BASHKIA HAS 1.ANALIZA DHE VLERËSIMI I TERRITORIT “Loti 1:“Hartimi I Planeve Të Përgjithshme Vendore Për Bashkitë Fushë Arrëz-Has- Bulqizë”

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

BASHKIA HAS 1.ANALIZA DHE VLERËSIMI I TERRITORIT “Loti 1:“Hartimi i planeve të përgjithshme vendore për bashkitë Fushë Arrëz-Has- Bulqizë”

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 1

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Përmbajtja Përmbajtja Error! Bookmark not defined. Hyrje Error! Bookmark not defined. 1 Analiza e dokumentave të planifikimit të hartuara më parë Error! Bookmark not defined. 1.1. Hyrje analiza ...... Error! Bookmark not defined. 1.2. Analiza e programeve dhe projekteve europiane ...... Error! Bookmark not defined. 1.2.1. Korridoret lidhëse paneuropiane Error! Bookmark not defined. 1.2.2 Projekti IPA2 për shqipërinë Error! Bookmark not defined. 1.3. Shqytimi i direktivave të planifikimit urban dhe sektorial, standartet dhe normat ekzistuese . Error! Bookmark not defined. 1.3.1 Plani i përgjithshëm kombëtar Error! Bookmark not defined. 1.3.2 Planet rajonale dhe vendore Error! Bookmark not defined. 1.3.3.Zonat dhe objektet me rëndësi kombëtare Error! Bookmark not defined. 1.3.4.Shqyrtimi i standarteve ekzistuese kombëtare dhe normativat përkatëseError! Bookmark not defined. 1.4 Analiza e dokumentave të njësisë së planifikimit të qeverisjes vendore të mëparshme ...... Error! Bookmark not defined. 1.4.1.Analiza e inventarit të territorit të bashkisë Error! Bookmark not defined. 1.4.2. Rishikimi i planeve ekzistuese të përgjithshme vendoreError! Bookmark not defined. 2. Analiza dhe reflektimi i direktivave të legjislacionit sektorial në fuqi (Analiza e legjislacionit komëtar e lokal të planifikimit të territorit dhe kuadri ligjor) Error! Bookmark not defined. 2.1. Plani territorial në shqipëri (Hyrje) ...... Error! Bookmark not defined. 2.2. Strategji dhe direktiva të planifikimit sektorial ...... Error! Bookmark not defined. 2.3. Kuadri europian për planifikimin territorial ...... Error! Bookmark not defined. 3. Analiza e përgjithshme e gjëndies ekzistuese të territorit Error! Bookmark not defined. 3.1. Pozicioni strategjik ...... Error! Bookmark not defined. 3.2. Evolucioni historik ...... Error! Bookmark not defined. 3.3Analiza e përgjithshme e territorit (Analiza dhe vlerësimi i mjedisit natyror) . Error! Bookmark not defined. 3.1.1. Klima Error! Bookmark not defined. 3.1.2. Gjeologjia Error! Bookmark not defined. 3.1.3. Kushtet hidrologjike Error! Bookmark not defined.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 2

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 3.1.4. Makrozonimi – mikrozonimi sizmik Error! Bookmark not defined. 3.1.5. Peisazhi dhe elementë të rëndësishëm që ndikojnë në tëError! Bookmark not defined. 3.1.6. Boniteti i tokës Error! Bookmark not defined. 3.1.7. Topografia – Modeli dixhital i lartesisë (DEM) – HidrologjiError! Bookmark not defined. 3.1.8. Analiza e elementëve kimikë Error! Bookmark not defined. 3.1.9. Informacion për gjeo-mjedisin Error! Bookmark not defined. 3.1.10. Të dhëna për burimet gjeologjike Error! Bookmark not defined. 4. Analiza mjedisore Error! Bookmark not defined. 4.1 Elementët e mjedisit ...... Error! Bookmark not defined. 4.1.1. Burimet ujore Error! Bookmark not defined. 4.1.2. Resurset natyrore Error! Bookmark not defined. 4.1.3. Biodiversiteti Error! Bookmark not defined. 4.2. Zonat e mbrojtura natyrore ...... Error! Bookmark not defined. 4.3. Problemet mjedisore – ndotja ...... Error! Bookmark not defined. 4.3.1. Ndotja industriale Error! Bookmark not defined. 4.3.2. Cilësia e ajërit – ndotja akustike – ndotje të tjera Error! Bookmark not defined. 4.3.3. Rreziqet – impakti Error! Bookmark not defined. 5. Analiza metabolike (Metabolizmi urban) Error! Bookmark not defined. 5.1. Të përgjithshme ...... Error! Bookmark not defined. 5.2. Energjia ...... Error! Bookmark not defined. 5.3. Uji ...... Error! Bookmark not defined. 5.4. Materialet ...... Error! Bookmark not defined. 5.5. Mbetjet dhe emetimet ...... Error! Bookmark not defined. 5.6. Konkluzionet ...... Error! Bookmark not defined. 6. Elementët përjashtues dhe kufizimet Error! Bookmark not defined. 6.1.Kufizimet nga legjislacioni sektorial ...... Error! Bookmark not defined. 6.2. Orientime nga dokumentat e planifikimit ...... Error! Bookmark not defined. 6.3.Kufizimet nga zonat me rrezikshmëri mjedisore ...... Error! Bookmark not defined. 6.4. ...etj, (sipas rastit) ...... Error! Bookmark not defined. 7. Analiza e përdorimit të tokës (Analiza dhe vlerësimi i përdorimeve të tokës dhe mjedisit të ndërtuar) Error! Bookmark not defined. 7.1. Percaktimi i territorit në bazë të 5 sistemeve ...... Error! Bookmark not defined. 7.1.1. Sistemi natyror i përdorimit të tokës ...... Error! Bookmark not defined.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 3

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 7.1.2. Sistemi ujor i përdorimit të tokës (sistemi i përdorimit të vijave të tokës) .. Error! Bookmark not defined. 7.1.3. Sistemi bujqësor i përdorimit të tokës ...... Error! Bookmark not defined. 7.1.4. Sistemi urban i përdorimit të tokës ...... Error! Bookmark not defined. 7.1.5. Sistemi infrastrukturor i përdorimit të tokës ...... Error! Bookmark not defined. 7.2. Analiza e përdorimit të tokës në kategori dhe nënkategori ...... Error! Bookmark not defined. 8. Analiza dhe vlerësimi i infrastrukturës ...... Error! Bookmark not defined. 8.1.Transporti ...... Error! Bookmark not defined. 8.2.Sistemi i furnizimit me ujë ...... Error! Bookmark not defined. 8.3.Sistemet e kanalizimeve dhe trajtimit të ujërave të zeza ...... Error! Bookmark not defined. 8.4. Sistemi ujitës (vaditës) ...... Error! Bookmark not defined. 8.5.Menaxhimi i mbetjeve të ngurta ...... Error! Bookmark not defined. 8.6.Rrjetet teknologjike ...... Error! Bookmark not defined. 9. Analiza e investimeve Error! Bookmark not defined. 10. Struktura e qëndrave urbane, funksionet ekzistuese, llojet kryesore Error! Bookmark not defined. 10.1. Struktura e qëndrave urbane ...... Error! Bookmark not defined. 10.2. Hapësirat e lira publike ...... Error! Bookmark not defined. 11. Analiza e marrëdhënieve të pronësisë mbi tokën dhe përdorimi i pronave publikeError! Bookmark not defined. 12. Analiza socio-ekonomike Error! Bookmark not defined. 12.1. Analiza e vlerësimit demografik ...... Error! Bookmark not defined. 12.2. Analiza dhe probleme për gjëndien e strehimit ...... Error! Bookmark not defined. 12.3. Analiza e aspekteve ekonomike ...... Error! Bookmark not defined. 12.4. Analiza dhe problematiket e situatës së punësimit ...... Error! Bookmark not defined. 12.5. Analiza e tokës dhe cështja e pronës ...... Error! Bookmark not defined. 12.6. Analiza e shërbimeve publike ...... Error! Bookmark not defined. 12.7. Analiza e aspekteve sociale ...... Error! Bookmark not defined. 12.8. Analiza periferike (periferialitetit) ...... Error! Bookmark not defined. 12.9. Monumente dhe zona të trashëgimisë kulturore dhe historike ...... Error! Bookmark not defined. 12.10. Të dhënat për personat me aftësi të kufizuara ...... Error! Bookmark not defined. 12.11. Të dhena mbi arsimin profesional ...... Error! Bookmark not defined. 13. Databaza territoriale gis Error! Bookmark not defined. 13.1. Analiza e situatës akttuale ...... Error! Bookmark not defined. 13.1.1. Inventarizimi i të dhënave Error! Bookmark not defined. 13.1.2. Hardëare dhe softëare Error! Bookmark not defined. 13.1.3. Pajisje të tjera teknike Error! Bookmark not defined. 13.1.4. Burime njerëzore Error! Bookmark not defined. 13.1.5. Telekomunikacioni Error! Bookmark not defined.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 4

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 13.1.6. Ceshtjet e lëvizshmërisë Error! Bookmark not defined. 13.2. Krijimi dhe përditësimi i strukturës bazë së të dhënave ...... Error! Bookmark not defined. 14. Vlerësimi i të dhënave, problemeve dhe perspektivave Error! Bookmark not defined. 15. Referencat Error! Bookmark not defined.

Hyrje Ky material është një pjesë e Fazës 1 Analiza dhe Vlerësimi i Territorit të studimit «Hartimi i Planit të Përgjithshëm Vendor për Bashkinë Bulqizë». Planet e Përgjithshme Vendore janë plane territoriale që kryhen në nivel bashkie dhe duhet të hartohen në vijim të Reformës Territoriale Administrative, Planit të Përgjithshëm Kombëtar dhe Plave Ndërsektoriale e Sektoriale. Si projekte të planifikimit, është e nevojshme një analizë e situatës aktuale në disa nivele, Strategjia dhe Plani Territorial duhet të përcaktohen, me të gjitha veprimet strategjike, investimet kapitale dhe projekteve pilote të zhvillimit. Plani i Zhvillimit Territorial dhe Rregullorja Vendore do të formohen si rezultat i proçesit të planifikimit dhe konsultimeve publike dhe organizimit të seancave dëgjimore. Së fundmi, Plani i Përgjithshëm Vendor do të shoqërohet nga Vlerësimi Strategjik Mjedisor.

Për studimin "Hartimi i Planit të Përgjithshëm Vendor për Bashkitë: Fushë Arrez, Has, Bulqizë", u nënshkrua një kontratë më 01‐10‐2018 ndërmjet Ministrisë e Infrastruktures dhe Energjisë dhe Gjeokonsult & Co sh.p.k. Pas nënshkrimit të kontratës, u realizua takimi prane ambjenteve te AKPT për e proçesit të hartimit të Planit të Përgjithshëm, ditën e Mërkurë, dhe të nesërmen, ditën e Enjte, më 18.10.2018 u bënë takimet nga perfaqësuesit e Gjeokonsult & Co me përfaqësuestit e Bashkisë Has.

