A C T A G E O L O" G": ł "C A p O L ON I 'C ··,A Vol. XII 1962 No~ 4 .J~ KOTEK GÓrJlY. 'kinlergd idoIngwołg. pn.-zachodniego. obrzeżenia mezozoicznego .GÓr ..swiętokrzyskich STRESZCZENIE: W aparciJu o profile stra.ty,gr~e Stal:miJcy iZarzęci:n4l oraz ~owan,. p!'IOIfil mom.aszow.a Mawwiedkiego, opraoowaoo .biiostratygrafd.ę g(),t.:. 00g0 kimeryd'll j, wołglu doloegtO (ban:oIm) \PIl.-zaohoda:!dego obrzeżenia Gór $w.ię. toIkr.zy.skicll. W gómym ikdmerydde wyróŻlnitOlD.O c:zJte.ry tpOoZimny biostra.tygraJfiC2ill.e~ Poziom Zaraiskites scythicUB rpodzielono lila dwa ~y. Wy.kazaloo, ~ w· T:a: ~aszow.ie Illiie występują u.twory jlurajskie mOOdaze. od 6rodIImwej części Wołgu dol­ n. {środIkowego bcm<mu) i że. u1lwary za.UCZ8llle dOtąd w Pa1sce dio g6:megO. banoo.u i OOl.niego ptlIrbelw· są starszego w.ielru. ZestawiKmo podział stratygntiC7JlIy g6im.ej części pO'leld.~ malmu z ~ednimi podzi1lłami. atraty~aficmymi .i\OO.ycJ?, regionów Europy. Na tle te.g,o zestlliWleniit 'tJZaBadaMn.y deet !pOgląd, że.~mla:s:t 00n0DllJ ;i purbedru ttloaJleży w Polsce lWyromi:ać pięt:ro woł;iańsk:ie (wołg) i w jeg9 oorę'bie ,fe:cję ptlIl"beClk:ą. W rama.C'h !,'IO!ZWaZań paleogeagraf:i,czD.ycll uza.sadnruano· m..iJri.·. pOgląd •. że w góm.ym ik:imeTydde i w do.lInym WIOłgu mor.re' śiiOddrowej Pol&k.i. łączyłO się z morzami: Ro9ji 1 !Karpat. WSTĘP Niniejsza praca jest poświęcona syntetycżnemu omówieniu· stra~ tygrafii górnego kimerydu i dolnego wołgu pn.-zachodliiego, a' Ściślej"":"";' pn.-zachodniego i północnej części zachodniego obrzeżenia mezozoicznego Gór SWi.ętokrzyskich.· Badania nad utworami tego wieku rązpocząłęm przed trzema laty, a niektóre wyniki tych badań przedstawiłem w kilku publikacjach (Kutęk 1961a, 1961 b, 1962a, 1962bj Kutek & Witkowski w· druku). W niniejszej pracy streszczam m.in. obserwacje l. 'poglądy przedstawione w tych dawniejszych publikacjach. Zarazem jednak prostuję niektóre moje. dawne poglądy, przedstawiam nowe obserwacje i opinie" oraz dodaję pewne poglądy, z zakresu terminologii straty­ graficznej. Moje badania nad przedstawioną tu problematyką będą kOJ;ltynuO':' wane. W Tomaszowie' Mazowieckim np. zostały one dopiero zapoczątko­ Wane. Zebranie dostatecznie licznej kolekcji amonitów wołżańskich,. na... dających się do paleontologicznego opracowanj,a, pochłonie jeszcze wiele.· JAN KUTEK · czasu. Obecna publikacja przed$tawta więc w zasadzie jedynie wstępne wyniki .moich badań. Przedstawione w niniejszej pracy koncepcje stratygraficzne, a w dużej mierze równieżpaleogeograficzne, są oparte na opracowa­ niach fauny amonitowej. W górnym kimerydzie i dolnymwołgu Polski występuje liczna i różnorodna fauna amo~towa. Jej szczegółowe opra­ cOwanie może mieć duże znaczenie nie tylko dla stratygrafii g6inego malmu samej Polski. Ponieważ w polskim górnym malmie występują wspólnie amonity typu wołżańskiego i tytańskiego , Polska zdaje się być ~rajem, gdzie istnieją największe .w Europie możliwości szczegółowego zestawienia podziałów stratygraficznych tytonu i wołgu. Trzeba jednak podkreślić, że. opracowanie zwłaszcza amonitów dolnego wołgu Polski nie jest łatwe, a to z kilku powodów. Amonity występują w polskim wołgu licznie, lecz w złym stanie zachowania. Poza