pojedyncze występują podrzędnie, sporadycznie zaś żebra Na kilku okazach widać apertury posiadające uszka. Virgatosphinctinae virguloides z dość gęstymi żebrami odpowiadają formie Pe1isphincteB & Flo... A. Pavlova (1886, pl. 7, fig~ 3>., której D. I. Rovajski (Rovajski fonny:z Za­ renski 1941) nadał nazwę DivisoBphinctes 8ubmagistri. Inne gatunku. rzęcina, z rzadszymi żebrami, należy · odnieść do innego W jednym miejscu natrafiono na amonity z nadrodziny Haploce­ rataceae (z rodzin Oppeliidae lub Haploceratidae). W warstwach o miąższości około 2 m, .stanowiących najwyższą spp. Amonity te część górnego kimerydu, występują Virgataxioceras poniżej i występują zjawiają się · w wierceniach w Zarzęcinie już 1 m Aulacoste­ jeszcze 1 m powyżej najwyższych punktów występowania phanus spp. Zwoje wirgataksjocerasówsą zrazu pokryte gęstymi żebra­ i w końcu mi dwudzielnymi, następnie zaś wykazują ataksjocerasowy z Zarzę­ wirgatotomiczny typ urzeźbienia. Niektóre ' wirgataksjocerasy D. I. Rovajskiego cina są podobne do formy DivisoBphinctes faZ~ można by (1941, pl. ~,fig. 6-8). Wśród wirgataksjoceras6w z Zarzęcina prawdopodobnie wyodrębnić kilka gatunków. Jeden z wirgataksjoceras6w z Zarzęcina, wyjątkowo dobrze za­ chowany,. wykazuje na długości co najmniej połowy skrętu wyr!łŹD4 GORNY KlMERYD I DOLNY WOŁG

Fig. 1

S2lkic rwyBtętpoQlwaalia utwor6w., ~ydu 1 w~ w za.cbodlnlm obrzeżeniu Gór . ŚWiętoim'zys:ld.ch l st~ l\lItwIocry Jm-y, 2 'W'!II1'8fIwy sbottmJ.clk:ie; 3 g6.r:na część g6nneg.o ikimery'dlu, 4 ddIala częAć dolpego WOtłgu, 5 ~a część dolnego woŁgu, 6 kreda

Carte schematlque du Klm4!rldgien et du Vołglen. ln!er1eu.r dą!nS Ul :bordure ouert des Man.ts de ~ Croix 1 dllpóts )UJ."IIłssiqu.es iPIU8 aalciens, 2 oouches de Stobnica, 3 partie supllrleure di1 K.imllifdglen su,perlEIIlr, 4 !partie Wllrieure du Volgien inferieur, 5 partie ttIoQyeooe du VolgilE!lll W6rieur, 6 Crll~ 450 JAN KUTEK

rzeźbę ataksjocerasową. Na okazie uwidac%Ilia się wyraźnie przechodze­ nie żeber poliplokoidalnych w żebra wirgatotomiczne w~d.ług schematu podanego prli:ez O. F. Geyera (1961a). Wspomniany okaz zdaje się o wiele lepiej odpowiadać definicji rodzaju Virgatazioceras podanej przeż W. J. Arkella (1953), niż południowoniemieckie amonity z grupy V. setatum (Schneid) i rosYjskie' amonity zaliczone do gatunku V. faUax (Ilov.).

D~lna część dolnego wólgu

Najniższy wołg

Utwory najniższego wołgu o maksynullnej iniąższości około 16 m są w.yks$~.onew·. post~ci ciem1l:QSzarychi~·n,ie.comikowych iłowców margliStYch,· · przecą~cych .. Spor~uiy~~ . w· margle. .· W utwora$ tych występują ' Subplanites spp:·· NtektÓI'e ·ztych amonitów wykazują podo­ bieństwo do jednej z form ·opisanych przez D. I. novajskiego pod nazwą novayskiil klimovi (1941, pl. 21, fig. 40), inne zaś amonity z Zarzęcina są podobne do l. pseudosCythica Ilov. i l~ ianschini Ilov. Trzeba zazna- . 'czyć, że w najniższych i · w naJwyższych warstwach zaliczonych w Za­ rzęcinie do naj niższego wołgu nie natrafiono na oznacza1ne amonity.

Poziom Zaraiskites scythicus

W utworach poziomu ZaraiskiteB scythicus zostały w Z8rzęcinie wydzielone dwa podpoziomy. Utwory dolnego podpoziomu są wykształcone w postaci ciemno­ . s.~~:'ych i mikowych iłowców, przechodzących miejscami w takież fuargle. W utworachtycb. Występują fóri:i::lyZ. BcythicUB (Vischn.) z ' trZema że­ brami w wiązkach wirgatotomicznych oraz amonity podobne do Michal­ skia miatschkoviensis (Mich;) (Michalski 1890, pl. 9, fig. 10). W dolnej części omawianego podpoziomu występują Haplocerataceae, a w górnej Części podpoziomu znaleziono dwa okruchy amonitów,_ należące być może do Virgatosphinctinae. Ciemnoszare i silnie l;D.ikowe osady górnego podpoziomu -są wy­ kształcone w dolnej części w postaci iłowców marglistych z wkładkami margli i wapieni marglistych, w gÓrnej zaś części z przeławicających się- . iłowców marglistYch, margli i wapieni marglistych. Górna granica oma­ wianego podpoziomu jest erozyjna; mld mą leżą osady neokomu. Miąż­ szości zachowanej części podpoZiomu wynoszą w wierceniach w Zarzę­ einie 23 i 26 metrów. W górnym podpoziomie występują Z. 8cythicus (Vischn.), Z. quen- 8t.edti (Rouill.) i Z. zaTaiSkensis (Mich.). 'Niektóre wiązki wirgatotomicz­ ne' Z. scythicus mają 4 lub 5 że~r._ O~azy Z. quenstedti z ZarŻęcina nie GORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG 461

pdpowiadają forn.rle Provirg.atites aff. quenstedti J . Lewińskiego (192.3, pl. 8, fig. 4 ~ 5), lecz formom Perisphinctes quenstedti A.. Michalskiego (1890, pl. 9, fig. 6 i 7). Nadto natrafiono na okruch amonita podobnego .do Virgatites (Provirgatites?) bohdanoviczi J •. Lewińskiego (1923, pl. ·U, fig. 3),.a blisko spągu podpoziomu na drobny okruch amonita, należącego zapewne dQ Virga~osphinctinae.

GORNY KllMERYO I DOWY WOŁG WSTOBNICY

Stobnica jest położona nad Pilicą, w połowie odległości między . 8wejowem i· Przedborzem. Strłitygrafii dOlnego kimerydu i dolnego wołgu Stobnicy poświęciłem osobną publikację (Kutek 1961a). Poniżej przedstawiam jej streszczenie, ' rewidując jednak i uzupełniając pewne wyr~oneuprzednio poglądy . .Stobnica jest jedynym ':rmejscem obrżeżenia Gór Swiętokrzyskich, gdzie· moma prześledzić wpOwierzchnio\Vych odsłonięciach doŚĆ ciągły profil litolOgiczny górneg~ kimerydu i dolnej- części dolnego ' wołgu. Materiał faunistycmy przydatny c:'Ua celów stratygraficznych mogłem jednak uzyskać jedynie z niektórych odsłonięć, a głównie ze studni, totei nie są mi mane amonity z peWnych części profilu utwórów juraj­ skich StobnfcY. W profilu Stobnicy wyróżniłem w pracy z 1961 r. m.in. lokalne poziomy stratygraficzne: z Exogyra virgula, z Aulacostephanu8' kir­ ghisensis, z Subplanites pseudoscythicus i z ZaraiskiteB s.cythicuB. W obecnym opisie profilu Stobnicy zarzucam te nazwy, gdyż mogłyby być one błędnie interpretowane, jako · nazwy oznaczające poziomy amonitowe.

Warstwy Btobnickie

Najstarsze utwory jurajskie. odsłonięte w Stobnicy, są wykształ­ cone wpostaci przeławicających się iłów marglistych, margli, wapieni marglistych i muszlowców z Exogyra virgula Defr. PrzY samym stropie ·tego zespołu występują (omaczenia B. Ziegler.a 1962):. AulacostephanuB (AuZącostephanoceras)eudoxuB eudoxus (d'Qrb.) - Kutek 1961a, pl. 13, fig. 2, A. (AulacostephanuB)'pseudomutabilis pseudomutabilis (de Lor.).- · pl. 15, fig. 1 i A. (A.)"pinguiB Durand - p. 11, pl. 12,. pl. 13, fig. 1. Odsłonięte wStobnicy iły, margle i muszlowce wirg~lowe mają miąższośc 110m. Osady te . stanowią jedynie górną częŚĆ większego .zespołu o .takim wykształceniu lltofacjalnyni, którego dolna . cz~ść jest' w Stob~cy zakryta przez utwory czwartC)rzędowe. Niższe części tego .zespołu lit~logicznego są odsłonięte w' obr~1;>ie wychodni jury p:rzed­ borskiej i radomszczańskiej, gdzie z kolei wyższe części tego zespołu. JAN Kt1TEK

·%ośtały W rómym stopmu zerodowane przed' albem. W związku z tym 'w '"zachodnifu obrzeżemu "Gór " Swiętokrzyskich W żadnym miejscu nie moma prześledzić w · odsłonięciach powierzchniowych całego ' zespołu :łłów, margli i muszlowców, Jttórego. miąższoŚĆ przeJataezała spewne "znacznie 11-0. tn. Cały. ten zespół, rozwinięty w zachodniej jurze śWiętokrzyskiej i złożony z przeławicających się iłów -marglistych, margli, wapieni mar­ glistych i muszlowców'wirgulowych,: nazYwam obecnie warstwami sta6- ~ckimi. Użyty dawniej pr~ze 'mnie (Kutek 1961a) termin "poziom ,z Exogyra ' virgula" dotyczy tylko odsłoniętych w Stobnicy ' uiworów~ ,· . stanoWiąCych sórnąc::.~ęść \\TlU"StW' stobrrlckich. .vi myśl podanej tu defi.­ J:rlcji warStw stobnickich, nie należY . zaliczyć do nich wsżyBtkich utwo­ ró~ ' Jurajskich ' występujących w· Stobirlcy.

Górna część górnego kim.erydu

Bezpośrednio nad warstwami stobnickimi leżą · w Stobnicy utwory. ·z : którYch nie zdołałem zebrać amonitów. Litologicznie utwory te są iX>Średnie międŻy warstwami . stobnickimi i utworami, odsłoniętymi w studni 96' {Kutek 1961a). W dolnej części tej studni zostały odsłonięte czarne iłowce zawierające wkładki ' margli. Znalazłem tU Aulacoste- 1Jhamu .volgemh '(Vischn.), . Amoeboceras vOlgae (Pavl.), Amoeboceras­ sp.; Aspido~eras spp. i Virgatosphinctinae. W górnej części studni odkopane ' zostały jasnoszare margle· o gład~ ~iln przełamie, identyczne z górnokimerydzkimi marglami z Zarzęclna. Występują (oznaczenia aulakostefanów wedłUg B. Zieglera, 1962): Aula­ costephanus (AulacoBtephanoceras) autissiooorensis (Cotteau) .:-. Kutek 1961a, pl. 13, fig. 3, 4. (A.) volgensis (Vischn.) .;...- pl. 14, ' fig. 2 (pars), 3, 14, A. (A.) jasonoides (PavI.) ....,.- pl. 14, fig. 1 oraz A. (A.) undorae (PavI.) - ? pl. 14, fig. 2 (pars), ponadto zaś - Aspidoceras spp. i Virga­ tosphinctinae podobne do Perisphinctes virguloides A. Pavlova{1886~ pl; '' 7, fig. 3). Amebocerasy nie występują, zupełnie w utworach odko­ panych w wyżsZeJ CZęści studni. Mi~dzy utworami odkopanymi w s.tudniach 36. i 37 występują utwo­ ry, 1:ttóre nie dostarczyły amonitów. Z hałdy,pożostałej po wykopaniu studni .97, zebrałem opróCz amonitów dolnowołżańskich również kilka okruchówaln~nit6w, :reprezentujących być może ·rodzaj Virgata.xioceras. Jest wi~cp:rawdopodobne;' że przy samym dnie. studrii 37 zostały odko­ pane utwory, odpowiadające najwyższym warstwC?mkimeryduz Za.,­ · fź~ciila. · W tyni przYpac:llru miąższość utworów g6rnegoIdmery.du leżą .... . cycłi nad warstwami ':i; 'AmoebOcercis spp.' Wynosiłaby około 25 m,ą miąż ... S~()ść "górnókimerydzkich utworów, :młodszych od warstw stobnickich -' 65:"10 tn.,' . GORNY KlMERYD· l DOLNY WOŁG 45.3

W 'pracy Z ·1961 r;· Wspomniałem, że · w górnokimerydzkich utwo~ rach Stobnicy występują dwie. wkładki sypkich, żółtych mułków:. Obec­ nie sądzę, ' że mułki .te są czwartorzędowe i dostały. się . między utwory -jurajskie· . dzięki procesom. erozyjnym,. krasowym lub· krioturbacyjnym. Mułki te zostały w Stobnicy stwierdzone tylko w sondZie lub .ppwierzch­ niowej części wkopu; identyczne litologicznie · mułki występują · w utwo­ rach podmorenoy.rych w dolinie Pilicy koło Stobnicy, a · w Wierceniach w Zarzęcinie "w górnokimerydzkich utworach nie ma śladów podobnych .skał . .Wszystko to przemawia przeciw jurajskiemu wiekowi ws~mnia­ nych mułków.

~olna część dolne.go wolgu

N ajniŻ8zy wołg

Wsżysikie amo~ty naj niższego wołgu zebrane przeze mnie ·w Stob­ .nicy ~chodzą ·z hałdy pozo~ałej Po kopaniu studni 37. W studni tej zostałY .ódSłonięte . ciemne iłowce z nielicznymi wkładkami margli. o miąższośCi 11 m. Z hałdy Zebrałem Subplanites pseudoscythicus (IIov.) i innesub­ 'planiiy (Kutek 1961a, s. 149,. pL 17, fig. 1 i 2), podobne do jednej z fonn. novayskia kIimovi llov. (Uovajski & Florenski 1941, pl. 21, fig. 40). . .~iędZY utworami ze studni 37i utworami z amonitami poziomu Zaraiskites' scythicus ' Występują utwory o riliąższości 3 m, z których nie ·zebrałem · 8riJ.oriitów~JeŚli więc 'w naj niższej części studni 37 rzeczy­ ~ście występują najwyższe warstwy kimerydu, · to miąższość najniż­ szego wołgu winosiw Stobriiey JO m lub niewiele }Vięcej, a więc mniej Wiecej tyle~ co w Zarzęcinie.

PoZiom zaraiSkites: scythłc.us

Utwory poziomu Zaraiskites scythicus mają w Stobnicy miąższość około 50m w północnej części Stobnicy,. w · połuclitiowej zaś jej części . zapewne kilkanaście metrów mniej. Różnica miąższości wiąże się z pena­ kordantnym ułożeniem piasków środkowej części kredy ~ . utworach poziomu Z: scythicus, wYkształconych ' w postaci ciemnych marglistych. iłów mikowych zawierających wkładki margli' i :wapielii marglistych. Amonity zebrałem tylko z' dolnej części tych ostatnich utworów; liczą­ .cej .23 . ni . miąższości. Większość · tych amonitów · została przeze mnie 1liestetybł~dhie · oznacZona w mojej poprzedniej pracy (Kutek 1961a). . To;:' że': w'· S'tobnicy .Występują amonity z gatunku Zaraiskites scy- thicm :(ViSchn . .), 5·zdaje . się . me· · ulegać wątpliwości. Dysponuję jedYnie okaiam.i ' będącymi. fragment8mi: skrętów, niemniej widać na nich .rzeźbę­ typową dla Z. ·scythicus (Kutek' 1961a, pl. 19,fig. 1). Powyżej punkt6w podziału trójdzielnych i rzadko czwór~elp.ych żeber wirgatotomicznych żebra zewnętrzne odginają się b81."dzo wyraźnie do tyłu. Nie należy natomiast odnosić do gatunku Z. _~cy.thicus (Vischn.) .okazu. przedstawionego na pl. 20, fig; l, ani też oka~ przedstawionego .na pl. 19, fig. 3 do gatunku Z. ale:rondrae~ Amonity oznaczone zrazu przeze mnie jako Zaraiskites pilicensis (Mich.) ·formy typowe

KIMERYD I DOLNY "WOŁG W TOM.A8ZOWIE MAZOWIECKIM

Stratygrafia górnego malmu Tomaszowa w ujęciu J. ' Lewińskiego

W okolicach Tomaszowa Mazowieckiego istniały do niedawna naj-o lepsze w Polsce odsłonięcia' utworów dolnego wołgu. Odsłonięcia te nie -tylko pożwoliły J. LewiÓ.skierilu (1923) opracować sżczegółowo utwory tomaszowskiego wołgu pod względem stratygraficznym ,i paleontolo­ gicznym, lecz również stworzyć syntezę stratygraficzną i paleogeogra­ iiczną wołgu całej Polski. Dla stratygrafii utworów wołżańskich Pol­ .ski, które za Lewińskim przyjęto zaliczać ' do .bononu, profil Tomaszowa .stał się profilem klasycznym. Stratygrafię utworów dolnego wołgu usta­ lono w różnych częściach Polski ·poprzez ich paralelizacjęz profilem tOmaszowskiego wołgu. Monografia Lewinskiego z 1923 r. nie 'tylko wywarła bardzo poważny wpływ na rozWój poglądów na stratygrafię i -paleogeografię dolnego wołgu w Polsce, lecz i w pewnym stopniu na :późniejsze opracowania polskiej fauny wołżańskiej. Dla autorów zagra­ nicznych, zajmujących się stratygrafią górnego malmu' Europy, mono­ grafia J. Lewińskiego stała się głównym lub nawet jedYnym źródłem informacji o stratygrafii. polskiego wołgu. Poniżej przedstawiam wstępne wyniki moich. badań nad wołgiem niecki tomaszowskiej, które będę w przyszłości' ko~tynuował~ · -NiemnieJ jednak już podczas kilku krótkich pobytów . w okolicach Tomaszowa :udało się zebrać materiał, który pozwala ująć w nowy sposób· straty­ .~rafię.. wołgu (bononu) Tomaszowa. . . Przed zrefero~aniein . własnych nowych obserwa~ji :należy się nieco .zatrzymać nad· pr~dstawieniem poglądów Lewińskiego na stratygrafię tomaszowsldego wołgu, Jest to tym bardziej niezbęch.te, . że p!>za częścią .kamienipłomów w J~rzostówce nie istnieją już obecnie dawne odsłonięcia wołgu . w _okolica.ch To~zowa i wiadompści !l litologii i fauni~ ni~któ­ tomaszowskięgo wołgu mo~.a .r~zie częrpać. rych, poziomów...... na ." ...... jedynie ~ J)racr L~wińskiego. GORNY KlMERYD I DOLNY WOŁG

Opinie Lewińskiego o wieku utworów j1.lraj~kichz .Piekła i w kWe­ stii o.becności utworów najniższego wołgu w T9masż9wi~ ' zreferuję nieco później. Profil litologiczno-faąnistyczny utworów. wołżańskich odsło­ niętych niegdyś pod Tomaszowem przedstawiam natomiast w tabeli 2. Do tabeli .tej wystarc~ dodać jedynie krótki komentarz.' Utwory wołżańskie odsłaniały się w okolicach Tomaszowa w Brzo­ :stóvyce, Niebrowie iWąwale. Brzostówka jest ' przedmieściem Tomaszo­ wa, Niebrów jest położony na skraju Tomaszowa, Wąwałzaś w odleg­ .łości 3 km od tego miasta. Z tego powodu mówii}c o utworach wołżań­ skich Brzostówki, Niebrowa i Wąwału można w skrócie mówić o utwo­ Tach z okolic Tomaszowa, lub wręcz o utWorach Tomaszowa. PoziOm I nazwał Lewiński in:aczej poZiomem Provirgatites scythi­ 'CUB, poziom II - poziomem z P. alęxandrae, poziom' III - poziomem wapieni: płytkoWych, a pozi,om IV - po2;iom z Serpula coacervata. Po­ :ziom IV został ' Wydzielony przez Lewińskiego ze' względu na bardzo .liczne występowanie "!1 nim serpul. które w poziomie III miały wystę­ pować tylko podrzędnie. Miąższości poszczególnych poziomów oszacował .J. Lewiński następująco: poziom I - 20-25 m, II -:... 8-10 In, III - po­ nad 28 . m i I'IV - 1~2 ni. Z tomaszowskiego bononu J. Lewiński opisał liczną faunę. W ta... beli 2 zostały wymienione tylk() niektóre formy, istotne dla moich dal­ .szych rozważań stratygraficznych. Przy uważ~ej lekturze pracy Lewińskiego z 1923 r. można się przekonać, że nie opisał on kompletnego profilu wołgu Tomaszowa, ponieważ niektóre części wołgu nie były podczas jego badań odsłonięte. W swym podziale utworów bonońskich na warstwy A-L i poziomy I-IV :;Lewiński nie uwzględnił utworów. StarszYch od warstwy A, sporej czę­ Aci utworów warstwy F, części utWorów .poziomu III i \Weszcie utwo.,. :rów występujących między poziomem .IV i neokomem. -. Swoją interpretację stratygraficzną 'utworów bonońskich z okolic Tomaszowa ' Lewiński uzasadnił następująco. Poziom I zestawił on z po-' Ziomem PrQvirgatites scythicus, ponieważ w poziomie I znalazł on prze­ wodnie amonity tego poziomu amonitowego.. Poziom II Lęwiński zesta... wił· z' dolną częścią poziomu Euvirgatites vi7'gatus .Rosji, mimo·iż nie znalazł on w Tomaszowie amonitów przewodnich dla tego poziomu~ Pogląd swój oparł Lewiński na stwierdzeniu 'A. Rozanova (1912), że 'p.1 Rosji P. zaratskensis prżechodzi z poziomu P. ·scythicus do poziomu E~ virgat~, nadto zaś na założeniu, że P. alei:andrae jest~oistYm ga ... tunkiem, powstałym w wyniku ' ewolucji fauny , wirgatytowej w morzu bonońskim Polski po przerwaniu jego połączenia ze zbiornikiem rosyj­ skim.. . Poziom III J. Lewiń,ski zestawił z g~r~'ą c.z~ści~{po~Jómti E . .virga- 456 JAN KUTEK·

tus i zaliczył,· podobnie jak poziomy .l i II, do środkowego bonop,u .. Po­ ziom IV zaliczył Lewiński' do · górnego bOnonu, odpowiadającego rosyj­ skiemu poziomowi OlcoBtephanus lomonossovi i Perisphinctes nikiti1łi;. Lewińskinie ' znalazł· amonitów w .poziomach III i IV, toteż ich wiek. uStalił on głównie poprzez ich paralelizację z utworami' górnego malmU. pn.-zachodnich Nie~ec. · Istotne prży tym było zestawienie poziomu ·IV z serpulitem Niemiec, który - według Lewińsklego - . mi!łł reprezen~ tować górny bonon. Kolekcja . paleontologiczna Lewińskiego z Tomaszowa uległa wę wrześniu 1939 r. zniszczeniu .w wyniku zbombardowania Zakładu. Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Strata ta jest szczególnie dotk1i, 'Ya, g<;łyż ---: moim zdaniem - dokonane prżez 'J. Lewińskiego opraco­ wani~ paleontologiczne. amonitów z Tomaszowa wymaga poważnej rewi~ji, a zebranie nowej dużej kolekcji amonitów nie jest obecnie w To­ maszowie możliwe bez robót Żiemnych, ponieważ nie istnieją już tain odsłonięcia, . skąd pochodziły amonity Lewińskiego.

'Wiek utworóW ;ura;skich z Piekła

We ' W&Chodn.iej oCZęŚaI! 'Dom8B7JOIWa, bl.iSko ~ g:ramcy admdatistracyj;neJ, Ill,a obaarze daJWllled :wsi. P.ietdo, ~tniały n1egld}'IŚ kamiem.iobny, kit6re zarzu'OOOO jut .a:ned plerwI!i.zą 'WIOIj.ną 9wda1ową • . WYBtąpujące ' w ttyoch Ikam:iendołomacb. . sklilr J. Letw.i~ (1908) dkrE&lił jako żółW II: szarawe, lWnii.e margliBte waplen.ie ~ płytowe z nieUcznymi ziarnkami oolitów i licznymi skamieniałościami, nadający': mi wapiemdJarn abarakter mus~{:a.· Z wapien.i Itydl wymi.elÓ:f:ł ~ Iliczne ga1nmki małżów d braclllłiQpod(rwo małej wa.rlxlŚd. stratyg.rafiC1JOej oraz okruchy Pe"sphinctes. Najliczniej miały IW wSJPienlach występować e.gzogyry. . . ' W swOjej 1D.OIDIOC1"af.U banioIlIu, z J923 Ir.· Lewiń&kf. . akreślił skały z Piekła jako żółte, oolity.czne 1 ma1'!&1listemusz1orwce, utWorzone gł6wnie z małżaw i po­ . 7bawdane ,zupełnde atpOlll1t6w. Mu.szlowce tf;e LewióSk:i za]J,czył do dola:lego k.1niei­ . rydli i zestawU .zaramm z muszlow-cami epogyrowy.ml, cktó~ w pn.-wschodnfJD obr.zeżenrl'll G6r ' Sw1ętokrzySkich Podścielają wapleni~. nery'll.eoM! za.u.czane. ~z ;LewI.ńskiego do środkorwego · admerydu. Obecnie wiadomo, że WSJPienie lIleryneowe ilależą do g6.nnej .częAcl. gómegO .kfmerydu, a ~qj g61lDoa Cżęść leżący.c;ll iPod llIimi mus:zLawców - 00 do~ ,części ' g6lrlriego i1tfmerydJu o(DąlbroWska1957, Xurt.eat 1961a). Jeśliby. :par8lle1izacja iW~ z Pielda z inłD,ymi U/twIcIl"am! Jury świętOkrzyskiej, . :przeprqwad7Joo::l,a iPrzez Lewdńs1rłeeo, /była sln.JIszIna, iJO wapienJ.e 'Il8leżałY'by 2l8IpeWl!le do dio1a1Cłj. czę8cl. i6rnego kimerydru i ,OOpowiadałyby 'War~ stwun s.tolmlcldm. . . Zaznaczmy ~, te w sWej pracy z 1933 r. Lewiń.Skl mUczył Wapienie z Pielkła 00 .gfu!necr.p llWnerydu, lilie. precy:zu:jąc blit.ej znaczenia teeo 1iemlizw. W ·Pliekle rn.i.e odsłEmiaj, s.ięj ·uż :mpełnie · ścia:ny dawtnJego kamJenJołomll i maina. tam iIleraz obserwować jedynie «'1lmOISZ wapieni. W zacbodniej -części da/w­ lJleliDO ilciunienilQŁoon.u występuje l'UIXliOISZ 'WłIlPieni, kttlre rzeczytMście a.ipow1adaJ/ł ~ Le~ Są to ~ typu ,grab, przechodzące miejscami w mu.,. szJhwee. NatOmIast we 'WIlChodriie" części kamieniołomOw, .edzia odsłaniały . ~ daWLtlieJ 1Irtars.ze skały I!ldż :w ,części ~j, zacborwał się rumDs,z ,pylaStyCh WaPieni z kloralaim. Wyał~ · tych. wapiem.i in situ 'W Pleklle potwderd.zaj" GORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG 45')

; ~ ,przez J. fLew.!.ó:sidego ~1933a) iW)'lnfkl·w:le1'lOeń z poWxJnego likllIHlo8.."zachód -Od P1ekłaWfd.8IlOWa, pie warstwy, wy.abocIqoe 'VI ~ lila powierzcłmię, wy­ ł-tępują j'IB IM pewIIleIj głębak.!J!cl. W ·W!iercm.faoh :lyIoh _ . według Lerwińskiego - . :inuszlowce ik:oDItaktuJll; a .oa"Wlet p1'2leławi-cają się tz ~i koraloWym!: Fal.ma 7.ebraDa. :przetz J. Lewińskieg,o (1908) . z ·wapieni z Pielda nie przesą­ dza ich wie'k:u. MoZna· natąmiast w.IeIk: ten. :ustallć z dość dużą tl)e'WiIlOicią w Qpar­ c1u .o ~łanki litaracjalale. W j,urze śwlę1;(Jkrzyskiej wapienie kiOralowe są ~:ume "tylko z ,,astartu", ~ musrzlorwICe egzogy.rowe są cbarakterystY

Kwestia istn'ienia najniżlzego wolgu· w Tomaszowie

w o1roUca-ch Tom.aszIOIwa Ma.zow:ieckJego utwary rjourajs1de są lelclro. naehy­ lane dru zachodow.i. W obrębie Tom.asmwa w Pie«me ClIdsłaaUały się l\Jtwióry diOIloo­ Jdmerydzk1e,a 3 km. daleJ lila !pOO.Idniowy zachód IW Brmst6wce utwary pozj(mu Zaraiskites sC1lthicus (ś:rodlkawego ,boInon.u). Przestrzeń międ'!y BrmstÓ'Wką· lPie- kilem jest zasłaal.Q pl7JerL czw~ ipi.aśki. . . W tym frtaID.ie rzeczy .n.aJIm".amy jest pogląd, że intęcJzy Br:2'JOI3tów!ką · i P1e-: kłem występudą pod 'POkl'Y'W'łł czwa.riarzędową utwory wyż&:zlej

J. Lewióski (1933) IWymren,in:r:zy lUSkoki /PÓIdłU:żne, mające lIla"pew1OOiBtm.iee w oknIiioCacb T.oma.szowa. dodając, że " jest icb"tUItaJ zapeWIDe meeznie lWięOe1. M. K.dbyJJeck:i (1948) w pracy !POśWięCl(ll1led ~()e cleoki toniaszawskiej w~ał ;ju,ż ty1liko o istnieniu jednego uSkoku w" Brzoet6wce i" IW stanotWlCZ)'" " $llOs6b 'WJ'iPOwiedziaJ się prJJeciw poglądowi LewińsIIdeeo o fs1Indeni.u \JIIiKok.u po­ dł\iZnego międzyPielkłem l IBrzost6wką. N~CIO dalej wyb.żę, że nie istnieje rów·- nle.z "'1l&kok: w Bt-met6wlce. " "" Pogląd J. Lew1M1dego o ~obec:ności dolinegobonon.u wypływał 'W -zasadzie­ jEidynie z j.e@o ogóllllych ~ji paleogeograficzmY'ch. Obecnie wiadoOmio, że rkon .. cepcje te były iIllesluS.zDe.. Utwory ~ wiek!u są obecnie maIIle między .fJbn.ymi z samej tnJecki 1xm:Iaszowskiej, z Za.rzęclala, a ióWnież dalej Ina południu. Ze ~ nicy. Z cbarakteTy,8tyki lP2leogeog.rafiOZl!le;l górnego kimerydu i dolInej części 00., "noou śl"lOldkow!ed Polski oraz !PD •..zaahodnIego obrzeżen.1a iwi~SIldego, przed­ staw:1onej "pr:zeze "nmJe w k.ońoowej części IlldaJ.fejs:zej lPl"8Cy, wynika, że pręduJej można by się juilS1lJQdzfewać Ibra]gu gÓl'\neilO ildmeryd'll i dollnego ibolnon.u w Za­ rzęcinie Jn.rb StobnJcy, arlż w Tomaszowie. W ~ąU:u z odwiEll'CieaUem w. Torn.aII.Wwie margli i iłów mi.lrowY'Ch o grou­ 'bo8ci dwustu k.iIlkuIdzieBlęciu metrów pod manym! już wc:r.eśD.1ej ubWorami 0Qn.D'­ nu; jui M. Kobyłedd.(UJ48) wyrdł pogląd, że :w 'l'olJw;74Wie występują grube osady gómego tldmerydu -i dolnej -CZęŚci ,bcm