Në këtë kontekst, u morën të dhënat e ruajtura nga bashkia (dokumentat në CAD, harta analoge dhe tekste ‐ tabela dixhitale), si dhe arkivat e marra në një fazë më të hershme nga Agjensia Kombëtare e Planifikimit të Territorit. Ky bashkëpunim vazhdoi gjatë gjithë Fazës 0, ku në kombinim edhe me interesin e bashkisë për zbatimin e duhur të kësaj faze, çoi në marrjen nga ana jonë e të dhënave që bashkia zotëronte.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 5

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Të dhëna të përgjithshme rreth bashkisë Bashkia Has shtrihet në verilindje të Shqipërisë dhe është pjesë e qarkut Kukës. Ajo kufizohet në jug me Bashkinë Kukës dhe në perëndim me Bashkinë Fushë‐Arrëz, me të cilat e ndan liqeni i Fierzës në një gjatësi prej rreth 40 km. Në veri‐perëndim kufizohet me Bashkinë Tropojë, me të cilën e ndan përroi i Skatinës. Në veri‐lindje kufizohet me Komunat e Gjakovës dhe Prizrenit. Në përbërje të bashkisë ka 4 njësi administrative, 1 qytet dhe 29 fshatra.1 Sipas Censusit (2011), Bashkia Has ka një popullsi prej 16 790 banorësh me dendësi 35.49 banorë për km², ndërkohë sipas gjendjes civile ka 21 764 banorë.2 Qëndra e bashkisë është Kruma, e shpallur qytet në 1972. Përgjatë viteve 1921‐1925, ajo ka qenë qendra e Prefekturës së Kosovës që përfshinte Kukësin, Hasin dhe Tropojën. Emërtimi Has vjen nga emërtimi i kahershëm i trevës, gjysma e së cilës shtrihet në Kosovë.

Bashkia ka reliev kodrinoro‐malor, me lartësi mesatare 400‐500 m mbi nivelin e detit dhe me kontraste të mëdha. Lartësia më e ulët mbi nivelin e detit është 296 m në bregun e liqenit të Fierzës, ndërkohë lartësia më e madhe është 1988 m në malin e Pashtrikut. Pyjet dhe kullotat zënë rreth 83.5 % të sipërfaqes dhe shtrihen në lartësitë mbi 1000‐1200 m. Ato gjenden në bjeshkët e Krumës, Vranishtit, Gjinajve, Dajçit, Mujajve, Cahanit dhe Kishajve dhe përbëjnë një burim të qendrueshëm për zhvillimin e blegtorisë dhe turizmit malor. Klima ka tiparet e klimës kontinentale, me verë të nxehtë e të thatë dhe me dimër të ftohtë e me reshje. Sasia mesatare vjetore e

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 6

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has reshjeve lëkundet nga 900‐1000 mm në vit, ku rreth 80% e tyre bie në periudhën tetor‐mars. Temperatura mesatare vjetore është 11.4 °C.

Toka bujqësore zë 16.5% të sipërfaqes, nga ku vetëm 29.7% ka aktualisht aftësi vaditëse. Një pjesë e konsiderueshme e tokës bujqësore ka pësuar degradim nga mospërdorimi dhe erozioni. Toka bujqësore shfrytëzohet dhe ka prodhimtari të mirë në frutikulturë, vreshtari, bimë arash (misër, grurë), perime dhe foragjere. Toka më pjellore është Plani i Krumës që rrethohet nga kodra të buta dhe të ulëta të cilat vazhdojnë deri në brigjet e liqenit të Fierzës.

Bashkia ka një shumëllojshmëri burimesh natyrore ndër të cilat mund të përmendim sipërfaqet e mëdha pyjore, florën dhe faunën, monumentet e shumta natyrore, cilësinë e ajrit dhe burimet minerare. Zona ka pasuri të shumta minerare në krom, bakër, hekur, nikel, nikel‐ silikate etj. Fshati Vlahën është një nga vendburimet më të mëdha të kromit në vend.

Bashkia Has konsiderohet një zonë me burime të pakta ujore sipërfaqësore dhe në të kaluarën quhej “Hasi i Thatë”. Në zonë ka një numër të pakët lumenjsh (përrenjsh) të cilët për shkak të sipërfaqes së vogël të pellgjeve ujëmbledhëse dhe reshjeve të çrregullta, kanë prurje minimale apo dhe thahen tërësisht gjatë verës, por kanë prurje të shumta gjatë dimrit. Shfrytëzimi i lumenjve në dobi të bujqësisë është i kufizuar. Para viteve ‘90 janë ndërtuar 24 ujëmbledhës (rezervuarë). Liqeni i Fierzës me sipërfaqe 64 km2 i ofron zonës një potencial të madh zhvillimi në turizëm dhe peshkim.

Organet përfaqësuese dhe ekzekutive të bashkisë janë: (i) këshilli bashkiak, i përbërë nga 21 anëtarë, nga të cilët 20 janë meshkuj dhe një 1 është femër. Anëtarët vijnë nga 20 subjekte të ndryshme politike të grupuar në dy aleanca parazgjedhore: Aleanca për Shqipërinë Europiane (ASHE) me 12 anëtarë dhe Aleanca Popullore Për Punë dhe Dinjitet (APPD) me 9 anëtarë; (ii) Kryetari i Bashkisë, Adem Lala, i zgjedhur në qershor 2015 në emër të koalicionit ASHE; (iii) administrata bashkiake, e përbërë nga 117 punonjës, nga ku 28 janë femra.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 7

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

1. ANALIZA E DOKUMENTAVE TË PLANIFIKIMIT TË HARTUARA MË PARË

1.1.Hyrje për analizën Në këtë kapitull do të marrim në shqyrtim të gjitha projektet dhe rrjetet ifrastrukturore lidhëse europiane, në lidhje me Shqipërinë dhe si gjendet Hasi në lidhje me këtë rrjet. Gjithashtu një vënd të rëndësishëm në këtë kapitull ze dhe analiza e dokumentave kombëtarë të planifikimit, si dokumenta nga ku rrjedhin dhe direktivat për hartimin e planeve të përgjithshme vendore. Njekohesisht dhe dokumeta planifikimi ne nivel lokal te hartuara me pare per territorin e bashkise Has. 1.2. Analiza e programeve dhe projekteve europiane për ballkanin 1.2.1. Korridoret lidhëse paneuropiane Në kontekstin europian, pozicioni gjeografik i Shqipërisë favorizon vendosjen e rrugeve lidhëse të shkurtra që përshkojnë Europën, lidhin vëndet anëtare në skajet e kontinentit, por edhe me Azinë dhe Afrikën Veriore.Rruga e famshme antike Egnatia dhe portet engritura në bregdetin shqipëtar, që nga antikitetijanë tregues të hershëm për këtë. Me rëndësikonsiderohet edhe konkretizimi i rrugëve të “boshtit qendror” europian, rrugë që lidhin Europën Veriore dhe vëndet e Europës Jugore apo vëndet e Gjirit. Shqipëria ka përfituar pak nga kjo pozitë

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 8

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has avantazhuese, nisur edhe nga fakti se korridoret lidhëse të vëndeve anëtare janë ndërtuar duke e anashkaluar atë. Shqipërinë.

Konteksti politik dhe izolimi i gjatë i vëndit ka qënë faktori kryesor që ka penguar integrimin në rrjetin kryesor të korridoreve paneuropiane, por edhe 25 vjet pas liberalizimit politik dhe ekonomik, ritmi për t’u bërë pjesë e këtij rrjeti ka qënë i ulët. Planet strategjike, që ofrojnë një vizion zhvillimi afatgjatë, kanë munguar përta bërë aktiv këtë faktor gjeografik, pozitiv në zhvillimin dhe integrimin e vëndit në Europë. Tashmë Shqipëria gjendet përballë tablosë së konkretizuar të korridoreve të vëndeve të Bashkimit Europian, TEN‐T10.

Këto korridore pan‐europiane synojnë zhvillimin e një“ekonomie të shëndetshme dhe konkurruese”,të vëndeve anëtare. Ashtu si shprehet edhe në raportin e Komisionit Europian, për Rrjetin Qendror të korridoreve, 2013, keto korridorepaneuropiane përbëjnë bazën për integriminmodal, ndërveprimin, zhvillimin e koordinuardhe menaxhimin e infrastrukturës. Strategjia për ndërtimin e këtyre korridorevedo të lejojë që investimet dhe punët në infrastrukturë të jenë të sinkronizuara, tëmbështesin shërbime efikase, inovative si edhe transportin multimodal, duke përfshirë këtuedhe shërbimet hekurudhore për distanca të mesme dhe të gjata.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 9

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 10

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Fig.1 Korridoret pan‐europiane

Korridoret kryesore pan‐europiane janë: Korridori Baltik ‐ Adriatik,Korridori Deti i Veriut ‐ Balltik,Korridori Deti i Veriut ‐ Mesdhe,Korridori Atlantik,Korridori Rin ‐ Alpin,Korridori Rin ‐ Danub, të cilët lidhin vëndet e BE‐së, por që bëhen të arritshme nga vendi ynë nëpërmjet korridorit aziatik ‐ mesdhetar,korridorit mesdhetar dhe nëpërmjet rrugëve detare nga korridori Skandinavi ‐ Mesdhe.Korridori mesdhetar lidh rajonin jugperëndimor të Mesdheut dëri në kufirin Ukrainë‐Hungari. Më pas kalon nga brigje të Spanjës, Francës dhe nëpërmjet Alpeve drejt lindjes përmes Italisë, Sllovenisë dhe Kroacisë.

Ky korridor, me një gjatësi prej 3.000 km, synon të sigurojë një lidhje multimodale midis porteve perëndimore të Mesdheut me qëndrën e BE‐së. Gjithashtu, ai do të krijojë lidhjen lindje‐perëndim përmes pjesës jugore të BE‐së, duke kontribuar në intermodalitetin e zonave të ndjeshme të tilla si Pirenej‐t dhe Alpet, si dhe do të lidhë disa nga zonat kryesore urbane të BE‐ së me trena meshpejtësi të lartë.

Zhvillimi i akseve vertikale kombëtare që orientohen veri‐jug, na lidhin me Malin e Zi e Kroacinë, duke mundësuar lidhjen me këtë korridor. Kjo lidhje përmes Shqipërisë, është ekzistuese, por duhet përforcuar për të qënë efikase. Mundëson shkurtim të lidhjeve mes vëndeve të Europës Qëndrore dhe vëndeve të Europës Juglindore si dhe në nivelin e rajonit të Mesdheut, konkretizon në territorin shqiptar korridorin blu.

Korridori aziatik ‐ mesdhetar ka shtrirje veriperëndimore dhe juglindore, lidh Europën Qëndrore me ndërfaqet detare të deteve të Veriut, Baltik, të Detit të Zi dhe detit Mesdhe, duke optimizuar përdorimin e porteve nëqytetet bregdetare tëkëtyre vëndeve dherrugëve detare. Ky korridor nxit zhvillimine qyteteve porte si platforma kryesoremultimodale logjistike dhe përmirëson lidhjetmultimodale të qëndrave të mëdha ekonomikenë Europën Qëndrore me pjesën bregdetare,duke përdorur lumenj, të tille si Elba.Gjithashtu, korridori do të sigurojë lidhjenme Qipron.

Zhvillimi i akseve kombëtare, të cilatorientohen në lindje‐perëndim krijojnë aksinhorizontal kombëtar për Shqipërinë, që sëbashku me transportin detar dhe forcimin eporteve shqiptare, realizon lidhjen e lindjesme perëndimin. Ky aks vizualizohet në lidhjenmes Stambollit si Porta meAzinë dhe Romëne Madridin, si qëndra kryesore të EvropësPerëndimore. Qënia pjesë e këtij rrjeti vjensi domosdoshmëri jo vetëm për integrimin sivënd në proces anëtarësimi, por edhe për tëzhvilluar ekonominë e vëndit. Është jo vetëmobligim, por edhe në interesin e Shqipërisëpër zhvillim të qëndrueshëm, të prioritarizojëpërmes PPK‐së (por edhe përmes politikave,planeve dhestrategjive, dizenjimin ekornizës ligjore), të orientojë vëndin drejtintegrimit me infrastrukturën e vendeve tëEuropës. Gjithashtu, propozimi i projekteveinfrastrukturore vëndase, që shkojnë në linjëme infrastrukturën europiane, i

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 11

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has mundësonvëndit aksesin në fondet për vëndet e procesittë para anëtarësimit, për realizimin e këtyreinfrastrukturave.