wymagającą nie­ wątpliwie reWizji pracą J. Lewińskiego (1923), nie ma dotąd żadnych gruntownych opracowań paleontologicznych polskich amonitów woł­ żańskich. Pewne grupy amonitów wołżańskich, np. Virgatinae, .nie zosta­ ły dotąd opracowane dostatecznie wyczerpująco również poza Polską. W tym stanie rzeczy musiałem rozstrzygnąć problem, czy dołączyć do niniejszej pracy opisy i figqry niektórych amonitów. Zrezygnowałem z tego, sądząc, że publikowanie prowizorycznego opracowania Po części tle żachowanych okazów przyniosłoby więcej szkody, niż pożytku. Pewne uwagi o niektórych amonitach wplatam w opisy profilów stra­ tygraficznych. Staram się przy tym bądź podać w skrócie cechy oma-: wia.pych amonitów, bądź wskazać na figury podobnych· amonitów, za~ mie§zczone w różnych publikacjach. Wszystkie nazwy odnoszące się do taksonomii amonitów zostały w tej pracy użyte zgodnie z W. J. Arkel­ lem (1957); .z wyjątkiem przypadków, gdy przytaczam nazwy stosOwane przez cytowanych i omawianych przeze mnie. autorów. Chciałbym podkreślić, że starałem się w niniejszej pracy nie wy­ ciągać zbyt daleko idących wniosków stratygraficznych z obecności słabo zachowanych lub niepewnie oznaczonych amonitów. Ponieważ w górnym malmie Polski nie występują . amonity typu portlandzkiego, lecz amonity typu wołżańskiego, należy w Polsce wy­ różruać nie bonon, lecz piętro wołżańskie (wołg). Potrzebę zastąpienia terminu bonon przez termin wołg uzasadniam szczegółowo dopiero w końcowej części niniejszej pracy. W tabeli 1 został zestawiony podział dolnego wołgu, który stosuję już w pierwszych rozdziałach pracy. z podziałem bononu będącym dotąd w użyciu w Polsce. W niniejszej pracy omawiane są utwory górnokimeryd.zkie, odpo­ wiadające poziomom Aulacostephanus eudo~s · i A: autisBiodorensis B. Zieglera ·(1961, 1962). W '9Varstwach z AulacoBtephanU8 były do nie:' GORNY KlMERYD·1 DOLNY WOŁG 447 Tabela (Liste) l Porównanie terminów stratygraficznych bononu i dolnego wołgu Comparaison des tcnnes stratigraphiques du Bononien et du Volgien inf6rieur ·Pod7.iał bononu Podzi!lł dolnego wołgu Poziomy amonitowe (Subdivision d" honien) (Subdivision du VoIaien inf.) . (Zones d'Ammónites) Górna część dolnego woIau Gómybonon (Partie sup6rieure du Volgicn Fpi... irgatites nJkitilli· (Bononien supćrieur) inf6rieur) . ----I-Środkowa część dolnego wołgu Virgalitel rosanmi* 8·i ~ćg6ma . d VI' (Part' pćri ) I (partie moycnne u o glcn Virgalltes ...irgatus j~ IC su eure inf6rieur) "Ziuaiakitea zaraiskensia" ~.~ i .. .. CzędćdoIna ]8 Zaralakites scythiclIS .'fI} ~ (Partie inf6rieure) łł.~j '-' . ~ li 1:1 col i.:e 'fi Dolny bonon ~.e.~:i Najniiazy woli Subplanites sokolo... i I::) o o (Partie la p)lII buse + S. pseudtJscytlliCflS (Bononien infćrieur) 'O~> '-':;1 du VoJajen) 'O Gra...eakl graveliana· - • PoziomY dol4d nie wydzielOM w PolIco. Zouea jusqu" present non dłltinauia en PolOI!lC. dawna wydzielane bezpodstawnie, jak to wynika z prac B. Zieglera, albo poziomy A. yo i A.