PoziomZaraiBkiteB BcythicuB

Poniżej omówię utWory zaliczane przez J: l.ewińskiego do warstw A-G. Utwory te nie są już odsłonięte i wiadomości o nich trzeba czer"':' pać głównie z pracy J. Lewińskiego. W Brzostówce istnieje zupełnie zarośnięte wyrobisko po dawnej gliniance, w której J. Lewiński zbadał" profil warstw A-F. _Nadkład czwartorzędowy został tu usunięty na znacznym obszarze, toteż po - wykonaniu rowu badawczego o długości ponad 100 m można by tu dość łatwo ponownie prześledzić ten profil~ Z lektury pracy Lewińskiego wynika, że nie widział on wszyst­ kich" utworów, które - zgodnie z jego intencją - należałoby " zaliczyć: do warstwy F. W Brżostówce, między glinianką odsłaniającą margle z liczną fauną warstWy F i kamieniołomem z wapieniami warstwy H, nie było " odsłonięć. W Niebrowie i w Brzo.sŁówce zaliczył Lewiński do warstwy F ciemne iły mikowe lub margle bez fauny, które w drob-; GÓRNY KIMERYD I DÓLNY WOŁG

nych . odkrywkach byłyodsłómęte· na . rukłej miłlż~ZQści . pod wapienia-o mi G~ W związku z t~ wyraziłem jUż wcześniej pOgląd (Kutek 1961b), że. ~iędzy ' zn~nymi. I~eWińs~einu dolnymi i najwyżSzymi utworami warstwy ił' występują wTomas~wie tiieznańe d9tąd pośrednie u~ory o ~ść znacznej ~iąższości (tab. 2). W celu potwie~dzenia takiego . poglądu wykonałem sześć wkop6w badawczych, li mianowicie dwa w Brzost9wce, dwa w północnej ~zęści Tomaszowa przy brzegu .Wolborki i dwa w Niebrowie. We wkopach. tych odsłonięte zostały przelawicające się ciemne iły mikowe i .szar~ wapienie margliste. W jednym z wkopów w iłach'· został odsłonięty d.zi.esięciometrowy poziom przepełniony serpulami. W jednym wkopie przy południowym brzeguWolborki. zostały · odsłonięte margle, nieco starsze od pOprzednio wspomnianych ił6w i. wapieni" i zapewne nieco młodsze od margli warstwy F .z glinianki w Brzost6wce (tab. 2). W tym ostatnim wkopie znalazłem ZaraiBkites zaraiskensts (Mich:), Z. scythicus (Vischn.) i Z. quenstedti (Rouill.). WiązIą wirgatotomiczne okazów Z. scythicus mają cztery lub pięć żęber. Okazy Z. quenstedti nie są podobne do Provirgatites aff. ·quenstedti J. Lewiński (1923, pl. 8~ fig. 4 i 5), lecz do Perisphinctes quenstedti A. Michalskiego (1890, pl. 9• . fig. 6 i 7). . W pozostałYch wkopach znalazłem w wapieniach iw iłach dość liczne, ale źle zachowane amonity, co jest regułą w płytkich odsłonię­ ciach dolnej części polskiego dolnego wołgu; Jedyny dobrze zachowany okaz odpowiada ściśle typowi gatunku Zaraiskites zaraiskensis ·.(Mich.) (Michalski 1890, pl. 6, fig. 1). Poza· tym· zdają się bardzo nielicznie wy­ stępować Z. · scythicus i Z. quenstedti. ponadto zaś licznie bliżej nie oznaczalne .okruchy dojrzałych skrętów zarajskit6w. . Opisane powyżej utwory mogą posłużyć · za pierwszy· przykład świadczący o tym, tę. :wyd~Iealla ł!1:a1Ogicme LewiĆ!Slkiego lnie oddają ściśle rzeczywistego lLtologic2Jnego zróżn1cowaoia wo1eu "iIomaswwa. W skład warstwy F wohQdzą zarówno zespół margli ilastych jak i wyższy zespół iłów i wapieni margliso/ch. . Z !kolei w Postaci ,()6IOI!med warstwy G 7JOstał wydzlelony' jooJlJometrowy pokład w8(pieni, ~ z~.lelllie r67mią się od rWapie.'1.i występujących Hcmie w 2leSpole l.lasbo-wapiennynl !P(lIdłcielającym. warstwę G.· W8l'IStwy A-E Lewińeldego lIlie są obeclnie iOdsłan.ięte. Nieminied jedJnalk:spo­ sób ich wydz1~en.la :nasuwa ~ .jedJno 7.a6'tr2eżenie. Według Lewińs1dego. Warstwa E ~ ,,ławicę o zmievmel i niew.ie1kłej (lIDaklsymam1e 1 IID) miąższości, mdejsc.ami nieobecną, żółtawyCh mareli z 1liczn.ym1 ikJonkrecjamd łimcllW.tu o lwc1.­ ceritryomtej buId.owie. Wa.rstJwa F epoczywa -bądź na tej ławicy, Ibł\dź be2lpoś.rednio 'Da iła.Clb D". Otói we wszystk:ictl ZIDi8Illych mi. p:r.cxffaach f\JtworY dolInej części odlOl­ nego wolg.u 'w.}'lkaz,ują 1WY1'aim.1e ~łe warstwow.anie• . Wobec tego jest mało pra~odobnie, aby w jednym odsłonięcoiu ławica o metrowej grubości zanikała miejscami zupełnie •. Bardziej prawdopodobne jest, ze pod warstwą F występują zapewne sil'llie margliste iły, a IW wyrnfIwic:h n.\eTÓW'liOIllłemej limonityzacji mo­ gła powstać po.zorna "warsbwa" o zmiennej · miąis2lOŚci. 460 JAN 'KVTEK

Srodkowa część " dol'JlegotD~gu Tomaszowa

Do środkowej ~ęści dolnego ,wołgu należą utwory juraj~kie leżące na .warstwie G Lewińsidego .. Wapięnie H Ili,e są 'obeeDie :nigdiie.' 9.~ł()~ nięte, D;lłodsze zaś utwory odsłaniają się ' jedynie w, kamieniołom~c~ p.9łożonych w Brzostówce, ~eco na za.chód' od szosy dO Smardzewic. Na tymobszarze istnieje szereg czynnych i zarzllJ.conych :kamiel?-io":, łomów, zgrupowanych w trzy zespołY,' które,będę dalej nazywał wschod- ' nim, środkowym lub zachodnim kamieniołomem BrzOsiówki. ÓdSłoInęte , w kamieniołomach wapienie są nachylone J)9d kątem 5° na pd. zachód, toteż naj młodsze wapienie występują w zachodniom kamieniołomie. Wa:" pienie odsłonięte w górnych częściach ś,cian eksploatacyjnych kami&:­ niołomów są silnie zwietuałe i skrasowiałe, nadto zaś wwielu ' nnej­ scach przykryte przez utwory czwartorzędowe o miąższości ' sięgającej kilku metrów. '"" , ' We wschodnim i środkowym kamieniołomie są ' odsłonięte pelitowe wap~enie płytowe o miąższości kiikwiastumetrow. Spąg tego zespołu wapieni nie jest odsłonięty. ,Wapienie rozpadają się ' na ' ławice o różnej : miąższości. Miejscami sąsiadują ze sobą ławice o grubości jednego i kil­ kunastu centymetrów. Ławice grubsze niż 20 cm b;afiają, się rzadko. Oddzielnoś~ wapieni wiąże się ściśle z miejscem ich ' występowania w ścianie kamieniołomu. U dołu występują z reguły dość grube ławice, blisko zaś ' powierzchni morfologicznej terenu wapienie rozpadają się .na okruchy o łupkowatym pokroju. Wapienie są białe lub jasnożółte, przy czym barwa wapięni może : się zmieniać w obrębie jednej ławicy; W wyniku doŚĆ silnej limonity- , ~acji, której wapienie uległy ' miejscami, przebiegają przez niebrunatrie smugi niezupełnie zgodne z ich uławiceniem. W głębszych odsłonięciach wapienie są z reguły białe, a ku górze stają się one coraz bardziej żółte i silniej zlimonityzowane. ' . ' W łupkowatej zwietrzelinie wapieD.i łatwo możnaznaieźć płytki ?:asłane korbulami. W ścianach kamieniołomów, w których widać 'z re- , guły tylko przekroje grubszych ławic wapieni, znaleźć korbule ' jest bardzo trudno: Niemniej jednak i tu można przy starannym szukaniu .stwierdzić ich obecność. W zachodnim' kamieniołomie w Brzostówce profil' wapieni jest" bar­ dziej zróżnicowany. Można tu prześledzi,ć ' trzy. zespoły litologiczne• . " a) U dołu , odsłaniają , się białe i jasnożółte ' wapienie płytowe o miąższości 5 m. Na przekrojach niekt6rychławic widal! delikatną skośną laminację, a na powierz'chniach łaWic ripplemarki o nieznacżnej , ampli­ tu.dz:ie, Znaleźć w wapieniach faune. nie iest łatwo, można jedn8k .stwier.;. -$.ić obecność licznych korbU! na niektórych ,powierzchniach , ławic.Po­ nadto trafia się Pleuromya tellina Ag. GÓRNY KIMERYD I POLNY WOŁG 46\.

b) Wyżej leżą niewyraźnie warstwowane i nieco jamisto wietrze-· jące wapienie o miąższości 1,5 m. Miejscami wapień jest przepełniony 8erpulami. Dość licznie występują Pleuromya tełlina i małże . z rodza­ j6w E:rogyra, Mytilus i Trigonia. Trafiają się r6wnież drobne ślimalti. Ponadto żnalazłem tu dwa okazy amonit6w. Jeden okaz stanowi odcisk strony zewnętrznej i zewnętrznej czę­ ści bok6w ułamka skrętu amonita. Na okazie widać kilka Wiązek wir­ gatotomicznych,posiadających od trzech do siedmiu żeber· zewnętrz­ nych. Nie ulega wątpliwości, że amonit ten· reprezentuje gatunek Za­ raiskites zaraiskens.is (Mich.) lub Virgatites virgatUB (Buch) . . · Drugi okaz stanowi .odcisk skrętu amonita, na kt6rym. widać kilka czw6rdzielnych wiązek wirgatotomicznych. W związku z tym można go zaliczyć do podrodziny Virgatinae. c) Wapienie z. serpulami przechodzą w wapienie o płytowej od~. dzielności. Niekt6re powierzch,nie płyte~ są zasłane korbulam!, a miej­ ~cami zdarzają się ~upienia · oolit6w. Nad wapieniami leżą piaski c~artorzędowe. W zboczu; powyżej środkowego kamieniołomu w Brzost6wce, . w małym odsłonięciu widać przelnieszany z iłeni krasowym, lecz wy­ stępuJący in situ rumol;lz wapieniserpulowych (>raz rumosz wapieni kor­ buloWych i oolitowych. Wapienie te odpowiadają wapieniom "b" i "c'" z zachodniego kamieniołomu Brzost6wki. Zestawienie warstw odsłoniętych w poszczeg6lnych kamienioło.­ mach w BrzO"st6wce nie nastręcza trudności, toteż · można w nich zesta­ wić następujący profil litologiczny. U dołu Występują wapienie płyto­ we, zawierające miejscami korbule. Odsłaniają się one w wschoc:biim i środkowym kamieniołomie, a n,ajwyższa ich część w dolnej ścianie kamieruołomu zachodniego. Wyżej leżą wapienie jamiste z . serpulami, a nad nimi wapienie korbulowe i oolitowe. Te dwa zespoły litologiczne 84 odsłonięte w zachodnin:l kęmięniołomie i w odsłonięciu znad. kamie­ niołomu środkowego. W Brzost6wce nie są odsłonięte najmłodsze, podścielające neokom wapienie wołżańskie, występujące w TomaszoWie. Można przypuszczać, że miąższość tych nieodsłoniętych wapieni jest nieznaczna, gdyz zacho­ dni kamieniołom jest położony w Brzost6wce przy zboczu · wyniosłości, . opadającym ku obniżeniu zajętemu przez iły neokomskie. lnterpretac;a ustaionego przez J . . Lewińskiego · profilu. litologicznego· . poziom6w III i· IV

Zestawienie profilu litologicznego wapieni odsJoniętych obecnie w kamieniołomach · Brzostówki r.rlę jest trudIle. Trudno~ci Pojawiają się przy Por6wnywaniu' tego profilu z ·profilem. po~om1,J. 111 i fV ustalo- 462 JAN KUTEK

nym przez J. Lewińskiego. W związku z tym trzeba omÓwić szerzej na­ stępujące zagadnienia: 'wydzielenia przez Lewińskiego czterech warstw w poziomie III, różnych znaczeń terminu .. po~iom IV" w kolejnych pracach Lewińskiego, wykształcenia osadÓW wołgu kontaktujących z neo­ komem i sprawę rzekomego uskoku podłużnego w BrzoStówce. W obrębie pmomu III iLeIw:lńs1d " ~ił WMlStwy l, 1', J i K. Ró:imlee między' wapien1ami wchodzą.cymi w skład tydh wa.rsflw są .::;;.; -wedmg Lewińsilde­ go - :następujące. Jedme z Jty.ah JW~eni BIl ,;praw!e łUpkowate" (warstwa 1). 1nIne zaś (płytkowe (wal"S'twy J 11 K). 'Wapt.eo.ie a; 1Iliekt6rych rwarstw są białe (l i :po ,części K), natarn1as.t :wapienie mm.y<:oh warsbw (l' i J) są żółte. Wreszcie w warstwie K lIlie występuje Uldala makrofauna, w war.stwach l i J występuj, kmbtile, a w warstwie r nie ~u:ią klorbule, obecne są natxlmiast inm.e maUe. W Brzost6wce Lewiński !WYdzielił wszystkie warstwy pozLomu III, l!lIi.e wi­ dział on tu jedynie najwyZszej części wapieni K, podścielających .warstwę L­ Ta część warstwy " była odsłonięta w Niebrowie, gdzie warstwa ta była z kolei jędyną odSłQlliętą warstwą pordomu III. . . Z porównania lokaliŻ8Jcji dawnych OIdBłanięć iBr2x:Btówki, poda.ne:j w pracy Lewi6sk1ego, z obecnym rozmieszczeańem kamieniÓłomów w BrmstÓWlCe' iWyuillr.a~ że odsłOllięcle-, JW rJd;6rym Lewińs1d wyctz1alił warstwę I-J, wfamo !lię -majdowaĆ" W obrębie 0IbeanEe0 wsabodnlego k;iUJlieniołomu w BI'ZIOSt6wce. Odskmięcle, W któ• rYm Lewiński obselrwował JWapieme · K, winIllO od/pawiadać obecnemu środkow~u kamłen1ołiomolwi. .PtOmImo tego, mimo kilku · Pobytów JW .kamfeniołoInach 'W Brzo- 6tÓlWCe, lilie mogłem :w taden ~ tOdB'1lukać :tam w~ wyIl"Ó:imJ,anych prze~ Lewi6skiego. . .' Prz)"CZy:na tego może być IIWItępująoca. J. Lewiń&ki wydz!oem Z8Ipe'WIll.e m­ lejne warstwy pord.oD!Iu III, kie.I'lUJąć się w -części lWt6.r.nymi własnoścfami" pew­ lIlych partii 1VapfelD.i, Ależnymi głównie od miejsca występOW8'll!awap1eni w 00- słan1ęc1ach. MoŻlla !Pl'zypu.s.zaać, te ~api~ odsłonięte ' W .domej ~ci oosło­ nięć !były grubiej uławicone i" 'białe, natomiast 'W8IPlenie odsłonięte wyżej pę­ kały łupko.wato· i były żółte lub nawet brunatnawe. Ponadto w. łupkowatych okrrtrcbach wBpieni ' bitwo było spostrzec ośr6dld kON)w, n~ilst 'W pionowej śclawe, gdzie odsłalIl.iały się ~ącmie jpr2le'kroje, a lIlie powI.~zchn.ie ławic, było to niemożliwe. W pewnych lC'ZęŚc1ach kamieniołomów" w Brzostówce lIlie mogłem przez. dłuższy czas zn,aleźć 1k:orbW, mogJern Ile lIlat.omiast znaleźć ;pClI(iczas następ­ nych ·bytności IW ~ W okr,uc:ilac.b wapiend ek&ploatolWa'lYch wówczas w tych cięściac.b kamieniołomów. Nie maina się więc 'll(p. dziwić, że w Niebro­ wie miały - wedkIg Lewiń8kiego - występować 1PQd. wambwą L waplielnie pły­ towe bez kiorbul, oatomiaBt w za.cbodnim. kamien.iołomie ~ w8(pieniam! serpu- . lowymi OOpowladającyml waretw.ie. L irortbu1e WY-BtQpują. Nie atależy IIlaturallllJe sądzić, że korIbułe rwyst~ują wew.szystldCh ławicach wapieni z pozj(lmu ItI, arni rtelt, że w !p(JziomJe tym :nie zazna.c:zają się żadne zmia­ 'I1Y' 'litologiczne. W świetle moictl obserwacji wydaje się być · jednak .uzasadniony" pOgląd, że :n.le jest praktyezn.fe możliwe wyróżnia.nie .czterech. warstw wydzie1iO­ Illych przez' Lewińskiego 'W obrębie !PQiZi.omill III•. Dodajmy, !e Lewińsld lIlie zestawił kIompletneg,o profllJU poztomu III. Nie aobserwowal iOII1 koo.tak1Ju wamtw H i l oraz .warstw J i K. W oparciu o dane .~ prac' Lewińskiego i o fakt, . ie koobuJe są zauważalne głóWlllie w łupkowatej zwieti-zelilnie wapieni, l!XIIOOna zresztą fPl"ZYlPUISZCZllĆ, że wapiearle wamtwy J Lewin- skiego ~y przedłużenie pewnej -części wapien4 K. " . . z: kOlei .8zerv,ego ciln6rw;feo.fa wymaga 6'IIo8Imeic rwa,pieim ee~ch zN1e:'" GORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG 483

browa, zaliczonych przez LewiflBkiego do warstwy L, do .nie znanych mu a obecDie odsłcnięty.ch wapieni se:rpulowych z zaohodln4ego lkamienJiobnu Br.zost6wkt: zal-6wtoo w Niebrowi.e jak i w.B.rZi06tówce wapienie lSel"pIlliOwe Jeżą lila grU­ bym 7leISPOle lW8(pieni 'Płytowych. Z drugiej etl1QlDY moma ~, że rw obu tych mieJscach lOa wapieniach s~wyc'h, a !POd ,utworami .neoJIoomu ileżą wa­ pkm1e wołgu o :meznaC2lDlej tylko mJążazości. · Można więc sąd;zić, te cwapienie ·ser­ puaowe z ~t6W1k:i· Sil straty,graficmU6 IOIdpJwlec:mtk:lem w8(plel!li serpuIoWycll z Niebrowa• . Według '.QPisu Lew.1ński~, lI1ieodsłanięte :Już !teraz IWapleme serpulJQwe war­ stwy L z N1ebrowa ~ały oSf.ę IM pły:tIcl, zawIerały ilie:zne ikorbule l lIlie byłO VI .nich f.rIII.lydl małżów. NatomdBst · ~eme serpul.owe z ~ Sil niewy­ raźnie i dość grubo uławLcane, nie lZawieradą ikor'bul, lIlatomiast w~tępuJą w nich pleuromye, m:vtllusy, trygonle i egzogyry. Nie sądzę jednak, by z tego powodu arle można było ~aleUzować IWSlPien1 se.rpulowyeh z Br7JOlSt6wki z wapieniami eerpuJ,owymi Niebrowa. Prawd~ LewiM'ki /QIPfasał bacznie l zall.czYł do jednej wantwy L wapf.tm!e se%1>uJ.owe i iletące lIla lIlk:'h wapiecie kJorbuLoWe. W tym p-zypadlku /byłoby 'Zl"O'l:WIliałe ;jego stwierdzelnie, Ze wapieurle wustwy L . Sil płytkQIWe i :zawierają Ucme Irorbule. Z wapieni serpulowyi!h N·l.ebrowa ~iń':' . .ski nie wyniienił poza kiOIrbulami eych małżów; niemniej .jednak dl<>ćby w ka­ mienlcklmie opOcIOWaidowem, IW Pomctnfowej części .niecIkl :tomaszowskiej, wy­ stępudą waPienie s~e takie same jak w B'rzost6wce, z tym, i.e poza egqy­ ramł me WYiStępują :w nich. inne małie. KotncetPC:ia, . ~ warstwa L . z .Nf.ebl'lOlWa od(pow1adała zarazem wapieniom ser­ 'Pu1owym "bn i wąpleaUom lroTbWowym ,t::" Z . Brzost~, . .zm.a:;)drude · ewojoe PQ-:­ twierdzenie IW Pracy LerW1ńSk1ego z. 1932 ~. W swej lPI"acy z r. 1,923 r..ewtńs1d za­ l1<:ZYł do fPOZiIom.ll IV :jedną dedyną WB!rStwę L, obejmują.cą · wapięte z Uczn.ymi ltorbuJ.amf. i eerpulam:i. o miął.s~ 14 m (tab. 2). Natomiast 'W swojej p6źnie.iszej pracy (193~ 'J. Lewiński nie utył. już term;inu. warstw L, do poziomu IV zali­ czył IIUltomiast rwszysIkie .utwIory}urajskie, występujące mlęcny /poziomem III i Illedlmmem.. Te utwary ,ju;rajsk:le oImeślłł lOIl ~ lWapl.enie pły1jDwe !Z ,.ławicami ae.rpuJ,ltu". ' Dotąd lIlie \I'IItwierdznno IDigdz1e w niecce tam867JOwsldej, by bezpośrednio pod :neoikom.eIIl . leżały waplE!111Je eerpolowe• . W WąwaJe J. Lewi6ski (1932) obser­ wował Przy kootakc1e :z neakKimem .zl:l.inonityżoW8ne wa;piemie jurajskie z kor:" buolam! i małymi ostrygami.. Według M. KObyłeck)ego (1948), 'Iiad Wolborką utwory nedlroolu leżą nad lPłYtkowatymi wa,pienlam! korbu.1owyml, a okooło Brzo­ stówIk1i Wąw.ału - \Ila skałach ~ jako wapienie . Inu>re~ane · I1- JIIoOIlitem.

Wspomniałem już, że - ~em j. Lewińskiego (1933a) - istnieje w Brzo­ &1;ów()e. 'UBkdc podłubly, :ble-gn,ący między :tamtejszymi kam1enJ.ołomaml położo­ lllJ1II!l 'Dia zachód od lBZOSy smard2lelWiddej. -W łrodłmwej 'CZęści tych kamienioło­ mów 'WY8t~ą lWap!eI!lie ~ od poziomu II. N'atomiast w wapieniach odsło- . niętyd1 w małym ikamf.elllJołom.i.e, -położonym dalej na zachód, Lew1ńs.ld znalazł Promrgatitea aZexandrae. Wyciągnął cm :z tel§O 'W'nklsek, te wapienie te należą do po,zf,omu; . II,· :panieważ 'ZaŚ :wa,pienie<' tbyły odsłlom:ięte lIUl zachód od IIUlchY'lonych klu zachodowi rwa,pieni młodszy-ob od poziomu II, przyjął on kulsekweID.fm.ie, . że ~ędzy W6pOIllIllialD.~ małym karDleniołomem i kamieniołQ!lUlrni, położonymi bar­ d!Zlej lila. wsch6d, musi IPl"zebieg~ jaJdś u.s.kok podłużny. .. Nowy kamlearl!ołom, gdzie I.ew1ńsid znalazł Pr01ńrgatitea ale:L"aMrae, jest .z&Pewne o~· za-chodlllinl bmienfokJlDem Bl'2JQ!rtówkI. Odsłoniętym w t~ JAN KUTEK

kamiemoło:mie - w8!pieniom ~ "b" i wapJ,e:niJomikor.bulJowym j oolibowym ,{C" odpowiadają takież w~ienie, które w ocłsł!OInięciu 7lnad śrocłlrowego kainie­ niołomu .Br.rmtówSd letżą nie tyLko stratygraflczn.ie, lecz i hipsometrY'CZIlie wyżej, nit wapieme pozIJomu III odsłonięte IW ~ś1'lO!dkowym. Wytnika z tego, że W8!Pienie ,,b" i "e" z Żacilloctniego kamlem.ioJlomu są ea :pewno sl:rtatygrafkznfe młodISze Od wapfeni podomu III 'VI Ś'l'lOdkDWym ~e. Z klolel można w Brzostów.ce obecnie stwierdzić, 'UIWZględllrlając IIUlClhyLealie warSItw oraz odd.eg­ łości j .róźnkle :wysokJOośd poszczególnyc.h ocWonięć, że poszc.zeg6l'lle ze!IIPOiły litolo­ giczne z kam.f.eaU.ołomu zach~ znajc:łudą 6WIOIje przedNżJenie 'W odpowiednich 7.eSfPOłach odsłGnłętych "N Damlf.emiołomJe ś:rodk!owym !lob tnad 1II,i:m. Trzeba tet jpOdkreśJ.lć, że .utwary -odsłonięte w zacllodalim kalnieniołom1e r6żnią się litoLoglcJmde od utworów pozfJornu II. W bm1eaJ.i,o,łomfe -Itym Wy6t~ą wapie­ '.!lde serpUllowe, ku'buiklwe j oolitowe. fl'akie zaś waple.rue n4e wyst~ą - we­ dln.J,g Lewi6skdego ....:.. IW poziomie II. W świetle tych '\WzystkiUją tU'twll;n'y jurajskie młocJ.clze rod ~ bononu. Prowadziłoby to do powa.źlnej rewizji pogląd6w Lewiilskiego Ill-a straty­ grafię gómego mdnu'l'omasmwa Ma:zowJeckfegO i ilttcmseJgwentnie całed Ns'Id. Skoro więc Lewiński bYł ękądinąd _peWieai Uiltnien.ia uskoków tpOdłużn,ylOh w ~ masmwie, beż tr.udIu zUorlył też obeaoość oc:tPow:Iedn!eeo ~ ~ w B.rzostÓ'WlCe:

Nowe ujęcie profilu litologicznego dolnego wołgu Tomaszowa W poprzednich rozdziałach przytoczyłem przykłady, świadcżące <> tym, że zestawiony przez J. Lewińskiego profi litologiczny wołgu dol­ nego (bononu) Tomaszowa jeStniekompletny i zawiera pewne nieuza­ sadnione wydzielenia. Obęcnie nie można jednak całkowicie zrezygno­ wać ze stosowania - wydzieleń litologicznych Lewińskiego, ponieważ. ze względu na brak odsłonięć- części utworów wołżańskich z Tomaszowa nie można zestawić ich -kompletnego profilu litologicznego całkiem od - nowa. Wystarczy jednak zachować z podziału litologicznego Lewińskiegó tylko jego cztery poziomy, rezygnując żarazem z wydzielania jego warstw. Niemniej jednak wydaje się, że zasięgi niektórych .poziOMÓw trzeba nieco zmienić lub- _ dokładniej zdefin,iować. Poziom I J. Lewińskiego zaczynał się od naj starszych utworów woł- -żańskich, odkopanych przypadkowo w gliniance VI Brzostówce. Obec­ nie do poziomu I zaliczam również starsze utwory _wołżańskie, me od­ słonięte w Brz~ówce. Zalic~ też do poziomu I wapienie w:arstwY G. W ten sposób w poziomie II zostają tylko wapienie warstwy H. Poziom III ujmuję w granicach nadanych mu prze~ J. Lewińskiego. Do pozio­ mu IV zaliczam. tak jak J. Lewiński w swej pracy z 1932 r., wszystkie GORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG

utwory występujące między pozio:fllem. III i neokomem. Tak zdefinio­ wane poziomy I.,.IV można wyróżniać nie tylko· w Tomaszowie, lecz i w całej niecce tomaszowskiej (np. w Sławnie,. Antoninowie i Zarzę­ cinie). Najwyraźniej zaznacza się granica nrlędzy· poziomem I i II. W skład tego pierwszego poziomu wchodzą ciemne iły margliste, margle i .wapienie margliste, natomiast poziomy II-IV . są utworzone z jasnych . wapieni. Przeciwnie niż w poziomie II, już w poziomie III występują wapienie korb ulowe. Granica między tymi poziom.arDi nie została dotąd odsłonięta i jest zapewne nieostra. Poziom IV różni się od poziomu III obecnością wapieni z licznymi serpulami i zapewne również wapieni (lolitowych. Poziomy I-IV są jednostkami litostratygraficznymi.Z tego po­ wodu dolnej granicy poziomu I nie należy właściwie wiązać z dolną granicą dolnego wołgu, .. lecz ze stropem zespołu jasnoszarych górnoki• merydzkich margli występujących· zapewne w TomaszoWie, podobnie jak w Zarzęcinie. Jest rzeczą przypadku, ze w stropie tych margli prze­ biega granica między górnym kimerydem (poziomem Aulacostephanu8 . autisriodorensis) i dolnym wołgiem.

DOLNY wOl.G W PD.-WSCHODNIEJ CZĘSCI NIECKI TOMA8Z0WSKIEJ

Dość kompletny profil dolnego wołgu prześledzono dotychczas w niecce tomaszowskiej jedynie w Tomaszowie i w Zarzęcinie. W innych miejscach niecki .tomaszowskiej można było dotąd uzyskać . wgląd w dr9brie tylko wycinki profilu utworów wołżańskich w nielicznych małych kamieniołomach, albo z okazji kopania studni.

Dolny wołg wAntoninowie

W roku 1961 opublikowałem krótki· komunikat o stratygrafii środ­ kowego bononu niecki tomaszowski.ej w oparciu ."0 materiał zebrany przez E. Pszczółkowską z hałdy pozostałej po wykopaniu studni w An­ toninowie (Kutek 1961b). W studni tej odkopano od góry kolejno wa­ pienie żółte, wapienie szare i mikowe łupki margliste. Na podstawie cech litologicznych tych utworów i w oparciu o zawartą w nich faunę, zestawiłem żółte wapienie z Antoninowa z tomaszowską warstwą H J. Lewińskiego, szare wapienie z warstwą G, a czarne łupki z nieodsło­ nię~ utworami z Tomaszowa leżącymi, jak przypuszczałem, pod war­ stwą G. Utwory te udało mi się już po napisaniu pracy o Antoninowie rzeczywiście odkopać w TOJ:ll88zowie, co potwierdziło słuszność przepro­ wadzonej przeze mnie paralelizacji litologicznej utworów wołżanskich : bo~ońskich) Antoninowa i Tomaszowa. JAN KUTEK

W pracy o bononie Antoninowa podałem, że w łupkach ze studni wykopanej w tej miejscowości · został maleziony Virgatites virgattLB (Buch), i zamieściłem fotografi~ tego okazu. SądzE: obecnie, ż.e okaz ten, przedstawiający jedynie fragment wewn~trznego skr~tu jakiegoś amom­ ta z rodziny Virgatinae, nie nadaje ..si~ do gatunkowego oznaczenia. W oparciu o rozważania nad stratygrafią wołgu niecki tomaszowskiej, któ;re prowadzę w dalszej części rrlniejszej pracy, można przypus~czać, że okaz ten przedstawia wewnętrzny skręt jakiegoś .amonita z grupy . Zaraiskites zaraiskensłs (Mich.). Wobec tego należY uznać za błędne wszystkie wnioski stratygraficzne, które we wspomnianej mojej pracy wyciągnąłem w oparciu o rzekome. występowanie VirgCitites virgattLB w Antoninowie. W szczególności trzeba odwołać pogląd, jakoby górna cz~ść poziomu I niecki tomaszowskiej reprezentowała poziom Virgati­ tes virgatus.

$rodkowa część. dolnego wołgu w Qdsłonięciach: między Owadowem . i Sławnem

Stratygrafię utworów wołżańskich pd.-wschodniej cz~ściniecki tomaszowskiej opracowała ostatnio E. Pszcz6łkowska · (1962). Dla stra­ tygrafii wołgu szczególnie cenne są dwa amonity, zebrane przez nią w jedriym z dwóch odsłonięć utworów wołżańskich występujących mię­ dzy Owadowem i Sławnem. Jednym z tych odsłonięć jest kamieniołom, położony przy zboczu opadającym ku · obniżeniu zaj~temu przez iły neokomskie. W ścianach k8mieniołomu . odsłaniają si~ 11 góry płytkowate wapienie korbuiowe, a pod nimi grubołaW1cowe i jamisto wietrzejące wapienie, zawierają.ce pojedyncze egzogyry i miejscami skupienia serpul. Obok tego kamieniołomu zachował się szyb~ badawczy; w którym odsłoni~te są żółte wapienie płytowe. Z położenia szybiku w .stosunku 40 kan;rleniołomu i z up,adu warstw wynika, że wapienie . odsłonięte w szyl;>iku winny wyst~ować niemal bezpośrednio pod wapieniami ser"; pulowymi odsłoniętymi w kamieniołomie. . W wapieniach. płytowych z. szybiku E, PszczQłkowsk.a malWa liczne małże m.in. .z rodzajówCor- bula, Pleuro~ya i Trigonia, nadto zaś dwa amonity. Jeden z nich repre­ zentuje gatunek Zaraiskites zaraiskensis (Mich.), drugi zaś stanowi for­ mę pośrednią między Z. zaraiskemis i Virgątites uirgatus . (Buch). W wapieniach płytowych, występuje . drobna. 15-<:entymetrowa . w.kładka muszlowca terębratulowo-septaliforiowego, zawierającego seri>ule .. Paralelizacja omówionych utworów spod. Owadowaz utworami z za.c;hoc:łniego .kanrleniołoJIlu . w Brzostówce jest łatwa . do przeprowadze­ nia• ..W!l!)ienie . z m,ałżamj. i .amonitami spod Owadowa o.dpowiadają· wa- . pieniom płytowym. "a" z Brzost6Wki, wapie.nie.. z serpulami i egzogyra- GORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG

Ini wapieniom serpulowym .. b", a wapienie korbulowe - zespołowi liter logicznemu .. c" z ,Brzostów}d. Wapieme z amonitami spod,Owadowa pależą więc do poziomu III, a wapienie serpulowe i wyższe 'wapien~ę korbulowe do poziomu IV. POdkreśIniy,że 'zarówno odsłonięcie w BrzO­ .ętówce jak i kamieniołom spod Owadowa leią blisko' granicy Wychodni jury i neokomu. . M. KJObyłecld (1948), ~ąc n.itwary ląrlej kiedyś odsłan1ęte ;w ~ klmie pad OWadowem, stJw.Ierd'ził, .że !występują tu ~oo od dołu Iw g6rze ' g,ru­ , boławloawe w~ ~ II z !licznymi małżami, wyżej wapiellJle '~ z egzogyrami, a , nad IIllmi wa:pienie koIlbu1owe. W utworach wyróżnionych przez KOby-łeCkiego 1D!Oim.8 ,bez troctu ro2;PQ'1Jl18ć rwszystkie trzy :zespoły litologiczne wl­ ooCZIDe obeame rw kamieniolml1e i IW szy:bilru pod OWadowem. Tneba Za2'Jll8czYl:, te' M. Kobył:eoki l!lieshl,s.m1e .zaliCZYł do pozjJomu. II wapienie z lk:mym1 małż8mi, ' w Ikt6rych E. Pszcz6łkOW&ka mala.zła dwa amanity. W. oKobyłeald qpierał swóJ pogląd .zapewne lIla obeaoości l:IcznyItb maUaw 'W tych wapien.iaah. Obeanie ded­ nak: 2lOSta!y w tych wapietlll1ach ma1ezione ilro1:1buJe i eel'Ipule, a iW rw~iu ja­ mistym !'6W11lież skupielliia serpul.Już m samo pl"2lelDawla IPrzeclrw zaliczeniu WQ­ piem płytawyoch spod OwaOOwa do poziJomu II, rw ktarym je6zcze Iror-bule i ser­ 'PUIle - , według J. ~ - nie ~ą. DodaJmy, że maMIe spoza rodza~ jtu COf'bula występują !'6w;nfeż IW , IBr2Jostówce w wapieniach ,,a" ł ,~'b". Nie ma więc powod6w, by odstI&Plć od narzucającej się w prosty 'Ilposób paraleliucji utwIOoraw 6IPOd ' OIwaodooW"a z ,utwor.8ml z zadlOOnieeo kamieniGł.omu. Brz0st6wld.