Për rajonin e Ballkanit, Shqipëria bën pjesënë zonën e transportit pan‐europian të detitAdriatik‐ Jonian, e cila nëpërmjet korridorit VIIIlidhet me zonen e transportit pan‐europian tëDetit të Zi. Korridori nis në portin e Durrësit,përshkon Tiranën dhe Shkupin (Maqedoni), metej në Sofje(Bullgari) dhe në portet bullgare tëBurgas‐it dhe Varna‐s në Detin e Zi. KorridoriX, si lidhje mesAustrisë dhe Greqisë sëbashku me korridorin IV, në pjesëne Sofie‐Plovdiv, integron korridorin VIII nëlidhjet kryesore të korridoreve të transportitpan‐europian.

Dhjetë korridoret e transportit multimodal meinteres europian, vendosin bazat për zhvillimine infrastrukturës në Europën Juglindore, kuShqipëria ka një pozitë avantazhuese përshkak të daljeve në detin Adriatik e Jonian,përmes porteve të saj detare.Akset kryesore juglindore, qëlidhin vëndet eBE‐së me Ballkanin/Turqinë/Detin Kaspik/Egjiptin dhe Detin e Kuq, janë të një rëndësietë vecantë dhe vizualizohen edhe në lidhjetqë përshkohen përmes vëndit tonë. Njëheraziparaqiten rrugëtlidhëse të Detit të Zi me detinAdriatik. Në të përfshihen lidhjet e porteveshqiptare me portet e Varna‐s dhe Burgas‐itme portet e vendeve të Mesdheut, Itali, Spanjë.Për të forcuar lidhjet mepartneret e sajeuropianë, Qeveria e Shqipërisë nënshkroi njëMemorandum Mirëkuptimi për Rrjetin Kryesor(Core Netëork) më 11 Qershor 2003, dukekrijuar Observatorin e Transportit të EvropësJuglindore (SEETO) me qëllim: “Promovimin ebashkëpunimit në zhvillimin e infrastrukturëskryesore dhe ndihmëse dhe multimodalitetine Rrjetit Rajonal të Transportit të EvropësJuglindore. Tëpromovojë e të rrisë kapacitetinvendor për zbatimin e programeve tëinvestimeve, menaxhimin dhe mbledhjene të dhënave dhe analizave mbi Rrjetin eTransportit Rajonal.

Duke iu bashkuar kësaj organizate objektivii Shqipërisëështë lehtësimi i procesit tëintegrimit nëEuropën Juglindore dhe plotësimii objektivave të vendosur nga Marrëveshjae Asocim Stabilizimit (SAA), duke përfshirësegmente të korridoreve paneuropiane;Korridori IV, V, VII, X dhe specifikisht, KorridoriVIII (Durres ‐ Varna nëpermjet Tiranës), përfshiportet e Durrësit dhe Vlorës dhe aeroportinndërkombëtar të Tiranës.

Në 2010, në përfundim të hartimit të ANTP II, korridoret kryesore me rëndësi për Shqipërinë në këtë raport u përcaktuan:  Korridori Veri‐Jug, lidhja midis Malit të Zi dhe Greqisë, përmes pikave kufitare Hani i Hotit, në Shkodër dhe Kakavijë në Gjirokastër. Ky korridor ka një gjatësi prej 405 km.  Korridori kryesor Lindje‐Perëndim mes portit të Durrësit dhe Maqedonisë, pjesë e korridorit VIII.  Durrës‐Kukës‐Morinë, si një nga korridoret me ndikim më të lartë në rajon për shkak të lidhjes përmes Prishtinës me korridorin X.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 12

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Ndërsa në 2014, sipas Raportit të projekteve prioritare të infrastrukturës për vitin 2014 të MTI, projekte prioritare për sa i përket transportit rrugor, u paraqitën:  Korridori Blu Velipojë‐Shëngjin Shëngjin‐Patok Patok‐Durrës Durrës‐Divjakë Divjakë‐ Seman Seman‐Vlorë Vlorë‐Dhërmi Dhërmi‐Sarandë Sarandë‐Butrint  Rruga e Arbrit  Rruga Gjirokastër‐Sarandë

Fig.2 Rreti rrugor SEETO

Ndërsa për fushën e transportit hekurudhor, në po të njëjtin dokument, janë parashikuar rivitalizimi i segmenteve të mëposhtëm:

 Tiranë‐Rinas (aeroport)‐Durrës  Durrës‐Vlorë  Durrës‐Hani i Hotit (kufiri me Malin e Zi)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 13

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Durrës‐Lin, Pogradec (kufiri me Maqedoninë) Propozimet e PPK "Shqipëria 2030", mbështeten në strategjitë sektoriale të Ministrisë së Transportit dhe Infrastrukturës dhe vijnë në plotësim të objektivit strategjik: Shqipëria qendër ndërlidhëse e rajonit të Ballkanit me Europën dhe faktor stabiliteti në rajon. Për Shqipërinë është jetik sigurimi i lidhjeve të efektshme me vëndet e rajonit dhe të Europës për të mundësuar një ekonomi të qëndrueshme në rritje dhe konkurruese në rajon. Për këtë PPK vendos prioritet kombëtar:

 Finalizimin dhe realizimin e korridoreve rrugore kombëtare, që lidhin vendin me Rrjetin e Korridoreve Pan‐europiane TEN‐T Core Netëork dhe SEETO;  Finalizimin dhe realizimin e korridoreve hekurudhore kombëtare që lidhin vendin me rrjetin e korridoreve pan‐europiane dhe TEN‐T dhe SEETO;  Zgjerimin e aeroportit ekzistues dhe zhvillimin e aeroporteve të reja me rëndësi kombëtare dhe rajonale, me shërbime ajrore të integruara në përputhje me politikat e “Një qielli të vetëm europian”.  Krijimin e terminaleve multimodale në qytetet‐porta që integrojnë mënyrat e transportit det, ajër, hekurudhor dhe rrugor;  Forcimin e strukturave ekzistuese portuale, të porteve me rëndësi kombëtare dhe rajonale, me qëllim rritjen e kapacitetit të tyre në përpunim dhe eksportim mallrash dhe transport pasagjerësh, në nivele konkurruese për rajonin e Ballkanit dhe të Mesdheut. Rritja e numrit të marinave turistike, në përputhje me kapacitetin fizik të bregdetit shqiptar, me qëllim zhvillimin e një sektori turistik bregdetar elitar, që respekton mjedisin dhe karakteristikat fizike territoriale të peizazhit natyror dhe urban të bregdetit tonë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 14

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.3. Rrjeti hekurudhor SEETO

Transporti rrugor PPK vendos si prioritet strategjik realizimin dhe finalizimin e projekteve strategjike që lidhin vendin me Europën:  Autostrada Adriatiko Joniane ‐ Muriqan, Shkodër ‐ Gjirokastër, Kakavijë;  Autostrada Veri ‐Jug, realizimi i lidhjes midis Malit të Zi dhe Greqisë, nga Hani i Hotit në Shkodër dhe Gjirokastër përmes pikës kufitare Kakavijë (me një gjatësi rreth 405 km);  Rruga bregdetare peizazhistike, si rrugë bregdetare turistike me impakt të ulët mjedisor, që lidh lokalitetet e bregdetit (Velipojë‐Shëngjin, Shëngjin‐Patok, Patok‐Durrës, Durrës‐ Divjakë, Divjakë‐Seman, Seman‐Vlorë, Vlorë‐Dhërmi, Dhërmi‐Sarandë, Sarandë‐Butrint);  Korridori VIII, rrugë parësore e transportit si lidhja më e shkurtër e detit Mesdhe me Detin e Zi; Durrës Varna/Durrës‐Stamboll dhe "Via Egnatia" si rrugë historike me rëndësi turistike.  Boshti Qendror, projekti rrugor që kalon në aksin Elbasan‐Berat‐Gjirokastër;  Rruga e Arbrit, aski Tiranë‐Dibër‐Maqedoni, si degëzim i Korridorit VIII;  Rruga e Kombit, aksi Durrës‐Kukës‐Prishtinë‐Nish, si një nga korridoret me ndikim më të lartë në rajon për shkak të lidhjes përmes Prishtinës me korridorin X.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 15

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Transporti hekurudhor PPK‐ja vendos prioritetet:

 Ristrukturimi i plotë i sistemit në bazë të Direktivës 2012/34/CE, e amenduar.  Rikonstruksioni i plotë i sistemit ekzistues, sipas kushteve teknike që kërkon: o Direktiva e Sigurisë 2016/798/CE o Direktiva e Ndërveprimit 2016/797/CE  Ndërtimin e linjave hekurudhore për të përkrahur lëvizjen ndërqytetase për distanca të largëta dhe lëvizjen ndërkufitare.  Krijimi i sistemeve multimodale: o Lidhja e aeroporteve me transportin hekurudhor. o Si projekt i parë në këtë drejtim: lidhja e aeroportit “Nënë Tereza” me rrjetin hekurudhor; o Lidhja e linjave hekurudhore me portet kryesore. o Si projekt i parë në këtë drejtim lidhja e rrjetit hekurudhor me portin e Vlorës, Durrësit dhe Shëngjinit; o Lidhja e rrjetit hekurudhor me pikat kufitare: Mal i Zi, Maqedoni dhe Greqi. o Mundësimi me lidhje hekurudhore i kufirit me Greqinë si një pikë hyrëse për korridorin hekurudhor ballkanik Jug‐Veri. Prej këtej mundësohet transporti hekurudhor Selanik‐Podgoricë dhe më tej.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 16

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.4. Rrjeti i porteve dhe aeroporteve Transporti ajror dhe detar

 Forcimin e strukturave ekzistuese portuale, të porteve me rëndësi kombëtare dhe rajonale, me qëllim rritjen e kapacitetit të tyre në përpunim dhe eksportim mallrash dhe transport pasagjerësh, në nivele konkurruese për rajonin e Ballkanit dhe të Mesdheut. Rritja e numrit të marinave turistike, në përputhje me kapacitetin fizik të bregdetit shqiptar, me qëllim zhvillimin e një sektori turistik bregdetar elitar, që respekton mjedisin dhe karakteristikat fizike territoriale të peizazhit natyror dhe urban, të bregdetit tonë.  Zhvillimi i 4 porteve kryesore për Shqipërinë si pika nisjeje të autostradave detare: o Porti i Durrësit (funksione mikse: turistik, pasagjerë, mallra dhe peshkimi. Porto Romano port energjetik);

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 17

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has o Porti i Vlorës (funksione mikse: turistik, pasagjerë, mallra dhe peshkimi. Petrolifera port energjetik); o Porti i Shëngjinit (funksione mikse: turistik, pasagjerë dhe peshkimi); o Porti i Sarandës (funksione mikse turistik, pasagjerë dhe peshkimi).  Në fushën e transportit ajror sugjerohet hartimi i një studimi i cili do të tregojë fizibilitetin e ri/përdorimit të fushave ekzistuese të aeroporteve si për shembull: Vlora, Gjadri, Korça, në mbështetje të transportit ajror.  PPK sugjeron si prioritet ndërtimin e një aeroporti të tretë ndërkombëtar në jug të vendit (përveç atij të Tiranës dhe të Kukësit, ky i fundit i miratuar gjatë kohës së hartimit të PPK dhe në të njëjtën linjë të parashikuar nga PPK). Ky aeroport do të bënte portën hyrëse jugore të Shqipërisë më të aksesueshme dhe konkurruese në rajon, për sa i përket zhvillimit ekonomik në fushën e turizmit dhe më gjerë. Korridoret energjetike Projektet strategjikë në ndërtimin e korridoreve energjetike:

 TAP ‐ Trans Adriatik Pipeline;  IAP ‐ Ionian Adriatik Pipeline. Gazsjellësi që kalon në pjesën perëndimore të Shqipërisë, nga Fieri në Shkodër drejt Malit të Zi me dy degëzime Ulqin dhe Podgoricë, ndërsa në jug plotëson lidhjen Fier‐Gjirokastër‐Sarandë;  IAP‐Kosovë. Linja e gazsjellësit IAP që degëzohet në rajonin Shkodër‐Lezhë, për të furnizuar Kosovën nëpërmjet Kukësit, duke realizuar në këtë mënyrë atë që njihet si Unaza e Ballkanit Perëndimor; Projektet e mësipërme mbështeten dhe detajohen më tej nga Plani Kombëtar Sektorial për Gazin Natyror për Shqipërinë;

 Ndërtimi i linjës së interkonjeksionit 400 kV, Fier‐Elbasan‐Maqedoni.