·psetulomutabilis (Salfeld 1914), albo jeden tylko poziom A. pseudomutabilis (Arkell 1956). W rozważaniach, nawiązU­ jących do różnych dot}rchczasówych publikacji, nie mogłem pominąć określenia - poziom "A. pseudomutabilis". Nazwę tę biorę niekiedy w cudzysłów, chcąc podkreślić, że nie dotyczy ona tylko tej części warstw z AtdacostephanU8, w których występuje istotnie gatunek A. · pseudo~ mutalibis. .. Niniejszą pracę, podobnie jak moje poprzednie . prace, dotyczące stratygrafii górnej części polskiego malmu, wykonałem w Zakładzie Geologii Dynamicznej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. dra· Edwarda Passendorfera. Za pomoc i życzliwość, okazywaną mi przy wykonywaniu wszystkich tych prac; składam mu w tym miej­ scu wyrazy gorącej wdzięczności .. Poważne znaczenie dla powstania niniejszej pracy i .doboru zawartej w niej problematyki ·miały zachęty i rady, które zawdzięczam doc. drowi Zbigniewowi Kotańskiemu. Istotne dla moich rozważań stratygraficznych są niektóre amonity, znalezione i przekazane mi przez dawnych magistrantów Zakładu Geologii Dyna­ micznej UW, mgr Ewę Pszcz6łkowską i mgra Jana Pruszkowskiego. Mgrowi A. Witkowskiemu zawdzięczam możliwość zapoznania· się z pro­ filem stratygraficznym Zarzęcina. Wszystkim wymienionym składam serdecznep«?dziękowania. JAN · KU'i'EK W Zarzęcinie, ·położonym 6 kIn .na półnOC oa I~;ulelowa ,~d. Pilicąt W dwóch miejscach zostały odwiercone utwory ,górnego ~i-ydu i dol­ negowołgU (fig.. 1); Stratygrafię tych utworów opracowałem wsp,ólnie 2 A. Witkowskim (Kutek & Witkowski w druku). Górny kimeryd W jednym z wierceń w.'Żarzęcinie zosta,ły odwiercone utwory ki-. merydu o miąższości 27 m, w drugim wierceniu zaś utwory o miąższOści 11 m. utwory te są wykształcone w postaci jasnoszarych margli o gład-, kim przełamie, zawierających nieliczne wkładki ciemnoszarych iłowców. Przeciwnie niż w utworach ·· wołżańskich~ · we wspomnianych marglach niemal wcale nie występują małże. Amonity są w marglach pospolite. i . jedynie z naj niższej części odwierconych utworów kimerydzkich Iiie zdołano zebrać amonitów (tabl. I). W utworach górnego kimerydu występują liczne amonity z rodzaju Aulacostephanua. Większość z nich reprez~ntuje gatunek A. volgemis (Vischn.). Kilka fragmentów amonitów odpoWiada prawdopodobnie ga- tunkom A. undorae (pav!.) i. A. jasonoideB ' (pav!.). Ponadto występują tu V:i.rgatosphinctinae z dwudzielnymi żebrami Q dość nisko położonych punktach podziału. W tych· fonnach żebra pojedyncze występują podrzędnie, sporadycznie zaś żebra trójdzielne. Na kilku okazach widać apertury posiadające uszka. Virgatosphinctinae z dość gęstymi żebrami odpowiadają formie Pe1isphincteB virguloides A. Pavlova (1886, pl. 7, fig~ 3>., której D. I. Rovajski (Rovajski & Flo... renski 1941) nadał nazwę DivisoBphinctes 8ubmagistri. Inne fonny:z Za­ rzęcina, z rzadszymi żebrami, należy · odnieść do innego gatunku. W jednym miejscu natrafiono na amonity z nadrodziny Haploce­ rataceae (z rodzin Oppeliidae lub Haploceratidae). W warstwach o miąższości około 2 m, .stanowiących najwyższą część górnego kimerydu, występują Virgataxioceras spp. Amonity te zjawiają się · w wierceniach w Zarzęcinie już 1 m poniżej i występują jeszcze 1 m powyżej najwyższych punktów występowania Aulacoste­ phanus spp. Zwoje wirgataksjocerasówsą zrazu pokryte gęstymi żebra­ mi dwudzielnymi, następnie zaś wykazują ataksjocerasowy i w końcu wirgatotomiczny typ urzeźbienia.