, Dolna część dolnego' wolgu, w Bratkowie i Kozeninie'

W jednej ze studni w Bratkowie E. Pszczółkowska (1962) stwier­ aziła, że pod żółtymi wapieniami leżą tu szare, t~arde wapienie. Wapie­ nie te, w 'których E. Pszczółkowska znalazła fragment skrętu Zarai,ki- , te, 8cythicus (Vischn.), odpowiadają warstwie G Lewińskiego, ,czyli naj,;. ' wyższej . części poziomu I .w:,moim ujęciu. , Z szarych bituinicznych margli łupkowatych odkopanych w studni w Kozeninie E. Passendorfer (1928) zebrał liczną, lecz silnie spbiszczoną i źle oznaczalną faunę. Z fauny tej E. Passendorfer wymienił ' m. in. amonity identyczne z formami Promrgatite, aff. 'quenstedti J. Lewiń­ skiego (1923, pl. 8, fig. 4 i' 5) Oraz spłaszczone formy o ekscentrycznych szczytach i o średnicy około 2 cm, zaliczone dó rodzaju Patella. Jest prawdopodObne, że te ostatnie formy naleZą do -gatunku Scurria maeotis '(Eichw.), pospolitego w utworach dolnej części dolnego wołgu Stabnicy i Zarzęcina. .'

STRATYGRAFIA GóRNEJ CZĘ$CI MALMU NIEKTÓRYCH REGIONÓW EtJIlWPy

W rOzdZiale tym omówię pokr6tce stratygrafię górnej części.mal~ mu niektórych części Europy w zakresie potrzebnym dla , dalszYch roz':' ważail ' nad straiygrafi'ą górnego kimerydu, i ' dolnego wołgu" Polski. 468 JAN KU'TEK

Istotne do tego celu są te obszary, gdzie ustalono podżiałyst1'atygra­ liczne i wydzielono poziomy amonitowe, kt6re można stosować ~ sa­ mej . Polsce, albo z którymi trzeba zestawiać podział stratygraficzny .górnej częŚCi polskiego malmu. Takimi obszarami· są Anglia, Rosja. południowe Niemcy i Alpy' ~chodnie. Ponadto t:.:zeba tu omówić górny malm pn.-zachodnich Niemi~c, a to ze względu na analogie facjalne tego ob~zaru z obszarem Polski. Na początku rozdziału omówię podziały stratygraficzne górnej czę­ ści malmu kolejnych regionów Europy, następnie paralelizację tych podziałów, na końcu zaś terminologię . stratygraficzną górnej części europejskiego malmu.

Stratygrafia . środkowego i górnego malmu w Anglii

Według W. J.Arkella (1956), stratygrafia środkowego i górnego malmu przedstawia się w Anglii następująco. W ·skład dolnego kimery­ du wchodzą kolejno od dołu poziomy: Picton-ia ba1l1ei, Rasenia cymodoce. R. mutabilis i Aulacostephanus p$ett.domutabilis; w ·skład kimer'y'du środkowego - poziomy Gravesia gravesiana, G. gigas, Subplanites spp. i S. wheatleyensf.8; a w składgórnegokimerydu - poziomy Pectinatites pectinatus, Pavlovia rotunda i P. pallasioides. Portland. rozpada się na poziomy Zaraiskites albani, Glaucolithites gorei i Titanites giganteus. W utworach purbeku nie występują amonity, toteż jego stratygrafię . oparto o małżoraczki. W. J. Arkell wymienia następujące poziomy mał­ żorłlczkowe: Cypris purbeckensis, Cypridea granulosa i Pseudocypri­ dina setina (tab. 4 i 5). Do przytoczonego podziału stratygraficznego górnej części angiel­ sklego malmu trzeba dodać następujące komentarze i uzupełnienia. W. J. Arkell odnosi · do kimerydu . całość utworów,' odpowiadają­ cych wiekiem utworom tzw. "Kimeridge Clay" . Tak rozumiany kimeryd:. ma szerszy zasięg stratygraficzny, niż kimeryd wydzielany w innych krajach europejskich. Kimerydowi wydzielanemu na ogół na kontynen­ cie europejskim odpowiada jedynie dolny kimeryd w sensie angielskim (tab. 5). Termin purbek ma w Anglii ścisłe znaczenie stratygraficzne - dotyczy on utworów jurajskich, leżących powyżej poziomu Titanites­ giganteus. Nad warstwami purbeckimi leżą w Anglii utwory weldu,. pozbawione podobnie jak i utwory purbeku amonitów. Z tego powodu. nie można w Anglii sprecyzować granicy jury i kredy na podstawie faunyamonitowej .. Poziom Aulacostephan.us pseudomutabUis' vi uj~ciu Arkella odpo..;.. wiada dwóm dawnym poziomom H. Salfelda (1914), a mianowicie ip~n. GORNY K1MERYD I X>OLNY WOŁG 469

poziomom Atdacestephanus yo i A. pSe'Udomutabilis. Arkell połączył oba te pOziomy w jeden poziom A. pseudomutabilis, ponieważ w kilku miejscach Europy .okazało się, że A. yowystępuje razem z A. pseudo- mutabilis. ' Nowy podział ·stratygraficzny warstw z Aulacostephanus ustalił B. Ziegler (1961). Przebi:uiał on profile w Kimeridge i Boulogne-sur-Mer, gdzie ongiś H. Salfeld wydzielił swoje poziomy, W wyniku paleontolo­ gic2:nego opracowania zebranych tam aulakostefanów okazało się, że w wymienionych profilach nie występuje zupełnie A. pseudomutabi1i8. W obrębie dawnego poziomu Aulacostephanm yo oprócz A. yo wystę­ puje również A. eudo~s, a w dawnym poziomie A. pseudomutabilis 'Salfelda - A. autissłodorensis. W związku z tym B. Ziegler wydzielił dwa pożiomy amonitowe: A. eudOXU8 i 4. autis8iodoren8i8 (tab. 3). B. Ziegler . stwierdził ponadto, że w badanych przezeń profilach (havesia gigas występuje już przy spągu warstw z Grave,sia. Można stąd wnosić, że nie jest słuszne wydzielanie dwóch poziomów z Grave­ sia: u dołu po:z;iottlu G. grave8iana i wyżej pożiomuG. gigas ..

Stratygrafia górnego kimerydu i dolnego wolgu w Rosji

Geologowie rosyjscy zestawiają z górnym kimerydęm p~ziom A'Ulacostephanus p8eudomutabilis.W poziomie tym występują liczne aUlakostefany, opracowane najszerzej przez ' A. Pavlova (1886) i K. P. Florenskiego (llovajski & Florenski 1941) . .Ponad poziomem A. pseudo­ mutabiliB geologowie radzieccy wyróżniają poziom Virgataxioceras lal­ lax, zaliczany jeszcze do kimerydu (Iłovajski & Florenski 1941 j Michaj­ łóv 196ie, 1961bj Sazonov 1961). W poziomie tym znaleziono ostatnio. aulakosteiahy (Michajłov 1961a, 1961b), toteż wydaje się, że słuszniej byłoby wydzielać go nie jako samodzielny poziom, lecz jako podpoziom. poziolnU z Aulacostephanus. Amebocerasy i aspidocerasywystępują w Rosji jedynie w dolnej części poziomu A. pseudomutabilis (Sazonov 1961). Należy zaznaczyć, że według B. ZiegIera (1962) w Rosji nie występują takie formy, wymie­ niane -dotyc~czas często z tego obszaru, jak A. pseudomutabilis(de Lor.) i A. eudoxus (d'Orb.). 'W dolnym piętrze wołżańskim wyr6żniasię w Rosji poziomy: Gravesia gravesiana, Subplanite8 sokolovi i S. pseudoscythicus, Dorso­ . planite8 panderi i Zaraiskite8 scythicus, Virgatites virgatus, V~ TOsanovi i Epitńrgatites nikitini (tab. 4). W skład górnego wołgu wchodzą pozio­ . my Ka8chpuiites fulgens, Craspedites subditus i C. nodiger (Michajłov 1961b). Niektórzy autorowie włączają do górnego wołgu poziom Riasa­ nites rjasanensis (Arkell 1956), zaliczany przez innych już do. kredy. ~70 JANK~

D. I. Iłovajski . (1941) wydzi..elił w międzyrzeczu Uralu· i Ileku dwa osobne poziomy: poziom novayskia (=Subplanites) so7Wlovi i poziom 1.. pseudoscythica. . Nig'dzie' jednak nie stwierdzono, by amonitY tyc::~ d~óch poziomów występowały jedne nad drugimi w jednym, profilu. .J'est więc rze~zą zrozumiałą, że późniejsi autorowie ro~jscy wyr6żniają :tylko jeden poziom Subplanite8 sokolom i S.pSeud08cythicu8. D. I. Rovajski. (1941) wyróżnił w . obrębię poziomu Za1'aiskites :scythicus dwa podpoziomy. W górnym podpoziomie , wy;stępują amonity 'z grupy Z. za1'aiskensis oraz typOwe fonny Z. scythicus (Vischn.), Z. quenstedti (RouiU.) i amonit6w z rodzaju D01'$oplanites. W . dolnym podpoziomie występują Michalskia 'miatschkoviensi8 (Mich.),. ,,vi1'gati­ te8" controdictioni8 !lov., Za1'aiskites scythicus (Vischn.) var. dip7'OBopa llov. i nietypowe fonny D01'soplanites. Amonity z grupy Z. za1'aiskensis :nie występują w dolnym poziomie, Z . .quenstedti zaś występuje w nim -dość . rzadko. D. I. Iłovajski nie nadał obu podooziomom poziomu Zaroi­ "kit es scythicus określonych nazw. . Dolny podpoziom omawianego poziomu jest dobrze. rozwinięty w międzyrzeczu Uralu i !leku, w okolicach Moskwy natomiast jest on niekompletny i odsłonięty w nielicznych odsłonięciach. . Kilka uwag należy poświęcić paleontologicznym opracowaniolIl; :fauny amonitowej . rosyjskiegodoInego wołgu. Najobszerniejsze z nich , są pi6ra A. Michalskiego (1890) i D. I. Iłovajskiego (1941). Opracowanie A. Michalskiego jest bardzo gruntowne, pochodzi. jednak sprzed sie­ -demdzi.esięciu laty, gdy dolny wołg nie był jeszczepodzie1ony na J»­ 'ziomy amonitowe. W związku z tym Michalski uważał opracowane p:r:zez 'siebie amonity .wołżańskie . za fonny równowiekowe, co niewątpliwie wpłynęło na jego poglądy w zakresie taksonomii tych amonit6w:. Spo­ .śród amonit6w, opisanych przez Michalskiego· i zaliczanych przeżeń jedynie do dwóch rodzajów . P,erisphinctes i Olcostephanus, późniejsi autorowie wybrali typy dla dość pokaźnej liczby nowych rodzajów. 'Tworzeniu nowych rodzaj6w nie to~arzyszyły jednak na og~ monogra­ ficzne opracowania tych rodzaj6w. W tej sytuacji z taksonomią, nie- . których grup amonitów wołżańskich związany jest dotąd szereg nie­ jasności. Szczeg6lnie dotyczy to rodzaju Za1'aiskites, do ' 'ktÓrego byWają .zaliczane pewne amonity nieco starsze od amonitów.tego rodzaju. op~a­ .nych przez A. Michalskiego, a które r6żnią się dość poważnie od typu .rodzaju Za1'aiskites - Z. ża1'aiSkeM8. J~zcze większe trudnoścj nastr~a taksonomia amonit6w poziomu .subplanites 8okolovi j S. p8eudo8·~thicu8. Wśród amonitów: tego pozi~mu D. l. novajski wyróżnił szereg gatunków zaliczonych 'przez niego'. do I~jU I100ayskia. Zdaniem W. J . .Ąrkella (1956), amonity te należy .zaliczyć .do ~odzajów Subpląnite8, .Pectinatites i Wheatleliites, aniekt6~e GóRNY KIMERYD I DOLNY , WOŁG ,4'l,1

-formy ~czone przez D~ I. Iłovajskiego do jednego, gatUnku naleiy '9dnieść nawet do różnych rodzajów~ Nakreślona sytuacja rodzi potrzebę nowego monograficznego opra-:­ oCOwania . amonitów rosyjskiego dolnego wołgu. Takie opracowanie uła-, ':twiloby znacznie dokładniejsze poznanie fauny amonitowej polskiego wołgu, tym bardziej, że polSkie amonity wołżańskie są na ogół znacznie .gorzej zachowane, niż rosyjskie i niezbyt się nadają do dokładnego paleontologicznego opracowania.

Dwa profile dolneao wołgu ROB';i

W zakończeniu omóv,lienia stratygrafii dolnego wołgu Rosji przy­ taczam za N. P. Michajłovem (1961a) ' profile dolnego woł~ z okolic Moskwy i ze wsi Gorodyszcze położonej na środkowym Powołżu. Zna­ jomość tych , profilów jest potrzebna do ustaleDia pozycji stratygraficz­ .llej pewnych utworów wołżańskich Tomaszowa Mazowieckiego. . . ." . Profil podmoskiewski przedstawia się następująco. Na utworach

Profil spod Gorodyszcza przedstawia się następująCo. Nad górno• kimerydzkirni iłami z Aulacostephanus spp~ leży . 2--3-metJ,"owa warstwa kimerydzkich lub wołżańskich iłów z Exogyra virgula, Wyżej zaś riasb~- · ' pujące utwory, których wołżański wiek nie budzi wątpliwości. l. Szare iły . z drobnymi konkrecjami fosforytowymi f z Subpla~ nites sp. (1,5 m). 2. Szare iły z Subplanites sp. (1 m). 3. Ciemnoszare iły i jasnoszare margle (1,6 m). 4. Jasnoszare margle z konkrecjami syderytowymi (2,75-3 m). W dolnej części margli występuje SubplaniteB sp., a w górnej Zaraiskites scythicus (Vischn.), Z. quenstedti (Rouill.) i Pavlovia pavlovi (Mich.). 5. Ciemnoszare iły margliste (0,4-0,5 m) z Dorsoplanites panderi (d'Orb.), ZaraiskiteB ,scythicus (Vischn.) i Pavlovia sp. 6. J,asnoszare margle (0,4 in). 7. Iły i łupki palne (6-7 m) z Zaraiskites scYthicus (Vischn.), Z. zaraiskensis (Mich~), Z. quenstedti (Rouill.), nielicznymi DorBoplanites panderi (d'Orb.) i Pavlovia sp. W górnej części warstwy występują już formy zbliżone do Virgatites virgatus . (Buch). ' 8. Zlepieniec fosforytowy (0,1 m) z Virgatites virgatus (Buch) oraz z Zaraiskites scythicus '(Vischn.) i Pavlovia sp. na wtórnym złożu. 9. Szaro-zielone piaski z bułami fosforytowymi (6 m) z Virgatit~s virgatU8 (Buch), V. paUasi" (Mich.), V. pusiUus (Mich.) 10. Zlepieniec fosforytowy . o piaszczysto-wapnistym spoiWle (0,15 m) z Virgatites virgatus (Buch), V. pallari (Mich.) i V. puriltus (Mich.). ll~ Szare wapniste i glaukonitowe piaskowce (0,5-0,6 m) z Epivir­ gatites nikitini (Mich.), Lomonossovella lomonossovi (Vischn.), L. blakei (Pavl.) i Laugeites stschurovskii (Mich.)~ Warstwy 1-3 reprezentują poziom Subplanites (1-5m), warstwy 4-7 poziom Zaraiskites scythicus. i Dorsoplanites panderi (9--10 m), warstwy 8-10 poziom Virgatites virgatu8 (0,85 m), a warstwa 11 po­ ziomEpivirgatites nikitini (0,5-0,6 m). Warto zwrócić uwagę na fakt. że Z.zaraiskensis ,występuje tylko w górnej części nie' rozdzielonego ,tu na dwa podpoziomy poziomu Zaraiskite8 8cythicu~~ W obu przytoczonych profilach można stwierdzić małe miąższości osadów, luki stratygraficzne, rozmycia i występowanie fauny na wtór• nym złożu. Już A. Rozanov (1913) stwierdził, że w podmoskiewskich utworach 'wołżańskich iStnieje luka między pożiomanli Z. 8cythicua i V. virgatu.s~ Sądząc z profilu 2 GorodySzcza, luka między tymi pozio­ mami istnieje również nad Wołgą. GORNY KI~YD I DOLNY WOŁG .473

Stratygrafia górnej części malmu południowych Niemiec i Alp Zachodnich

W południowych Niemczech nad poziomem Aulacostephanus pseu­ domutabilis (eUdoxus Ziegler 1962) leżą poziomy Sutneria platynota, Virgata3:ioceras 8etatum i Lithacoceras siUceum (Arkell 1956). Te trzy ostatnie poziomy bywają przez niektórych .autorów interpretowane jako podpoziomy i łączone w jeden po~om Hybonoticeras beckeri. . Wyżej Występują - według W. J. Arkella ..:..... kolejno poziomy: Tal'amelliceras lithogl'aphicum, Lithacoceras ulmense, Subplanites vi- . mineus i wreszcie poziom Berriasela ciUata i Anavirgatitespalmatus. Ten ostatni poziom obejmuje najmłodsze utwory jurajskie Frankonii. Najmłodsze utwory jurajskie nie wyStępują ; w jurze frankoilsko­ -szwabskiej. . Trzeba zaznaczyć, że w sprawie wydzie.lania poziomów najmłod­ szej . ·ezęści południowonieIIJieckiego malmu panują rozbieżne. opinie (Berckhemer & Holder 1958). Zgodnie z definicją· tytonu; podaną przez autora tego piętra, A. Oppela (1868), poziom Aulacostephanus pseuclomutabilis należy jesz­ cze zaliczyć do kimerydu, młodsze zaś poziomy - do tytonu. Niektórzy autorowie włączają do ~rydu poziom Bybonoticeras beckeri, ostatnio :zaś kilku autorów użyło w stosunku do całego dotychczasowego kime­ rydu południowych Niemiec nazwy kimeryd dolny. Według W. J. Arkel­ la (1956), utwory tytońskie południowych Niemiec reprezentują wyłącz":" nie dolny tyton.· · . . Nieobecne w południowych Niemczech utwory górnotytoilskie wy­ stępują w Alpach Zachodnich, gdzie przechodzą one w facji morskiej w utwory kredowe. Ponad. górnym tytonem (poziom Vil'gatoBphinctes transitoriuB lub poziom Berriasela chaperl i B. delphiMnsis) leży be­ rias (=infrawaIanżyn, poZiom Bemasela boissieri), wyżej zaś walanżyn (Mazenot 1939, Arkell 195~). Granicę między jurą i kredą przeprowad~ się we Francji między tytonem a beriasem. W Alpach Zachodnich występują też utWory dolnego tytonu, któ• re można. faunistycznie zestawić z . dolnym tytonem południowych' Nie- miec. . . . Fauny amonitowe dolnego i górnego tytonu Alp pochodzą ż róż­ nych profilów, a II:1iędzy tymi faunami istnieją duże różnice. W związku .z tym można sądzić, że między utworami dolno- i górnotytońskim.i wy­ stępują nadto w Alpach utwory środkowego tytonu, zawierające amo­ nity, które ·dotąd nie zostały lub zostały bardzo słabo poznane (Mazenot 1939). Według W. J. Arkella (1956), środkowemu tytonowi odpowiadają muszlowcez· Rogoźnika w polskich Pieninach, ponieważ amonity z tych muszlowców · wykazują znaczne różnice zarówno w stosunku do górnO- 474 JAN KUTEK

tytońskiej jak i do dolnotytońskiej fauny amonitowej Alp Zachodnich. i południowych Niemiec. ' . . Trzeba podkreślić; że fauna amonitowa prowincjitetydzkiej wy­ kazuje znaczne zróżnicowanie regionalne, toteż paralellzacja różnych . ' profilów stratygraficznych w obrębie samej tej prowincji nastręcza po­ ~ażne i po części nie pokonane dotąd trudności.

·Górny malm pn.-zachodnich Niemiec

Najmłodsze utwory kimerydzkie pn.-zachodnich Niemiec zawierają : aulakostefany. Po dajsterskiej fazie orogenicznej osadziły ' się tu wapie~ nie t margle z grawezjami (Gigasschichten, Portlandkalk). Utwory -te leżą na różnych starszych ogniwach jury, nuejscami nawet na liasie- i ząwierają m.in. otoczaki pstrego piaskowca.. .' . Nad warstwami z grawezjariu leżą wapienie płytowe z Einbeck:­ hausen (Einbeckhauser Plattenkalk), wyżej zaś margle z Miinder (Miin':'· der Mergel). Po osterwaldzkiej fazie orogenicznej,' która w pn.-zachod'::" nich Niemczech przejawiła się bardzo silnie, osadziły się utwory serpulitu (Serpulit). Stanowią _ one . jednostkę iitostratygraficzną, wykształconą. miejscami w: postaci ~apieni serpulowy-ch z. Serpula coacervata, mieJ­ scami jednak ' w postąci wapieni oolitowo-muszlowych, wapieni płyto'::" wych, margli, piaskowców lub - zlepieńców. SerpuIit leży 'na różnych ogniwach jury i triasu i zawiera miejscami otoczaki skał triasowych. i paleozoicznych. . Na serpulicie spoczywają iły, przedzielone W połoWie przez pias­ kowce . ~ Deister i 'podzielone na-- 6 poziomów - weld 1-6. Wyżej leżą utwory walanZynu z amQnitami. W utworach zawartych między warstwami grawezjowymi i mor­ skimi osadami walanżynu nie znaleziono dotąd amonitów, toteż ścisłe. ustalenie wieku ·-tych utworów. jest trudne. W oparciu o stratygrafi~ małżoraczkową przyjmuje się obecnie na ogół (Arkell 1956), że m~gJe. z Miinder odpowiadają górnemu portlandowi.i dolnemu purbekowi Anglii, serpulit natomiast środkowemu purbękowi. Strop poziomu weld ~ odpowiada granicy jury i kredy w Anglii. . Warto jednak zaznaczyć, że wysunięto niegdyś pogląd (Arkell 1933), że . serpulit jest ' starszy. od purbeku, ił to .ze względu na znale­ zienię w serpulicie okazu Belemnites cf. absolutus Fischer.

Paralelizac;agórnego kimerydu różnych regionów Europy

Warstwy z Aulacostephanm pn.-zachodriiej Europy i południowych l"lieiniecnależy .;.... wedłUg B. ZiełP.era (1961) ' - zesta.wić tak, jak. t6 .przedstaWia tabela 3. Uzasadnienie takiej paralelizacji jest- następujlłCe: GóRNY KIMERYD I DOLNY WOŁG 47So

Tabela (Liste) 3

Podział stratygraficzny warstw z AuIacostep/umlll pn.- zachOdniej Europy i południowych NiemiCc: według B. Zieglera (1961) Lee 8ubdivisions des couc.hes A A~tePIuuuls dans le NW de I'Burope et dana'le S de l'Allemagne: d'apres B. Zieg1er (1961)

Poziomy H. SaJCelda Europa Pn.-Zachodnia Południowe Nieme) . (Zones de H. Salfeld) (Europe de NW) (A1lemagne m6ridionale) . ; Graveda I Glochwras I .. Graveda gravesiana Gravesia lilhographicum , I . NeochelOcert1S I l sleraspis V"ugataxiocertu e2 , setatum .' Aulacoslephanua pse1lllo""aabilis Au/acoslephanus autissiodorensis I Sutneria subeumelo. si

Alllacostephanus pse1lllomlllabilis lU Aulacosteplumus yo AuliJcostephanus e1lllox1lJ -- Aulacostephanus 63 eudoxus

Aulacoslep!umus 62 .. . mutabllis RasenJa muiQbilis Aulacosleplumus mutabilis -- Aspidoceras dl acanlhicum I.

W południowych Niemczech. rażem · z · Aulacostephanus . pseudomutabUis­ wYstępuje A. eiuloXU8, który jest też obecny VI pn.-zachodniej Europie .. Dzięki obecności grawezji 'w obu regionaCh, ·można ze sobą zestawić­ warstwy z GraveBia. Utwory zawarte między poziomem A. eudoxu8: i warstwami z Gravesia muszą być równowiekowe, a więc poziomowi A. autiBBiodoremiBpn.-zachodniej Europy odpowiadają w południowych. Niemczech poziomy Sutneria ' platynota i Virgataxjoceras 8etatum.. B. . Ziegler (1958) ' przyjął zarazem, że w południowych Niemczech zanik aulakostefanów nastąpił wcześniej " niż. w pn.-zachodniej . Europie i w Rosji. Poziomowi A. pseudomutabiliB Rosji wraz z tamtejszym poziomem. Virgataxioceras fallax odpowiada w pn.-zachodniej Europie poziom A.pseuaomutabiliB W. i. Arkella', lub poziomy A. eudOXUB i A. autistio':" doremiB B. Zieglera. Oba poziomy 'rosyjskieodpowiadają południowo­ niemieCkim poziomo~ A:' 'eudoxus, S ..' platynota i V. setatum. ·'Temu 476 JAN KUTEK

ostatniemu niemieckiemu poziomowi odpowiada zapewne mniej więcej rosyjski poziom V. faUa:r.

Paralelizac;a górnego malmu Rosfi • Angl~i Fauna amonitowa górnego malmu Europy jest znacznie bardziej zróżnicowana regionalnie, niż fauna amonitowa jakiejkolwiek innej części jury. Z górnego malmu pn.-zachodniej Europy jest znana "port­ landzka" fauna amonitowa, z górnego malmu Rosji, Arktyki i Polski fauna "wołżańska", a z górnego malmu obszaru Tetydy i obszarów przyległych faun~. "tytońska" (Haug 1898). Zróżnicowanie geograficzne fauny amonitowej górnego malmu spowodowało, że dla wymienionych trzech obszarów Europy ustalono odmienne podziały' stratygraficzne i osobne poziomy amonitowe. Scisłej · paralelizacji górnego malmu róż- . nych regionów Europy nie zdołano ~otąd przeprowadzić. Najłatwiej · jeszcze można z grubsza żestawić górnoma1mskie poziomyamonitowp Anglii i Rosji. Paralelizację poziomów dolnego wołgu Rosji z pąziomami środ­ kowego i górnego kimerydu Anglii przedstawia zgodnie z N. P. Michaj­ łovem tabela 4. Tabela ta odbiega jedynie w szczegółach od tabeli Michajłova (1961a). Zgodnie z intencją tego. autora, wyrażoną w patce na stronie 62 jego pracy, przesunąłem w tabeli poziom Virgataxioce1'a. ·jaZlax do górnego kimerydu, a na miejsce tego poziomu wprowaąziłem poziom Gravesia gravesiana, wyróżniony w wołgu .rosyjskim przez · N. T. Sazonova (1961). Sposób paralelizacji rosyjskich i angielskich poziomów amonito­ wych, przedstawiony na .tabeli 4, ma - zdaniem N. P. · Michajłova - następujące uzasadnienie. Rosyjskim · utworom z · Aulacostephanus od­ powiada poziom "A. pseudomutabiIis" Anglii. W rosyjskim poziomie Sub­ planites sokolovł i S.pseit.doBcythicus występują amonity z rodzajów Supplanites, Wheatleyites i Pectinatites. Rodzaje te są znane z poziomów . z Subplanites i z . Pectinatites pectinatu8 Anglii. · Amonity z rodzaju Pavlovia są liczne w poziomie Dorsoplanites panderi i Zaraiskites scy'" thictu z jednej i w angielskich poziomach z Pa;,Zovła z drugiej strony. W poziomie FavZovia paUassioides Anglii wy~c::pują dorsoplanity, które .są liczne w rosyjskim poziomie Dorsoplanites panam. Znaczne podo­ bieństwo do pevmych amonitów poziomu Glaucolithites gorei .wykazują pewne rosyjskie amonity z rodzajów Kerberites. Crendonites i Behe­ moth, pochodzące z poziomu Virgatites rosanovi. Podobieństwo amoni­ tów poziomów Titanites giganteus· i Epivirgatites nikitini podkreślali już dawniejsi autorowie (Arkell 1946). Wobec wyróżnienia przez łf. T~ Sazonova poziQmu Gr(ł1resia gra- GORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG 477

Tabela (LiBte) 4 Paralelizacja poziomów d~~ .Piętra wołŻ8mkiego ż "borIoncin" i ~andfm pn.-zachcdnie Europy według N. P. Michajłova (1961a) Le para1l6lisme des zonea du Volgien iDf6rieur .4Vec les mne& du Bononien et ~ ~ortlandim da NW de l'Burope (d'apR&' N. P. Michajlov 1961a) . .

Platforma rosyjska Po;-zachodnia Europa (PJate-COl'1IIe russe) (Europe du NW) Piętra I Podpiętra . , Piętra (Etages) (Sous.etages) Pm:iomy (Zones) (Quges) Pm:iomy (Zones) - I górne piętro wołżamskie purbek (Vo1gi~ 8Up6r~eur) . (Purbeclden) ił 5i Epivlrgatites "ikilw i Titanltes giganteua .. i:a 1 :a Crendo1lite8' Vlrgatiles rosanovi Ił (GIaMcoUlhJtes) gorel {ł~,-,11< Ił . Vlrgatites vlrgalus ~ Proga/bardtell aIbatd

. Zaraiskites scythicllS PaPUnia paJ/asiolfks + Dor80planJtes panderi i ·1 a ~ j III 'tI u . 'tI .- "O PaP/ona rotunda li. :l1 :l1 , •... .-; ·1 j~g Pectinatites pectinatus .Q ł j ~1 .§ ~ Subp/anltes ~ o::I :!~ ~ 'fi' SubpltJnites wheat/eyen.ri8 . P ~ l\) pselldoscythicus ~ !:l ~'tI .9 + s. sok%vl ł i Subp/anltes spp. ~ .g 8 .gJ g ~l 8.l Gravesia gigas

Gravesia graveslana li GraPesia gravuIima ]' V/rgataxioceras fa/Jax ł..\:g 'tI li . AuIacoslep1uDuu Aulacoatep1uDuu J ł pseudomutabllill ]gł III &il pseudo11llltabi/iII ""' ... Hłł vesiana w Rosji, paralelizacja dolnego wołgu z dolną częścią angielskie- go malmu staje się jeszcze ściślejsza. · . .Paralelizacja angielskiego i rosyjskiego g6rnego malmu przepro­ wadzona przez N. P. Michajłova r6żni się od paralelizacji W. J. Arkella (194:6, 1956) głównie tym, iż' poziom Dorsoplanites panderi i Zaruiskites scythicus nie jest już zestawiany z· poziomem . Progalbanites alba~i. W tym ostatnim poziomie występują pewne formy podobne do rosyj-:­ skich· zarajskit6w. N. P. Michajłov przychyla się do opinii L. Spatha, iż te angielskie amonity należy zaliczyć nie do ·rodzaju Zaraiskites, lecz JAN KUTEK ·

do rodzaju Progalbanites. Podob~eń.stwó zaś tych amonitów do. rosyj- ··skich zaraiskitów nie jest na tyle istotne,· by uzasadnić · zestawienie obu. wymienionych pożiomów. Pożiom Progalbanites albani zestawia N. P_ Michajłov z poziomem Virgatites virgatus jedynie ze względu na poło- . żenie poziomu angielSkiego. między innymi poziomami,· które na pod­ ·.stawie faunistycznej można paralelizować z poziomami Dorsoplanite-t panderi i Virgatites rosanovi. Paralelizacja przeprowadzona przez N. P. Michajłova nie budzi istotnych zastrzeżeń. Trzeba jednak pamiętać, że poziomy rosyjskie i angielskie zostały zestawione tyiko w ogólnikowy sposób, tak że gra...,. nice tych poziomów zapewne Ściśle sobie nię odpowiadają. Poza tym nie ulega wątpliwości, że w Rosji nie można wydzielać angielskich po­ 'ziomów amonitowych i zastąpić nimi poziomy wyróżnione· tam do- tychczas. .