Hasi në lidhjet rajonale Nga përshkrimi i mësipërm i korridoreve pan – europiane, rezulton që bashkia Has ka pozicion strategjik shumë të favorshëm në lidhje më këtë rrjet. Kjo pasi lidhja direkte që ka me korridorin kombetar Durrës – Kukës – Morinë, i mundëson që nëpërmjet Prishtinës të lidhet me Korridorin X pan – europian. Ky korridor është shtylla kurrizore e rrjetit rrugor dhe hekurudhor të europës jug‐lindore, si një korridor qe lidh shtete si: Austria, Hungaria, Sllovenia, Kroacia, Sërbia, Bulgaria, Maqedonia dhe Greqia. Ky akses kaq i afërt me shtetet fqinje dhe europën e vendos Hasin në një pozitë të favorshme për këmbimet ndërkombetare, ekonomike, social‐ kulturore, etj. Avantazh tjëtër për Hasin është dhe afërsia me aeroportin e kukësit, i cili me

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 18

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has vendosien në funksionim të plotë të tij, përbën një mundësi shumë të mirë për lidhjen e Hasit me europën dhe me gjërë.

Fig.5. Pozita e Shqipërisë në kidhje me korridoret ekonomike europiane

1.1.2. Projektet IPA për Shqipërinë Aderimi i Shqipërisë në disa programe europiane si IPA Adriatic Ionian, Interreg Med Program, IPA Crossborder, kërkon prej saj krijimin e strukturave të përshtatshme territoriale dhe administrative, të afta për të aksesuar në fondet e këtyre programeve.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 19

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Realizimi i këtyre projekteve, krijimi i partneriteteve të reja territoriale në kontekstin evropian, investimi në korridoret që na lidhin me korridoret kryesore europiane si dhe përforcimi i infrastrukturës lidhëse me vëndet fqinj, partnerë në Ballkan, e vendos Shqipërinë realisht në kryqëzimin e akseve me rëndesi europiane: aksi horizontal Madrid‐Romë‐Stamboll, lidhja e Detit të Zi me detin Mesdhe si dhe aksi vertikal, Europa Qëndrore‐Afrika Veriore dhe vëndet e Lindjes.

Në kuadër të realizimit të projektit të Bashkimit Europian dhe të unifikimit të të gjitha standardeve ekonomike, fizike, sociale dhe kulturore, vëndet ballkanike që janë në proces anëtarësimi ndjekin politikat e bashkëpunimit ndërkufitar me fqinjët e tyre. Shqipëria si një vënd, i cili synon për t’u bërë pjesë e grupimit të madh europian, ndjek dhe zbaton politikat ndër‐rajonale me vëndet kufitare si Mali i Zi, Kosova, Maqedonia, Greqia dhe Italia. Bashkimi Europian në emër të implementimit të strategjive bashkëpunuese mbështet këto vënde me asistence teknike dhe financiare. Nga plan raportet strategjike (IPA Crossborder) të hartuara për periudhën 2014 ‐ 2020, Shqipëria do të sigurojë një mbështetje financiare prej 104.512.029 euro.

Fig.6.Projektet mesdhetare ballkanike ku bën Fig.7.Strategjitë makro‐rajonale dhe pellgjet detare pjesë shqipëria

Ky program mundëson dhe nxit bashkëpunimin ndër‐rajonal në të gjitha fushat e mundshme sic janë fusha ekonomike, infrastruktura rrugore, infrastruktura shëndetësore dhe arsimore, kultura, mbrojtja e vlerave dhe e monumenteve të trashëgimise natyrore, historike dhe kulturore. Shqipëria, si një ndër vëndet e rralla në rajon, por edhe më gjërë, në kufijtë e saj

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 20

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

shtetërorë kufizohet me popullsi shqiptare. Ky është një fakt domethënës për traditën e mirë bashkëpunuese, që banorët e zonës ndërkufitare të Shqipërisë me banorët e zonave Fig.8. Projekti IPA CROSS BORDER

ndërkufitare të vëndeve fqinje kanë pasur historikisht. Programi IPA CBS II i Komunitetit Europian fokusohet në përforcimin e mëtejshëm të këtyre marredhënieve domethënëse për zhvillimin e mëtejshëm të një ekonomie të qëndrueshme, për ruajtjen e stabilitetit rajonal si dhe për mbrojtjen e vlerave historike, social‐kulturore dhe natyrore të këtyre hapësirave ndërkufitare.Duke ditur lidhjet e shumta dhe të forta ekonomike dhe social‐kulturore ndërmjet qyteteve shqiptare zbatimi i strategjive bashkëpunuese nëShqipëri, përtej banorëve dhe pushtetit vendor, që përfshihen në programin IPA CBS II, ka një impakt pozitiv që e reflekton efektin e tyre mbi të gjithë territorin e Shqipërisë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 21

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 22

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Fig.10. Qëndrat urbane kombëtare e ndërkufitare që duhet të rrisin bashkëpunimin në kuadër të projekteve IPACB

Hasi në programin IPA II Sic shihet dhe nga harta më sipër, bashkia e Hasit bën pjesë në zonën Kukës ‐ Prishtinë të bashkëpunimit ndërkufitar në kuadër të programit IPA. Ky grup bashkëpunimi ndërkufitar përbëhet nga dy nën grupe, atë Tropojë – Gjakovë dhe Kukës Prizren. Në këtë të fundit Hasi si bashki kufi me Kosovën dhe fqinje me komunën e Prizrenit, është në pozitë tepër të favorshme për shfrytëzimin e fondeve që BE vendos në dispozicion të këtij programi. Tjetër aspekt avantazhues për bashkinë Has kundrejt përfitimit të fondeve të programit IPA, për bashkëpunimin ndër‐kufitar, është dhe fakti që në kufi ka një shtet dhe komunë shqip folëse. Gjë e cila e bën më të thjeshtë bashkëpunimin dhe bashkërendimin për projekte të përbashkëta, kjo si pasojë e kulturës së njëjtë, traditës, historisë dhe perspektivës së përbashkët që këto treva kanë me njëra‐tjetrën.

1.3. Shqytimi i direktivave të planifikimit urban dhe sektorial, standartet dhe normat ekzistuese Legjislacioni kombëtar urban, konkretisht Ligji nr.107, datë 31.07.2014 “Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit” parashikon materializimin e Planit të Përgjithshëm Kombëtar (PPK), Planeve Kombëtare Sektoriale (PKS) për të gjithë territorin kombëtar ose pjesëve të tij dhe të 104 Planeve të Detajuara për Zona me Rëndësi Kombëtare (PDZRK), si mjetet bazë të planifikimit hapësinor kombëtar. Në zbatim të legjislacionit, por dhe në përputhje me standardet europiane, Ministria e Zhvillimit Urban (MZHU) (sot Ministria e Energjisë dhe Infrastrukturës, MIE), përgjegjëse për planifikimin territorial në Shqipëri, në bashkëpunim me AKPT, filloi në vitin 2013 procedurën e planifikimit të Planit të Përgjithshëm Kombëtar (PPK), të Planit të Integruar Ndërsektorial për Bregdetin dhe Planin e Integruar Ndër‐ Sektorial për zonën ekonomike Tiranë‐Durrës. Plani i Përgjithshëm Kombëtar (PPK) është i pari në hierarkinë e planit urban kombëtar, përcakton kuadrin për zhvillimin e të gjithë territorit dhe jep udhëzimet bazë për planet sektoriale dhe politikat analoge. U miratua me Vendimin Nr.01 të KKT, datë 14.06.2016 dhe VKM Nr. 881, datë 14.12.2016. Plani i Integruar Ndër‐Sektorial për zonen ekonomike Tiranë‐ Durrës (PINS‐DURANA) planifikon zhvillimin e rajonit Tiranë‐Durrës sipas strategjive kombëtare të zhvillimit të përcaktuara nga PPK, me synim zhvillimin ekonomik, social dhe të territorit dhe përbën shëmbull përfaqësues për planet e ngjashme. U miratua me Vendimin të KKT Nr. 03,

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 23

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has datë 14.06.2016. Plani i Integruar Ndërsektorial për Bregdetin (PINS Bregdeti) përcakton udhëzimet bazë për zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, social dhe urbanistik të zonës bregdetare me rëndësi kombëtare. Hartimi paralel i planeve të mësipërme lehtëson koordinimin dhe zbatimin e politikave të propozuara. U miratua me Vendimin të KKT Nr. 02, datë 14.06.2016. Gjithashtu, është miratuar Plani Kombëtar Sektorial për Gazsjellësin Trans Adriatik (Projekti TAP) me Vendimin të KKT Nr. 1, datë 04.07.2013. Së fundi, shënohet se në vitin 2017 ka filluar hartimi i Planit Kombëtar Sektorial Turistik për Alpet dhe Plani i Detajuar për Zonën e Rëndësisë Kombëtare të Valbonës. 1.3.1. Plani i përgjithshëm kombëtar Plani i Përgjithshëm Kombëtar (i miratuar me VKM Nr.881, datë 14.12.2016) parashikon zhvillimin për një periudhë afatgjatë, deri në vitin 2030. PPK siguron kuadrin referues strategjik për zhvillimin e qëndrueshëm dhe afatgjatë të territorit kombëtar. Specifikon nevojat dhe ndërhyrjet e nevojshme në këtë fushë, duke adoptuar një qasje të integruar të kombinuar. Përbën bazën për harmonizimin dhe koordinimin e politikave sektoriale dhe ndërsektoriale kombëtare dhe mbështet organizimin e ri administrativ të territorit kombëtar (Ligji 115/2014). PPK shoqërohet me Vlerësimin Strategjik Mjedisor, i cili vlerëson ndikimin mjedisor. Rëndësia e PPK vlerësohet si në nivel politik, ashtu edhe në atë institucional; duke parashikuar përfitime të drejtpërdrejta në ekonomi, mjedis dhe jetën shoqërore të qytetarëve. Synimet e shprehura në PPK janë:  Promovimi i kohezionit territorial përmes zhvillimit të balancuar ekonomik dhe social të rajoneve dhe përmirësim të konkurrencës.  Nxitje e zhvillimit të gjeneruar nga funksionet e përziera urbane dhe përmirësimi i marrëdhënieve midis zonave urbane dhe rurale.  Promovim të aksesit.  Përmirësimi i aksesit në njohuri dhe informacion. Reduktimi i dëmtimit të mjedisit.  Mbrojtja e burimeve natyrore dhe kulturore. Forcimi i trashëgimisë kulturore si faktor i zhvillimit.  Zhvillimi i burimeve të energjisë duke ruajtur, paralelisht, sigurinë e energjisë.  Promovimi i cilësisë dhe turizmit të qëndrueshëm. Ulja e ndikimit të fatkeqësive natyrore.

