Górjly. 'Kinlergd Idoingwołg. Pn.-Zachodniego. Obrzeżenia Mezozoicznego .Gór ..Swiętokrzyskich
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
A C T A G E O L O" G": ł "C A p O L ON I 'C ··,A Vol. XII 1962 No~ 4 .J~ KOTEK GÓrJlY. 'kinlergd idoIngwołg. pn.-zachodniego. obrzeżenia mezozoicznego .GÓr ..swiętokrzyskich STRESZCZENIE: W aparciJu o profile stra.ty,gr~e Stal:miJcy iZarzęci:n4l oraz ~owan,. p!'IOIfil mom.aszow.a Mawwiedkiego, opraoowaoo .biiostratygrafd.ę g(),t.:. 00g0 kimeryd'll j, wołglu doloegtO (ban:oIm) \PIl.-zaohoda:!dego obrzeżenia Gór $w.ię. toIkr.zy.skicll. W gómym ikdmerydde wyróŻlnitOlD.O c:zJte.ry tpOoZimny biostra.tygraJfiC2ill.e~ Poziom Zaraiskites scythicUB rpodzielono lila dwa ~y. Wy.kazaloo, ~ w· T:a: ~aszow.ie Illiie występują u.twory jlurajskie mOOdaze. od 6rodIImwej części Wołgu dol n. {środIkowego bcm<mu) i że. u1lwary za.UCZ8llle dOtąd w Pa1sce dio g6:megO. banoo.u i OOl.niego ptlIrbelw· są starszego w.ielru. ZestawiKmo podział stratygntiC7JlIy g6im.ej części pO'leld.~ malmu z ~ednimi podzi1lłami. atraty~aficmymi .i\OO.ycJ?, regionów Europy. Na tle te.g,o zestlliWleniit 'tJZaBadaMn.y deet !pOgląd, że.~mla:s:t 00n0DllJ ;i purbedru ttloaJleży w Polsce lWyromi:ać pięt:ro woł;iańsk:ie (wołg) i w jeg9 oorę'bie ,fe:cję ptlIl"beClk:ą. W rama.C'h !,'IO!ZWaZań paleogeagraf:i,czD.ycll uza.sadnruano· m..iJri.·. pOgląd •. że w góm.ym ik:imeTydde i w do.lInym WIOłgu mor.re' śiiOddrowej Pol&k.i. łączyłO się z morzami: Ro9ji 1 !Karpat. WSTĘP Niniejsza praca jest poświęcona syntetycżnemu omówieniu· stra~ tygrafii górnego kimerydu i dolnego wołgu pn.-zachodliiego, a' Ściślej"":"";' pn.-zachodniego i północnej części zachodniego obrzeżenia mezozoicznego Gór SWi.ętokrzyskich.· Badania nad utworami tego wieku rązpocząłęm przed trzema laty, a niektóre wyniki tych badań przedstawiłem w kilku publikacjach (Kutęk 1961a, 1961 b, 1962a, 1962bj Kutek & Witkowski w· druku). W niniejszej pracy streszczam m.in. obserwacje l. 'poglądy przedstawione w tych dawniejszych publikacjach. Zarazem jednak prostuję niektóre moje. dawne poglądy, przedstawiam nowe obserwacje i opinie" oraz dodaję pewne poglądy, z zakresu terminologii straty graficznej. Moje badania nad przedstawioną tu problematyką będą kOJ;ltynuO':' wane. W Tomaszowie' Mazowieckim np. zostały one dopiero zapoczątko Wane. Zebranie dostatecznie licznej kolekcji amonitów wołżańskich,. na... dających się do paleontologicznego opracowanj,a, pochłonie jeszcze wiele.· JAN KUTEK · czasu. Obecna publikacja przed$tawta więc w zasadzie jedynie wstępne wyniki .moich badań. Przedstawione w niniejszej pracy koncepcje stratygraficzne, a w dużej mierze równieżpaleogeograficzne, są oparte na opracowa niach fauny amonitowej. W górnym kimerydzie i dolnymwołgu Polski występuje liczna i różnorodna fauna amo~towa. Jej szczegółowe opra cOwanie może mieć duże znaczenie nie tylko dla stratygrafii g6inego malmu samej Polski. Ponieważ w polskim górnym malmie występują wspólnie amonity typu wołżańskiego i tytańskiego , Polska zdaje się być ~rajem, gdzie istnieją największe .w Europie możliwości szczegółowego zestawienia podziałów stratygraficznych tytonu i wołgu. Trzeba jednak podkreślić, że. opracowanie zwłaszcza amonitów dolnego wołgu Polski nie jest