Paralelizacja tytonu z górnym malmem Anglii i Rosji

Zestawienie tytonu z górnym malmem Anglii i Rosji nastręcza znacznie większe trudności, niż wzajemna paralelizacja malmu angiel­ skiego z rosyjskim. W ogólnikowy sposób można zestawić dolny tyton południowych . Niemiec z górnym malmem Anglii. Górnej granicy tamtejszego pozio­ mu Aulacostephanus autissiodorensis odpowiada w południowych Niem­ . czech strop poziomu Virgataxioceras setatum. Wyżej . można zestawia~ ·aIl-gielskie i południowoniemieckie warstwy z Gravesia. Poziom Pecti-i n4tites pectinatus Anglii może odpowiadać naj wyższemu poziomowi dol":' n~ tytonu Niemiec, poZ:io~owi Bemasela ciliata i Anavirgatites pal"; mgtus~ W tym .ostatnim poziomie występują amonity podobne do am~ nitów· angielskich, znanych· z poziomu P. pectinatus i należących do rodzajów Wheatleyite~ i Pectinatites (Arkell 1946, -1956). W 'ten sposób. najwyższa część. dolnego tytonu odpowiadałaby najniższej części gór• nego ·kimerydu w ujęciu angielskim. D.-I. lłovajski (1941) wyraził w oparciu o porównania rosyjskich amonitów, zaliczanych_przezeń do rodzaju Ilovayskia, z dolnotytońskimi amonitami południowych Niemiec, · pewne poglądy w sprawie · paraleli­ zacji dojnego tytonu z najniższą częścią rosyjskiego dolnego wołgu_ Zdariiem D., I. Iłovajskiego, górna c~ęść obecnego poZiomu Subplanites­ sokolovi ISo pseudoscythicus odpowiada całemu, lub jedynie dolnej części poziomu ąerriasela ciliata i ·Anavirgatites palmatus. Dodajmy do­ tego, że w najniższej części dolnego tytonu i dolnego wołgu występują , .grawezje. Można więc powiedzieć, że ogólna paralelizacja najniższej części górnego malIDu pn.-zachodniej Europy,: Rosji i prowincji tetydz­ kiej jest· mozliwa .. Nie ma natomiast dotąd żadnych możliwości ogólnl- GÓRNY KIMERYD I DOLNY WOŁG 479

kowego Choćby zestawi~nia po:nomów amonitowych środkowego i gór• negQ . tytonu z poziomami Wyższej części górnego malmu pozatetydzkich regionów Europy. Krótkiego omówienia wymaga sprawa granicy jury i kredy w róż­ nych częściach Europy. W pn.-zachodniej Europie granica ta została przeprowadzona w utworach bez amonitów. W Alpach i w Rosji granicę . jury i kredy sprecyzowano prZy pomocy amonitów, ale różnych vi obu tych 'obszarach. Obecnie zdaje się nie ulegać wątpliwości, że granica między tytonem i beriasem w pd-wschodniej Francji nie odpowiada granicy między purbekiem i weldem w Anglii (Donze 1958, Barten­ stein1959). Zdaniem tego ostatniego autora, granicę odpowiadającą stropoWitytonu należałoby przeprowadzić w Anglii'w obrębie dolnego purbeku, a w pn.-zachodnich Niemczech w górnej części margli z Miinder.· . Górna granica . górnego wołgu Rosji bywa zestawiana z górną gra­ nicą angielskiego pur'beku, ale paralelizacja .taka w szczegółach nie jest jeszcze jasna (Arkell 1946, 1956; Michajłov 1961b). Nie jest też dotąd jasna sprawa wzajemnego stosunku granic jury i kredy w A~pach Za:" chodnich i Rosji (Mazenot 1939). Większość autorów zestawia rosyjski poziom Riasanites rjasanensis z beriasem. Na koniec trzeba się krótko zatrzymać nad zagadnieniem stra­ tygraficznego zasięgu facji purbeckiej w Europie. Jako purbeckie są opisywane górnomalmsltie słodowodne, brakiczne i morskie osady wę­ glanowe, ilaste, piaszczyste i gipsowe. Utwory takie występują w Anglii, różnych częściacp Francji, w części Szwajcarii, w pn.-zachodnich Niem­ (!zech' i w Polsce. W Anglii termin purbek odnosi się do utworów juraj­ skich leżących nad poziomem Titanites giganteus, a więc nad portlan­ dem w sensie angielskim. Nie ulega jednak najmniejszej wątpliwości, że wiek utworów wykształconych w facji purbeckiej jest różny w róż­ nych miejscach jej występowania w Europie. W pn.-zachodiiich Niem­ czech i w części Francji (Donze 1:960) utwory be:l; amonitów leżą na warstwach z GravesiO.; a więc na naj niższej części górnego mal~u (por. , tab. 5). P. Donze (1958) wykazał ostatnio bardzo dokładnie, jak przed- ' stawia się stratygraficzny i geograficzny zasięg utworów purbeckich w pd.-wschodniej Francji. W jurze ' tego obszaru utwory rozwinięte w facji purbeckiej . nie występują miejscami zupełnie, miejscami ich zasięg stratygraficzny jest minimalny, gdzie · indziej znów reprezentują one znaczną część portlandu iberiasu. . W tym stanie rzeczy termin purbek nie może mieć poza Anglią jednego, ścisłego znaczenia stratygraficznego. Zgodnie z E. Haugiem (1907), w kontynentalnej Europie należy używać . terminu purbeknie w sensie stratygraficznym, lecz jedynie fac~alnym. '480 JAN KOTEK

Piętra i podpiętra górnego mabn:u zachodnie; Europy

są wy­ W górnej części górnej jury południowej Anglii od dawna angiel­ dzielane następujące jednostki litostratygraficzne lub formacje w Portland 'skim znaczeniu tego słowa: Kimeridge Clay, Portland Sand, ;Ki:" Stane i Purbeck Beds. Nazwy formacji są wzięte od miejscowości meridge, wyspy Portland i półwyspu Purbeck. Zgodnie z zasięgiein stratygraficznym wymienionych formacji angielscy geologowie ~stalają (tab. 5). . . zasięg stratygraficzny pięter kimeryd, portland i purbek W roku 1850 A. d'Orbigny określił portland jako piętro odpowfa­ zarazem jako piętro dające formacjom Portland Sand i Portland Stone~ a inus,. A. gigu odpowiadające utworom zawierającym m.in. AmmOnites aktuaIirle i A. gravesianus. Obecnie wiadomo, że te amonity, zaliczane do rodzaju Gravesia, Występują w środkowej części utworów Kimeridge Clay. Dwoista definicja d'Orbigny'ego spowodowała, że geologowie fran::.. geo­ cuscy zaczęli Stosować termin portland w szerszym . znaczeniu·niż z Gra­ logowie angielscy, gdyż portland zaczynający się od poziomów vesia obejmuje nie tylko portland, lecz r9wnież środkoWy i górny kime­ ryd w ujęciu angielskim (tab. 5). Od czasów d'Orbigny'ego uznano w kontynental.nej Europie irle­ poziomu maI powszechnie za górną granicę górnego kimerydu strop ,,Au1acostephanu.s pseu.domutabilis". Kimeryd w takim ujęciu, odpowia­ bywa dzie­ dający jedynie dolnemu kimerydowi angielskich geologów, lony na dwa, a rzadziej trzy podpiętra. G:órneniu kimerydowi odpowiada przy tymż reguły ' poziom "A.. pseu.d01nutabn~~' .. J. F. Bla­ By usunąć dwuznaczność terminów kimeryd i portland, w znaczeniu ][e żaproponował, aby utwory zawarte IniędzY kimerydem . nowego francuskim i pórtlandem w znaczeniu angielskim odnieść do Blake'a po raz . piętra - "bolonu". Termin ten został użyty prżez j. F. pierwszy w r. 1880 w formie Boulognian i Boulognien (od Boulogne.. roku 1881. sur-Mer), i dokładnie zdefiniowany w formie Bolonian ' w geolO:­ TeriIiin Blake'a nie rozpowszechnił się jednak w literaturze gicznej. W roku' 1880 E. Pellat, nawiązując wYraźnie do terminu J. F. Bla~ i angielskim ke'a, nazwął utwory leżące między warstwami ~ Gravesia nazwy portlandem ;,banonem" (Bononien ':""";od BOnonia, łacińskiej niż termin Boulogne":sur-Mer)~ Termin E~ Pellata miał inne znaczenie Blake'a i, podobnie jak tamten,' nie wSzedł w.szersze użYcie w nadanym mu pierwotnie znaczeniu. W odmiennym znaczeniu wprowadził termin banon do literatury A Pavlov (1896). Bonon w ujęciu A. Pavlova odnosi się do wszystkich utworów leżących między poziomem "Aulacostephanus p8eudomutabili8~' 0010- i angielskim purbekiem~ Tak zdefiniowany banon me odpowiada GORNY KlMERYD I DOLNY WOŁG 48~

nowi J. F. Blake'a, lecz portlandowi w ujęciu d'Orbigny'ego. Termin bonon w znaczeruu nadanym mu przez A. Pavlova bywał dość często stosowany przez geologów francuskich. Należy dodać, że obecnie we Francji zalicza się do portlandu całość utworów jurajskich leżących nad poziomem ,.A~ pseudomutabiliB"~ W obrębie tego bardzo szeroko ujętego portlandu, purbek bywa wy­ dzielany bądź obok bononu jako podpiętro portlandu, bądź - zgodnie z E. Haugiem (1907) - jedynie jako "facja brakiczna górnej części portlandu, pojawiająca się w różnych regionach W różnych wysokościach tego piętra". ' . . W roku 1868 A. Oppel Wprowadził dla oznaczenia utworów juraj­ skich prowincji tetydzkiej młodszych od poziomu A. pseudomutabili. piętro tyton (od Titonosa, małżonka Eos, bogini świtu; chodzi tu o świt kredy). Niektórzy autorowie zaliczają do tytonu dopiero utwory młodsze od poziomu Hybonoticeraa beckert.

Piętra i podpiętra górnego malmu Rosji

W najwyższej jurze Rosji S. N. Nikitin (1881) wydzielił zrazu formację wołżańską, a wkrótce potem w r. 1884 dolne i górne piętro ' wołżańskie. Oba te piętra są. dotąd wydzielane w Związku Radzieckim w utworach jurajskich młodszych od kimerydu. A. Pavlov (1891, 1896) zaproponował wprawdzie, by na miejsce górnego piętra wołżańskiego wprowadzić nazwę akWllon (od łac. aquilo, wiatr północny), nazwa ta ie w~zła jednak .w powszecluie użycie~ . D. N. Sokołov (1901) zaproponował nazwę poziom wietlański dla oznaczenia utworów leżących między kimerydem i pozi~mem Zaraiskites scythicus. W utworach tych D. l. Iłovajski (1941) wydzielił dwa pozio­ my: novayskia sokolom i I. pseudoscythica, i w związku z tym uznał za słuszne wyodrębnić osobne piętro wietlańskie. Podczas wszechzwiąz­ kowej narady dla ustalenia jednolitego podziału stratygraficznego utwo- . rów mezozoicznych platformy rosyjski~j w roku 1955 zdecydowano, że należy wyróżniać tylko jeden poziom I. sokolovi i . I. pseudoscythica i zaliczyć go do dolnego piętra wołżańskiego. Zarazem. przyjęto podział dolnego wołgu na trzy podpiętra. Uwzględniwszy, że od czasu wspom­ nianej narady wydzielono w dolnym wołgu Rosji dwa nowe poziomy, Gravesia gravesian~ i Virgatites rosanom, trójdzielny podział dolnego . wołgu należy przedstawić następująco. Dolnemu podpiętru dolnego wołgu odpowiadają poziomy Gravesia gravesia~, Subplanites sokolovł i S. pseudoscythicus oraz Dorsoplanites paneleri i Zaraiskites: scythicuB; środkowemu podpiętru - poziomy Virgatites virgatus i V. rosanoi1i, a górnemu podpiętru -. poziom 'Epivirgatites nikitini (tab. 5). . . N. P.Michajłov (1957, 1961a) zaproponował, by dzielić dolny wPłg 482 JAN KU:TEK na dwa podpiętra w sposób przed.$tawiony na tabeli 4. Opierając się na przeprowadzonej przez siebie paralelizacji Poziomów rosyjskiego i an­ gielskiego górnego malmu, Michajłov na~ał dolne podpiętro bonoń­ skim, a górne portlandzkim. N. T. Sazonov w pracy z 1961 r ; podzielił również dolny wołg na dwa ·podpiętrą w taki sam sposób jak Michajłov , używając jednak jedynie wyrażeń podpiętro dolne i górne. Nic nie przemawia za tym, by dwudzielny podział wołgu był mniej uzasadniony od jego trójdzielnego podziału. Zastrzeżenia budzi nato­ miast nazwanie podpięter dolnego wołgu podpiętrem .bonońskim i port­ landzkim. Skoro w Rosji wydziela się z uzasadnionych przyczyn ~woiste piętro wołżańskie i swoiste wołżańskie poziomy amonitowe, to nie należy dla oznaczenia podpięter stosować nazw wziętych z innych prowincji zoogeograficznych. Ponadto paralelizację górnego malmu Rosji i Anglii można przeprowadzić jedynie w sposób ogólnikowy i nie wiadomo, czy granica .obu podpięterdolnego wołgu odpowiada dokładnie granicy kimerydu i portlandu w Anglii. Wreszcie Michajłov stosuje nazwę bonon w znaczeniu bolonu Blake'a, co może być źródłem omyłek, gdyż w lite­ raturze europejskiej nazwa bonon jest z reguły obecnie stosowana w zna­ czeniu nadanym jej przez Pavlova. Geologowie rosyjscy używają w odniesieniu do dolnego i górnego wołgu nazw trójwyrazowych: nimij f)Ołż8kij jarus i verchnij vołż8ki; jarus. Poza tradycją wpływa na to zapewne chę~ podkrdlenia, że dolny i górny wołg nie stanowią podpięter, lecz piętra. W nie~tórych językach europejskich subtelność ta me bywa przestrzegana, przykładem mogą być wyrażenia Lower Volgian lub Volgien suphieur.

Uwagi o terminologii stratygraficznej górnego malmu Europy

Terminologia stratygraficzna najwyższej jury europejskiej jest bardziej skomplikowana, niż terminologia dotycząca niższych części jury. Znaczna liczba nazw określających piętra górnego malmu i wielo­ znaczność niektórych z tych nazw jest w częąci wynikiem niedostatecz­ nej znajomości stratygrafii europejskiego górnego malmu w chwili tworzenia i definiowama terminów stratygraficznych. Przykładem tego może być brzemienna w skutki dwoista definicja portlandq. prżedsta-:­ wiona'przez d'Orbigny'ego. Z drugiej jednak strony komplikacja termi­ nologii stratygraficznej górnego malmu miała również swoje obiektywne przyczyny. Aż .po poziom "Aulacostephanus pseudom~tabilis" fauna.amonitowa Europy wykazywała wprawdzie ·pewne zróżnicowanie regionalne, nigdy nie było ono jednak tak duże, by uniemożliwić paralelizację utworów jurajskich różnych części Europy i uzasadnić wyodrębnianie osobnych pięter dla różnych regionów. Natomiast po dobie .. A. ps~d~utabi1is" aż GÓRNY KIMER.YD I DOLNY WOŁG 48~

do końca jury przejawjały się nader poważne ró*nicę między port-:­ landzką, wołżańską i tytońską fauną amonitową. Różnice· te są tu.. poważne, że w oparciu o odmienne. amonity trzeba było w różnych .regionach Europy wydzielić odmienne poziomy amonitowe i wyróżnić -od.nlienne piętr~.I. ~hociaż jest tylko rzeczą przypadku, że portlandowi nadaje się we Francji większy zasięg stratygr~ficzny niż w Anglii, to wyróżnianie zależnie od prowincji zeogeograficznej osobnych pięter no­ szących miana portlandu, tytonu i wołgu jest całkowicie ·uzasadnione. W chwili obecnej można w .ogólnikowy sposób zestawić poziomy dolnego wołgu z poziomami dolnej części górnego· mahnu pn.-zachOdniej Europy. Ponadto można stwierdzić,· jakiej mniej więcej części doinego wołgu i angielskiego kimerydu odpowiada dolny tyton. Nie ma nato­ miast możliwości zestawiania poziomów wyższej części tytonu · z pozio­ mami górnego malmu pozatetydzkiej Europy. Ze zrozumiałych wzglę-: dów, przy pomocy zupełnie odmiennej fauny trzeba dzielić morski gór~ ny wołg i brakiczny purbek. Istnieją Wreszcie trudności przy porówny.,. waniu granic jury i kredy przeprowadzonych w różnych częściach Europy. Pomimo takiego stanu rzeczy, od czaSu do czasu były ponawiane próby stworzenia jednolitego .podziału stratygraficznego i jednolitej terminologii . stratygraficznej górnego malmu Europy. . Ostatnią taką próbę na większą skalę przeprowadził S. Miiller (1941). W oparciu p nie mającą dostatecznego uzasadnienia w materiale faktycznym paraleliza-; cję poziomów amonitowych r6żnych części Europy zaproponował on, by w całej Europie wyróżniać tyton, dzielący się na bonon i akwilon. Pro­ pozycja Miillera została bardzo ostro skrytykowana przez W. J. Arkella (1946),. gdyż prowadziła ona do prostoty terminologicznej opłaconej iałszywym, uproszczonym przedstawieniem skomplikowanej stratygra- fii górnego europejskiego malmu. . Wyróżniane obecnie· w górnej części europejskiego malmu piętra, zwłaszcza zaś ich podpiętra i odpowiadające im poziomy amonitowe można praktycznie wydzielać jedynie w obrę~e określonej prowincji amonitowej. ·Nie jest uzasadnione stosowanie : nazwy któregoś z tych pięter dla oznaczania utworów jurajskich całej Europy. Natomiast teCh­ .rrlcznej potrzebie stosowania terminu nadrzędnego w stosunku do nazw pięter górnej części malmu Europy może zadość uczynić termin górny .malm. Takie zastosQwanie tego terminu jest możliwe, ponieważ termin malm dawno już utracił, poza literaturą angielską, swe pierwotne. lokal":' ne, litostratygraficzne zna~zenie i jest powszechnie używany jako syno­ nim nazwy górna jura. OkI:'eślenia górny malm mQżna używać w znaczeniu terminu doty..;. czącego zarazem utworów zaliczanych do wołgu w Rosji, do środko- JAN KOTEK ,

wego i górnego kimerydu oraz do portlandu i ,purbeku w Anglii, do portlandu semu lato we Francji, do tytanu w prowincji tetydzkiej i do bono nu i purbeku albo do wołgu w Polsce. Tak roZ1imiany górny malm stanowi termin nadrzędny w stosunku do nazw wymienionych pięter. Przeciwnie jednak niż nazwy pięter, termin górny malm nie odnosi się do jednego, określonego zespołu poziomów "amonitowych. Poza tym wiek utworów, zaliczonych do górnego malmu, nię musi być jednakowy w różnych cŻęściach Europy. Górnym malmem jest np. tytan i purbek. nie jest nim natomiast berias, mimo iż odpowiada on zapewne w części purbekowi Celem badań stratygraficznych jest ustalanie granic i wydziela­ nie poziomów ki.merydu, portlandu, wołgu lub tytonu. Celowość stoso­ wania terminu górny malm wypływa natomiast z jego technicznej uży- , tęczności. Termin ten pozwala np. zastąpić długi zwrot "paralelizacja dolnego i górnego wołgu Rosji, środkowego i górnego kimerydu, port­ landu i purbeku Anglii oraz portlandu, Francji" znacznie krótszym "wy­ rażeniem: "paralelizacja górnego malmu Rosji i pn.-zachodniej Europy".

BIOSTRATYGRAFIA GORNEGO KIl'JIERYDU I DOLNEGO WOŁGU m ....zA.CHODNIEGO OBRZEżENIA GÓR SWIĘTOKRZYSXICH

W ninieJszym rozdziale omawiam. biostratygrafię górnego kimerydu. i dolnego wołgu pn.-zachodniego obrzeżema Gór ' Swiętokrzyskich w oparciu o profile ze Stobnicy, ' Zarzęcina i Tomaszowa Mazowieckie­ go. Profile te zostały zestawione na tablicy l. Przy graficznym zesta­ wiahiu tych profilów przyjąłem założenie, odbiegające zapewne nieco. od rzeczywistych stosunków, że ogniwa jury, których , miąższości , nie mogłem dokładnie ustalić w Stobnicy i Tomaszowie, mają tam taką samą miąższość jak w ,Zarzęcinie. Dla utworów poziomów II-IV Toma­ szowa przyjąłem miąższość równą 30 m, a więc pośrednią między miąż­ szościami podanymi przez J. Lewińskiego (1923) i M. Kobyłeckiego. (1948). ' Chociaż moje rozważania stratygraficzne oparte są głównie na. trzech wspomnianych profilach, odwołuję się mekiedy do profilów stra­ tygraficznychspoza obrzeżenia Gór Swiętokrzyskich. Paralelizacji tych wszystkich profilów nie przedstawiam w niniejszej pracy w osobnej tabeli. Tabelę taką przedstawiłem ' w jednej z moich wcześniejszych prac (Kutek 1961a), obecnie zaś należałoby do niej Wnieść tylko nie­ znaczne poprawki. Utwory z niektórych wierceń zaliczone w tabeli do. poziomu Virgatites virgatu8 są żapewne nieco starszego wieku. Ponadto. należałoby w tabeli zrezygnować z wyróżniania piętra "astart" (por. Klitek 1962c).' Zamieszczanie tutaj nowej tabeli paralelizacyjnej byłoby .niecelowe, wnieważwniniejszej pracy wydzielam. pewn~ poziomy bio- GO~ KIMERYD I DOLNY WOŁG 485

stratygraficzne, które nie były dotąd wyróżniane w'polsce. Wobec tego­ nie byłoby obecnie możliwe znaleźć dla nich odpowiedniki w prQfilac~ spoza obrzeżenia Gór Świętokrzyskich.

Wiek warstw stobniekieh

W najwyższej części warstw stobnickich, niemal przy samym ich stropie " znalazłem Aulaeostephanus aff. pseudomutabilis (de . Lor.} i A. eudo.rus(d'Orb.). Wobec tego należy najwyższą część warstw stob­ nickich zalic~ć · do poziomu Aulaeostephanus eudoxus~ Poza wspomnianymi aulakostefanami nie znaleziono dotąd w ~ar-:­ stwach stobnickich amonitów o określonej wartości stratygraficznej~ W Przedborzu (l{utek 1961a) i "dalej na pd.-~chód (Świdziński 1931) warstwy stobnickie leżą na · dolnokimerydzkich wapieniach płytowych,. w których występuje ABpidoeeras uhlandi (Opp.). Jest Więc prawdo­ podopne, że warstwy stobnickie reprezentują najwyższą część dolneg() i dolną część górnego kimerydu. Swego czasu (Kutek 1962a) wyraziłem poglą~ że utwory nazywane" w niniejszej pracy warstwami stobnickimi należy umownie zaliczyć­ w całości do górnego kimerydu. Pogląd taki uważam obecnie - choćby ze względów metodologicznych - za niesłuszny,co uzasadniam na in,- nym miejscu (Kutek 1962c); .

Biostratygrafia górnego kimerydu

W górnej części warstw stobnickich występują AulaeoBtephanus­ eudOXU8. A. pseudomu.tabilis i A. pinguis. W środkowej i zachodniej . Europie gatunki te są charakterystyczne dla poziomu A. eudoXU8~ Z młodszych utworów kimerydzkich · Stobnicy pochodzą A. autissio­ dorensis. A. jasonoides. A. volgensis i A. undo'l'ae. Dwa pierwsze gatunki występują w zachodniej Europie wyłącznie w poziomie A. autissiodo­ rensis (Ziegler 1962). Odrębność faunistyczna poziomów A. eudoXUB" l A. autissiodorensis zaznacza się więc w Stobnicy bardzo. wyrainie. Pogląd, że oba te poziomy - zamiast dotychczasowego poziomu A. pseudomutabilis - można wydzielić w środkowej Polsce, wypowie­ dział ostatnio B. Ziegler (1962). Pogląd ten uzasadnił on w oparciu o moją publikację (Kutek 1961a), ujmując odmiennie taksonomię Iue­ których, opisanych przeze mnie, aulakostefanów· ze Stobnicy. Obecnie­ można dodać, że w górnej części warstw z Aulaeostephanus, odwferco-:­ nej w Zarzęcinie, występuje zespół amonitów charakterystyczny .dla poziomu Ą autissiodorensis. a mianowicie: A. jasonoides, A. volgensis­ i A. undo'l'ae. Z pracy A.Wilczyńskiego· (1962) zdaje· się wynikać, *e­ w

A. eud.oxu$. Swiadczy O tym występowanie A. pseud~utabilis i A. yo .. Na poziom A. autissiodorenris i część wołgu przypądałaby w Czarno­ głowach luka stratygraficzna. Dane, zawarte w dotychczasowych publikacjach. nie pozwalają na wydzielenie poziomów Wprowadzonych prżez B. Zieglera, w innych miejscach Polski. Należy jednak sądzić, że po odpowiednim opracowaniu .aulakostefanów będzie można, w wielu profilach polskiego kimerydu, · wydzielić poziomy A. eudoxus i A. autissiodorenris. Można m.in. przy­ pUszczać, . że·. znaczną część aulakostefanów, wymienianych z wierceń Niżu Polskiego pod nazwą pseudomutabilis, należałoby zaliczyć do: in­ nych gatunków rodzaju Aulacostepha.nus, uwzględniając taksonomię tego rodzaju opracowaną przez a. Zieglera. . Na obszarze Polski, w obrębie warstw z AulacostephanuB, można wydzielić kilka poziomów biostratygraficznych w oparciu o amonity .spoza tego rodzaju. W Stobnicy, w warstwach stobnickich nie wystę­ 'pują amebocerasy, są one natomiast liczne w dolnej części młodszych utworów kimerydu (dolna część studni 36). Natomiast YI wyższej części poziomu A. autissiodo7'enBis ani w Stobnicy (górna C2lęŚĆ studni 36), ani w Zarzęcinie amebocerasów nie ma (tab!. I). W Zarzęcinie przy stropie warstw z AulacoBtephanus można wydzielić cienki poziom z· Vi7'gata­ .xioceras. W Stobnicy aspidocerasy występują razem z amebocerasami, a rów• nież w nieco wyższych warstwach, VI których amebocerasów już nie ma. W jeszcze młodszych warstwach kimerydzkich z Zarzęcina· aspidocera- . .s6W nie znaleziono. Kombinując ze sobą · profile Stobnicy i Zarzęcina, można wydzielić w górnym kimerydzie cztery poziomy Stratygraficzne, a mianowicie: ~. dolny poziom auIakostefanowy bez aineboceras6w, 2. poziom auIakostefanowo-amebocerasowy, z aspidocerasami, 3 .. g6rny poziom aulakostefanowy bez ameboceras6w; w dolnej .części tego poziomu występują też · aspidocerasy, . 4. pozi~m wirgataksjocerasowy, zawierający, przynajmniej w swej dolnej części, auIakostefany. - Pierwszy z tych poziomów odpowiada, przynajmniej w przybli­ żeniu; poziomowi A. eudoxus; trzy· Pozostałe zaś - poziomowi A. a.utis- noooremis. . .

Z prac J. Dembowskiej (1957, 1962) wiadomo, że w p6łnocnej Pol­ sce amebocerasy nie występują w dolnej części warstw z AuZacostepha­ -nus. Na podstawie publikacji nie można obecnie rozstrzygnąć, czy rów• nież poza Stobnicą i Zar.zęcinem, w profilach g6rnego kimerydu Polski, ~ebocerasy ·t apidocerasy zanikają wcześniej niż aulakostefany. Wia­ dOJno natomiast.. · że Amoeboceralr spp. i A,spidoceraB spp. nie występują GORNY KlMERYD I DOLNY WOŁg 487

VI najwyższej części warstw aulakostefanowych Rosji. l'rzy stropie tych warstw występuje w Rosji, podobnie jak w Zarzęcinie, cienlti poziom z Virgataxioceras. Przytoczone' fakty uzasadniają pogląd, że cztery po­ ziomy stratygraficzne, wyróżnione w Stobnicy i Zarzęcinie, nie mają wyłącznie lokalnego charakteru. Zasięg stratygraficzny i geograficzny . tych poziomów należałoby w przyszłości ustalić dokładniej. Rozmieszczenie amonitów w profilach górnego kimerydu Polski, jest niewątpliwie w części wynikiem ewolucji tych amonitów. Z tego po­ wodu np. A. eudoxus i A. pseudomutabilłs występują' jedynie w dolnej, . a A. autissiodorensis tylko w górnej . części warstw z Aulacostephanus. Z drugiej znów strony pozycja stratygraficzna niektórych amonitów może zależeć od ich migracji. W ten sposób moma zdaniem B. Zieglera tłu­ maczyć fakt, iż w środkowej Polsce A. ~olgensis i A. undorae pojawiają się dopiero w poziomie A. autissiodorensis. podczas gdy w innych czę­ ściach Europy gatunki te występują również w poziomie A. eudoxus. Dodajmy, że w Polsce, przeciwnie niż w Rosji, amebocerasy nie wystę­ pują w dolnej części warstw oz Aulacostephanus.. Można przypuszczać, ze pewne gatunki amonitów pojawiły się w Polsce w związku z trans­ gresją, jaka zaznaczyła się w części Polski, mniej więcej z początkiem doby A. autissiodm-enSis. Określenie górna część górnego kimerydu, używane w niniejszej publikacji, odnosi się do utworów kimerydzkich, różniących się ogólnym charakterem facjalnym i faunistycznym od leżących niżej warstw stob­ nickich i utworów odpowiadających tym warstwom. Tak określone utwo­ ry górnej części górnego kimerydu odpowiadają, sądząc z profilu Stob­ nicy, przynajmniej w przybliżeniu poziomowi A. autissiodorensis.

Biostratygrafia najniższego wolgu W utworach .najniższego wołgu (dolnego bononu) występują w Stobnicy i w Zar:l'!ęciriie źle zachowane i trudne do oznaczenia amo"; nity, których ;naczną 'część należy. odnieść do rodzaju SubpZanites. Między tymi amonitami i rosyjskimi subplanitami opracowanymi przez D.I. Iłovajskiego (1941) istnieje duże podobieństwo i zapewne SubpZa­ nites pseudoscythiC'Us (Ilov.) nie wyczerpuje liczby gatunków, występu­ jących zarówno w Polsce, jak i w Rosji. Spoza Stobnicy i Zarzęcina nie wymieniono dotąd . w literaturze żadnych przewodnich amonitÓw znajniższego wołgu Polski. Skoro jed­ nak utwory tego wieku z amonitami występują W · znacznej części Pol­ ski i skoro z tych utworów wYIIrieniano dotąd amonity pod nazwą Perisphinctes (Dembowska 1957, Pawłowska i958), można przypuszczać, : że subplanity występują · dość pospolicie w najniZs~ych utworach woł­ żańskich Polski. 488 JAN . Ktr,rEK .

Fauna amonitowa naj niższego wołgu Polski jest dotąd zbyt słabo- je­ . poznana, by można było w nim wydzielić już teraz jakiś określony, w pr~~ den lub kilka poziomów amonitowych. Zapewne będzie można a być możę­ szłości wyd~elić jeden lub dwa poziomy z SubpZanites, i jakieś inne, np. z Grcroesia. utwory leżące Najniższy wołg (dolny bonon) Polski, obejmujący ZaraiskiteB scy­ mi~dzy poziomami AuZacostephanus p,eudomutabilis i oraz. thicus, odpowiada dwu rosyjskim poziomom: Gravesia gravesiana SubpZanites sokolom i S. pBeudosCythłcus.