Vizioni i PPK për Shqipërinë në 2030 është krijimi i një qëndre të integruar në sistemin evropian të ekonomisë dhe infrastrukturës, zhvillimi i një ekonomie shumë‐nivelëshe dhe konkurruese në rajonin e Ballkanit, dhe krijimi i një shteti që ofron qasje të barabartë në infrastrukturë, ekonomi dhe në njohuri dhe siguron mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, historike dhe natyrore, me synim për të krijuar një destinacion autentik. Në mënyrë të veçantë janë vendosur gjashtë objektiva strategjike:  Integrimi shumëdimensional në kontekstin europian.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 24

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Krijimi dhe forcimi i një pozite ekonomike të fortë dhe konkurruese të Shqipërisë në rajonin e Ballkanit dhe të Mesdheut.  Sigurimi i integritetit fizik dhe territorial të peisazhit historik, kulturor, natyror dhe urban në të gjithë territorin shqiptar.  Rritja dhe përmirësimi i cilësisë së jetës për njerëzit, duke promovuar zhvillimin ekonomik, eliminuar pabarazitë hapësinore, hequr barrierat e aksesit në ekonomi, infrastrukturë dhe dije.  Promovimi i "së drejtës për qytetin”;  Krijimi i bazave për zhvillim rajonal

PPK identifikon pesë sistemet territoriale me objektiva specifike dhe politika, të cilat janë të organizuara veçmas me ndihmën e qendrave, akseve dhe zonave. Bëhet fjalë për një sistem urban, sistemi bujqësor, sistemi natyror, sistem ujor dhe sistemi infrastrukturor.

SISTEMI URBAN

Me synim "zhvillimin e zgjuar urban", propozohet dëndësimi dhe zhvillimi policentrik i sistemit urban i cili do të heqë pengesat dhe do të lehtësojë pabarazitë. Promovon rajonet e forta të cilat komunikojnë mes tyre dhe kanë marrëdhënie plotësuese. PPK paraqet një rrjet të integruar dhe hierarkik të qëndrave urbane të cilat përbëhen nga:  Metropoli  Qëndrat primare urbane‐ janë konsideruar qëndrat e qarqeve  Qëndrat Sekondare Urbane, të cilat shërbejnë si qëndra urbane që ofrojnë funksione të specializuara dhe ofrojnë kujdes parësor me rëndësi rajonale (si vendbanime, funksione ekonomike, tregtare, kulturore, arsimore bazë, administrative, rekreative, shëndetësore, përkujdesje sociale dhe nyje transporti).  Qëndrat Terciare Urbane, të cilat janë qëndra të Bashkive të reja (pas reformës administrative) dhe mbulojnë nevojat në shërbimet e arsimit dhe shëndetësisë së nivelit të tretë.  Qëndrat Lokale, të cilat janë konsideruar pole banimi të karakterit suburban dhe rural dhe janë qëndra të komunave të vjetra. Shënohet se edhe pse këto përcaktohen nga plane të hierarkive më të ulëta se PPK (p.sh. Plani i Integruar Ndërsektorial), njihen disa qendra lokale, të cilat karakterizohen nga rritja ekonomike,burime natyrore, minerale, peisazhe, vlera kulturore dhe historike.  Lokalitetet, të cilat janë qëndra të banuara, me karakter rural. Përcaktohen nga plane të hierarkive më të ulëta se PPK (p.sh. Plani i Integruar Ndërsektorial), dhe në vija të përgjithshme janë njësia më e vogël e organizimit territorial.

Me qëllim zhvillimin hapësinor në përputhje me vizionin e PPK “Shqipëria 2030“, propozohen një seri ndërhyrjesh strategjike në qëndra urbane, në varësi të llojit të tyre:  Konsolidim dhe përforcim: metropoli dhe qendrat primare urbane. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 25

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Përforcim dhe rigjenerim: qendra terciare urbane qëndrore.  Fuqizim dhe Rigjenerim ‐ qytete‐porta dhe qëndra urbane lindore.  Bashkëpunim ‐ në nivel kombëtar.

Fig.11.Organizimi i ardhshëm i sistemeve në zona, korridore e qëndra dhe mbivendosja e tyre

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 26

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Fig.12. Sistemi urban 2030

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 27

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.13. Hierarkia e qëndrave urbane sipas PPk‐së Bashkia Has sipas PPK‐së klasifikohet në qëndrat terciare urbane, në këtë klasifikimin janë futur të gjitha bashkitë e reja të krijuara pas reformës teritoriale, të përcaktura dhe si zona me shërbime arsimore dhe shëndetësore të nivelit të tretë si p.sh. poliklinikat. Këtu bëjnë pjesë vecanërisht:

a. funksionet ekonomike dhe të vëndbanimeve b. funsionet e tregetise me pakicë c. funksionet kulturore dhe të rekreacionit d. funksionet administrative e. funksionet arsimore, shkolla të mesme, shkolla profesionale f. funksionet shëndetësore dhe të përkujdesies sociale

Si qëndër urbane terciare, bashkia Has klasifikohet si bshki që duhet ti nënshtrohet proceseve të fuqizimit dhe rigjenerimit, si procese të nevojshme që duhet të ndodhin në mënyrë që kjo bashki të marrë zhvillimin e kërkuar. Kjo mbështetur në gjëndien aktuale hapësinore dhe funksionale të kësaj bashkie. Një tjetër atribut që i atashohet kësaj bashkie është dhe atributi si hub logjistik, në fokusin e të cilit do të konceptohen proceset e fuqizimit dhe rigjenerimit hapsinor‐urban dhe funksional. Kjo si rezultat i pozitës gjeografike favorizuese që ka në lidhje kufirin me Kosovën dhe afërsia me Kukësin si një nga qytetet porta të përcakruar në PPK.

Një tjetër prioritet që i atribuohet bashkisë Has si qëndër urbane kufitare është dhe ai i bashkëpunimit ndër kufitar, si një nga bashkitë e shqipërisë që kufizohet me shtete të tjera. Ky prioritet i është dhënë dhe si pasojë e përfshirjes në programin e bashkëpunimit ndërkufitar IPA të zonës Kukës‐Prishtinë.

Duke qënë pjesë e polit të zhvillimit rajonal Kukës‐Has‐Tropojë, bashkia Has do të përfitojë nga zhvillimet që parashikohen të ndodhin në këtë rajon, të drejtuara kryesisht në fushën e infrastrukturës. Fuqizimi i qytetit të Kukësit që parashikohet në PPK, si qëndër primare urbane, duke u mbështetur në projekte strategjike infrastrukturore. Si vendosja e aeroporti të Kukësit në funksionim të plotë, fuqizimi i lidhjeve me qëndrat kryesore urbane përreth dhe rritja e ndërveprimit ekonomik ndërkufitar si në fushën e tregëtisë, turizmit dhe infrastrukturës, aplikimi i politikave nxitëse të zonës. Janë të gjitha strategji të parashikuara në PPK, të cilat me realizimin e tyre do të kthehen në resurse ekonomike dhe jo vetëm pë zonën, pjesë e sëcilës është dhe Hasi. Projektet kryesore në fuqizimin e infrastrukturës janë si më poshtë:

 Vlerësimi i potencialit natyror në aspektin e diversifikimit të energjisë së rinovueshme, duke shfrytëzuar erërat e forta në grykat e lumenjve.  Përfundimi i linjave të interkonjeksionit 400kV, që do të lidhin Elbasan‐Fierzë‐Kosovë dhe Burrel‐Skavice‐Kosovë.  Realizimi i gazifikimit të rajonit nëpërmjet lidhjes IAP ‐ Kosovë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 28

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Aktivizimi i aeroportit të Kukësit përbën një potencial për këtë rajon dhe veriun e vendit në tërësi, rajon me shkallë të lartë të emigrimit në vendet e BE‐së.  Përmirësimi i infrastrukturës lidhese mes qëndrave Kukës‐Has‐Tropojë dhe në raport me qëndrat kufitare në Kosovë, Prizren‐Gjakovë‐Pejë.Infrastruktura do të shkurtonte distancat e udhëtimit nëpër këto qëndra dhe do të forconte dhe konkretizonte bashkëpunimin ndërkufitar mes tyre.

 Rigjenerimi i aksit Fushë‐Arrëz‐Tropojë.  Krijimi i një poli ekonomik ndërkufitar midis zonave të Kukësit, Prizrenit dhe Gjakovës. Lehtësim maksimal të politikave të tarifave, praktikave të bashkëpunimit doganor atimor si edhe midis pushtetit vendor, pa burokraci, vonesa dhe pengesa, nga qeverisja në nivel qëndror. Fig.14. Ndërlidhjet midis qyteteve‐porta dhe hubeve sipas PPK

Paralelisht, janë të nevojshme ndërhyrjet rehabilituese në qëndrat e nivelit të tretë, të cilat disponojnë ndërtesa me vlerë dhe rivitalizim të industrive me funksione të reja ekonomike në fushën e industrisë jo dëmtuese të përpunimit dhe industrisë së ushqimit (p.sh. prodhimi i produkteve standarde dhe të njohura të tilla si mjalti, vera, rakia). Gjithashtu, rivitalizimi rekomandohet në lidhje edhe me konsolidimin e elementëve historikë, arkitektonikë dhe kulturorë me qëllim për t'i shërbyer ekonomisë së turizmit. Veçanërisht e rëndësishme për këto qëndra është

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 29

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has nxitja e bashkëpunimit mes tyre (si p.sh. në rastin konkret është Fusë Arrëzi) si edhe bashkëpunimi me qëndrat urbane të afërta të nivelit të parë (Kukësi për zonën e studimit poli Kukës). Në lidhje me zonat rurale që ndodhen aty pranë dhe përreth poleve ekonomike të propozuara nga PPK, propozohet ruajtja e karakterit rural nëpër vendbanime, ndërsa në zonat përreth tyre u jepet prioritet aktiviteteve bujqësore dhe atyre blegtorale si edhe infrastrukturës që ka lidhje me këto aktivitete. Zhvillimi urban dhe ai turistik duhet të bazohet në rivitalizimin e qëndrave rezidenciale që ruajnë karakter të vlefshëm arkitekturor, në mënyrë që të tërheqin vizitorë, investime dhe vënde pune. Zhvillim i ri urban duhet të fokusohet në zonat tashmë të ndërtuara, ndërsa zgjerimet e tij duhet të jenë veçanërisht të kufizuara. Propozohet, gjithashtu, përdorimi i mjeteve të tilla si transferimi i së drejtës së zhvillimit, intensiteti me kushte etj. dhe projektet lokale, të tilla si PPV, luajnë një rol të rëndësishëm në zbatimin dhe në ekspertizën e tyre. Nga ana tjetër, fshatrat në zonat e thella malore dhe ato rurale kanë potencial të madh në lidhje me diversifikimin dhe specializimin e sektorit të bujqësisë, për shkak të karakteristikave të tyre specifike dhe përdorimeve dhe aktiviteteve të ndryshme që ndeshen shpesh në zonën e tyre. Identifikimi dhe njohja e këtyre mundësive dhe rasteve, si edhe funksionimi i tyre duhet të jetë drejtimi kryesor dhe të mbështetet nga komuniteti lokal, grupet e biznesit, bordet rajonale, agjencitë e zhvillimit rajonal, bordet e ndërmarrjeve të qarkut dhe departamentet e agjencive të ndryshme lokale, por edhe nga institucionet qëndrore në varësi të MBZHRAU.

Së fundi, shikohen me rëndësi të veçantë zonat e ndjeshme mjedisore (p.sh. fshatra pranë liqeneve dhe grykëderdhjet e lumenjve, brenda zonave të mbrojtura). Përveç zbatimit të rreptë të legjislacionit sektorial (p.sh. për zonat e mbrojtura, për burimet ujore), zhvillimi duhet të kufizohet brënda kufijve të zonave rurale. Për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm propozohet: diversifikimi i produktit të turizmit, duke zhvilluar forma të reja (p.sh. ekoturizmi, turizmi rural), prodhimi i produkteve autentike lokale, zhvillimi i rrugëve për çiklizëm dhe mjeteve të transportit publik, lidhja me fshatrat tradicionale rurale të rajonit, lidhja e përshtatshme rrugore me qëndrat kryesore urbane.