łatwe, a to z kilku powodów. Amonity występują w polskim wołgu licznie, lecz w złym stanie zachowania. Poza wymagającą nie wątpliwie reWizji pracą J. Lewińskiego (1923), nie ma dotąd żadnych gruntownych opracowań paleontologicznych polskich amonitów woł żańskich. Pewne grupy amonitów wołżańskich, np. Virgatinae, .nie zosta ły dotąd opracowane dostatecznie wyczerpująco również poza Polską. W tym stanie rzeczy musiałem rozstrzygnąć problem, czy dołączyć do niniejszej pracy opisy i figqry niektórych amonitów. Zrezygnowałem z tego, sądząc, że publikowanie prowizorycznego opracowania Po części tle żachowanych okazów przyniosłoby więcej szkody, niż pożytku. Pewne uwagi o niektórych amonitach wplatam w opisy profilów stra tygraficznych. Staram się przy tym bądź podać w skrócie cechy oma-: wia.pych amonitów, bądź wskazać na figury podobnych· amonitów, za~ mie§zczone w różnych publikacjach. Wszystkie nazwy odnoszące się do taksonomii amonitów zostały w tej pracy użyte zgodnie z W. J. Arkel lem (1957); .z wyjątkiem przypadków, gdy przytaczam nazwy stosOwane przez cytowanych i omawianych przeze mnie. autorów. Chciałbym podkreślić, że starałem się w niniejszej pracy nie wy ciągać zbyt daleko idących wniosków stratygraficznych z obecności słabo zachowanych lub niepewnie oznaczonych amonitów. Ponieważ w górnym malmie Polski nie występują . amonity typu portlandzkiego, lecz amonity typu wołżańskiego, należy w Polsce wy różruać nie bonon, lecz piętro wołżańskie (wołg). Potrzebę zastąpienia terminu bonon przez termin wołg uzasadniam szczegółowo dopiero w końcowej części niniejszej pracy. W tabeli 1 został zestawiony podział dolnego wołgu, który stosuję już w pierwszych rozdziałach pracy. z podziałem bononu będącym dotąd w użyciu w Polsce. W niniejszej pracy omawiane są utwory górnokimeryd.zkie, odpo wiadające poziomom Aulacostephanus eudo~s · i A: autisBiodorensis B. Zieglera ·(1961, 1962). W '9Varstwach z AulacoBtephanU8 były do nie:' GORNY KlMERYD·1 DOLNY WOŁG 447 Tabela (Liste) l Porównanie terminów stratygraficznych bononu i dolnego wołgu Comparaison des tcnnes stratigraphiques du Bononien et du Volgien inf6rieur ·Pod7.iał bononu Podzi!lł dolnego wołgu Poziomy amonitowe (Subdivision d" honien) (Subdivision du VoIaien inf.) . (Zones d'Ammónites) Górna część dolnego woIau Gómybonon (Partie sup6rieure du Volgicn Fpi... irgatites nJkitilli· (Bononien supćrieur) inf6rieur) . ----I-Środkowa część dolnego wołgu Virgalitel rosanmi* 8·i ~ćg6ma . d VI' (Part' pćri ) I (partie moycnne u o glcn Virgalltes ...irgatus j~ IC su eure inf6rieur) "Ziuaiakitea zaraiskensia" ~.~ i .. .. CzędćdoIna ]8 Zaralakites scythiclIS .'fI} ~ (Partie inf6rieure) łł.~j '-' . ~ li 1:1 col i.:e 'fi Dolny bonon ~.e.~:i Najniiazy woli Subplanites sokolo... i I::) o o (Partie la p)lII buse + S. pseudtJscytlliCflS (Bononien infćrieur) 'O~> '-':;1 du VoJajen) 'O Gra...eakl graveliana· - • PoziomY dol4d nie wydzielOM w PolIco. Zouea jusqu" present non dłltinauia en PolOI!lC. dawna wydzielane bezpodstawnie, jak to wynika z prac B. Zieglera, albo poziomy A. yo i A.