Poziom Zaraiskites scythicus

był od :poziom Zaraiskites Bcythicus .jest jedynym poziomem, który utworach dawna i w sposób nie budzący zastrzeżeń wydzielany w wesp6ł z A. W~t-. wołżańskich Polski. Wyjąwszy prac~, którą wykonałem autorów kowskim (w druku), poziom ten nie był dotąd dzielony przez polskich na dwa podpoziomy. Poniżej pragn~ wykazać, że w pn.-zachod­ profilach nim obrzeżeniu Gór SWi~tokrzyskich można we wszystkich Iłovajskim (1941). przeprowadzić podział tego poziomu zgodnie z D. l. W Zarz~cinie w dolnej cz~ścl poziomu Zaraiskites scythicus wy~ trzy żebra Vi wiąz­ ~pują formy Z. 3cythicu.s (Vischn.), mające jedynie kach wirgatotomicznych, nadto zaś amonity, reprezentujące prawdopo-:­ dobnie Michalskia miatschkoviensis (Mich.). W górnej cz~ści poziomą typowe formy Z. quen­ z. scythicus wyst~pują Z. zaraiskensis (Mich.), stedti (Rouill.) i formy Z. scythicUB, mające po 4 lub 5 żeber w niektó• ZaraiBkites: rych wiązkach wirgatotomicznych. Dwudzielność poziomu Bcythicus rysuje si~ wi~c w Za:~z~cinie wyraźnie. W utworachpoziom.u Z. · scythicUB wyst~pują w Stobnicy formy i amonity Z. scythicus z trzema żebrami w wiązkach wirgatotomicznych miatschkoviensis. pIiskie, jeśli nie identyczne z gatu,nkiem Michalskia ani Z. quen­ Nie znalazłem riatonuast w Stobnicy ani Z. zaraiskensis, scythicus­ stedti. Wobec tego można przyjąć, że utwory poziomu Z. jedy­ w Stobnicy, z których zebrałem oznaczalne amonity, reprezentują nie dolny podpoziom tego poziomu. Jest natomiast prawdopodobne, że w Stobnicy . górna c~ść . utworów o miąższości 25 m, wyst~pującyCh i które nazwa­ bezpośrednio pod kredą, które nie dostarczyły amonitów Z. scythicus". łem niegdyś (Kutek 1961a) "warstwami nad poziomem repr:ezentuje już górny podpoziom poziomu Z. scythicus. Mazo­ D. l. Rovajski (1941) wyraził pogląd, że w Tomaszowie (1923) wieckim można na podstawie danych z monografii J. Lewińskiego Za dWudzielnością tego . wyróżnić dwa podpoziomy poziomu Z. scythicus. dane. poziomu mają -- według Iłovajskiego - przemawiae następujące W warstwach A-E wyst~pują nietypowe formy Z. pilicensis (Mich.)~ GORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG

:formy Z. 8cythicu.s Z trzema je~ynie lub co najwyżej czterema żebrami w wią~ach wirgatotomicznych, i wreszcie formy określone przez. Le.,. Wińskiego jako Provirgatites aff. quenstedti (Rouill.), kt6re jednak - .zdaniem Iłovajskiego - należy odnieść do Zaraiskites scythicus (Vischn.) yar. diprosopa Ilov. Natomiast .tylko w warstwie F występuje w Toma­ :$zowie Z. cf. tBchernYBchovi (Mich.), w warstwach F-H Z. zara~kensis• .a w warstwach G i H - Zaraiskite,B alexandrae. (Lew.). Zdaniem D. 1. . Iłovajskiego, granica obu podpoziom6w .po~iomu Z. scythicu.s winna zostać ustalona w obrębie warstwy F. a to z nastę­ pujących przyczyn. W warstwie F występują zarazem amonity z grupy Z; zaraiskensi8, charakterystyczne dla górnego podpoziomu, i formy Z. 8cythicus i Z. pilicensi8, typowe dla podpoziomu dolnego. D~ I. no.,. vajs~i przypuszczał, że albo w warstwie F amonity obu tych grup mie­ szają się z sobą, albo pierwsze amonity występują tylko w g6rnej części warstwy, a drugie w jej części dolnej, czego m6gł nie zauważyć Lewiń­ ski przy zbieraniu skamieniałości z jednolitej litologicznie , warstwy. Iłovajski za1iczyłdo górnego podpoziomu poziom Z. scythicu.s warstwy G i H Lewińskiego, w których - według tego ostatniego autora - nie występuje już Z. scythicus. Poglądu tego Iłovajski nie uzasadnił wy­ rainie, ale zapewne wysunął go z powodu nieobecności w tych warst­ wach Virgatites virgatus. Pogląd Iłovajskiego o dwudzielności poziomu Z. scythicus w To­ maszowie jest iliewątpliwie Słuszny. Potwierdzają , to m.in. moje własne obserwacje, kt6re wykazały, że w g6rnej - nie żnanej J. Lewińskie­ mu - części 'warstwy F występują vi TomaSzowie oprócz Z. zaraisken­ sis tyPowe formy Z. quenstedti i formy Z. 8cYthicUB z czterema lub pięcioma żebrami w wiązkach wirgatotonncznych. Wątpliwości bti~ je

Ustaliwszy dolną granicę górnego podpoziomu poziomu Zaraiskite$ scythicus w miejscu pojawienia sięZ. zaraiskemis. należy w . konsek­ wEmcji przeprowadzić tę granicę w · spągu warstwy F, wktórej- w.e­ . dług Lewińskiego - Z, zaraiskensis już występuje. Ponieważ E. Pszczółkowska n962) znalazła pod Sławnem w niecce tomaszowskiej w wapieniach odpOwiadających . warstwie G fragment Z. scythicuB, zaliczam tę warstwę jeszcze do · poziomu Z. Bcythicus. Fauna z warstwy G przytoczona przez J. Lewińskiego (1923) zdaje si~ jednak świadczyć o tym. że fauna tej warstwy- bliższa jest już faunie amonitowej warstwy H, niż faunie górnego podpoziomu Z. scythicus. W tabeli 2 do dolnego podpoziomu poziomu ZaraiBkites scythicus zali­ cżone żostały warstwy A-E,· a do górnego podpoziomu warstWy F-G. W warstwach A-C występują amonity charakterystyczne dla .dolnegG podpoziomu. W warstwach D-E J. Lewiński nie ·znalazł amonitów, nie­ mniej warstwy te można odnieść do dolnego podpoziomu ze względu na obecność w dolnej, opisanej przez Lewińskiego . części warstwy F formy· lUllonitów z grupy Z. scythicUB, charakterystycznych dla dolnego podpoziomu. Uzasadnienie mojej opinii w sprawie pozycji stratygraficznej war­ stwy H J. Lewińskiego, której nie należy - moim zdaniem - zali­ czać do poziomu Z. scythicus, przedstawię nieCo dalej. Utwory z Kozenina, w których E. Passendorfer (1928) znalazł for:­ my identyczne z formami Provirgatites aff. quenstedti J. Lewińskiego. należy ~apewne odnieść do dolnego podpQziomu Z.· BcythicUB. ..,- Dwudzielność pozioItlu Zaraiskites scythicus można stwierdzić w Rosji, stwierdzono ją też dotąd w Tomaszowie, Stobnicy i Zarzęcinie. Można więc przypuszczać, że przy uważnym · zbadaniu amonitów tegG poziop:1u .moma będzie wykazać jego dwudzielność . również w innych. miejscach Polski. .. D. I. Iłovajski scharakteryzował oba podpoziomy . poziomu Z. scy­ thicus w . sposób opisowy i stosował jedynie nazwy podpoziom dolny i górny. Jeśli uzna się za dolllą · granicę górnegopodpoziomu miejsce­ pojawienia się Z. zaraiskensis, to można ten poziom nazwać podpozio­ mem Zaraiskites scvthicus i Z. zaraiskensis. Dla dolnego podpoziomu byłoby za wcześnie dobrać stosowną nazwę. Być może charakteryzuj& go obecność słabo poznanego rodzaju Michabkia. W ogóle fauna dolne­ go .podpoziomu poziomu. Z. scythicus jest dotąd słabo poznana. Pęwne wątpliwości . budzi pozycja taksonomiczna pewnych form z tego pod~ poziomu, zaliczanych do rodzaju Zaraiskites, odbiegających . jedD.ak dość znacznie od typu tego gatunku, Z; zaraiskensis. Można też zaznaczyć. że istnieją trudności w odróżnianiu niektórych amonitów dolnego ~d­ poziomu Z. 8cythłcus od amonitów najiliższego wołgu. GORNY KI:MERYD I DOLNY WOŁG 49l

Biostratygrafia środkowe; części dolnego wolgu. , " Poniżej om6wię biostratygrafię utwor6w wołżańskich niecki toma­ szowskiej leżących powyżej poziomu Zaraiskites scythicus, szczeg6lnie zaś pozycję stratygr~cmą poziom6w III i IV z, Tomaszowa. _ W swej pracy z 1923 r. J. Lew.;iński zaliczył poziom III do g6rnej części poziomu -Virgatites m,.gatu.s i konsekwentnie do środkowego bo­ nomi, a poziom IV do g6rnego bononu. Ale już z pracy J. Lewiilskieg() z 1932 r. zdaje się wynikać, że uważał on poziom IV za odpowiednik , purbeku. Do purbeku zaliczyli też poziom IV J. Samsonowicz (1953)~ W. Bielecka i W. Pożaryski (19~4) oraz W. J. Arkell (1956). Autorowie dwóch ostatnich prac uzasadnili sw6j pogląd paralelizacją pOziomu IV z serpulitem pn.-zachodnich Niemiec i obecnością przewodnich purbec­ kich małżoraczk6w w zestawianych ze sobą utworach Polski ' i Niemiec. Do niedawna nie znano żadnych, amonit6w z poziomu III i IV niecki tomaszowskiej. ostatnio znaleziono tu w g6rnej części poziomu III Zaraiskit.es zaraiskenBis i formę pośrednią między Z. zaraiskensis i V. vi,.gatu.s. W poziomie IV został Znaleziony okaz amonita reprezen­ tujący Z. zaraiskensis lub V. mrgat1.t3 i okaz jakiegoś amonita z pode­ rodziny Virgatinae. Dzięki znalezieniu wymienionych czterech amoni­ t6w, moina obecnie po raz pierwszy ustalić wiek górnej części utwor6w wołżańskich niecki tomaszowskiej .na podstawie fauny amonitowej. Wszystkie te amonity są amonitami wołżańskimi~ toteż wiek utwor6w. w których one występują, należy określić poprzez ich zestawienie z r6w­ nowiekowYmi osadami dolnego .wołgu Rosji. Zestawienie takie nastrę­ cza jednak na pierwszy rzut oka pe~e ;trudności. · W niecce tomaszowskiej w poziomie III i II (warstwa H opisa­ na przez J. Lewińskiego) występuje Z. zaraiskensis, nie występuje na­ tomiast ani Z. ,scythicus, ani V.' virgatus. W Rosji Z. zaraiskensis wy­ stępuje razem z Z. scythicu8 w poziomie Z. scythicus. Powyżej tego poziomu występuje bezpośrednio . poziom Virgatites virgatus. Z tego poziomu A. Rozanov (1913) wymienił kilka niepewnie na og6ł oznaczo­ nych okazów Z. zaraiskensis, jednak nikt z nowszych autor6w rosyj­ . skich nie potwierdził występowania Z. zaraiskensis w poziomie V. vir- gatus. W każdym razie nie były dotąd opisywane z Rosji utwory l~ce poWyżej poziomu Z. scythicus, w kt6rych występowałby Z. zaraiskensis. nie występował już Z. scythicus i jeszcze ' nie występował V. virgatus. R6żnice między profilem stratygraficznym wołgu Tomaszowa i pro­ filami .rosyjskimi można wyjaśnić w prosty spos6b. Miąższość utworu dolnego· wołgu jest w Rosji niewielka, a fauna amonitowa występuje w tych utworach często w bułach fosforytowych na wt6rnym złożu~ Profile rosyjskiego wołgu sąz regułyni,*ompletne, Lukę stratygraficz­ ną między utworam.i pożiomu Z. scythicu$ i poziomu V. ' virgatus stwier~ 492 JAN KUTEK

dził w Qkolicach. Moskwy. jUż A. Rozanov (1913). Podobnej luki można :się również dopatrzyć w profilu wołgu z Gorodysżczłl~ przytoczonym przez N. P. Michajłova (1961a). Utwory poziomów II .. IV niecki tomaszowskiej są rozwinięte w In­ nej facji i mają znacznie większą . miąższość niż utWory wołiaÓSkie Rosji. W utworach tomaszowskich nie stwierdżono rozmyć, Występo­ wania fauny na wtórnym złożu i podobnych zjawiąk. W zWiązku z tym jest zrozumiałe, że w utworach niecki tomaszowsiuej można Wyróżnić poziom biostratygraficzny, nie mający s~go odpowiednika wniekom~ pletnych osadach wołżańskich :Sosji i odpoWiadający istniejącej . w Ro~ :sji luce stratygraficznej między poziomami Z. BcythicuB i V. virgatus. Ustalenie nazwy tego poziomu .biostratygraficznego, do któ~egQ należą w niecce tomaszowskiej przynajmniej pOzi9my ' II i III, byłoby .obecnie przedwczesne. Górnej granicy tego poziomu. nie można dotąd dokładnie ustalić, a z górnej jego części (poziomu III) znane są dotąd tylko dwa dokładnie oznaczalne amonity. Ponadto Z. zarai8kenBis,. któ• Ty Występuje również w poziomie Z. 8cythicuB, Jlie nadaje się. do uży­ oCzenia nazwy dla odrębnego poziomu amonitowego. Z tego względU bę~ dę ·na razie używał prowizorycznego jedynie wyrażenia "poziom Zarai- .skites zaraiskensis". . . .

Nieuzasadnione byłoby też obecnie wyróżnienie poziomu Zaraiski­ tes alexandrae między poziomami Z. 8cythicuB i V. virgatuB. Nie jest tu zbyt istotne,' że tak rozumiany poziom Z. ale:randrae byłby cZymś innym niż lokalny poziom z ProvirgatiteB alexandrae J. LeWiń:skiego, 'obejmujący jedynie jego warstwy G i H (taQ. 2). Ważne lestnatomiast, "Że nie znamy dotąd dokłacfuego zasięgu stratygraficznego tego gatunku. Nie Wiadomo na przykład, czy występuje on w poziomie III niecki to­ maszowskiej, choć jest to prawdopodobne w związku ze wzmianką .J. Lewińskiego (1933) o zna1ezieriiu' Z. ale:randrae w zachodnim ka­ mieniołomie w Brzost6wce. Trzeba też podkreślić, że Zaraiskites. ale,. .mndrae jest formą bardzo słabo poznaną~ .Fotografie tego gatunku · .z monografii · Lewińskiego (1923) przedstawiają jedynie trzy okruchy skrętów, na których nie są widoczne. wszystkie stadia rozwojowe ga­ tunku. Wobec zniszczenia kolekcji paleontologicznej J. Lewińskiego .z Tomaszowa, rozstrzygnięcie pewnych problemów ta,ksonomicznych :związanych z wyróżnianiem gatunku Z. alexandrae nie jest możliwe ·do chwili zebrania nowej kolekcji tych form. A. WilczyńSki (1962) wyróżnił w SWiętoszeWie na Pomorzu Za­ -chodnim kolejne poziomy Z. 8cythicu8, Z. ale:randrae i V. virgatuB. 'Trzeba jednak zauważyć; że poŻiom Z. alexandrae został prze:reń wy­ :różniony w oparciu o jeden okaz ·Z. et. alexa7ułrae, którego oznaczenie budzi· wątpliwości . Nie można wobec tego przyjąć, że w SWiętośżeWie GO~ · KIMERYD I DOLNY WOŁG 493

można obecnie wydzielić poziom Z. alexandrae w sensie poziomu amo­ nitowego o sprecyzowanych granicach i faunie przewodniej. A. Wilczyń­ ski nie określił zresztą charakteru i zasięgu swego poziomu Z. alexan­ drae w sposób jednoznaczny, gdyż w tej ~amej pracy -- w której wy­ różnia ten poziom - .wspomina on w opisie paleontologicznym Z. ale­ .1:andrae, że gatunek ten występuje w. poziomie V. virgatus. Jest jednak zupebńe prawdopodobne, że Z. alexandrae może się <>kazać zupełnie dobrą formą prżewodnią dla poziomu biostratygra­ licznego spomiędzy poziomów Z. scythicus i V. 'Virgatus. Z. alexandrae nie był dotąd ·znajdowany na obszarze Rosji może dlatego, że rożkwit tego gatunku przypada właśnie ba okres między dobami Z. scythicus i V. 'Virgatus. z którego to okresu osady nie zachowały się w Ro·sji. Dotychczas nie wiadomo, czy w mecce tomaszowskiej występuje poziom Virgatites virgatus, jest to jednak możli~e. W górnej · części poziomu III został tu znaleziony amonit, będący formą pośrednią dzy mię­ Z. zaraiskensis i V. virgatus. Z kolei z poziomu IV pochodzi okaz .amonita, który może należeć do gatunku Z. zarais~ensis•. lub też r~ prezentuje właśnie gatunek V. virgatus. Jest więc możliwe, że poziom IV odpowiada już poziomowi V. virgatus.

Poziom Virgatites 'Virgatus w Polsce

Na Niżu Polskim występują utwory górnego malmu o znacznej miąższości, które są młodsze od utworów jurajskich występujących pod erozyjną granicą jurY i kredy w niecce tomaszowskiej. Nie Ulega wąt­ pliwości, że jakaś część tych. utworów górnego malmu ·Niżu Polskiego odpowiada poziomowi VirgatiteB virgatus. Niemniej jednak do tej pory w żadnej publikacji nie zostały przedstawione figury, które · można by bez zastrzeżeń uznać za figury amonitów przewodnich dla poziomu V. 'VirgatuB. Z okazji opisu. utworów wo~ańskich niecki tomaszowskiej wspo_· mniałem już, · że· amonit z Antoninowa, oznaczony przeze mnie zrazu jako VirgatiteB virgatus (Kutek 1961b), jęst jakimś amonitem z grupy Z. zaraiskensis. W swej pracy z 1958 r. K. Pawłowska wspomina o występowaniu Virgatites virgatus i V. pallĆlsi w środkowym bononie wiercenia w Za­ . głobie. W oparciu o · występowanie tych amonitów został w Zagłobie . · wyróżniony poziom V. 'Virgatus. K. Pawłowska zamieściła w swej pracy figurę amonita określonego jak~ Virgatites 'Virgatus~ Amonit ten po­ .siad,a jednak jedynie czterodzielne wiązki wirgatotomiczne; a odleg­ łoścj. ·między sąsiadującymi ze sobą wiązkami są nieznaczne .. M9ma stąd wnosić, że amonit ten nie reprezentuje gatunkuV. Ułrgatus, lecz 494 rAN KUTEK'

jeSt jakimś amonitem z grupy Z. zarais1(ensis. Opierając ' się na pubU:­ kacjach W. Bieleckiej i W. Pożaryskiego (1954) ·oraz . S. Marka (1957) można sądzić, ze amonity określone później jako ·Y. ·virgatus, zostały wcześniej zalicżone przez K.' Pawłowską : do gatunkti Z. ale:randrae. Słłdzę, że to pierwotne oznaczenie lepiej okte.śl8łopozycję systematycz­ ną omawianych amonitów niż oznaczenie późniejsze: W sprawie V. pal~. .lasi, którego figura nie jest zamieszCzona w pracy K . . Pawłowskiej, nie mogę się bezpośrednio wypowiedzieć. VirgatiteB virgatus wy~je - !Według K. PawłoWsokiej - w .Zagłobie w· pOziomie, 'UtworzOnym· oz m8.l.'lgli rWapi~, wa(pieni margUstych ' i ezal'Iiych ' łupków. Z ta!ldm poziIomem li1lalogi<2'llJylIl i!IlOZna w 1Il1ecce ~wsldej 2e6ta~ ~ymie lI1ajwyine ItltWory poziomu I 'W moim rujęciu (por.' ~b. 2). Zestawienie takie ' ;jeSt tym :bairdZiej .u:msadniane,· że zaróvmo w Żaglobfe ,jŚlk i w niecce to­ maszowakiej lI1ad wspomrJielnymi. zespołami' litologicznymi jpOjawiają się ' !PO raz pie,r.wszy W profi[u do1Inego wolgu darme wapienie. Jebaioowe utologieznfe u.two­ ry -DlOgą mleć rw,pralWtd:zJe ;w :róiny.ch miejscaob. .różny . wiek, iw IIl8SZYch rozwa­ żaniach tr7Jeba uwzględnić jeod:nak n89l;ępu.jąae. · fakty. Od. Zągroby do .niecki to,... 1n8llrZOwsldej Je.;t tyJkO tkilkad'Ziesiąt kiJJome,trów. W środ4roweti Polsce utwOry łl8st

Konsekwencje nowej interpretacji stratygraficznej najmlodszych utworóW wol~ań8kich Tomaszowa

.Nie ulega obecnie żadnej wątpliwości; ż~ najwyższe utwory- woł­ żańskie Tomaszowa reprezentują. bądź "poziom Zaraiskites zarais1cen­ sis", bądź jeszcze ponadto najniższą część poziomu Virgatites virgatiis. Jest zupełnie nieprawdopodobne, ·by warstwy o nliąższoścf zapewne kilku metrów, występujące między miejscem znalezienia Virgatinae w Brzostówce i dolnągrani~ą neokomu, odpowiadały całeinu poziomo­ wi V . .virgattLs. nie mówiąc j~ o wyższych poziomach dolnego wołgu,. Pogląd taki wydaje się słuszny . choćby dlatego, że miązsżość sameg9 poziomu Z. scythicus wynosi .w niecce tOmaszowskiej co .najmniej 60:pl. Zgodnie.z definicją . J.Lewińskiego (1923), środkoWy. bonon odpo­ wiada poziomom z . Zaraiskites i Virgatites (tab. 1 i 6). Wobec znalezie:" Dia noWych amonitów w Tomaszowie trzeba obecnie prZyjąć, ze vi To;" masz~wiepod kredą leżą utwory środkowego oonon,u (środkowej .czę::' ści dolnego wołgu) i to bynajmniej nie jego najwyższej czę$ci. UtwórY górnobonońskie i utwory wieku purbecktego tu nie występują~ .. Taki pogląd na stratygrafię utworów jurajskich Tornaśzowa opie.. ra się na fakciewystępowańia. tuamonit6w, których ·oznaczenia -,­ moi zdaniem - nie . budzą żadnych wątpliwości. Są to amonity, ·· których część posiada siedmiożebrowe .. wiązki . wirgatótomiczne, a spoza podro­ dziny V4"gatinae (rodzaj6w Zaraiskites i Virgatites) nie są znane żadne amonity o takiej rzeźbie. . . . ]?oziom IV T()maszowa Mazowieckiego był dotąd zaliczany do pUf:­ beku ze względu na występującą w nim CyPrf,s purbeckemis i z po,.. wodu jego litofacjalnego podobieństwa do serpulitu·. pn.-zachodIiiCh Niemiec. Poziom III Tomaszowa .był z kolei zestawiany z wapieniami z Einbeckhausen · i z marglami z Miinder· (Arkell ·1956). . Podobieństwa litologiczne utwor6w z Toma~~owa i Niemiec me świadczą o ich identycznym wieku. . Wapienie z Einbeckhausen leżą na warstwach z Grat)esia. El wapienie tomaszowskiego poziomu III na utwo":' rach meco młodszych od poziomu Zaraiskites scythicus. a tym samym. .znacznie młodszych od warstw. z Gravesia · (por. tab.· 4). Sedymentacj~ niemieckiego serpułitu nastąpiła po silnych procesach orogenicznych fazy osterwlildzki~j. 2a~e takie procesy me zaznaczyły się . na granicy poziom6w III i IV. w: Tomaszowie. Motna przyp.uszczaĆ, że w odległych od .siebie obszarach pn.-zachodnich Niemiec i niecki tomaszowskiej, któ• rych rozwój tektoniczny przebiegał wg6rnym malmie odmiennie, uwa­ ruBk~wane paleogeograficznie a · więc i tektonicznie zmiany faCji nie musiały bynajmniej zachodzić w identycznym czasie. CyPriś pu.Tbeckemis. występująca _. według J. LewińskiegQ . ..:..i:­ w IV poziomie TomaszOwa, jest . s\aunieniałością przewodnią . dla.' pur.;.. JAN KUTEK·

beku Anglii. Wobec jednak faktu,żew tymże poziomie w Tomaszowie występują amonity środkowej części dolnego wołgu, jeSt pewne, że wapie­ nie te nie odpowiadają wiekowo angielskiemu purbekowi. Otóż środko­ wy wołg dolny (pOziom V. virgaiuB i starszy "paziom Zaraiskites zarai­ skensis"),. według wszystkich paralelizacji dolnego wołgu z · angielskim górnym malmem z ostatnich kilkudziesięciu lat, odpowiada angielskie­ mu. portlandowi, ·i to nie jego najwyższej części. Konsekwentnie trzeba więc przyjąć, że poziom IV jest starszy od angielskiego purbeku. Z twierdzenia tego wynikają dalsze wnioski. O zaliczeniu jakichś utworów do facji· purbeckiej winny decydować ich własności litofacjal­ ne i przeważająca w nich fauna, a nie to, czy sporadycznie trafiają się w nich amonity, czy też nie. Jeśli więC uznamy, że zespół wapieni ser­ pulowych, korbulowych i małżoraczkowych jest reprezentatyWny dla facji purbeckiej, trzeba przyjąć, że nie tylko poziom IV, lecz i poziom III Tomaszowa jest w znacznej mierze wykształcony w facji purbeckiej. Ponieważ jednak poziomy III i IV są starsze od angielskiego purbeku, trzeba przyjąć, że facja purbecka . pojawia się w Polsce wcześniej niż w, Anglii. Nie jest to bynajmniej dziwne, gdyż wiadomo, że zasięg stra­ tygraficzny tej facji jest różny i w różnych miejscach Europy. Wcześ­ niejszym pojawieniem się facji purbeckiej w Polsce niż w Anglii można więc wytłumaczyć również uwarunkowane facjalnie występowanie Cy­ prls pu.rbeckensiB już w środkowej części wołgu dolnego Polski. W Tomaszowie zachowały się pod kredą utwory, reprezentujące "pozio~ Zaraiskites zaraiskenBis". a być może · już naj niższą część po­ ziomu Virgatites virgatus. Młodsze utwory jurajskie, które zostały . w Tomaszowie zerodowane. przed osadzeniem się neokomu, występują na Niżu Polskim. W obrębie tYch utworów nie stwierdzono dotąd luk Stratygraficznych, mozna więc sądzić, że część z nich odpowiada całe:". mu poziomowi Virgatites virgatus oraz poziomowi V. rosanovi i Epi­ virgatites nikitini. Nie można ustalić, jaka jest miąższość utWorów od­ 'powiadających .tym poziomom, a przez to i poziomom angielskiego portlandu (tab. 4). Trzeba· jednak przYjąć, że rue tylko utwory Juraj­ 'skie zachoWane w ·Tomaszowie; lecz i czę$ć młodszych od nich utworów górnomałmsidch Niżu Polskiego, Wykształconych w facji purbeckiej, jest starsza od angielskiego purbeku.

Ch,CI/,akterystyka palęogeograficzna fauny amonitowej górnego kimerydu· i dolnego woigu Polski

W dolnej części górnego kimerydu Polski występuje fauna podob­ ·na do równowiekowej fauny zachodniej Europy (Kutek 1961a). Nato:­ miast, począwszy od górnej części górnego kimerydu aż po środkową część dolnego wółgu; istnieje bardzo ścisłe podobieństwo między pol­ skimi i rosyjskimi zespołami ańlonitowymi . OORNY KIMERYB ,l DOLNY WOŁG

W dolnej części górnego ~erydu występUją w Stobnicy Aulaco­ stepha'lius e~doxus i A. pseudomutabUis, nie' znane dotychczaS z Rosji. Natomiast z górnej części górnego kimerydu Stobnicy pochodzą A. vol­ genris, A. und01"~e, A. ;asonojdes i A. autiBsiodorensis. Jest to zespół aulakostefanów, charakterystyczny 'dla górnego kimeryd.u Rosji (por~ Ziegler 1962). W górnej ~ści gąrnego kimerydu występują w Polsce ta­ kie sameamebocerasy jak w Rosji. Wirgataksjocerasy z Zarzęcina wy­ kazują pewne podobieństwo do rosyjskiego gatunku Virgataxioceras fallax. Podobieństwa istnieją ' również między polskimi ' i rosyjskimi subplanitami. Z młodszych amonitów typu rosyjskiego występują w Polsce amonity' z grup Z. scythicus i Z. zaraiskensis, ponadto zaŚ prawdopodobnie Michalskia miatBchkoviensiB i być może również Vir- , , , gatites virgatus. Podobieństwa między fauną , polską i rosyjską nie ograniczają się tylko do amonitów. Można w tym miejscu powołać się na rozważania J. Lewińskiego (1923); wykazujące podobieństwa między fauną po~o­ mu Zaraiskites scythicus , TOIl!!ls~wa i równowiekową fauną Rosji. Można sądzić, że nie ,opracowana dotąd nieamonitowa fauna górnej , części górnego kimerydu i naj:riiższego wołgu Polski jest również po~ dobna do równowiekowej fauny rosyjskiej. Jako przykład moZna tu wymienić, pospolitą w Rosji formę SCUrMa maeotis , (Eichw.), która ,w Polsce występuje począwszy od poziomu Aulaco~tephanus autissio­ d01"ensis aż po poziom Z. scythicus. J. Lewiński (1923) wyraził swego czasu pogląd, że istnieją różni­ ce między polskimi i rosyjskimi wirgatytami. W Polsce mają według niego występować formy Zaraiskites Bcythic'U8, różniące się od rosyj­ skich form tego gatunku mniejszą liczbą żeber W wiązkach wirgatoto­ micznych. Jedynie w Polsc~ miał się rozwinąć Zaraiskites ale:randrae: Poglądy J. Lewińskiego są niesłusżne~ a na źródła jego pomyłek można łatwo wskazać. J. Lewiński zestawiał różnowiekowe polskie i rosyjskie formy Z. scythicus, a mianowicie formy Z. scythicuB, po- , chodzące z dolnej części poziomu I Tomaszowa, z młodszymi formami tego gatunku, opisanymi w dawnych pracach autorów rosyjskich i po:­ chodzącymi głównie z górnego podpoziomu poziomu Z. scythicus okolic Moskwy. W górnej części poziomu I udało !ni się w Tomaszowie zna- ' leźć formy identyczne z rosyjskiini formami Z. scythicus z gÓrnego. podpoziomu scytikusowego.. Z. ale:randrae znany jest dotąą tylko z Polski zapewne dlatego, że występuje on tu w utworach, których odpowiedniki wiekowe ' nie zachowały się w zbadanych profilach rosyj- skiego dolnego wołgu. " Ze względów stratygraficznych jest nie tylko ważne, Ze amonity wołżańskie przeważają , wśród amonitów dolnego wołgu Polski. Szczegól• nie istotnę jest to, że o.d górneg9 kimerydu aż , po ŚI'Qdkową część dol~ JAN KUTEK ,

zespołów nego wołgu istnieje W PolSce zupełIiie identyczna sekwencja kolej­ amonitOwych jak w'Rosji, co pozwala' w Polsce na wydztelenie nych poziomów i podpoziomów amonitowych wyróżnianych w Rosji. Polski ::' ' Pewne' różnice między fauną amonitową ' dolnego wołgu jednak w różni­ i:' Rosji niewątpliWie istnieją. Nie prżejawiają się one cach między polskimi ' i rosyjskimi formami ' gatunków, występująCych w ,ogóle w :'obu obszarach, lecz raczej w tym, że w Polsce nie występują wy­ pevine gatunki i 'rodzaje znane w Rosji. Nikt nie stwierdził dotąd i Acuticostites, Stępowania w Polsce amonit6w z rodzaju Dorsoplanites WU­ a' poza Pavlovia pavlovi, znalezioną w Czarnogłowach przez A. Charakte­ czyńskiego (1962), nie są znane w Polsce również pawiowie. ,belemriit6w; tjStycina jest' też ' nieobecność w polskim dolnym wołgu , zn6w pospolitych w równowiekowych utworach rosyjskich. Z drugiej kolei w dol­ strony w Polsce występują tytańskie amonity nieobecne , i , riym wołgu Rosji . • , Nie ulega tad.Dej wątpliwości, że' amonity tytońskie wys~ępują nie bardzo W dolnym wołgu środkowej Polski, i to zapewne bynajmniej znane do-:­ riadko. Niewątpliwie tytońskiini formami są Haploceratacae, 1962a). Można są~ tąd z Białej (1), Zagłoby, Stobnicy i Zarzęcina (Kutek kryje się dZić, że dość duża ilość nierozpoznanych amonit6w tytońskich opracowaniu wśi-6d Perisphinctidae pOlskiego wołgu. Przy dokładnym polskiego trudnej do 'oznaczerua i źle zachowanej fauny amonitowej w Polsce amo­ wołgu będzie można zapewne stwierdzić ' występowanie nitów z różnych rodzajów podrodziny Virgatosphinctinae. się ' Jest rzeczą ' zaskakującą, że element portlandzki przejawia element tytoń­ iN faunie amonitowej polskiego wołgu raczej słabiej niż ski. Pewne formy portlandzkie mogą się kryć wśród 'słabo dotąd ' poz~ , 'gattillku 'nych ' subplańit6w Polski. W Stobnicy występują amonityz Subplanitu pseudoscythicus (llov.), który, jest ' być może identyczny portlandz· ż angielskiril gatunkiem S. wheatleyemis (Neav.). Amonitami Lewińskiego z war­ kimisą może pewne amonity wyinienione przez J. m.e stwy H. Niemniej jednak o żadnym amonicie z polskiego wołgu portlandzką. można dotąd z całą pewnością stwierdzić, że jest on formą części Jest natomiast rzeczą pewną, że nieamonitowa fauna górnej pn.-zachodniej polskiego wołgu jest podobna do r6wnowiekowej fauny Europy, co wykazał już J. Lewiński (1923).