SISTEMI BUJQËSOR

Objektivi për sistemin e bujqësisë është rritja e efikasitetit dhe produktiviteti i një sektori të prodhimit bujqësor. Politikat e PPK janë: ruajtja, konsolidimi, modernizimi. Në mënyrë të veçantë, në këtë kontekst propozohet:  Ruajtja maksimale e mundshme dhe mbrojtja e tokës bujqësore përmes: zbatimit të politikave të dëndësimit të zhvillimit urban (Ruajtje maksimale e fondit të tokës bujqësore me anë të politikave të densifikimit të zhvillimit urban) (pas miratimit të PPK nuk do të lejohet ndërtimi që nuk ka lidhje me sistemin e bujqësisë).  Pyllëzimi i tokës së degraduar pyjore duke respektuar natyrën dhe identitetin natyror të çdo zone.  Funksionimi i mirë i ekosistemeve natyrore përmes mbrojtjes së tyre dhe krijimit të korridoreve të gjelbra përgjatë rrugëve ujore. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 30

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Krijimi i një zinxhiri efikas të furnizimit: Prodhim‐grumbullim‐përpunim‐disponim (zinxhiri ekonomik bujqësor: prodhim ‐ grumbullim ‐ përpunim ‐ tregtim), me synim rritjen e vlerës së shtuar të një produkti (rritjen e vlerës së zinxhirit ekonomik).  Reduktimi i kostos së prodhimit dhe përmirësimi i cilësisë së produktit nëpërmjet modernizimit teknologjik dhe investimeve në mirëmbajtjen e rrjeteve të ujitjes dhe kullimit.  Bashkëpunimi me sektorët e tjerë ekonomikë: (a) Turizëm (kontributi i shijes dhe cilësisë së produkteve bujqësore në njohjen e produktit turistik shqiptar), (b) energjisë (përdorim të burimeve të rinovueshme të energjisë për përpunimin e produkteve bujqësore) dhe (c) transporti (rritje e performancës së zinxhirit të furnizimit (rritjes së efiçencës së rrjetit bujqësor në grumbullimin dhe tregtimin e produkteve bujqësore).  Krijimi i qëndrave/terminaleve bujqësore bazuar në traditat bujqësore lokale (bazuar në traditën e kultivimit të kulturave vendase).  Prodhimi i produkteve të certifikuara, të njohura «Made in Albania» dhe specializim në produktet shqiptare karakteristike (bimë mjekësore, fruta, ullinj, rrush, perime tipike lokale, produkte të standartizuara bujqësore).

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 31

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.15. Hartë nga sistemi buqësor i propozuar në PPK

Nga analiza e bërë mbi propozimet dhe qasjen e PPK‐së në lidhje me sistemin bujqësor të Hasit. Rezulton se kjo bashki nuk futet në grupin e bashkive prioritare në lidhje me buqësinë. Pozita gjeografike që ka dhe terreni kodrinoro‐malor e bën që sipërfaqja e punueshme të jëtë shumë e vogël. Këtë gjë mundta shohim edhe nga statistikat, sipas të cilave qarku i Kukësit ku përfshihet dhe Bashkia Has, është qarku me nivelin më të ulët të prodhimit buqësor në shkallë vëndi. Gjithsesi direktivat e PPK‐së janë që në të gjitha rastet toka buqësore të ruhet dhe zhvillohet Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 32

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has duke shfrytëzuar në maksimum potencialin që kjo zonë ka për zhvillimin e buqësisë. Me këtë qëllim rekomandimet që degët e buqësisë që shfaqin më shumë mundësi për zhvillim në bashkinë Has, janë pemtaria (frutikultura) dhe kultivimi i bimëve medicinale. Ndërsa për sa i përket blegtorisë shihet me prioritet mbarështimi i dhive, si një karekteristikë e trashëguar e aktivitetit blegtoral në zonë. Avantazh tjetër për zhvillimin e bujqësisë nëterritorin e bashkisë Has, shihet dhe pozita gjeografike që ka në lidhje me Kosovën, si dhe mundësia e lidhjes nëpërmjet Kukësit me polin bujqësor të Dibrës, i propozuar nga PPK. Tokat bujqësore në territorin e bashkisë kategorizohen nga PPK‐ja si toka me përdorim kompleks (te përzierë). Të cilat janë të përqëndruara kryesisht në pjesën qëndrore dhe jug‐ perëndimore të territorit të bashkisë. Aty ku tokat nën administrimin e bashkisë Has, lagen nga ujërat e liqenit të Fjerzes, ku si rezultat kanë më shumë mundësi për zhvillimin e aktivitetit bujqësor.

Fig.16. Rajonalizimi i produkteve buqësore

SISTEMI NATYROR

Duke patur si koncepte udhëzuese për sistemin natyror promovimin dhe aksesueshmërinë, PPK rekomandon:

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 33

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Zgjerimin e zonave natyrore, duke rritur rajonet me prioritet, mbrojtjen e mjedisit natyror (20% e zonës kontinentale dhe 15% e hapësirës detare për vitin 2030 dhe deri në 10% të hapësirës detare dhe zonave bregdetare për vitin 2020) dhe arritjen e lidhjes së tyre përmes korridoreve natyrore përgjatë luginave. Korridoret natyrore duhet të konsiderohen pjesë e rrjetit kombëtar të zonave të mbrojtura dhe janë zona të përshtatshme për zhvillimin e butë të infrastrukturës miqësore me mjedisin.  Përcaktimi i tre fushave strategjike, zhvillimi i të cilave do të ketë prioritet ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit natyror dhe vlerave të tij : parkun e Alpeve, Parkun Buna dhe Parkun Vjosa.  Krijimi i zonave rekreative dhe atraksioneve natyrore përgjatë luginave të lumenjve.  Integrimi i zonave të rrjetit Emerald në sistemin e zonave të mbrojtura.  Menaxhimi i qëndrueshëm i zonave të mbrojtura.  Krijimi i një "rrjeti kombëtar të çiklizmit" i cili do të sigurojë qasje dhe lidhje në rajone të trashëgimisë natyrore, kulturore dhe historike.  Pyllëzimi dhe rigjenerimi i zonave të degraduara nga fenomene të tilla si erozioni dhe përmbytjet.  Integrimi i sistemit natyror në ekonomi (Përfshirja e sistemit natyror në zinxhirin e zhvilimit ekonomik).  Mbështetje dhe zhvillim i rekreacionit dhe ekoturizmit përmes menaxhimit të qëndrueshëm të sistemit natyror.  Integrimi i Shqipërisë në kuadrin ballkanik dhe evropian përmes projektit "Dinaric Arc Ecoregion (Eko‐rajoni i zonës Dinarike)" dhe "Europian Green Belt (Brezi i Gjelbërt Europian)". Rritja e pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrje në lidhje me menaxhimin e sistemit natyror.  Rritja e efikasitetit të menaxhimit të natyrës, të zonave të mbrojtura dhe biodiversitetit nga organet qendrore dhe ato lokale.  Integrimi i planeve të menaxhimit në sistemin e planifikimit dhe të planeve vendore.  Përgatitje paralele e PPV dhe planeve të menaxhimit, me synim për të arritur qëndrueshmërinë dhe rëndësinë e parashikimeve, të mjeteve dhe afateve.

Fig.17. Hartë nga sistemi natyror i propozuar në PPK

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 34

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Ndërlidhja e sistemit natyror me sektorët e tjerë ekonomikë është një nga qasjet e PPK‐së për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik. Në këtë drejtim mënyrat e përafrimit ndaj tij ndryshojnë sipas karakteristikave të qendrave urbane ku ndodhen. Konkretisht për rajonin që po studiohet propozohen si më poshtë vijon: Në qendrat lokale dhe lokalitetet, ku kërkohet kooperim dhe përforcim:  Zhvillimi urban duhet inkurajuar brenda zonave të urbanizuara që shfrytëzojnë infrastrukturën ekzistuese të ndërtuar.  Toka me karakteristika të mira pjellore, por që nuk mund të përdoren më për bujqësi, duhet të pyllëzohen aty ku është e mundur. Kjo do të rriste mundësitë ekonomike të zonës për shfrytëzim të lëndës drusore ose për përmirësim të peizazhit natyror dhe rritjen e atraksioneve turistike.  Në tokat me karakteristika jo të mira bujqësore inkurajohet përdorimi i tyre për parqe fotovoltaike apo eolike sidomos për zonat pranë stacioneve dhe rrjetit ekzistues elektrik.  Në tokat me shfrytëzim intensiv të bujqësisë rekomandohet ripërdorimi i mbetjeve bujqësore për gjenerimin e energjisë elektrike. Kjo do të mundësonte zhvillimin e energjisë së rinovueshme dhe mbrojtjen e cilësisë së rrjedhave ujore nga shpërhapja e mbetjeve bujqësore.  Promovimi i rrjedhave ujore për sportet dhe aktivitetet ujore.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 35

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Në qëndrat urbane terciare ndërmjet të tjerave, ku kërkohet konsolidim dhe fuqizim, propozohet:  Parandalimi i shpërhapjes urbane.  Ndalimi ku është e mundur dhe reduktimi i humbjes së tokës bujqësore dhe tokës së lirë natyrore, për shkak të përdorimit urban.  Mbrojtja e karakteristikave të peizazhit rural dhe minimizimi i fragmentimit të tij, duke ruajtur sa më qartë diferencat karakteristike midis peizazhit urban dhe atij rural.  Krijimi i infrastrukturës së gjelbër për qytetet e mëdha e të vogla, që do t’i mundësojnë banorëve akses në zonat natyrore dhe në aktivitetet rekreative që do të zhvillohen në to.  Ruajtja dhe aty ku është e mundur shtimi i zonave të mbrojtura mjedisore dhe biodiversitetit në to.  Mbrojtja e objekteve dhe strukturave ndërtimore, me vlera karakteristike të peizazhit të traditës historike e kulturore. Në qendrat qendrat terciare dhe qendrat lokale ndërmjet të tjerave, ku kërkohet rigjenerim:  Mjedisi si produkt turistik që tërheq vizitorët nga cilësia e peizazhit natyror, historiko ‐ kulturor dhe biodiversitetit, si edhe nga një gamë e gjerë mundësish për zhvillimin e aktiviteteve natyrore;  Tërheqja e sipërmarrjeve dhe njerëzve që karakterizohen nga aftësi dhe një spektër i gjerë ekspertize teknike dhe intelektuale, për të cilët jetesa në qytete të vogla ku garantohet cilësia mjedisore, i mundëson atyre cilësinë e jetës që ata kërkojnë;  Zhvillimi i avancuar i infrastrukturës së komunikimit, e cila mund të sigurojë zgjerimin e shkallës së aktiviteteve ekonomike si dhe të sipërmarrjeve të vendosura në një vend të caktuar.