·psetulomutabilis (Salfeld 1914), albo jeden tylko poziom A. pseudomutabilis (Arkell 1956). W rozważaniach, nawiązU jących do różnych dot}rchczasówych publikacji, nie mogłem pominąć określenia - poziom "A. pseudomutabilis". Nazwę tę biorę niekiedy w cudzysłów, chcąc podkreślić, że nie dotyczy ona tylko tej części warstw z AtdacostephanU8, w których występuje istotnie gatunek A. · pseudo~ mutalibis. .. Niniejszą pracę, podobnie jak moje poprzednie . prace, dotyczące stratygrafii górnej części polskiego malmu, wykonałem w Zakładzie Geologii Dynamicznej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. dra· Edwarda Passendorfera. Za pomoc i życzliwość, okazywaną mi przy wykonywaniu wszystkich tych prac; składam mu w tym miej scu wyrazy gorącej wdzięczności .. Poważne znaczenie dla powstania niniejszej pracy i .doboru zawartej w niej problematyki ·miały zachęty i rady, które zawdzięczam doc. drowi Zbigniewowi Kotańskiemu. Istotne dla moich rozważań stratygraficznych są niektóre amonity, znalezione i przekazane mi przez dawnych magistrantów Zakładu Geologii Dyna micznej UW, mgr Ewę Pszcz6łkowską i mgra Jana Pruszkowskiego. Mgrowi A. Witkowskiemu zawdzięczam możliwość zapoznania· się z pro filem stratygraficznym Zarzęcina. Wszystkim wymienionym składam serdecznep«?dziękowania. JAN · KU'i'EK W Zarzęcinie, ·położonym 6 kIn .na półnOC oa I~;ulelowa ,~d. Pilicąt W dwóch miejscach zostały odwiercone utwory ,górnego ~i-ydu i dol negowołgU (fig.. 1); Stratygrafię tych utworów opracowałem wsp,ólnie 2 A. Witkowskim (Kutek & Witkowski w druku). Górny kimeryd W jednym z wierceń w.'Żarzęcinie zosta,ły odwiercone utwory ki-. merydu o miąższości 27 m, w drugim wierceniu zaś utwory o miąższOści 11 m. utwory te są wykształcone w postaci jasnoszarych margli o gład-, kim przełamie, zawierających nieliczne wkładki ciemnoszarych iłowców. Przeciwnie niż w utworach ·· wołżańskich~ · we wspomnianych marglach niemal wcale nie występują małże. Amonity są w marglach pospolite. i . jedynie z naj niższej części odwierconych utworów kimerydzkich Iiie zdołano zebrać amonitów (tabl. I). W utworach górnego kimerydu występują liczne amonity z rodzaju Aulacostephanua. Większość z nich reprez~ntuje gatunek A. volgemis (Vischn.). Kilka fragmentów amonitów odpoWiada prawdopodobnie ga- tunkom A. undorae (pav!.) i. A. jasonoideB ' (pav!.). Ponadto występują tu V:i.rgatosphinctinae z dwudzielnymi żebrami Q dość nisko położonych punktach podziału. W tych· fonnach żebra pojedyncze występują podrzędnie, sporadycznie zaś żebra trójdzielne. Na kilku okazach widać apertury posiadające uszka. Virgatosphinctinae z dość gęstymi żebrami odpowiadają formie Pe1isphincteB virguloides A. Pavlova (1886, pl. 7, fig~ 3>., której D. I. Rovajski (Rovajski & Flo... renski 1941) nadał nazwę DivisoBphinctes 8ubmagistri. Inne fonny:z Za rzęcina, z rzadszymi żebrami, należy · odnieść do innego gatunku. W jednym miejscu natrafiono na amonity z nadrodziny Haploce rataceae (z rodzin Oppeliidae lub Haploceratidae). W warstwach o miąższości około 2 m, .stanowiących najwyższą część górnego kimerydu, występują Virgataxioceras spp. Amonity te zjawiają się · w wierceniach w Zarzęcinie już 1 m poniżej i występują jeszcze 1 m powyżej najwyższych punktów występowania Aulacoste phanus spp. Zwoje wirgataksjocerasówsą zrazu pokryte gęstymi żebra mi dwudzielnymi, następnie zaś wykazują ataksjocerasowy i w końcu wirgatotomiczny typ urzeźbienia.