Para~el.izacja . górnego ' mitImu Polski ż malmem ińnych regionóW Europy tu Paralelizacj'i dolnego wołgu: Polski i RoSji nie ma 'potrzeby wołgu Polski , zo~ły wy­ przeprowadzać. Poziomy amonitowe dolnego posicze- dzieląne : .właśnieprzez.zestawienia ,na podstawie faunistycznej GORNY KI~YD' ·1- DOLNY WOŁG ·

gólnych utwor6w wołżańskicĄ, Polski z poziomalm amonitowYmi rosvl­ skiego wołgu , Mniej wspóIriych rodzajów amonitÓw występuje zaraźem w Pol­ ce i Anglii, niż jednocześnie w Rosj~ i Anglii. , Z tego pow()d~ tl'u,~ei jest przeprowadzić paraleliZacjędolnego wołgu z doU.lą częścią angiel~ hlź~o to-; ,.$kiego górnego maImu w oparciu o amotrlty pOlSkie, amóllity, ' $yjskie. Dlatego· trzeba ze,stawiać poz.lQmy a~onitowe Polski i Anglii, opierając się na paralelizacji poziomów ' górnego' malmu Anglii i Rosji, 'przeprowadzonej przez N.: P. Michajłova drogą pOrównania amOnitów rosyjskich i angielskich (tab. 4). , W 'zakresie , tej paralelizacji można wysunąć przypuszczenie, " że ; ,;,poziom Zaraiskites zaraiSkensis" z Tomaszowa, leżący tam ' powyż~j poziomu Z. scythicU8, odpowiada już poziomowi Progcilbari.~te8' albani, lub jego części. ' Ponieważ w dolnym wołgu Polski Środkowej wystf:puje razęm , z fauną wołżańską dość liczna fauna ' tytońska, należy Sądzić, że właśnie ' Polska jest jedynym obsżai.em w Europie, gdzie będzie- można względnie ; dokładilie zestawić poziomy dolnęj części dolnego wołgu i dolnego 'ty-' tonu. Będzie to, mogło nastąpić jednak jedynie w przypadku dokładne- ; go oznaczenia dość słabo zachowanej :fauny tytońskiejz polskiegoV?Ołgu. : Zestawienie górnego kimerydu Polski .z równOwiekowymi :utwo-; rami innych części , Europy nie jest trudne. W pn.-zachodniej Europie, w południowych Niemczech i w Polsce można wydzielić poziom Ait.laco- 3tephanus eudoXtl.8. Poziomowi A. autissiooorensis pn.-zachodniej Euro-: py i Polsld. odpowiadają pd.,:"niemieckie poziomy Sti.meria SUbE!fimela, i Virgata.rioceras setatum. Ten ostatni poziom znajduje sw6j, l;lyć może : niezupełnie dokładny, odpowiednik w poziomie z Virgata.rioceras z Za­ rzęcina. Obu po1s~ poziomom i Aulacostehpanus odpOwiada dotych-' c~~WY rosyjski poziom ,,A. ps~domutabi1i3". Odpowiadają sobie , r6w-. nież polskie i rosyj~kię warstwy z Virgatazioceras.

~ERMrNOLOGIA S"'!'IR.ATYGRAFICZNA GóRNEJ: CZĘScl PO~IEGO MALMU Termin bonon w Polsce

Termin bonon został wprowadzony do stratygrafii g6rnego mał- , lnu Pols~i przeżJ. Lew1ńskiego (1923) w~czeniunadanym mu 'przez A; Pav~ova (1896). 'Zgodnie z tym autorem," podżielił też J. ' Lewmski g6rny malm Europy na bOnon ,t-' akWilon; Piętro bonon zestawił 'J. Le:. wiński z zespołem poziomÓW amonitoWychH. Salfelda (1914),: zaczy­ nającyni się poziorriem Gravesia' gravesiiikoń~zącym poziomem: Peri": .sphinctes gipanteus (tab. 6). , ' :i. Le~ski ' podzielił bonón na trzy . podpiętra, .definiując ' dwa Z nich w' dwoiSty sposób (tab. 6): Dolny bonem .miał według , niegood~ aoo JAN KUTEK ·

T!lbela (Listc) 6 8tosuDeL1 pod~ bononu do poziomów amonitowych pn.-zachodniej Europy i Rosji według l. Lewińskie~ (1923) Lo paraUBIsme des 801.IIHtages du BQnonicn awc Jes zoncs de Ja RUMie et do NW de I'Europe ,d'aPRs l. LewińsJd (1923)

Poziomy H. SaIrelda Podpiętra bononu Po.domy rosyjskie (Zones de H. Salfeld) I (Sous-6taps du BonOOien) I (Zones de la Russie) Perlsphlnctes glganteua ·PerI8p/IJncw bollOnms18 Bonong6my Olcosteplranus Iomonossol1i Perlsphlnclell pselllfo. (Botlonien sup6ricur) Perlsplrinctell nJkitini giga8 PerlItphlnctes okuaens18

Perlsphlnctell gore' Perlsphinctes eastkcot- tens/s

PerlapIrinctes pectilltltU8 Bonon środkowy PerlsphJnctu (Bononien moyen) Eul1irgalltes l'irgQl/lS pa1Iasianu.r Priphinctu Iomo"",. sori Yirgadtu mialschko- Prol1irgat/tu scythlcus vlensls

G/'tJvesla Irius Bonondolny Perisphlnctes bk/cheri (Bononien inf6rieur) Grave6ia gTtl'Iesl •

powiadać zachodnioeuropejskim poziomom Gravesia gravesii i G. irim ora,zrosyjskiemq poziomowi Perisphinctes bleicheri. Górny bonon ze­ stawił Lewiński z jednej strony z poziomami P. pseudogigas i P. gigan­ tew, z drugiejzd strony z poziomem Olcostephanus lomono88ovi i Pe­ risphinctes nikitini. Do środkowego bononu zaliczył J. Lewiński utwo­ ry z Virgatites.. który to rodzaj miał według niego ~pować zaróWno. vi pn.-zachodniej · Europie, jak i w Rosji i Polsce. Rodzaj Virgatites . w ujęciu J. Lewińskiego odpowiadał mniej więcej obecnej podrodzinie Virgatinae, Podane przez J. Lewińskiego definicje podpfęter bononu mogłyby być jednoznaczne .jedynie w przypadku słusznościprzepro­ wadzonej przezeńparalelizacji rosyjskich 'i pn.-zachodnioeuropęjskich p~ziomów amonitoWych. · . Trzeba zaznaczyć, że J. Lewiński zdołał wydzielić w utworach bonońskich Pólski tylko jeden poziom amonitowy-:- poziom Provirga- titeB 8cythiCUB~ . . GORNY KIMERYD I , DOLNY WOŁG 50f.

.. Późniejsze prace' stratygraficzne autorów' polskich wniosły nie­ wielkie zmiany ' do podziału bononu J. Lewińskiego; Jedyna iStotna z nich polegała na tym, że W. Bielecka i W. Pożaryski (1954) zdefinio­ . wali dolny bono 'n jako odpowiednik utworów zawartych między pozio­ mami "Aulacostephanu8 pBeudomutabiliS" i ProvirgatiteB BcythicuB. Defi­ nicja ta określiła zasięg stratygraficzny dolnego bononu w nawiązaniu , do poziomów amonitowych dających się wydzielić w Polsce, nie prze­ sądzając zarazem, jakim określonym poziomom ma odpowiadać sam. dolny bonon. " Poza poziomeąl ZaraiBkites Bcythicu8 wydzielono w okresie powo-' jennym w Polsce pozio~ ZaraiBkiteB ale:r:andrae (Bielecka & Pożaryski 1954, Marek 1957). VirgatiteB virgatus (Pawłowska 1958, Wilczyński 1962) i SubplaniteB pseudoBcythicus (Kutek 1961a). Można Wprawdzie żywić wątpliwości, czy wydzielenie tych wszystkich poziomów było­ dostatecznie udokumentowane zebraną fauną amonitową. niemniej jed­ nak pozoStaje faktem" że w bononie polskim wydzielano dotąd pozio­ my amonitowe wyłącznie w oparciu o faunę wołżańską.

Krytyka terminu bonon

Po~ stratygraficzny. górnego malmu przyjęty przez J. Lewiń­ skiego był wyrazem jego optymistycznej oceny możliwości ścisłej para­ lelizacji górnego malmu różnych części Europy. Wspomniałem już. wcześniej,' że , ~e ma praktycznej możliwości przeprowadzenią . podziału całego malmu Europy na bonon, i akwilon. Porównanie tabel 4 i 6 wy­ starczy do stwierdzenia, że obecnie przyjmowana paralelizacja górnego• mąlmu Rosji i pn.-zachodniej Europy odbiega poważnie od paraleliza­ cji przeprowadzonej przez Lewińskiego. W konsekwencj~ okazuje się~ że jego deffmcjepodpięter bononu są pod względem rzeczowym dwu- - znaczne. W myśl definicji Lewihskiego można przypisać np. dolnemu bononowi dwa różne zasięgi stratygraficzne: zasięg węższy, obejmują­ cy poziomy z GraveB#l. lub szerszy, odpowiadający utworom spomię­ dzy poziomów .,AulacoBtephanu8 pseudomutabiliB" i Zaraiskite8Bcythicus. Geologowie polscy, zajmującY się stratygrafią polskiego górnego malmu, ujmują podpiętra bononu w praktyce jedynie w myśl ich defi­ nicji nawiązUjąCych do 'rosyjskich poziomów amonitowych.Postępowa­ nie takie j~ zrozUmiałe, skoro w Polsce ' można praktycznie wy@elać jedynie pOziomy amonitowe w oparciu o faunę wołżańską. ' W konsekwencji Polski bonon stał się unikalnym w Europie pię..:. trem górnego malmu, którego granice ustalono 'w oparciu o poziomy pn.-zachodniej EUropy, a podpiętra 'wydZiela się w , oparciu o poziomy rosyjskie. Srodkowy bonon zestawia się w Polsce z roSyjskimi pozio­ m.alni z Virga:tinae, a górną graniCę bononu"':":";' z górną granicąangiel- ~Q2 .

.skiego . portlandu.· W pn.-zachodniej Europie nie można jednak .prak­ tycznie wydzielić . jednostki stratygraficznej odp6wiadającej polskiemu . środkowemu bononowi, a w .Ros,jfnie mqzna z kolei, praktycZnie prze­ prowadzić granicy, której tęoretycz:t)ie ma odpoWiadać poISki · bonan! W dodatku górna granica bononu przeprQwadzana aktu,alnie w Polsce. w utworach górnego. malmu nie . odpowiada stratygraficZrrle . g6rnej ,granicy angielskiego .portlandu. J. Lewiński zaznaczył (1923), ze użył terminu bonon powodowany .chęc~ą uproszczenia i ujednoznacznienia terminologii stratygraficznej górnego ·malmu Europy; w praktyce wzbogacił on jednak niektóre jej · ·terminy o nowe znaczenia. . Jest to konsekwencJą chęci . uproszc~enia terminologii stratygraficznej malmu przy jednoczesnym · pominięciu .faktu, ze musi ona być zróżnicowana wzwiązku z·istmeniem kilku pro­ ~cjf amoititowych w górnym malmie Europy. . jest jednak .mozliwy zabieg terminologiczny, który moze w meto- -aGlogicznie ·poprawny spos6b uprościć nieco· terminologię ·stratygrafiez­ · ną .górnego malmu Europy i być zarazeni uZyteczny dia stratygrafii górnego malmu samej Polski. Nalety mianowicie zastąpić wyrózniane w polsce piętra bonon i purbek terminem piętro wołżańskie (wołg). 'Termin ten jest obecnie używany · w spos6bpraktycznie jednoznaczny j jest zarazem poprawnym .terminem . dla . oznaczenia piętra,· którego .podział . jest oparty o faunę wołZańską. Nie ma powodu, by nazywać w Związku Radzieckim wołgiem a w Polsce bononem piętro, . rozpada... jące się" na identyczne pozio:rą.y amonitowe. Do piętra wołZańskiego (wołgu) należy w Polsce, Podobnie jak :i. w Rosji, zaliczyć wsżystkie utwory jurajskie, leżące · ponad kimery­ -dem .. G6rna część polskiego .wołgu .. jest Wyksżtałcona w·facji purbec- 1dej, kt6ra nie jest rozwinięta w piętrze :wołzańskim · Rosji. . Obecność ·.facji purbeckiej w Polsce nie jest jednak argumentem prżeciw nazwa­ niu górnego malmu Polski piętrem wołZańskim. Nazwa piętra · Wyi-ói• . nialłego w jakimś regionię nie poWinna zalezeć od facji, wktórej Są wykształcone utwory reprezentujące to piętro; o jego nazwie wirin~ -deCydować przynależność tego regionu dopo~zczególnej prowincji' aIIlO­ .ni~wej. :Piętro jest jednostką biostratygraficzną, a takie jednostki· mu.;. .~zą być wydzielane i dzielone nie W oparciu o poszczeg~lne facje·, .lecz przy · pomocy występujących w danym piętrze · ~monit6w. We Francji ,górnomalmskie utwory typu purbecIdego . zalicza się do portlan~u, pO­ .niewaz pod tymi utworami . 1eZą utwory z Jmlonitarili portlandZkimi.. Podobnie w Polsce istotrie jest to,· ze · pod warstwaini purbeckhm, ~ ,VI Tomaszowie nawet· w ich· dolnej. części, występują amonity" woUań-:­ .skie. W .Polsce" żresztą nad utworami typu purbecko-weldzkiego . lezą GORNY, KlMEBYD : l, DOLNY WOŁG 501

~owu utwory Z amonitami typU , rosyjskiegQ pozioinu Riasanites rja­ .sa1iimsis (Marek 1961). W świetle rozważań przeprowadzonych, w mniejszej pracy należy przyjąć, że utwory zaliczane dotąd w Pol$ce do górnego bononu i przy­ :najmmej , część ' utworów uważanych za dolny purbek, rep~ezentuje środkowy bonon w sensie odpowiednika poziomów z Virgatinae. Auto­ rowie polscy wiążą teoretycznie nazwy bonan $rodkowy i bonon górny 2 określonynii pozio:Qlami amonitowymi. 'Natomiast w praktyce straty­ graficznejnaZwy te posłużyły do oznaczenia pe\Vliych jednostek litostra­ tygraficznych, 'które bynajmniej nie odpowiadają poziomom właściwym dla poszczególnychpodpięter .. Nie ' należy spodziewać się" by jednostki litostratygraficzne pozbyły się ' rychło n~zw górny ' bono~ i dolny pur,,: bek, użytych w wielu pracąch dla ich ' oznaczęnia~ Natomi.ast wyrażenia w, rodzaju dol~a 'lub środkowa część dolnego wołgu; które nie weszły dotąd w Polsce w służbę żadnej jednostki litos~atygraficznej, mogą być Y'I, Polsce łatwiej stosOwane w jednym tylko ,i to czysto biostratygra­ ficznYm znaczeniu. Z, tego właśnie powodu można liczyć, że wprowa­ dzenie wołgu i jego podpięter do stratygraf!i górnego malmu Polski .nie ' zagmatwa jeszcze bardziej terminologii górnej części polskiej jury, naWet gdyby' nowe nazwy nie wyparłY całkowicie ' bononu i purbeku oraz nazw 'od nich pochodnych. W końcu ' łatwiej rozeżnać, się w wielu względnie jednoznacznych, nazwach, niż w kilku nazwach o' rozmaitych znaczeniach.

Tenninologia i podział stratygraficzny polskiego wołgu

Do wołgu należą wszystkie utwory jurajskie młodsze od kimeryc;lu. Podział tych utworów trzeba w Polsce przeprowadzić tak ,saino jak w . Rosji, gdyż , tylko w tym przypadku można uzyskać pewne,uproszcze­ nie terminologii stratygraficznej górnego malmu Europy w stosunku do stanu obecnego. Trzeba jednak zaznaczyć, że w niecce tomaszow­ skiej nie występują w ogóle utwory jurajskie młodsze od środkowej części dolnego wołgu. Utwory jurajskie, odpowiadające wyższej części dolnego wołgu i górnemu , wołgowi , , występują w , tych częściach Niżu Polskiego, gdzie istnieje, ciągIość sedYmentacyjna : nUędzy utworami jUry i kredy. Amonity górnego wołgu nie zostały . jednak dotychczas w 'Polsce znalezione, toteż można obecnie wydzielać 'W Polsce' jedynie ezę§ć ,poziomów amonitowych' dolnego w,ołgu .. ~ :' tego powodu 'prak­ tyCzne' znaczenie' może ' mieć obecme w Pol~ce jedynie podział dolnego 'W'ołgu 'na drobniejsze jednostki biostratygr~ficzne. ' , W tabeli 1 , został i.estawiony., proponowany ' podział doln~go , wołgu Polski ze stosowanym dotąd ' w Polsce podziałem ' banonu. W ' podziale tym' nawiązuję , do trójdzielnego 'podziału dolnegQ wołgu Rosji (tab .. 5);. 504 JAN KUTEK

ponieważ w tym podzialeg6rna granica środkowego bononu znajduję sw6j odpowiednik w g6rnej granicy środkowej części dolnego wołgu. Granica ta jest tym bardziej istotna, iż raczej należy si~ liczyć ~ moż­ liwością ścisłego przeprowadzenia w Polsce jej właśnie, niż g6rnej gra­ nicy całego dolnego wołgu, kt6ra prawdopodobnie przebiega w Polsce w utworach pozbawionych amonitów. . . Cz~ść dolnej c~ści dolnego ' wołgu, kt6ra odpowiada wyróżniane­ mu dotąd w Polsce dolnemu bononowi, proponuj~ nazwać najniższym.. wołgiem. Wydzielenie .takie jest obecnie potrzebne, gdyż dotąd nie zo­ stały w Polsce wydzielone doldłuinie poziomy amonitowe, odpowiada­ jące najniższemu wołgowi, i pod tą · nazwą trzeba wydzie1.Jć utwory żawarte mi~dzy g6rnym kimerydem i poziomem Zaraiskites scythiCtt.8. Używane dotąd w Polsce wyrażenie pi~tro wołżańskie zast~puję kr6tszą nazwą wołg. Zamiast o dolnym i g6rnym pi~trze wołżańskim można m6wić o dolnym i g6rnym. wołgu. . Utwory polskiego wołgu wyksztąłcone w facji purbeckiej mają inny zasi~g stratygraficzny, niż utwory wchodzące w skład angielskiego purbeku.. Z tego wzgl~du nie należy polsldch utwor6w typu purbec­ kiego dzielić na dolny, środkowy i g6rny. purbek, gdyż sugerowałoby to, że są to jednostki odpowiadające wiekowo podpi~trom angielskiego purbeku. W polskich utworach typu purbeckiego można natomiast wy­ dzielać r6żne jednostki litostratygraficzne lub poziomy małżoraczkowe.

Problem g6rnej granicy kimerydu w Polsce

W Anglii g6rna granica pi~tra kimeryd odpowiada stropowi Ę.i­ meridge Clay. W ZWiąz!tu z tym środkowy i g6rny kimeryd angielski odpowiada. już dolnej ' cz~ści tytonu, wołgu i ' francuskiego portlandu. . Angielski podział g6rnej c~ści malmu został ostatnio szeroko spopu­ laryzowany przez monografi~ jury świata W. J. Arkella (1956), a w kil­ ku niedawnych poważnych pracach stratygraficznych wprowadzony do stratygrafii brzeżnych obszar6w prowincji te~ydzkiej (~p. Berckhemer & Halda!' 1959, Halder & Ziegler 1959, Geyer 1961, Ziegler 1962). W związku z dwuznaczną .definicją ..pi~ter kilp.eryą · i portland. przedstawioną przez d'Orbigny'ego, jest rzeczą sporną, któremu ze zna­ czeń stratygraficznych .nazwy kimeryd przysługuje priorytet•. Zasada priorytetu nie jest zresztą . bynajmniej stosowana w stratygrafii w spo... s6br6wnie wiążący i powszechny jak w paleontologii, toteż w Polsce przy wyborze odpowiedniego znaczenia nazwy kimeryd można si~ kie­ rować wyłącznie praktyczną użytecznością i powszechnością w dotych- . czasowym stosowaniu tej nazwy w określonym . znaczeniu. W . Polsce wszyscy bez wyjątku autorowie przeprowadzają g6rną granicę kimerydu w stropie warstw z Aul.cico8tephanu8. Granic~ t~ moż- GORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG 505

na w Polsce przeprowadzić w łatwy i ścisły sposób w oparciu o liczne .amonity występujące tu w granicznych warstwach utworów z AuZaco­ .stepha'lim i dolnego wołgu. Górną gra~cę kim.erydu trzeba w Polsce przeprowadzać w d0- tychczasowy sposób, i to nie tylko dlatego, że nie należy bez istotnej potrzeby zmieniać znaczeń terminów stratygraficznych będących już w powszechnym użyciu. Istotne jest to, że w Polsce górna granica ki­ merydu jest gratrlcą kimerydu z wołgiem, natomiast stratygraficznie wyższa górna granica kimerydu angielskiego jest granicą kimerydu z portlandem (tab. 5). W Anglii można ustalić granicę kimerydu i port- landu w oparciu ó amonity typu portlandzkiego, ponieważ jednak w gór• nym malmie Polski amonity takie nie , występują, nie można w nim prżeprowadzić na' podstawie fauniStycznej granicy" która odpoWiada­ laby górnej granicy kilnerydu w ujęciu angielskim. Angielskiego po­ działu ,górnej części malmu nie można stosować w Polsce, ponieważ Polska, przeciwnie niż AJ:lglia, należy do wołżańskiej prowjncji wo- geograficznej. ' ,

Z tych. samych przyczyn co w Polsce, nie można stosować angiel­ skiego podziału również w Rosji, na co wskazał tam ostatnio ł{. P. Mi­ clul;łov (1961b). Angielskiego podziału nie można też użyć konsek­ wentnie w prowincji tetydzkiej. Dał temu zresztą wyraz sam W. J. Arkell (1957), wyróżniając w niektórych jej częściach obok środkowe­ go i górnego kimerydu w sensie angielskim również dolny tyton. Dotąd nie stracił na aktualności pogląd E. Hauga (1898); że jedy­ ny konsekwentny podział górnej części malinu Europy można uzYskać przyjmując, że kimeryd kończy się w stropie poziomu .,A'l.dacoBtephan1U pseudomutabilis" i wyróżniając wyżej, zależnie od prowincji zoogeogra­ licznej, piętra: portland, wołg i tyton.

UWAGI PALEOGEOGRAFIICZNE

W rurueJszym rozdziale omawiam pokrótce· wybran~ ~gadnienia zWiązane z paleogeografią górnej części polskiej jury. Moje rozważa­ nia zmierzają głównie do uzasadnienia poglądu, iż w, górnym kimery­ dzie, i w dolnym wołgu morze sięgało ~cznie poza· obecne granice obszaru występowania osadów tych, pięter w Polsce. .' . ' .. W moich rozważaniach jako środkową Polskę określam obszar między Stobnicą, Sławnem i Tomaszowem z jednej, a Zagłobą i Kło­ dawą z drugiej strony. Paleogeografię · tego obszaru można omówić w oparciu o profile ze Stobnicy i z Tomaszowa oraz z wierceń wykona­ nych w· Zarzęcinie, Zagłobie (Pawłowska 1958) J w antyklinie kłodaw­ skiej· (Marek 1957). ,Przez region świętokrzyski · będę rozUmiał obszar 506 . JAN KUTEK

położony na żachódod WisłY i zawarty w obrębie ak:t~alnej granicy wychodni jury i kredy obrzeżenia', mezozoicznego Gór .SWiętokr~kid). Terminy "astart" i "kimeryd" odnoszę do utworów wydzielanych dotąd w obszarze świętokrzyskim pod tymi ną.zwami (p()~. Kutek 1962c). Nazwa kimeryd bez cudzysłowu dotyczy utworów . młodsZych od o~ forciu sensu lato. . . .

Miąż~zości górnego kimerYdu i. dolnego wołgu w środkowej Polsce W chwili obecnej nie mOŻIla dokładnie porównać miąższości utwo:" 'rów górnego kimery-du i dolnego wołgu' Stobniey, Zarzęcina i TomaSzo~ wa, a to z dwóch przyczyn. Po pierwsze, jedyrue w Wierceniu Vi za:~ rzęcinie można było względnie dokładnie ustaUćmiąższości posżczeg6i~ nych poziomów biostratygraficznych, 'natomiast w StObliicy. i w Toma­ szowie można . tylko ogólnikowo :' ol;lzacować ich nrlą~szoŚć. · Po wtór~. we wspomnianych trzech miejscowoś~ach można " było zbadać tylko niektóre odcinki . profilu górnegokiIDerydu i . doInegó . wołgu. Niektóre . poziomy biostratygraficzne zostały wydzielone tylko w jednym profil~. iIll)e można było wydzielić w kilku. profilach, ale nie wszędzie w ' całośCi. Trudności istnieją rQWnleż w ' porównaniu' miąższości . utworów z Wierceń z Zar%ęcina z .tniąższościa~ utworów z wierceń w Zagło~ie i antyklinie kłodawskiej. Niektóre ' poziomy bioStratygrafl.czne,· Wytóź'­ . nione .w Zarzęcinie, nie' żostałi wyróżnione w pozostałych : wieicenililcll. Ponadto ' ustalenie miąiszości poziomów amonitowych w' poszczegÓlnyCh . profilach .zaIeży w dużej 'mierieod subiektywnej interpretacji-fauny . amonitowej. Z tego powodu można np. mieć wątpliwości,-czy najniższy Wołg (dolny bonon), .liczący w wierceniach.w Zagłobie . (Pawłowska 1958) i. koło KłociaWy (Marek 1957)70 'm miąższości~ został wydzielopy w tych samych granicach stratygraficznych; co gruby -- zaledwie kilkanaście­ metrów - naj niższy wołg w Zarzęcinie. - . Mimo tych trudności nie ulega wątpliwości, że 'utwory dolnej . części dolnego wołgu mają w Zarzęći:riie ' inn!ejszą miąższość niż w Za­ głob-ie· i w antyklinie kłodawskiej.W tych ostatnich miejscach cała dolna część dobtego wołgu ma 150 mnuąższości, natomiast w Zarzęcinie miąższ~ć utworów tego- Wieku wynosi 75 m. W Zarzęcinie zostałY wprawdżie żeróaowane najwyższe utWory' górnego podpoziomu PQzio:­ mu Z: scythiCu,s. z para1.eJiżacji litologicznej i faunistycżnej . pro!ilów, Zarzęcina t· To~szowa wynika' jedIlIik, że wZarzęcinie ~ostały zerooo:' wane utwory poziomu. Z. scYthicUB o : nieznacznej miąższości, sięgającej ńajwyżej kilkunastU ~etrów. ·· Należy' Więc przyjąć, że rzeczywiście miąższość ·dolnej . części dolnego wołgu . jest znacznie mniejsza' w ·za!.. rzęcinie niż w · Zagłobi~ i w antYklinie kłodawskiej. Miąższość . utwor&w górnego' -kiiherydu Stobnicy, młodsży'ch od \varstw:·siobnickicli,.·Wynosr rtUiksynialnie': 65-!70 m. Utwory ··te odpo_Wia~ OORNY KlMERYD. l DOLNY WOŁG 507'

dają zapewne' (Kulek 1961a)' warstwom o mią~szości 120 m, wydZielo~ nym wwiercenia~ w Zagłobie' i w' antyklinie kłodawskiej pod nazwą kimeryd górny. W Stobriicy nad niekompletnYnrl utworami poziomu. Z.' scythictis: o miąższoŚci około 50 m' leżą piaskowce ·środkowej części kredy. W Za-o rzęciriie '. nad prawie kompletnymi osadami poziomu Z. scythicus leży" neokom. W Zagłobie profil utworów jurajskich kończy slęmi utwo;" r~ch zaliczonych do .dolnego· purbeku.. W antyklinie kłodawskiej na utWorach zaliczanych do górnego purbeku spoczywaj"ą utwory 'weldu~ Miąższość utworów' wołgu (bononu i purbeku) wynosi tu 285 m. ·Z· poWyższych porównań wypływa wniosek, że tam, gdzie w środ­ kowej. Polsce nie istnieje lub istnieje niezn~czna tylko . luka między­ utworami' jury' i kredy, tam miąższości utworów górnego kimerydu i dolnej cżęści dolnego wołgu są większe. Tam zaś, gdzie luka straty­ graficzna mi~dzy oSadami" jury i kredy jest duża, jak np. w Stobnicy i w Zarzęcinie~ tam niiąższoŚci litworów górnego kimerydu i dolnej c~ęści dolą.ego wołgu _są mniejsz~. Można więc sądzić, że w śroqkowej Polsce Vv. górnej cZE:śCf jUry i w dolnej części kredy istniała w pro~e­ sach tektonicznych stała prawidłowość. Przejawiła się ona w tym, ~e­ w regionie Stobnicy i Zar.zęcina ruchy wznoszące przejawiały się sil-o nIej przez ;. cąły ten .czas, niż na obSzarze środkowej Polski położon:yni dalej ku NW.

Granica miedzu iura i ·kr.edą w' regionie .świętokrżyskim

Przebieg granicy jury i kredy w pn.-wschodnim regionie święto­ krzyskim został przedstawiony przez W. Pożaryskiego (1958). Granica. ta· jest. w· tym regionie 'erozyjna i utwory kredy leżą tu na ró~nych ogniwach kimerydu~ Jedynie w pn.-zachodniej części pn.-wschodniego­ obrzeżenia świętokrzyskiego Gór Swiętokr~skich występują utwory dolnego wołgu (bononu - Pożaryski, Bielecka & Sztejn 1957) . . Przebieg granicy jury i kredy przedstawia się, .według moich ba­ dań; w· pn.~zachodnim i zachodnim obrzeżeniu Gór Swiętokrzyskich. następująco (fig. 1). VI Tomaszowie i w całym pn.;"wschodnim skrzydle. niecki tomaszowskiej od Tomaszo~ do Sławna neokom leży na pozio~ mie IV, tzn. na środkowej .części dolnego. wołgu. 'W pd-wschodnim. skrzydle' niecki- tomaszoviskiej, w Zarzęcinie, neokom spocżyWa na. pra~ Wie kompletnych utworach poziomu Z. 8cythicU8. W SłobniCy' piaszczy~' ste litwory środkowej kredy' leżą na zapewne nieco "tylko .starszych niż: w Zarzęcinie utworach górnego·' podpoziomu poziomu Z.scythiciLi w Ręcżnie ~piaskowce środkoweJ części" kredy leżą na naj niższych war­ :8twach górnej części góinego.kimetydu, a w Bąkowej Górze ·na niekom~ pletnych warstwach stObnickich· o·nrląższości: około 100 m. W regioirle .508 JAN ~UTEK

:przedborsko-radomszczańskim, w Przedborzu podpiask.owcami środka~ wej kredy zachowały się warstwy stobnickie o miąższości 40 m, które w Mojżeszowie i w Rzejowicach liczą już tylko 20 m miąższości. Pomi­ jając te drobne różnice można powiedzieć, że w regionie przedborsko- .-radomszczańskim kreda leżY już niemal zgo~e na jurze. Podobnie przedstaWia się granica . jury i kredy w pd-zaehodnim obrzeżeniu Gór · Świętokrzyskich (Swidziński 1931, 1932). W regionie przedborsko-radomszczańskim nie ma żadnego związku między rozmieszczeniem istniejących tam obecnie brachyantyklin i syn­ klin i wielkością luki stratygraficznej między jurą i kredą. Granica jury i kredy w pn.-zachodnim, zachodnim i pd-zachodnim .obrzeżeniu Gór Swiętokrzyskich ma charakter wyłącznie erozyjny, .a utwory kredy leżą tam penakordantnie na utworach jury.