Fig.18. Sistemi natyror: situata aktuale majtas – Propozomi i PPK djathtas

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 36

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Hasi historikisht shfaqet pa praninë e resurseve të bollëkshme natyrore në territorin e tij, prandaj dhe historikisht është njohur me emrtimimin Hasi i thatë. Megjithatë pozita gjeografike e tij bën që të jetë në mes të disa zhvillimeve në konteksin natyror, të propozuara në PPK për këtë zonë. Kufizimi që ka në jug‐perëndim, jug dhe jug‐lindje nga liqeni i Fjerzës, bën që bashkia Has të kufizohet në këto drejtime nga korridori natyror i propozuar në PPK, i cili parashikohet të jetë finalizuar deri në 2030. Ky korridor që shtrihet përgjatë kufirit jugor të bashkisë dhe shtrihet pjesërisht dhe në territorin e Hasit në këtë zonë. Bën që bashkia Has të ketë detyrim ligjor, i cili rrjedh nga PPK‐ja, që të japë kontributin që i takon në realizimin e tij. Por nga ana tjetër dhe cka është më rëndësi, është interesi që bashkia Has ka në realizimin e këtij korridori, nga i cili asaj do i shtohen vlerat dhe atraksionet natyrore. Pikërisht pozita gjeografike e Hasit bën që ai të jëtë me të gjithë tërritorin e tij, pjesë e Brezit të Gjelbër Europian, pozitë nga e cila i lindin detyrime dhe të drejta, por dhe përfitime në sferën e hapësirës natyrore. Të diktuara nga legjislacioni i BE‐së. Propozime të tjera të rëndësishme të PPK nga i cili Hasi përfiton vëmëndje dhe rritje të frekuentimit nga vizitorë, për pasojë dhe rritje të turizmit. Është intinerari i bicikletave, që nis nga parku i Valbonës, përshkon përmes territorit të bashkisë Has dhe përfundon në liqenin e Fjerzës. Një intinerar qëështë pjesë e rrjetit të rrugëve të bicikletave në hapësirat natyrore të gjithë shqipërië. Propozim tjetër është dhe krijimi i intinerarit Vozitës, i cili lidh të gjithë qytetet bregdetare të shqipërisë me rrugë detare. Dhe vazhdon nëpërmjët grykëderdhjes së lumit Drin në Velipojë, drejt liqenit të Fjerzës në Kukës, një intinerar gjatë së cilit përshkon thuajse të gjithë kufirin liqenor të territorit të bashkisë Has. Nga ku Hasi ka mundësi të bëhet pjesë e inegruar e guidave turistike që do të përfshijnë këtë intinerar. Monumentet natyrore janë një tjetër pikë e fortë e propozimeve për konservim dhe ruajtje të PPK, strategji që i sjell hasit pasurim të mëtejshëm në kapitalin natyror që zotëron. Monumente naryre në mbrojtje marrë nga invnetari i bashkisë janë:

 Burimi i Krumës  Burimet e Brudit  Gurra e Vranishtit  Gurra e Domajve  Pisha e Gjinajve  Shpella e Pëllumbave  Shpella me oborr  Shpella që tingëllon Mazrek  Maja e qytezës  Ahishtja e Liqenit te Kuq

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 37

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Pisha në Gjinaj

SISTEMI UJOR

Në lidhje me sistemin ujor PPK identifikon një sërë dobësish dhe problemesh që kanë të bëjnë me çështje si: (a) të menaxhimit, (b) të sasisë së burimeve ujore, (c) të cilësisë së burimeve ujore (d) ndotjes nga burime të ndryshme dhe përparon në rekomandimet përkatëse, si psh përdorim racional i ujit, kontroll të aktiviteteve ilegale, koordinim dhe bashkëpunim midis shërbimeve lokale, rajonale dhe qëndrore, me synim për të përmirësuar kuadrin institucional në lidhje me monitorimin, menaxhimin e qëndrueshëm të ujërave nëntokësore, duke përfshirë puset, kontrollin dhe shfrytëzim të ujërave të shiut, investime për kërkime dhe njohuri mbi burimet ujore. Propozimet kanë të bëjnë me: • Miratimin e politikave të dendësimit urban. • Krijimin e korridoreve natyore të mbrojtjes përgjatë luginave të lumenjve. • Përcaktim të vijës blu për mbrojtjen e zonave bregdetare nga përdorime të ndaluara, monitorimin e aktiviteteve dhe rigjenerimin e korridoreve natyrore • Njohjen dhe mbrojtjen e vlerave të peizazhit natyror në të gjithë territorin kombëtar të vendit, që nga bregu deri në kreshtat e rajoneve malore. • Mbrojtjen e basenit të Vjosës për shkak të karakteristikave të saj të veçanta: shkallën e lartë të ujëshmërisë, ndërtimin gjeologjik të formacioneve dhe larminë e peizazheve përgjatë luginës.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 38

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Fig.19 Njësitë vendore brënda dhe jashtë Fig.20. Basenet ujore sipas madhësisë së pellgut juridiksionit të shoqërive U dhe UK ujëmbajtës dhe burimeve. Hasi bën pjesë në basenin ujëmbledhës të Drinit, ku një pjesë e liqenit të Fjerzës depëron në territorin e bashkisë, më saktësisht në pjesën perëndimore të tij. Kjo gjë mundëson shfrytëzimin e ujit të liqenit për vaditje në sektorin e buqësisë, për këtë pjesë. Ndërsa vaditja e tokave buqësore në pjesët e tjera të Hasit, behet me rezervuare artificialë të krijuar pasra viteve 90’. Të cilët janë të tipit kaskadë të dikruar nga terreni malor. Gjithsej janë 9 të tillë me kapacitete te ndryshme ujëmbledhëse, të shtrijë nga veri‐perëndimi dhe vashdinë shpërndahen drejt jugut të territorit të bashkisë Has.

Fig.21. Potencialet për shfrytëzimin e ujit në raport me nevojat për ujë të pishëm Cilësia e baseneve dhe ujërave sipërfaqesorë në territorin e bashkisë Has, janë kategorizuar si të këqija, që do të thotë që këmi të bëjmë me një ndotje të këtyre ujëravë dhe ku lind natyrshëm marrja e masave për evitimin e ndonjë ndotje mjedisore me pasoja për zonën. Kjo situatë ka ardhur si pasojë e grumbullimit të mbetjeve që vijnë me prurjet e lumit drin nga

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 39

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has kosova dhe maqedonija. Për këtë situatë madje është dhe një projekt i BE‐së për pastrimin dhe mbrojtjen e ketij baseni nga ndotja e mundëshme ne vijimësi.

Fig.22. Vlerësimi i vulnerabilitetit të ujërave nëntokësore Për sa i përket ujërave nëntokësorë, ne këtë territor ndodhen akuiferë porozë gjë që sjell.... Ku paraqitet njeë nivel vulnerabiliteti i ulët dhe shumë i ulët në shkallën e rrezikut që shfaq zona për ndotjen ose dëmtimin e tyre.Hasi vlerësohet të ketë një potencial mesatarisht të ulët, në mundësinë e furnizimit me ujë të pishëm, gjithsesi nga harta vërejmë se te paktën gjysma e territorit të bashkisë Has është e mbuluar nga shërbimi i ujësjellësit. Një pikë e fortë për këtë bashki. Territori i bashkisë Has nuk njihet për rrezikshmëri në lidhje me përmbytjet apo erozionet, të paktën jo në masën që sjellin probleme për zonat e banuara, bujqësinë, etj. Megjithëatë nga harta e vlerësimit të këtyre rreziqeve konstatohet që ato janë të lokalizuara përgajtë lumenjve që rrjedhin nga malet drejt liqenit të Fjerzes. Përgjatë të cilëve vërehen dhe zona të banuara që preken në rate katastrofash natyrore apo vërshime të pazakonta të ujërave dhe erozionit. Pransdaj duhet të merrenmasa, duke vlerësuar rrezikun potencial rregullisht dhe duke hartuar projkete dhe vepra për mbrijtje nga to kur është e nevojshme.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 40

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.23. Rrisqet e vërshimit të ujit, erozioni dhe ndotja e lumenjve SISTEMI INFRASTRUKTUROR

Qëllimi i PPK është të mbështesë zhvillimin e integruar të rrjeteve të infrastrukturës të cilat përbëhen nga elementet e mëposhtme: • Transportet (si ai hekurudhor, ajror dhe transporti detar, transportin publik). • Energjia (duke përfshirë energjinë elektrike, naftën, gazin, burimet minerale). • Komunikimi (duke përfshirë rrjetin e telekomunikacionit, fibër optike, etj). Propozohet zhvillimi i një sistemi multimodal, të integruar dhe miqësor me mjedisin i transportit, i cili do të sigurojë lidhjen dhe aksesin në nivel kombëtar, do të zhvillojë lidhjen ndërkufitare, do të promovojë transportin publik dhe mjetet alternative (p.sh. biçikletë) dhe do të lidh akset transportuese me korridore turistike dhe historike. Basahkia Has ka fatin të jetë shumë pranë me rrugën Durrës‐Kukës‐Morinë. Një nga rrugët kryesore që lidhin bregun perëndimor të shqipërisë me pjesën kontinentale lindore të vëndit tonë dhe më tej me Kosovën. Gjithashtu në vijimësi të të njëjtit korridor në Kosovë, nëpërmjet Prishtinës lidhet me Koridorin X pan‐europian. Përgatë të njëjtës trajektore, PPK propozon shtrimin e një hekurudhe që nis nga qyteti i Rrëshenit dhe përfundon në Prizren. Një arterie shumë efikase në këmbimet tregëtare mes dy vëndeve, por dhe një mundësi më shumë për Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 41

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has transport pasagjerësh. Tjetër avantazh për qytetin e Hasit është dhe afërsia me hubin ndërkombëtar të Kukësit të propozuar në PPK.

Fig.24. Sistemi infrastrukturor 2030, transporti.

PPK bën propozime edhe në lidhje me infrastrukturën e energjisë me synim zhvillimin e një rrjeti efikas të energjisë:  Zero importe të energjisë.  Konsolidimin e dy porteve kryesore: Porto Romano dhe Vlorë 2 ‐ Terminali Petrolifera me infrastrukturën e duhur në lidhje me magazinimin ‐ shpërndarjen e produktet të naftës dhe gazit të lëngshëm.  Ndërtimi i korridoreve të gazit natyror: TAP ‐ IAP ‐ IAP Kosove dhe linjave të tyre të interkoneksionit.  15% kursim të energjisë, 20% përdorim të burimeve të rinovueshme të energjisë, 20% rritje të efikasitetit të energjisë, 20% ulje të emisioneve të gazrave CO2.  Arritje të tre objektivave ‐ makro (makro‐objektiva) për krijimin e një tregu të brendshëm të energjisë: Konkurrueshmëria, furnizim të sigurt, qëndrueshmëria. Gjithashtu, vendos kornizën udhëzuese për zhvillimin si të energjisë me bazë hidrokarburet ashtu edhe të gjitha formave të energjisë së rinovueshme (diellore, eolike, hidro, gjeotermale, biomasa). Së fundi, në fushën e telekomunikacioneve, PPK vendos si prioritet maksimal zhvillimin e infrastrukturës dixhitale dhe broadband, propozon për të përfshirë në planet themelore projekte

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 42

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has specifike (si lidhjen e të gjitha institucioneve të edukimit dhe institucionet kërkimore shtetërore me rrjetet e kërkimit ndërkombëtare), dhe promovon menaxhimin e integruar të korridoreve për

infrastrukturën. Fig.25. Sistemi infrastrukturor 2030, energjia dhe industria Nëterritorin e saj bashkia Has përfshin zona me pasuri minerale, në të cilat gjejmë rezerva të bakrit dhe kromit. Aty ekziston dhe një minierë aktive që merret me nxjerrjen e mineralit të kromit, e cila funksionon në një formë shumë primitive dhe nuk shfrytëzon të gjithë kapacitetin mineral të saj. Prandaj lind nevoja për një riorganizim në mënyrën e funksionimit të saj dhe afrimi i investimeve për rritjen e kapacitetit dhe cilësisë së funksionimit të saj. Në Has ndodhet dhe një hidrocentral i vogël i ndërtuar rishtazi i cili pritet të vendoset në funksion, nga ku mund të përfitojnë dhe banorët e kësaj bashkie. Pjesa jugore dhe jug‐lindore e bashkisë cilësohet nga PPK si zonë ku mund të shfrytëzohet për prodhimin e energjisë nga era.

RAJONALIZIMI Një parakusht për arritjen e qëllimeve strategjike kombëtare është krijimi i një baze për një zhvillim të barabartë rajonal. Në këtë drejtim, PPK identifikon 7 pole të nivelit kombëtar: 1. Shkodër‐Lezhë 2. Tiranë‐Durrës 3. Elbasan 4. Fier‐Vlore‐Berat 5. Kukës‐Has‐ Tropojë Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 43

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 6. Gjirokastër‐Sarandë 7. Korcë‐Pogradec si edhe katër zona të zhvillimit specifik: 1. Malësi e Madhe ‐ Tropojë (rajoni i Alpeve), rajon i cili është shumë interesant dhe një zonë natyrore e bukur dhe është ideale për turizmin malor. 2. Dibër ‐ Klos ‐ Bulqizë, rajon i cili disponon burime të shumta minerare dhe ekspertizë në përpunimin e mineraleve. 3. Këlcyrë ‐ Përmet ‐ Skrapar, rajon me përvojë në kultivimin, grumbullimin dhe përpunimin e bimëve aromatike dhe medicinale, pemët frutore, bujqësinë, zhvillimin e blegtorisë dhe turizmin mjedisor. 4. Pukë ‐ Mirditë ‐ Fushë Arrëz.