Facja górnej części g6rnego kimerydu i dolnego wolgu w pn.-zachodnim obrzeżeniu Gór' Swiętokrzyskich

W pn.-zachodnim obrzeżeniu Gór Swiętokrzyskich utwory' górnej ' -części górnego kimerydu, i dolnej części dolnego wołgu są wykształ- . -cone w postaci nów marglistych i margli, a w mniejszej mierze wapie­ ni marglistych. Najmniej wapńiste są utwory najniższego wołgu, w naj­ wyższej zaś części poziomu Zaraiskites scythicus coraz częściej wyst~ pują ławice wapieni, Największe domieszki miki zawierają utwory pO­ :ziomu Z. scythicus. Między utworami, zbadanymi w profilach Stobnicy, Tomaszowa i Zarzęcina, nie mogłem stwierdzić żadnych różnic facjalnych. ;Utwory górnej części górnego kimerydu i dolnej części dolnego wołgu są' w pn.-zachodniej jurze świętokrzyskiej niewątpliwie wykształ;.. ·cone w jednolitej facji. W górnym kimerydzie Stobnicy i Zarzęcina występuje np. identyczny poziom jasnoszarych margli o gładkim prze­ łamie, zawierających dużo amonitów i bardzo . mało .małżów. W obu iych miejscowościach w dolnym podpoziomie poziomu Z. scythicus 'wy­ :stępuje poziom łupkowatych iłowców, których powierzchnie zasłane są lic~ymi ślimakami z gatunku Scurria maeotis. Można by podać dalsze :przykłady analogii facjalnej i ekologicznej porównywanych profilów. Nie należy naturalnie sądzić, ie wyksZtałcenie , litofacjalne oma­ wianych utworów jest we wszystkich szczegółach identyczne w Toma­ szowie, Stobnicy i Zarzęcinie. Ewentualne . różnice wymykają się jednak -ob~acjom, nie opartym na drobiazgowym porównaniu, decymetr po decymetrze, poszczególnych profilów. . Istnieją, ścisłe analogie między profilami litologicznymi ' Stobnicy; Zarzęciria i Tomaszowa .~raz Zagłoby i ' antykliny kłodawskiej~ . Z tych ()statnich profilów były m.in. ~eniane skały określane · jako mu.. GORNY' KIMERYD I ·DOLNY WOŁG

łowce. " Jeśli 'me identyczne, to przynajmniej podobne, skały·.~ęp~ją tapewne i w opracowanych przeze mnie profilachYSkały :' t.eL.na:zyw~ iłami lub iłowcami, po części dlatego, by nie wyr6żniać od:tniiril pe~()­ graficznych, które makroskopowo trudno byłoby ' od siebie . odrÓżnić. . Ponadto wydą.je się, że część skał .dol~ego: ; wołgu ' mawyglą4 ~nl1iłowc6w tylko dlatego, iż przełam ich jest szorstki. i :błyszczą · w nim, dro:Qne blasZ­ ki muskowitu. Szorstkość tych skał żdaje się jednak ~ać ż -ni.erow­ nomięrnej i nieco gruzełkowej rekrystalizacji węgl~u wapnia: Pogląd taki znajduje swe potwierdzenie w tym, że · iłowce, nie burzące niemal z kwasem solnym, mają gładki przełam. Skały robiące wraźenie mll'" łowc6w i przy kopaniu szurfów zachoWujące ' się jak iły, są nieco ,pla­ styczne, a pod binokularem nie widać w nich ziarnkw;!tcu.·. Pewną liczbę bardzo drobnych ziarn kwarcu można . zauważyć, w: Płytkach cienkich pod mikroskopem.

Regresje kimerydzkie w regionie świętokrzyskim i we wschodniej Poisce

Od· dawna przyjmuje się w polskiej li~ęraturze geologicznej, że }N "kimerydzie" nastąpiło w znacznych częściach Polski' spłycenie. ł zmniejszenie zasięgu morza. J. Lewiński (1923) sądził, że w górnym kimerydzie morze i$tnlało jedynie w północnej Polsce. J . .Samsonowicz {1953) wyraził pogląd, że w "kimerydzie" G6ry Świętokrzyskie były już wynurzone.· Obecnie nie ulega wątpliwości, że w Polsce Środkowej i w znacż~ nej części północnej Polski istnieje ciągłość między osadami kimerydu ł wołgu. Na 'obszarach tych morze trwało więc bez przerwy niemal at po sam koniec górnej .jury. Dla dalszych naszych rozważań jest nato­ miast ważna paleogeografia kimerydu w regionie świętokrzyskim i na obszarze płyty wschodnioeuropejskiej. Na wstępie trzeba się krótko zatrzymać nad batymetrią "astartu" i '"kimerydu" świętokrzyskiego. Według J. Samsonowic~a, (1953), w.,;ki,. merydzie" nastąpiło .spłycenie mo~z!l w regionie święto;krzyskim, a na- stępme wynurzenie tego regionu. ' Jest rzeczą niewątpIlwą, że morze "astarckie'" było w regionie świE:tokrzyskim . bardzo płytkie. Co prawda - zgodnie z E. Roniewicz '(1960) - należy' przyjąć, że ·w "astarcie" świętokrzyskim nie istniały ·rafy w ścisłym Znaczeniu, niemniej Jednak zespół faunistyczny "astartu" świętokrzyskiego, m.in. skałotocze oraz obecność przekątnie warstwo­ wanych oolitów i występowanie onkolitów, przemawiają za nieznaczną , głębokością morza "astartu". . Wydaje się, że nie ma dotąd dowodów dla .uzasadnienia twierdze... · 510 JAN KOTEK

U ma, że w regionie świętokrzyskim mOrze było płytsze w "kimerydzie Diż w "astarcie". Nic irle przemawia np. za tym, że "kimerydzkie" wa­ piepie typu' grab powstały w płytszym morzu niż wapienie oolitowe i kor8Iowe "astartu". i Wydaje się, że nie należy wyciągać zbyt daleko idących wniosków batymetrycznych . z obecności . materiału terrygenicznego -w wapienno­ -marglisto-ilastych osadach "kimerydu" świętokrzyskiego. Obecność ta~ kiego materiału wiąże się bardziej z procesami zachodzącymi na obsza­ rach, skąd pochodzi ten materiał, mniej zaś z samą głębokością morza "kimerydzkiegQ" . .w miejscu sedymentacji tego materiału. Z drugiej uiów· strony .. ~e : ~ożna wyprowa~ać całego materiał~ ·~errygeniczne­ go, wystęP.1ilącego w grubych utworach kimerydzkich ot~czających Góry SwiętYć ograni­ ~zone 00· ' tego obszaru. Na podstawie amonitów, które znalazłem pod i nad wapieniami płytkowymi, można te wapienie ' w całości zaliczyć . do poziomu ' Ataxioceras hypselocyclum wprowadzonego przez O. F. Ge~ !a (1961b) na miejl;ce poziomu A. suberinum L. Wegelego (1929). . J. Dembowska (1957) stwierdziła, że.w wierceniach w Kcyni na wapieniac!l z Ataxioceras łotharl i Apolyplocum leżą nad pow:erzchnią GORNY KIMERYD . I DOLNY WOŁG 51~

rozmycia warstwy z AulacostephanuB pseudomutabi1is. W oparciu o pra­ cę O. F. Geyera (1961) można na podstawie tych faktów wysu.nąć po~ gląd, że w Kcyni istnieje luka stratygraficzna, obejm~jąca dwa pozio­ iny amonitowe. Nie można natomiast ustalić Wielkości luki stratygra-:­ ficznej, występującej w obrębie kimerydu Czarnogłowów (Wilczyński · J962). Nad powierzchnią · rozmycia: leżą tam warstwy z·A. pseu.domuta­ biliB i A. yo, nie jest jednak znany dokładny wiek .utwor:ów leżących pod tą powierzchnią· . . Nie wiadomo też, jaki jest zasięg luki stratygraficznej, stwierdzo- nej przez S. Bukowego (1957) w Su40le pod Krakowem. Na górno• jurajskich wapieniach skalistych nieokreślonego bliżej wieku leżą tam transgresywnie margle z Aspidoceras cf. longispinum. Być może trans­ gz,esja spod Kr~kowa odpowiada · początkoWi s~ymentacji warstw z Aulaco~t .ephaniis z Czarnogłowów, w których występti:ją li'ezne aspi-:-. docerasy. I:»ogląd taki trzeba jednak uznać jedynie za prawdopodobny. W oparciu o powyższe fakty i przypuszczenia można wysunąć· · pogląd, że w pewnych częściach Polski, zwłaszcza w jej części p6łnoc­ ;nej, nas~iła miejscami regresja morza, w ktprej wyniku powstała luka stratygraficzna, obejmująca mniejszą lub większą . część . Wyższeg& . dolnego kimerydu. W tYm czasie w regionie przedborsko-radomszczań­ skim zaznaczyło się spłycenie, odpowiadające zresztą znacznie krótszemu okresowi czasu niż np. luka stratygraficzna w Kcyru. Objawów takiego Spłycenia nie . da się może zaobserwować w utworach ~merydzkich całego . obrzeżenia świętokrzyskiego' G6r Swiętokrzyskich, niemniej . Jednak w tej części regionu świętokrzyskiego, gdzie me zachowały się już utwory górnej jury, mogło na~ąpić w ' dobie A. hypsolocyclum spły­ cenie i być m,oże nawet bardzo nieznaczna regresja morza. Wyi-aźniejsza regresja '.nastąpiła w części regionu' śWiętokrzyskiego pomi.ędzy dolną i górną . częścią górnego kiinerydu. Swiadczą . o tym następujące fakty. . . W pn.-wschodnim obrzeżeniu Gór Swiętokrzyskich, w okolicach KrzyżanoWic, . ponad piaszczystymi muszlowcami górnego kimerydu leżą wapienie nerYneowe z Amoeboceras cf. angljcum(DąbroWska ' 1957). Między wapieniami i muszlowcariń ma istnieć . niezgodność kątowa rzędu .2-3°, co można tłumaczyć erozją poprzedzającą osadzenie się wa­ pieni neryneowych .na muszlowcach. ·W odsłonięciach W Krzyżanowi­ cach .mogłem zaobserwować, że tamtejsze muszlowce są skośnie war­ stw.owane, co dodatkowo 'utrudnia określenie · .pierw.ob)ego ~padu w~stw. . . ' . . Podobnie jak w . Krzyżanowicach, nagła zmiana facji zaznacza si~ .w · profilu górnego kimerydu antykliny Rachowa (Pożaryski 1956); gązie na piaszczystYch muszlowcach leżą margle i dolomity' zaliczane 512

musz~ d.awnleJdo bononu~ Według moich obserwacji, również tamtejsze lowce są 'skośme warstwowane: nigdzie " :pb~ ',ób$Zarem. Ił.achowa i Krzyżanowic nie są znane w kini~dzie : obrzeżenia Gór Swiętokrzyskich , skośnie warstwowane i przy­ mUszlowce piaszczystę, wskazujące niewątpliwie na spłycenie W Stob­ brzeżny charakter morza tej części obszaru świętokrzyskiego. nicy' i w Wierceniach środkowej Polski można jednak stwierdzić zmianę kimerydu.NIi facji na granicy między dolną i górną częścią górnego i mar­ wapieniach, marglach 1 muszlowcach egzogyrowych leżą tam iły gle z 'licznymi amonitami. górnego jest rzeczą ' prawdopodobną, że z końcem dolnej części kimerydu mOrze wycofało si~ z części regionu świętokrzyskiego; Twi~:­ części dzenia tego nie można uzasadnić bezpośrednio, gdyż w znacznej a wY­ regionu utwory górnej jury i kredy nie zachowały się zupełnie, z i 'Części obr~ jątkiem ,pn.-zachodniego obrzeżenia Gór Swiętokrzyskich na dolnym żenia pn.-wschodniego, utwory kredy leżą bezpośrednio kime­ kimerydzie lub na naj niższych warstwach Q.olnej częŚci górnego rydu. O regresji świadczą natoImast dowody pośrednie. Wspomniałęm i wołżańskie są już, że W Zarzęcinie i w Stobnicy osady kimerydzkie niż dalej na NW cieńsze i luka między jurą i kredą zar~zem większa że w tych częściac~ w środkowej Polsce. Można więc przypuszczać, jury i krecUj regionu świętokrzyskiego, gdzie luka między utworami drob­ jest jeszcze większa niż VI Stobnicy i Zarzęcinie, mogła też istnieć tytll fakt;~ na luka w obrębie górnego kimerydu. Również przemawia za się pewne spły~e­ że w regionie ~rzedborSko-radomszczańskim zaznaczyło to, że w Krzy;.. nie morza już w dolnym ' kimerydzie, bardziej jesz~że zaś i kredą jest niećo żanowicach i koło Rachowa, gdzie luka między jurą mniejsza ' niż więkSzej części obrzeżenia , świętokrzyskiego, występują na przybrzeżny skośnie warstwowane muszlowce piaszczyste wskaZUjąCe charakter morza. Trzeba jednak 'podkreślić, żeregresj~ morza były w regionie świę­ w przypadku tokriys~im krótkotrwałe i objęlY mały obszar, zwłaszcza ewentualnej regresji dolnokinierydzkiej. W pn.-zachodnim obrzeżeniu morze trwało w kimerydzie bez przerwy. 'Kilka słów należy poświęcić regresji kimerydzkiej we wschodniej granice Polsce, już na' obszarze płyty wschodnioeuropejskiej. Obecne że rui, , "astartu" i "kimerydu" S,ą tu niewątpliwie erozyjne. Za tym, obszarze tym nastąpiła regresja morza, przemawia pewna -SW'Qf~~O~9 (Niem:" wykształcenia facjalnego zachowanych tam osadów kimerydzkich paleogeo­ , ~cka 1961, 2elichowski 1961), nadto zaś ogólne tendencje graficzne przejawiające się na tym obszarze podczas mezozoiku (pożli:.. Lublinie, że ryski 1957). ' J. Lewiński (1933b) stwierdził w wierceniu w GORNY KlMERYD. I DOLNY W~ 513

. llad. wapieniami zapewne .dolnokim,erydzIP.mi, noszącymi . objawy wił!:­ "trzenia, leżą młodsze utwory jury. . W tej chwili ·nie można . stwier~ć, czy we wschodniej Polsce była jedna czy dwie regresje kimerydu -i. jaki zasięg miała luka stratygraficzna w kimerydzie.

Transgresja gÓTnokimerydzka i zasięgi morza w ~óme; części górnego kimerydu i w dolnym wolgu

Pogląd, że· w kimerydzie nastąpiła w regionie świętokrzyskim i we wschodniej J:>olsce regresja morza, nie odbiega od poglądów wy­ rażanych dość powszechnie w polskiej literaturze goeologicznej. Istotn~ jest natomiast, czy te obszary pozostały wynurzone do końca jury, czy też jeszcze w kimerydzie wkroczyło ha nie ponownie morz~~ . Obecne . granice. występowania u,twor9w górnej części górnego ki- . merydu i dolnego wołgu są w regionie świętokrzyskim i we wschodniej Polsce granicami erozyjnymi. Wobec tego należy przyjąć, że utwory tego wieku występowały kiedyś także poza obecnym obszarem ich występowania.

O szerokim pierwotnym zasięgu omawianych utworów świadczą ich cechy facjalne. . Są to równolegle warstwowane .osady ilasto,"margli­ ste, wykształcone w jednolity sposób na znacznych przestrzeniach. Wy:­ jątkiem od tej reguły są wapienie neryneowe z Krzyżanowic. W miej­ scu tyI:p. morze wkroczyło na obszar przez pewien czas wynurzony. W związku z tym powstały tu zrazu wapienieneryneowe, na. których leżą JUŻ jednak margle, osad pospolity w utworach górnej części gór• nego· kimerydu i dolnej części dolnego wołgu obrzeżenia Gór Swięto­ krzyskich i Polski Srodkowej. Utwory typu przybrzeżnego w rodzaju wapieni z Krzyżat;l.owic powstawały zaPewne i w tej częŚci regionu. świętokrzyskiego, gdzie nie zachowały się osady górnej .części górnego kimerydu. . W. górnej części górnego kimerydu i w dolnej częś~i dolnego wołgu obrzeżenia Gór Swiętokrzyskich występują nadzwyczaj licznie amoni­ ty, podczas gdy VI starszych utworach górnojurajskich są one tu bardzo rzadkie. Co więcej, począwszy od gornej części górnego kimerydu, wy­ .stępują . w Polsce amonity typowe dla różnych prowincji zoogeograficz­ nych. Oba te fakty przemawiają za szerokim zasięgiem. morza w oma­ wianym okresie. W wyższym górnym kimeryd.zle i w dolnej części dolnego wołgu można w Polsce znaleźć gatunki, charakterystyczne dla obszaru pn.­ -zachodniej Europy, obszaru Rosji i prowincji tetydzkiej. W związku z tym rodzi się problem połączeń morza środkowej Polski · z morzami. które istniały na tych trzech obszarach. Połączenie z morZami pn.-za- 514 JAN KOTEK

chodniej Europy nie jest obecnie kwestionowane, . trzeba natomiast ·bliżej omówić sprawę połączenia z morzem rosyjskim i karpackim. .J. Lewiński (1923) przyjmował już, że w dobie Zal"qiskites scythi­ CU8 prawdopodobnie przez obszar naddniestrzański bonońskie morze Polski łączyło się z morzem Karpat. Za połączeniem takim miała, jego zdaniem, przeinawiać obecnośĆ pewnych' form borealnych w faunie austriackiego tytonu. Z tych 'samych względów, choć z pewnym za­ strzeżeniem, przyjął możliwość krótkotrwałego takiego połączenia M. Książkiewicz (195~). . . W poruszanej kwestii można wypowiedzieć następujące poglądy. Połączenie między morzem" środkowej Polski i morzem karpackim nie powinno ulegać wątpliwości. Przettlawia za tym obecność dość licznej fauny medyterańskiej w wyższym górnym khnerydzie i dolnej części dolnego wołgu środkowej Polski. Występujące w Polsce Haplocerata­ .ceae nie występują w górnym malmie Rosji i pn.-zachodniej Europy, toteż, do Pols~i mogły one dotrzeć tylko przez morze karpackie. Ponieważ na obszarze świętokrzyskim transgresja nastąpiła nie w dobie Zal"aiskite8 scythicus, lecz już w' górnym kimerydzie, należy przyjąć, ie połączenie morza środkowej Polski z morzem karpackim nastąpiło już z początkiem górnej części kimerydu; Połączenie tych mórz, istniało aż po dobę Z. scythicus, w którym to poziomie występuje jeszcze w środkowej Polsce fauna tytońska, a może.i dłużej. W świetle przytoczonych w tym rozdziale faktów wydaje ~ię być, pęwne, że połą­ czeniemorza środkowopolskiego i karpackiego nie ograniczało slędo , ' Naddniestrza, i nader prawdopodobne, że cały region świętokrzyski był w tym czasie ,zalany przez morze. Pogląd o istnieniu w dobie t. 8cythicus połączenia między morzem środkowej Polski i morzem rosyjskim był w Polsce ,q.ość powszechnie wyrażany ze względu na podobieństwo ówczesnej fauny Polski i RoSji (Lewiński 1923, Samsonowicz 1953). Słuszność takiego poglądu zakwe­ stionował J. Znosko (1960), który przyjął, że fauna typu, wołżańskiego dotarła, do Polski z pn. zachodu ,przez zbiornik duński. Przeciwko połączeniu "'morza" polskiego i rosyjskiego, może prze­ mawiać .nieobecność osa.dów kimerydu górnego i wołgu na obszarze wschodniej Polski i przyległych obszarach Związku Radzieckiego, nadto . zaś to, że w 9brębie płyty wschodnioeuropejskiej osady mezozoiczne są cieńsze i mniej 'kompletne niż osady parageosynkliny polsko-dUńskiej. Z drugiej. jednak strony aktualne rozmieszczenie. osadów i rozkład ich miąższości charakteryzuje wprawdzie dobrze oba te obszary z punktu widzenia ich tektonicznego rozwoju, nie przesądza jednak zasięgu górIiO• jurajskich' mórz.' Jest - riećzążnarią, że górnokinierydzkie 'i wołtańskie' osacJy ,rosyjskiej części. płyty wschodnioeuropejskiej mają małe mią~i,. , . sżości i' zawierają luki stratygraficzne. Jedynym. np. śladem obecno~ci morza górnokimerydzkiego w okolicach Moskwy są amonity górno• kimerydzkie występujące na wtórnym złożu w osadach dolnego wołgu (Sazonov 1957). Ąfimo to cienkie utwory górnokiIherydzkie idolnowo}';' żańskie występują, choć w części w postaci odosobnionych płatów, na olbrZymich obszarach płyty wschodnioeuropejskiej. Ponadto właśnie tu istnieje przejście jury w kredę w facji morskiej, podczas gdy w para!. geosynklinie polsko-duńskiej, gdzię miąższość utworów górnego' ma1Dili jest znaczna, przejście to jęst wyrażone w facji brakicznej. Dodajmy, że w Anglii nie występuje fauna wołżańska, że fauna amonitowa polskiego wołgu nie wykazuje wcale więcej, a być może nawet mnieJ' podobieństw do fauny portlandzkiej niż fauna .dolnego wołgu Rosji, i że 'Vreszcie . w Polsce istnie~e idęntyczna jak w Rosji .sekwencja faUDy anl:onitowej w górnym kimerydzi~ i' 'dolnym . wołgu. W świetle tych wszystkich faktów nie wydaje się, by ;:trzeba było .wątpić w istnienie .połączenia między morzem polskim i rosyjskim. ' " Poł'ączenie takie istniało 'żapewne nie tylko wdobie : Z. scythicus, jak to przyjął J . . Lewiński (1923). Podobieństwo między fauną pQlską i rosyjską zaznacza się, począwszy od górnej części górnego kimerydu, aż po środkową część dolnego wołgu, i tak długo zapewne istniałopołą:­ czenie morskie między Polską i Rosją. Jest jednak zupełnie prawdo';' podobne, że 1,llegało ono niekiedy przerywaniu.

Uwagi o g6rnomalTnskich ruchach tektonicznych , w regionie iwiętokrzyskim

J. Samsonowicz (1957) wyraził pogląd, że y; górnym malmie doszło do sfałdowania utworów jurajskich obrzeżenia świętokrzyskiego Gór Świętokrzyskich związanego z fazą dajsterską orogenezy młodokimeryj-. skięj. Pogląd ten wymaga obecnie korektury. : W . regionie świętokrzyskim utwory kredy leżą penakordantnie na różnych ogtliWach wołgu ' lub kimery'du, nigdzie n~e . ma tu jednak więk­ szych niezgodności między utworami jury i kredy. Wię~ść luk są-a­ tygraficznych między utworami jury i kredy w różnych niiejscach ich występowania . nie wykazuje związku z rozmieszczeniein. ~ :(~dów istnie- . jących 'obeCnie'w ' zachodnim obrzeżeniu mezozOicznyfu' GÓl' Świę~&-: krzyskich. . Penakordantne ułożenie kredy na jurze można wytlum8cżYć ru­ chami pionowymi," które doprowadziły do wyniesienia obs~u ~ęto­ krzyskiego .w stosunku do obSzaru środkoweJ Polski. Ruchy pionowe, 'które doprowadiiły do .g6rnokimerydzkięj regresji w obszarze ś~ęto­ kr·zyskim, nie 'od~wiadaJą jednak wiekiem .fa~e dajBterskiej. W Pil.~- 'JAN KUTE:&: -

chodni,eh, Niem.ech faza dajsterska zazn~czyła się między poziomem ,rAulacoatiephanu8: :pseudomutabilis" i poziomem z Gra1?esia, natomiast górno-kimerydJka regresj~ i późniejsza transgresja zaZnaczyły się w r~ .gionie , świętokrzyskim, wobl'ębie doby , ,,A.pseud01n!Lt~bilis": Charakter 13~dymentacji w śro~oweJ PoJ.ą,ce w wyższyp1 górnymkimerydzie i w . dolnej części dolnego wołgu po~la przyjąć, że w tym okresie nie było ruchów wznoszących . -w regionieświętokrŻyskim. Ruchy, które do-.­ prowadzijy do ·penakordantnego ułożenia ,kredy na, iurze, musiały się zaznaczyć póZniej. . W pn.-zachodnich Niemczech ' fa~a osterwaldzka miała miejsce przed powstaniem utworów tamtejszegQ" serpulitu. 'w''' wyniku procesów o~geniCznych, · związanych ~ . tą, fazą, s,erpulit leży n~ ' różnych ogniwach mezozOiku i iawieraotoczą:!.d,.skał,paleozoicznych. . \Vapienie poziomu IV . z TomasZGwa, które bywały. zestawiane z niem,ieckim serpulitem. leżą zgo~iena wapieniach. poziomu ~iI i zbytnio J.j.tofacjalniesię ' od niCh nie różnią. Granicy poziomów III~ i IV nie o~9wiada żadna faza teJrtoniczna, co nie jest dziwne już choćby ż tego wzgl,ędu, że poziom IV , nie odpowiada Ściśle wiekowo niemieckiemu serpw).towi. ~leomawiając tu bliżej ruchów tektoniczny~h, które przebiegały 'w ,gÓrnym malmie w Polsce poza regionem święt9IO-zyskim, można krót~ ko .zaznaczyć, że paleogeografia pewnych części Niżu Poiskiego mogła się w'górnej c'tęścl. malmu kształtować nieco inaczej, niż w regionię świętokrzyskim i prŻylegającej doń części środkowej Polski. Przykładem tego może być choćby fakt, że na Pomorzu Zachodnim w Czarnogło­ wach istnieje luka stratygraficzna obejmująca część górnego kimerydu i najniższy wołg. W utworach środkowej Polski tego wieku nie ma ~dI;lej Juki stratygraficznej, a w części regionu świętokrzyskiego istnie­ j~ ;. lub Istniała jedynie .drobna luka w obrębie górnego kimerYdu.

Zakład Geologii Dynamiczne; UniweTsytetu Warszawskiego Wa7"8Ż4Wa; w czerwcu 1962 r,

LITERATURA CYTOWANA

ARKELL W. J. '1933. The Jurassic system in Great Brlidn. Óxford. 1946. Standart ol theEuropean Jurassic. - Bun. Geol Soc. Amer., vol. 51 ~ ..no. 1 Washington. , '194'1.,Seven lIlewgenera ot J'urassic ammoniteB. - Geol. Mag., V'Ol. 90, no. 1~ Hertfort. ' 1956• .'rt1railsic geology of the world. Edinburgh, London. - . :r95'1~ In: Treatise on theinvertebrate paleontology, ed. by R:. ",G; Moore ~ ~, t~ Mioll'łllSlCa 4-, . CephaJOpoda, :Ammonoldea, ,New York~ GORNY KIMERYD I POLNY WOŁG 517

J~ARTENSTEIN H. 1959. DieJura-Krefde Gren:ze J,n Eulrapa. Eln Ube:r'bllak des :. . derzeit1gen Forscbungsstandes. - Ecl. Geo'l.Helv., voL 52, 00. 1. BaseL BIELECKA W. & PQ2ARYSKI W. 1954. Stratygrafia lJli!krqpalecmtoJ,ogiczna gór- nego l,ll&lmu IW Polece Srodtkowej (Micropa1eon.toLogicał stratigr~y of tbe Upper Malm in Central Poland). - Prace I. G. (Trav.. Sęrv. G601 Pal.), ;t. XII. W8.l'S'Zawa. BERCKHEMER S. & ROLDER H. 1959. Ammoniten aus dem Oberen ·Weissen Jura , Sfiddeut9Ch!ands. - Beihefte rz. Geol. Jb. 35. Hannover. B.I..t\.KE J. F. UłaDa. Portla:nd .roc.k:s f:n. En,g1arod - Quart, J. Geol~. Loo:lóoIn, VOll. 36, p8X'S 2. London.. 188OD. NIObe sur l'Age des g.res de OhatUlan. - Bull. Soc. Geol. France, . ser. 3, t. 8. pans. . . 1881. CO~relatLon ol the UpPer j'Ul'assic roCks ol England. - Quart. j. Geol. Soc. Landa:l, vol. 37, pai-s. 4. LondOn. BUKOWY S. 1957. Nowe daOle o kimerydzle okiolic ·K.raarowa ·(New data aboutthe Xlmerldgian 'fal tbe v1cinlty ol CraooW). - P.rr.egiąd Geo.L, Illr 2. Warszawa. bĄBROW,SKA Z. 1957. Profil IWa.r~ :pogran!cża jury i kredy IW K'1'ZYŻanowf.cach pod Iłżą · (Profile ot ,beds on the ·booodary ot the Jutassic and Cretaceous at Krzyżaalowlce lDe8ol' Iłża - Mk1dJe. Polaoo). :- Biul. I.G. {BuJi. bt. Geol. ;p,Qa.) 105.· ·Wa.rszawa. DEMBOWSKA j. 1957. Malm i kreda doiIIna w IOkJolicach Kcyni (MaJni amd: Lower Cretaceous in the region of Ecyni.a - N.orth-.wesłem Paland). - Kww­ taDik Geol., t. l, z. 2. Warszawa. 1962. Rozwój malmu w ,polu

1961b. Korelacja środkowego bononu Tomaszowa Mazowieckiego I· Antonl­ 'OOWa (Oorrelatian of the m.iddle Bononian. at TIómas7.ów MazowieCIld and AIn"bondln6w). - ~ąd Geo1., m 1.2; Warszawa...... 1962a.. pa1aQeographic slgnlflca:nce of AIin:monite faUna ol the Middle and tr~ Malm in Centrał Polaald. - B1.Iiłl. A.cad.Pol. Sci., oSk sei. geoL g6og.r., vol.·. 10, lllJO. 2. WarsZ8JW8. 1962b. Donnees stratigraphiques nouvelles sur le Bononien de Tomaszów Mazowiecki. - Ibidem, (w druku· - sous presse). 1962c. Problematyka strat"gTaticzrul kimery.dJu i najwyższego ok.s!ordu Pru­ sld ' ,(LeS dep6t:s j.u.rusiq'\J1e6 de :la "cbaJ:.ne de S1.Iiłej6w"). - Rozpr. Akad. Um. Wyd'Z. Mat.­ -Przyr., ser. A, :t. 47. Kr.ak.ów. 1923. Monogrll/Phie geologiq'l1e et lPaleonto1ogique· du Bononien de la Po­ iliog:ne. - iMem. Paleant. Soc. Geol. Fram.ce, val. 24, f. 3-4, vol. 25, f. 4. Parls. 1932. DiIs "Neo1wni in PQlen 'UDd sew iPal.iiOgeographfs.che Bede.u.t1.1l!Lg. ....,. Geol. RIt.md·sc:bau, Bel. 23, H. 5. Berl.iJn. 19338.. Budowa geologiczna. i ukształtowimie powierzchni o1ro1ic Tomaszowa Ma7JOIwiecIIciego (La. struoture goo!ogique et la marophologie des environs de TIOm.asz6w BW" La. Pilica). - S,praw. P.I.G. (BaH. Serv. G6a1.Pol.), t. VII, z,. 3. Warszawa. . . 1933b. Jura :w głębokim wiercendu w lA.lIbl1n-ie '(Le JI\Wass1que daIns Je fOrage profan.d .de lA.lIbUm.). - Pos. Nauk. P.L.G. (C.~.. Sea.nc. Berv. GeOll. PoL), lIlr 35. Warszawa. MAREK S. 1957. Malm i nealrom "antykliny kJlOdawsld.e-j" (Malm and Neiocromian ol 1lbe "Kł.odawa anty;cline"). - P:rzegląd Geol., nr l. Warszawa. 1961. Nowy pogląd na stratygrafię neokomu w Rogoźnie (New opinion 'On Neocomian stratigraphy at Rogoźno). - Kwartalnik GeoL, t. 5, z. 2. War­ szawa. MICHAJWV N. P. 1961a. Zan.abje· !poorl17Jdelleoije Illiinevo VIOłiskavo j8l'lUSa 1 .sopa;4;avleni·je jevo z bailOJlOm. , ~ seve.ro-za.padnj .Evropy. - Trudy WNIGRI,. vyp. 29. Leningrad. 1961b. In: W. Arkell, Ji\lIl"Skije otło!enija IZe'łD.novo.Aara. Moskva. MICHALSKI A. 1890. Ammonity .ni7m.evo vołM.avo jarusa. - Trudy Geol. Kom., t. 8, nr 2. Petemburg. MULLER S. W. 1941. Standa'l't ot tbe J·U:l'usic lSysWm. - BUill. Gea1.. Soc. .Amer-., vol 52, 1110. 9. WalJhtngton.- - . MAZENOT G. ,1939. Le.s Paleoboplltidae tithoniqwes et tberriasiens cm 8ud-est de la France. - Mem. Sac. GeoI. Fr8!!lCe, VIOl. 41. Paris. NIEMCZYQKA T. 1961. WstIWne wyniki badań j.UTY między Wisłą a Bugiem ~bez ·retyku) {PreJ.l.mj,n.iiry .results ol ialveatigatiQll ar Jurassie sedin:lemtsbetwee.n Vis1lu.la amd Bug). - Kwarta.'!nLk Geo1., t. 5, z. 4. W8!l'5ZS.wa. . . NitKITIN S. N. 1881. Jurs1dje obrazoVaaUja meł.d.u RY'b1n:sIk:om, MołoguJu 'i MyAld­ .11lYlll.. - Mat. Geoł. Roesii, t. 10. 1884. Ob§C.aja geoh)g.iCeskaja karta .Raisii. - Tl'R:Idy GeIOl. Kom., t. 1, nr·" Z: Petersburg. . GORNY KI:MERYD I DOLNY WOŁG 519

OPPEL A. 1865. Ole tithlOlntsche Etage. - Zt:schr-. ot. Geol. Ges., Sd. 17. QRBIGNY A.d'.· l!l5O (1843--.1851). PalBom:tioLogie fraltlca.f.se. Terrad-ne durasosiques. CepbaJopodes. Paris. . PASSENDORFER E. 19aB. Przycz"V'llek: do majoroo6cl warstw wirgatowyc:b W Pal­ ecie (OontrtbutLan l la COIDIIl8issaooe des oouobes A Virgatites en. Palogrne). - . Spr8JW. P.I.G. · (Bul!L Se.rv. G~. PQ1.), t. IV. WlL1"SZIlwa. PAVLOV A. 1886. Ammonityzony Aspidoceras acanthicum vostoenoj Rossii. - Trudy Geot Kom.,' t. 2, lIll" S. PeterBbUTg.. - 18ge. Classm-cation.ot the Strata between the Khnerldgian and. '!he A!Ptl8'n.­ Quart. J.Geo!. SOc.· .Lando:l,vol. 52, JI8.l1I 3. Lc:mdoan.. PAVLOV A. & LAMPLUGH' G. 1892.· ArgUes de Sjpeettan et Ileu.ra 6ą1JivaI8lllts. - Bju!. Mosk. ObS{:. !sp. P'l"ir., (!l. ser., t. 5. PAWŁOWSKA. K. 1958. O górnej June w· otworze ZalJłoba {Uppe.r Ju.ratlSle il!l the OOre-90le Zagloba .:;-MIddle P~)i ' -. Pr:rJęgląd~, lIlr 1. WlLl'IS7Alwa. PELLAT . E. 1880. A,ge des',gres de ObatilloQ:l. - BuH.. &oc. Gew.France, ser. 3, t.B. Parls. P02ARYEXI W. 1948. Ju·ra i kreda między Rriomiem, ' Zawid'»ostem i Kraśni­ Ik:iem (Jurassic aoo CretlllOOOOB between Radam, Zawicbosta:nd Kraanik - Central Poland). - BM. P.I.G. (Eull., Iatst. Geot PoL) 46. W8l'3za.w'a. -- . 1951f;W: Regi~. Geo1Iogia Roladd, t.' 2. Kraków. . - 1957. Poludniowo-zaoo():iłnia krawędź· Fenno-Sarmacjl (Tbe soud!l!westem margln ot Fet!IItIJO.-Sarmatia). - Kwa.rt8llLniat Geol., t. l, nr 3-4. WarsZIIIWa. PSZCZÓŁKOWSKA E. 1962. Geologia o.'rolic Ols2lOWC8 l Sławna. - MHZYlOOP1S ~racy magisterskiej w Zakładzie Geologii D~ej UW. Warszawa. RONIEWICZ E. 1960. Comple:xastrea i Thec09lDilla z astmu Polski (Complex­ astrea and Thecosmilia from the Astartia\ll (j)(f PoI8lIl.d). - Acta ·Palaeant. Pol., vol. V/ł. Warszawa. ROZONOV A. N. 1913 O zonach podmoskovnovo portlanda i o verojatnym proi­ scboMenU pGrt1aIrbdSkiCh ~tov pod MoI!1kvql. - Mat: at !pOZIl.geol s.troj. Rose. hilp., vyp. 4. MOskva. SALFELD H. 1914. DIe Gliederumg des obe:ren Jttra in Noro~t EurOpa VQIl den Sohiehten mit Perisph. marte1li . Opel aD. eu.fvir.bs auf Gru:nd VOl!1 . Amm>()­ ~ - N. J·b. Min. Geol. Pal., Bell. Bd. 37. SAMSQNOWICZ J. 1953. In: M. Książk1ewioe.z & J. S8IlDSIQ1I.Qw!ez, Zarys ·gelOll.ogil . P.olski. Warszawa. . . .' . . . . SAZANOV N •. T. 1957. J.1InIItije >()tłOłenl'a~ych obłastej.R'1.JISISIIroj Płatfonny. .' I..enJngrad. . . - 1961. UiJllflc.lrovarmaJa 6chema strat1grafii jurr4dohotłoi~ ~ pła&.r- my. - T·rudy WNIGRI, vyp. 29. SOKOŁCVD. N. 1901. K geołogii okrestnostej g. neckoj ZaAClty. - . . otd.· geogr. Izv. Orenb. o1:Jlc.~ Dr 18. '.. . SWIDZ~~KI H. 1931. Utwory jurajsitfe między ~ i Czarną ~Ldll (D6pOts juraasiqu,es . entIe Małogoszcz e.t ·la Cza.nna Nida) •.~ Spraw. P.I.G. (Bull. Serv. G~ol PoL), t. VI, Z. 4. Warszawa. . 1932. Fałd sk6rkowski. Przyczynek do znajomoścl tektoniki jUry w części za~hódniej Gór Swiętokrzyskich (Ant1cUnal de SkórkÓ'W. Con:tr1bution .1 la coonaJssance de la tectooique du J.u:ra&!lique de la panleoocfdelltale Ilu . . Massif de Ste ' Oroix). - Ib1dem, t. VII, z. 2.' . . .' wEGELE L... 1B29. S.tratigraphische .W:Jd falJD,is.łische. UnterBUC.łwmgelL.im Obe.i'­ oXford l\.IIDId U.nterkimmeddge Wtte.lfrłllDlkens. ~ ·Palaeantogr8.pMca, Bd. 71; L . . 4-6.: Stuttgar·l ,520 JAN. KUTEK

WILC~SKI ' A. 1~ stratygr!ifia g6mejg6med. dury IW Czamog~oh i SwiętoszewieSwi~œwie (La iSf;~aphie dud'Il J'UIrassique ·8I1IP8rietUor.·BUlPérietUor. Iià ~łowy~lowy et Swiętos7JeIWIG)Swi~7Je'WlG) •. -+ Acta GeoJ.. N., vol. ' 'X:I.I/1.X:I.I/1. WaNZawa. . WITKOWSKI A. W61. Wstęp:le.W~. wym:lki almVSZyoh pn~pnç wfertni,czych prow~ IIlYC;h IWW lJlieccelJliecoe tomaszowski.ej ·(Prelimi:nary 1'eSUIlts :of neWllrnewęr doril!lingdorłl!ling works cwl'iedCllŒ"l'ied out withfal tbbe Tomasz6rw rboaeim. ar~. :- ~'Id~ąd ' GeoI.•• . lIlIrlIl.r 5. Warszrawa.Warszawa. . 'ZIEGLER B. 1008. nasDas llIOLtId'Wt!steul'lQpi:isoheŒlfOLtId'Wt!steuv.'1Qpi:isohe .Aq'llivalreol.t dre6 ,,svebi'l1mS",,svebi'Ums" {Ober­ . 'jura). - rN. JIb.Jib. Gem.Geol.Pal. Pal.,', . M'h. 10. S1n1ttga'l,'t.Stuttga'l,'t. , . 11961. stratigrapbJsclJestratigrapłlJsche 'I11łd~d ~aph1sche~aph1sehe Beobacptungoo anaD A'1llacostepba­A'1llaeostepba­ aw.s {,AmmoOOidea '- QPertu..ra). :- ~t. Ztseb.r., Bcl.Bd. 35, 'H. 1-2. Stu.~;. gart. .. 1962. . Die ·. Ammonitengattung ~ulacostephanus~ulaeostephanus im OberjuraOber jura ' (Taxionomie, Stratigraphie, Biologie). -:-: P~.eontpgrapątca,P~.eontpgrap~tca, Bd. 119, Abt. A, Lief. 1-4. .St~~art. . , ZNasKOZNQSKO J. 1960. GI6wJieGł6wJie ~emy BtratySrafi!BtratySrafi{ i paleogeografii · zaahodnieg() obrzœre:n.f.aobrze2re:n.f.a prekam:lÏrry.Îskiie4prekam:łiu:yjskiie4 ·' pl&tf>cmny · .wseh. ~py ~ Ju:r~ ... - Nauk. Sesj:aSesja J1llb. ·LG.. iBtres2leZEl!l!aiStreszeZEl!l!a refe~t6w. Warszawa.Warsrzawa. ' 1:ELlCHOWSKI A. 1961. FacjaFaeja lagu.no:wo-kxmtYlll~talna malmu œdllI8d ·górnymg6mym B. giem.

JI.J1. KYT3K

BEPXHHR KHMEPIf,ZÇICKHMEPIł,ZI,2C H HmICHIIA BOJŒCICIfABOJDKCKItA me CEBEPO-3ADWlOro OliPAMJJEHHJIOJiPAMJJEHHJI CBEHTOKlUHCICHX l'OProp

(pe3IOMe)

npKHHM8JI 3a OCHOBaBHe C'rpamrpa4JH'lecICBiiĆTpaTHIpa4JH'lecICBii npo4JHJIb 3axcellI{8Ha (Kynx:(Kynł( H BHTKOBCKBBHTKOBCKH B De'lam)De'łam) H Cro6HHD;hI (K}'T3l1: 1961a) H 3aHOBO DepecMO'IpellBI>liDepecMO'IpeHBl>ÙÎ npo-DpO- 4t:mn. TOMaIIIOBI!TOMaIIIOBą Ma30~nKOro (JlcBHBLCm(J1cBHBLCm 1923. KyT3l1: 1962B) aBTopaBTOp yCTa­ mlB.mmaeTmlB.mma.eT 6.B:0,crpa1::l!fpa4JHIOcrpaTI.ą-pa4JHIO BepmeI'OBepKHeI'O x:8MepJWK8.x:8MepJWKà, H HlDlCHeroummero BO.JDItcKoro 1IPyca ceBepO-JaDa,lJ,HoroceBepO-3aDa,lJ,Horo Me3030RCKOro OCp8.MJIeuHSIoép8.MJIeumI CBeHTOXIDHCKHXCBeHTOxIDHCJœX rop. B BepxueMBepXHeM KHMepHA'KeKHMepB,ą)Ke BLIAeJIem.I '1eT.bIpeąeT.bIpe 6HOcTpnmpa4lH'lecKRX6HOcTpnmpa4lH'leclCRX rcpnoHT8.: HIDIOIldilJBlJOJ1łfi ro­ pHlOHT Cc Aulacostephanus spp., ropH3oHTropH30HT c Aulacostephanus spp. H Amoeboce­ ras spp., BepxndBepxud rOpHlOHT C Aulacostephanus spp. H ropJilOBTropmoHT c Virgataxioceros spp. B' 30Be30He c Zaraisklies scythiCuS B~eJiem.I! Ç!>macHoępmacHO ~. H. ~OBaiCKOMY (1941), ,WIe cy630BLI. MelK.DY 30BaMe:30HaMe: Z. scythicus u Virgatites virgatus . BLIAeJIeH FOpHlOB'tFOpHlOH't c ·Z. zaraiskensis. BLIHBJIeHO, '1:roą:ro B TOMBmOlse He:fBCl' OTJIOlKeHBit 60JIee MOJIO.n.Yx. 'leM cpe.n;n:d cy6'hl1pyc ummerolIIŒ.Hero BoJDKCkOroBOJDKCkoro 1IPyca (cpe.lUIero(cpe,lUIero '60HOHa)60BOBa) H liTO'łTO OTJIOlKeUHK,OTJIOlKeUHB:, KOTopLIe l1.0ll,O BaCTo~eroHaCTo~ero BpeMeHil OtHO'cWm;CL DOJILCDIMH ylieHLIMHy'łeHLIMH lI: ' BepmeM)' '60H9:aY .H nDcireM)'nDałeM)' nyp5exy, ·JlBJIJIIOTCJIJlBJDIIOTCJI B' ll,eICTBH'I'CJI&­l1.eICTBH'I'CJI&­ HOCTHBOCTH 60JIee )q,eBHHMJI " or.no:a.eBlDlMH. CTPaTBTpa4JlA~e DO)J.pa3AeJIeHKJIDO)J.pa3AeJIeHHJI GORNY KIMERYD 1 "DOLNY WOLG 521

:sepmeD: '13.CTH nom.cxoro " MiuIi.Ma COnOCTaBJleHld C COOTBeTCTByromHMH CTpa­ -TllIPacllH'leCIœMH nOJqJ33;ZJ;eJIemœ.œ ,[q)yrHX eBponeiiCKJ!X pemOHOB. ITpBim'Ma.i: BO BRBMaBHe 3T0 COnOCTaBHeHHe DTOp' ,lI;Oxa3h1BaeT, 'lT0 JnieCro 60HOHa. ,il IIYP'" &xa B 'IIom.we CJIenyeJ BH,D;emm. BOmEcndi Jipyc, a BHeM ~ njpooxa. ABTOp yxalLIBaeT Ha 60m.moe CXO,ll;CTBO, HO H Ha HexOTOllble OT.JIJI'IIDI ~OHHTOBOA ~aym.I HmKHero BOJDKCXOro JIPyca ITOm.IIIH H, POCClDI, a TalŒe Ha lIIlJ1i[1œe B D;eH­ TPlUI&HOB no~me mOH<;Kn 8MMomrroB~ UPOBOASl p5l,ZJ; naneoreorp3.tPH'lecmx napaJIJltmlOaJWii, aBTop ,lI;OKa3L1BaeT, ,~

-----" ,

JAN KUTEK

LE KUŒlUDGIEN SU~UB ET' LE 'VOLGIEN 'INFSBIEti'R ~ LA BORDURE M&8OZOIQUE NOaD-()11EST DES MONTS' DE sAIN'i'E CRO:P[

(Résu~é) ,

$OMMAIRE: SUr la -base des proo:ils stratJgr&albiq.ues de Stobn1oCa et 'de Zarz~cin ·ainsi que BUr le profil revu c;l& TomaStl:6w Mazowiecki OÏl a établ1'la biostratigra.­ PhJe du KIm~ridgi~ supèriem- et du Volgie,l LnIér1eour de Ja ~1,lre ' m~~zoique Dord~est des Mop.œ de Ste-Croix. Dans ~e" ~méridgi.eD. ~llPérieur on a distingué quatre Illiveaux bI.ostratigr~q.\JIe6. La zone ZaTa~skiteB sCr#.hicUB a été divisée en deux SUlbZOllle6. li a été démantré qu'à Tomasz6w dJ. m'y a pras de séd1ments Jurassiques pl'll6 ~ gue la partie moyetnJJe du Vç.lgien inférieur (Bononiem moyen) ~ que ces ~édlments attriJbllés jusque ~ en Pologne au Bo1'lŒl!en 6\IiPérleur et au Pu.r~ iOlIférieur SOmJt plU8 anCiens. La diviston stratigi"-aphlql11e de la partie supérLef\Jlt\e dIU Ma.in ~ a étIé -oomparée avec Iles divis~ stratigra­ phiques oOOrrespoa:tda...'ltes d'autres régioos de l'Europe; Sur :le :6omd de cette oom':' pa:raJ.san on a motivé l'opjnLQn qu'au lieu du Bononie.n et du PIlmbeolrlen U oocn.­ yierit de distfln.guer 'eI!l Po~ le Volgie.n et d'all'lS oelui-~ le faciès pu.rbeakletn. Da.ns ~ 'Cadre des OOOl.sidératio()GlS p&~a.phlques oOI!l ' ft motivé onotamment i'qlinion que da'll8 le K1méridgie'll SUlPérieur et le Volgien '.I.nférteUr la mer de III P

, INTRODUc.r.rON ' ' Le présent travail concerne "!la'" stratigraphie " du -Kmt~idgien ~upérieur et d~ Volgien "inférieUr' de la bOrdure nord,-ouest des Mo:pt ~e St~CroiJ!: (Syric~inal de Tomasz6w fat environs cW StoQnica). l'ava,i abor4é "" ces ' problèmes dSIis plusi~ur,S 4e mes pu:hlications antérie~s {Kutek' 19fÜa,19fÙb, 1962a, 1962b;' Kutek ~tWitJtowski ~ sous press~). Je poursuiVrai les études su~ la stratigraphie du Ki~éri~ation paléontologique de~ Anulioïrltes du Volgien -inférieur aptês avoir rassemblé une collection "suffisantê: - 522 JAN KPTEK

Les· noms ·concernant ll;l· taxonomi~ des Ammonites .. sont da~ le présent travail employé~ en principe conformément à W. J. Arkell (1~57). Les. significations des termes ·stratigr~phiques ·se rapportant au Malm supérieur ont été établi~s dans les listes 1 et· 5 .ainsi que dans le tableau I.

LE ·KlMERIDGIEN ·SUPDIEUR ET LE VOLGIEN· INFŒIEUR A ZARZl1iCIN A ZarzE:cin situé à () km. a~ 1'f de Sulej6w sur pillca des sédiments du Volgien inférieur et ~ la partie· supérieure du Kiméridgien superieur ont été trouvés dans les· forages (tabl. I, fig. 1). La stratigraphie de ces sédiments a été présentée dans une publication à part \Kutek et Wit­ kowski - sous presse). Dans les. marnes gris clab" du Kiméridgien supérieur. forées Sl,ll"· 28 m. d'épaisseUr on trouve Aulacostephanus volgensis (Vischn.), A:· cf. ;a8onoides (Pavl.) et A. cf. ancforae (Pavl.). De plus on y trouve Virgato­ sphinctinae dont une partie correspnd ..à l~ forme Perisph~nctes virgu­ loides d'A. Pavlov (pl. 7, fig. 3). A un. endroit on a trouvé Haplocera­ taceae (Oppeliidae ou HaploceratidSe). Dans les. couches les pluS hautes du Kiméridgien d'une épaiSseur de· 2 m. dès 1 m. au dessous et 1 ,In. au dessus encore du point le plus - haut de la présence d'Aulacostephanus sp., on trouve Virgataxioceras spp. Certaines formes accusent quelque ressemblance à Divi80sphinctes falliJ;x:, (iio~ajski 1941, pl. 3, fig. 6-8). Dans les argiles marneuses foncées de la par~ie ·la plus basse du Volgien inférieur d'une épaisseur de 16 m. on trouve Subplanites spp.t notamment S. pseudoscythicus (Ilov:) et des formes similaires à no"': vayskia klimovi (Ilovajski 1941, pl. 21,· fig. 40). De plus on y trouve Haplocerataceae. Sous .lessédiinents du Néocomien repOsent des argiles foncées, des marnes et des.calcaires marp.euxde la zone Zaraiskite8 scythicus. Dans· sa· pàrtie inférieure· on trouve des formes ·taraiskites scythiê'US (Vischn.) avec· trois côtes dans le faisceaux virgafotomes, des Ammo­ nites pareils à Michalskia miatschkoviensis (Michalski 1890, pl. 9, fig 10) et Haplocer,ataceae. Dans .la . partie suPérieure de cette zone on trouve Z. zaraiskensi8, des formes· de· Z. scythicus avec ·quatre ou cinq côte~ dans les faisceaux virgatotomes ainsi que des formes de Z. quenstedti qui ne correspondent pas aux formes de Provirgatites .afi. quenstedti de J. Lewiitski (1923, .pl. 8,· fig .. 4, 5), mais aux fOrmes Perisphinctei . quenstedti d'A. Michalski (pl. 9, fig. 6, 7). Dans les· parties inférieure et s~périeur. de la zone en. question on trouve parfois de.:; Ammonite~ mal conservés. appartenant probablement à Virgatosphinctinae. GORNY KIMERYD 1 DOLNY WOLa 523

LE XImRIDGIEN SUPERIEUR ET LE VOLGIEN INFœIEUR A STOBNlCA Les lumachelles d'Exogyres, les argiles marneuses et les marries d'une épaisseur de 16 m .. sont les. plus anciens sédiments jurassiques affleurant à Stobnica (tabl. 1). Tout au }llOins leur partie la plus haute appartient au Kiméridgien supérieur.:fy ai trouvé Aulacostephanus fseudomutabilis (de Lor.), A. eudoxus (d'Orb.) et A. pinguis Durand (taxonomie des Aulacostephanus de Stobnica conformément à R Zie~ gler 1962) . . Dans le présent Quvrage. le complexe lithologique se trouvant dans la bord1,1re mésozoïque occidentale des .Monts de Ste-Croix et constitué . d~argiles : marneuses, de marnes et de . lumachelles: avec ,Exo­ gyTa :ViTgula a été distingué ·sous le · nom· de couches de Stobnica. Le ~om de niveau avec Exogyra virgula que j'employais précédemment (Kutek 1961a) se .rapportait à la partie .supérieure des "couches de Stobnica" affleurant à Stobnica. Au dessus des couches de Stobnica se trouvent à Stobnica des séd:ments du Kiméridgien supérieur dans lesquelles je n'ai pas recueilli d'Am.m .ômtes, ~t plus haus des argiles avec Aulacostephanus volgenslt (Vischn.), AmoeboceT~s volgae (Pavl.), Amoeboceras spp. et Virgato­ sphictinae. Plus haut së trouvent des marnes gris clair avec A. autÏ$8Ïo­ dorensis (Cott.), A. volgensis (Vischn.), A. jasonoides (Pavl.), A. undorae (Pavl.), Aspidoceras spp. et Virgatosphinctinae dont une partie cor­ .respond à la forme Perisphinctes virguloid·es d'A. Pavlov (1886, pl. .7. fig. 3). Je n'ai pu recueillir d'Ammonites des couches les plus . hautes d1.l Kiméridgien faute de bons affleurements. . Dans les argiles de la partie la plus basse du · Volgien inférieur on trouve Subplanites· pseudoscythicus (Ilov.) et d'autres Ammonites de cette espèce pareils à une des formes d'I1ovayskia · klimovi (Ilovajski 1941, pl. ~1, fig. 40). Dans les argiles et les marnes de la zone Zaraiskites. scythicus on trouve des Ammonites dont j'avais attribuée fautivement une partie au genre Zaraiskites dans mon travail antérieur (Kutek 1961a). Parmi les formes attribuées à Z. · scythicus (Visclul.) une seule (pl. 19, fig. 1) r-eprésente probablement· cette espèce. Les · formes ·que j'avais désign~s comme Z. pilicensis (Mich.) formes typiques (pl. 18, fig. 1, 2) doivent être probablement reportées à l'espèce Michalskia miatschkoviensÎ8 (Mich.). L'Ammonite représenté SUl' la planche 19 figure 3 n'appartient pas à l'eSpèce Z. alexandrae. . . . Dans la ione Z. 8cythicus on trouve de nombreuses Haplocera- t~ceae. Dans la partie la plus haute des .sédiments volgiens de Stobnica 524 JAN K'UTEX: ·

j~ n'ai pas obt~nu 4'Ammonit~s. Sur ces. s(!diments reP-O~ent les · B.ables ~u . Crétacé qui appartiennent à l'Albien moyen ou sont un peu pluS anciens.

J;.iE. ·VOLG7EN· I:NHlR4EUR pE i'o~z6w MAZOWlEOKI La stratigraphie du Volgien inférieur (Bononien) · de Tomasz6w Mazowiecki a été établie par· J. LeWÜlski (1923). J'en ai parlé dans un de mes travaux antérieurs (Kutek 1962b). On peut apporter les modi­ fications et CQmpléments ' suivants au profil stratigraphique étabU par J, r.ewin~ki. Le profil de J. LeWÜlski est incomplet (liste ·2). Sa coUche E ne constitue qu'une .zone de limonitisation. Dans la couche F on trouve des argiles foncées et des calcair~s marneux avec Z. scythicus (Vischn.), Z. quenstedti (Rouill.) et Z. zaraiskensis (Mich.) inconnus de Lewmski. Certains faisceaux virgatotomes de Z. scythicus ont quatre ou · cinq côtes extérieures; les spécimens de Z. quenstedti ressemblent à Peri­ ~p~inctes quenstedti d'A. Michalski .(1890, pl. 9, fig. 6, 7.) .et non à Pro- . virgatites aff. quenstedti de J. LeWÜlski (1923, pl. 8, fig. 4, ~). Les calcaires de la mince couche G de LewmsJ;d ne diffèrent pas de ceux de la couche F se trouvant au dessous. Les couches I-K ont été distin­ guées d'une manière infondée dans le niveau III sur la base de carac­ tères secondaires des calcaires dépendant du fait s'ils affleurent dans Jes carrières· plus près ou plus loin de la surface morphologique du terrain. Dans les calcaires à Serpules du niveau IV j'ai trouvé deux Ammonites. L'un d'eux représente Z. zaraiskenBÏs ou Virgatites vir­ gatu8, l'autre - une espèce de Virgatinae. Dans le Volgien du bassin de Tomasz6w j'ai distingué quatre niveaux lithologiques d'une manière différant peu de la division .de LeWÜlski, renonçant en même temps â distinguer ces couches (liste 2). Il convient de remarquer qu'une p8ltie des sédiments volgiens étudiés en son temps par Lewiilski n'est plus visible actuellemEmt à Tomasz6w. . . . Dans la partie sud-est du bassin de 'J;'omasz6w on a . trouvé près de Slawno, dans la partie supérieure du niv~au III, d,eux Ammonites. L'un d'eux représente Zaraiskites zaraiskensis. l'autre constitue un~ forme intermédiaire entre Z. zaraiskenBÏset Virgatites virgatus.

~ 'BIOSTRATIGRAPHIE DU iKIM:S:RIDGIEN SUP:ERIElJiR ET DU VOLGIEN INF.l!mIEUR DE LA BORDUiRE NORD-OUEST .DES MONTS DE STE-CROIX

Sur la base des profils de Stobnica et de Zarz~cin l'on peu~ distinguer d'une manière provisoire dans le Kiméridgien supérieur leS riiveaux biostratigraphiques suivants (tabl. 1). GORNY KIlVIERYD 1 DOLNY WOI.G

.1. Niveau inférieur à Aulacostephanus san,s A11Weboceras. 2. Niveau à Aulacostephanus et A11Weboceras dans lequel on trouve !8ussi des Aspidoceras. . 3. Niveau supérieur à Aulacostephanus, sans A11Weboceras. D~ .la partie inférieure de ce niveau on trouve encore des Aspidoceras. 4. Niveau à Virgataxioceras spp. . Le niveau 1 correspond à la zone A. eudoxus, et les niveaux 2, 3 et 4 - â la zone A. autissiodoren8Îs. La division ici présentée du Kiméridgien supérieur trouve ses analogies dans le Kiméridgien supérieur de Russie, où les A11W~b.oceras et Aspidoceras ne se trouvent que dans la partie inférieur~ des couches à Aulacostephanus et Virgataxioceras faUax uniquement dans la partie la plus haute de ces couches; Dans la partie inférieure du Kiméridgien ~upérieur · (niveau 1) on ne trouve pas en Pologne d'Amoeboceras con­ trairement à la Russie. Cela s'explique probablement par le fait qu~ certains Ammonites russes ne sont parvenus en Pologne qu'avec la .transgression de la mer qui y. a eu liel,l au déb~t de la partie supé­ rieure du Kiméridgien supérieur. Actuellement on peut constater que dans une partie au moins des couches contenues entre les zones A. autissiodorensi8 et Zaraiski­ tes 8cythicus on trouve des Subplanites spp. A Stobnica, Zar~cin et Tomaszow on peut diviser la zone Z. sciy­ thicu8 en deux subzones de même que l'a fait D. 1. Ilovajski en Russie. Dans la subzone inférieure on trouve Michalskia cf. miatschkoviensis et des formes de Zaraiskites scythicus avec des .côtes peu nombréuses dans faisceaux virgatotomes. Dans la subzone supérieure on trouve Z. zaraiskensis, Z. quenstedti .et des formes de Z. scythicus avec quatre ~u cinq côtes dans les faisceaUx virgatotomes. D. 1. Ilovajski n'a· pas proposé de noms pour la subzone dé Z. scythicus, il s'est contenté de citer plusieurs espèces et variétés caractéristiques pour chaque subzone. En adInettant que la subzone supérieure commence â .l'endroit où ~pparait Z. zaraisken8Îs, on peut la nommer subzone Z. 8cuthicu8 et Z. zaraiskensis. Dans le bassin de Tomaszow au dessus des sédiments de .la zone Z. scythicus reposent les calcaires des niveaux II et III, dans lesquels :on trouve Z. zaraiskensÏ8, par contre il n'y a plus de Z. scythicu~ et. i.l n'y a pas encore de Virgatites virgatus. ·J'attribue ces calcaires au niveau biostratigraphique. provisoire â Zaraiskites zaraiskensis. A ce niveau 'Correspond dans.le Volgien inférieur de Russie une lacune stratigra;.. ·pb:.~que se manifestant par la présence des .sédiments de la zone V. vi,. .. .gatus âiteëtémeiltau desSus· de lif zone ··Z~ scythicus· (Rozanov 1913, Michajlov. 1961a). Il est possible que le niveau IV du basSin. de ~ 526 JAN KUTEK

Ammonites masz6w appartient dé~à à la zone V. virgatus, car un des trouvés dans ce niveau représente peut-être cette espèce. ' La distinction éventuelle de la zone Z. alexandrae entre les zones Z. scythicus et V. virgatus ne serait pas fondée actuellement. L'espèce strati- Z. alexanclrae' est peu connue paléontologiquement, et sa portée graphique est, inexactement établie. , . A Tomasz6w il n'y a pas de continuité entre les sédiments du Jurassique et du Crétacé. Sous les sédiments du Néocomien reposent des calcaires du niveau IV à Virgatinae. Il convient donc d'admettre que qu'il n'y a pas à Tomasz6w de sédiments' jurassiques plus jeunes la partie moyenne du Volgien inférieur (Bononien moyèn). ,Les calcaires du niveau IV de Tomasz6w étaient jusque là attri­ 1954, bués au Purbeckien (Samsonowicz 1953, Bielecka et Pozaryski Arkell 1956), car on y troUve Cypris purbecktensis et ils sont lithologi­ Les Am­ quement semblables a~ serpulite de l'Allemagne nord-ouest. la pré­ monites du niveau IV n'étaient pas connus jusqu'à présent. Vu sence constatée il n'y a pas longtemps de Virgatinae dans ce niveau, du il est hors de doute que le niveau IV appartient à 18 partie moyel'me Malm Volgien inférieur (liste 2) et sur la base des parallélisations du supérieur de Russie et d'Angleterre, effectuées ' par N. P. Michajlov (liste 4), on peut constater que le niveau IV de Tomasmw est beaucoup faciès plus ancien que le Purbeckien anglais. 'Il en découle que le purbeckien apparatt en Pologne plus tôt qu'en Angleterre. Dans le texte polonais on a motivé l'opinion qu'une partie des du sédiments du Malm supérieur, se trouvant' en Polognè en dehors plus synclinal de Tomasz6w et attribuée ju~ue là au Pur~ckien, est ancienne. de , Dans ce même texte la stratigraphie du Malm supérieur zones certaines régions de l'Europe a été amplement analysée. Les été d'Ammonites du Malm supérieur de Pologne' et d'Angleterre ont correlées en principe conformément à Michajlov (liste 4). La faune d'Ammonites du Volgien inférieur polonais ressemble en beaucoup à la faune du même âge de Russie. Grâce' à cela on peut qu'en Pologne distinguer les mêmes zones et subzones d'Ammonites du Russie. L'opinion de Lew:iD.ski (1923) que les Ammonites polonais n'est genre Zaraiskites diffèrent des Ammonites russes de ce genre, pas juste. On n'a pas trouvé cependant jusque là en Pologne certains Ammonites des genres Dorsoplanites et Acuticostites. Dans le Volgien inférieur de Pologne on n'a pas trouvé non plus de Belèmnite, et on n'a trouvé que quelques spécimens de Pavlovia. Il y a en Pologne d'assez nombreux Ammonites tithoDiques représentés par Haplocera­ taceae et sans doute différents genres de la famille Perisphinctidae. GORNY KIMERYD 1 OOLNY WOLG 527

LA TE.RMINOLOGIE STRATIGRAPHIQUE DU iMALM SUP1!mIEUR DE POLOGNE Le terme de Bononien a été introduit dans la stratigraphie du Malm' sUI=~eur de · Pologne par J. LeWÜJ..Ski (1923), qui envisageait avec beaucoup d'optimisme les possibilités d'une parallélisation stricte des divisions stratigraphiques du· Malm supérieur des différentes. régions d'Europe. C est pourquoi il a défini la portée stratigraphique . . du Bononien et de ses sous-étages simultanément sur la base des zones de l'Europe nord-ouest et de Russie (liste 6). La parallélisation de ces zones efîectuée par Lewitiski est à présent pour une part desactualisée, de plus jusqu'à présent on a pu distinguer dans le Malm supérieur de Pologne seulement les zones russes. Vu que dans le Malm supérieur de Pologne on trouve surtout des Ammonites volgiens, il convient de distinguer en Pologne non le Bo­ nonien, mais le Volgien inférieur. Tous les sédiments jurassiques de Pologne reposant sous la zone AulacostephanuB autissiodorensis doivent être attribués au Volgien. Dans la partie supérieure du Volgien il con­ .vient de distinguer le faciès purbeckien (liste 5) . . Dans- la liste 1 on a comparé .les subdivisions du Bononien avec les subdivisions proposées du' Volgien inférieur de Pologne.

REMARQUES P.ALEoG:B:OGRAPHIQUES Dans le texte ' polonais on a décrit les limites actuelles de la présence, l'épaisseur et le développement du faciès des sédiments du' Kiméridgien et du Volgien inférieur d'une grande partie de la Pologne. L'importance paléogéographique de la présence en Pologne d'Ammoni­ tes du type russe et tithonique a été ég~lement indiquée. De cette manière on a motivé l'opinion que dans la partie supérieure du Kimé­ ridgien supérieur et dans la partie inférieure du Volgien inférieur la rr.er de la Pologne centrale communiquait av~c les mers de Russie et des Carpathes.

Laboratoire de GéOlogie Dynamique Université r:!e Varsovie Varsovie, en juin-- 1962