Fig.26. Poli i propozuar i zhvillimit rajonal Kukës‐Has‐Tropojë Sipas PPK, Hasi përfshihet në rajonin Kukës‐Has‐Tropojë, që cilësohet si porta lindore e rajonit malor verior. Ku territori i bashkisë Has kalsifikohet në zonë që ka nevojë për përforcim dhe kooperim të sektorëve bazë të bujqësisë dhe turizmit. Kruma si qëndra administrative e bashkisëështë propozuar të trajtohet si hub i specializuar logjistik. Nëpër territorin bashkisë përshkon dhe një korridor peisazhistik i përcaktuar nga PPK, i cili vjen nga Tropoja e cilësuar si “Parku Rajonal i Alpeve” dhe përfundon në rrugën e kombit. Ku përvec aksit strategjik parashikohet të kalojë dhe linja gazsjellëse IAP‐Kosovë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 44

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.27. Poli i zhvillimit rajonal Kukës‐Has‐tropojë Sipas një studimi nga INSTAT, nënnjësitë vendore (LGU363) klasifikohen në gjashtë grupe bazuar në ndërveprimet dhe marrëdhëniet funksionale në mes tyre dhe qendrat urbane: Grupi 1 "i Madh‐periferik", Grupi 2 "i vogël/periferik", Grupi 3 'mesatar‐gjysmë‐qendror "Grupi 4" i vogël/qendror (preja) ", Grupi 5 "mesatar/qendror (gjysmë‐grabitqarë)" dhe Grupi 6 "i vogël/qendror (grabitqarë)". Grupi i parë përfshihen nënnjësitë vendore që karakterizohen nga dendësi të ulët, sipërfaqe të madhe dhe lëvizshmëri të ulët të banorëve (lëvizje jashtë kufijve të tyre). Në të dytën nënnjësitë vendore kanë karakteristika të ngjashme, por dendësi më të lartë. Në të tretin karakteristika kryesore është lëvizja e përditshme e rëndësishme e banorëve.

Njësitë administrative të Bashkisë Has bëjnë pjesë në grupet e mësipërmëndura, në përputhje me tabelën e mëposhtme. Gjithashtu, bazuar në sa më sipër, për zonën e studimit ndërhyrja dominante hapësinore është kooperim dhe përforcim.

Njësi administrative Grupi Krumë Grupi I “Të vogël/periferik” Golaj Grupi I “Të madh/Periferik” Fajzë Grupi I “Të vogël/periferik” Gjinaj Grupi I “Të vogël/periferik” Tabela.1. Klasifikimi i njësive administrative të bashkisë bazuar në nivelin e ndërveprimeve hapësinore mes tyre dhe qendrave urbane kryesore, si edhe pozicionimin e tyre lidhur me këtë rol

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 45

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Nga analiza e hartës përkatëse të rajonit Kukës‐Has‐Tropojë, rezulton se Hasi përshkohet nga një rrugë peisazhistike njëherësh dhe pjesë e intinerarit të bicikletave Alpe‐liqen i Fjerzës. Bashkë me korridorin e gjelbër përgjatë lumit Drin dhe bregut të liqenit të fjerzës, përbëjnë një grup pasurish natyrore dhe infrastrukturore nga të cilat do të marrë shvillim sektori i turizmit në Has. Këtij grupi i shtohen dhe monumentet e natyrës të shpërndara nëpër territorin e bashkisë, të cilësuara si të tilla nga ligji për monumentet e natyrës.

NDRYSHIMET KLIMATIKE

PPK jep drejtimet në lidhje me përballimin dhe përshtatjen me ndryshimet klimatike, të cilat në nivel rajonal përfshijnë, ndërmjet të tjerash: 1. Gjatë planifkimit të çdo ndërtimi të ri, apo zgjerimi të strukturave ekzistuese, duhet të kryhet një analizë ndjeshmërie e infrastrukturës së parashikuar në kushtet ekstreme të motit. Në bazë të rezultateve të saj, duhet të përgatitet një plan masash për të pakësuar në mënyrë të përhershme pasojat e këtyre dukurive. 2. Zbatimi i masave për të ulur ndjeshmërinë e infrastrukturës ndaj kushteve ekstreme të motit duhet të jetë një detyrë qëndrore e menaxhimit të çdo lloj infrastrukture. Qëllimi i zbatimit të këtyre masave duhet të bazohet sidomos në zvogëlimin e dëmit të shkaktuar për përdoruesit e infrastrukturës së ndjeshme ndaj motit, nëse ata nuk mund ta përdorin atë. 3. Rehabilitimi, zgjerimi si dhe krijimi i infrastrukturave për furnizimin me ujë duke përfshirë skenarët e ndryshimeve klimatike në këtë sektor. Menaxhimi i kërkesës për ujë përmes ripërdorimit, sigurimit të rezervave ujore të reja, ujit të shiut, shkripëzimit etj. 4. Përmirësimi i efçencës së ujit, infrastrukturës ujitëse, varieteteve të bimëve, sistemit të kullimit, plehërimit si dhe ruajtja e lagështisë së tokës janë disa masa që duhet të ndërmerren në sektorin e bujqësisë, nisur nga ndryshimet e pritshme të klimës (temperaturave).

IMPLEMENTIMI DHE MONITORIMI I PPK

PPK përfshin propozime për aplikimin (në tre faza) dhe monitorimin e planit. Ndër projektet strategjike të propozuara përfshihen:  Projekte për trajtimin e ndryshimeve klimatike (p.sh. pyllëzimi, përmirësimi i rrjeteve të ujitjes)  Rigjallërimin e zonave të vjetra industriale  Pajisje të zonave me prioritet nxjerrjen dhe përpunimin e mineraleve.  Shtim të zonave të mbrojtura të mjedisit natyror  Krijimi i një rrjeti kombëtar të rrugëve për biçikleta

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 46

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Rritje të efikasitetit të sistemit të furnizimit me ujë dhe rrjeteve të kanalizimeve dhe krijim/përmirësim të impianteve për trajtimin e ujërave të zeza, krijim të vendeve të përshtatshme për hedhjen e mbeturinave.  Hartimi i planeve të menaxhimit për zonat me një trashëgimi të shquar historike dhe kulturore.  Ngritja e kapaciteteve të pushtetit vendor për planifikimin, zhvillimin, monitorimin dhe qeverisjen e mirë të territorit lokal. Zbatimi i politikave/strategjive për çdo sistem territorial do të promovojë arritjen e objektivave strategjike dhe do të promovojë planin kombëtar për një Shqipëri të integruar në hapësirën evropiane, qendër të Ballkanit, me një mjedis tërheqës dhe konkurrues urban, natyror dhe kulturor dhe zhvillim të balancuar territorial.

Fig.28. Indikatorët e propozuar për monitorimin e zhvillimit të territorit Hasi për shkak të pozitës gjeografike që ka, është pjesë e njërit nga polet kombëtare të zhvillimit, Kukës‐Has‐Tropojë, ku Kukësi është cilësuar nga PPK si qytet portë hyrëse. Si rëzultat ky pol zhvillimi parashikohet të fuqizohet, sidomos në drejtim të infrastrukturës.Fuqizimi i qytetit të Kukësit, si qëndër primare urbane, mbeshtetet në projektet strategjike Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 47

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has infrastrukturore; aeroporti i Kukësit në funksion të plotë, fuqizimi i lidhjeve me qëndrat kryesore urbane përreth dhe rritja e ndërveprimit ekonomik ndërkufitar si në fushën e tregëtisë, turizmit dhe infrastrukturës, aplikimi i politikave nxitese për aktivizimin e ekonomisë bazuar në burime energjetike ten diversifikuara, turizëm malor dhe produkte bujqesore cilesore e karakteristike të zonës. Projektet kryesore në fuqizimin e infrastrukturës janë si mëposhtë: • Vlerësimi i potencialit natyror në aspektin e diversifikimit të energjisë së rinovueshme, duke shfrytëzuar ererat e forta në grykat e lumenjve. • Përfundimi i linjave të interkonjeksionit 400kV, që do të lidhin Elbasan‐Fierzë‐Kosovë dhe Burrel‐Skavicë‐Kosovë. • Realizimi i gazifikimit të rajonit nëpërmjet lidhjes IAP ‐ Kosovë. • Aktivizimi i aeroportit të Kukësit përbën një potencial për këtë rajon dhe veriun e vëndit në tërësi, rajon me shkallë të lartë të emigrimit në vëndet e BE‐së. • Përmirësimi i infrastrukturës lidhëse mes qëndrave Kukës‐Has‐Tropojë dhe në raport me qëndrat kufitare në Kosovë, Prizren‐Gjakovë‐Pejë. Infrastruktura do të shkurtonte distancat e udhëtimit nëpër këto qëndra dhe do të forconte dhe konkretizonte bashkëpunimin ndërkufitar mes tyre. • Rigjenerimi i aksit Fushë‐Arrëz‐Tropojë. • Krijimi i një poli ekonomik ndërkufitar midis zonave të Kukësit, Prizrenit dhe Gjakovës. Lehtesim maksimal të politikave të tarifave, praktikave të bashkëpunimit doganor dhe tatimor si edhe midis pushtetit vendor, pa burokraci, vonesa dhe pengesa, nga qeverisja në nivel qëndror.

Drejtimet për ekonominë dhe infrastrukturën përfshijnë:  Vlerësimin e zonave minerare dhe zhvillimin e industrisë minerare dhe përpunimit të mineraleve.  Zhvillimin e turizmit me fokus zonat me prioritet turistik dhe itinerarin vozitës përgjatë liqenenit të Fierzës. Gjithashtu, pole dhe akse të zhvillimit turistik përbëjnë edhe monumentet natyrore, zonat e lumenjve ku është e dëshirueshme të funksionojnë si korridore të gjelbra ‐ ekologjike dhe korridoret e çiklizmit.  Përmirësimin e aksesit të qëndrave lokale nga qëndra e bashkisë me nyjet multimodale kombëtare.  Ruajtjen e tokës bujqësore, zhvillimin e kulturave të specializuara dhe prodhimin e produkteve cilësore lokale.  Trajtimi i burimeve të ndotjes të mjedisit dhe sidomos të ujërave.

1.3.2. Plani i Integruar Bregdetar Ndërsektorial

Në zbatim të Ligjit 107/2014 "Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit", të ndryshuar, për hartimin e Planeve Kombëtare Sektoriale (Planet sektoriale për të gjithë territorin ose një pjesë të tij, neni 16, 17) dhe në bazë të Vendimit nr. 14 të Këshillit Kombëtar të Territorit datë Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 48

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 07.3.2014 “Për miratimin e nismës për hartimin e Planit Ndërsektorial të Integruar të Bregdetit” nisi procedura për hartimin e Planit të Përgjithshëm Ndërsektorial të zonës së bregdetit. Hartimi i një modeli përfunduar zhvillimi për zonat bregdetare mund të konsiderohet si një nga prioritetet më parësore të planifikimit në nivel kombëtar, i cili do të pasohet me dokumente të tjera të planifikimit. Vizioni i zhvillimit të rajonit është orientimi drejt një destinacioni turistik shumëplanësh, pjesë integrale e rrjetit të zonës mesdhetare. Koordinimi i administrimit mjedisor, mbrojtjes së mjedisit natyror e kulturor dhe plotësimi i nevojave vendase duhet të aplikohen në të gjithë territorin bregdetar, një burim i rëndësishëm kombëtar. Programimi i Planit të Integruar Ndërsektorial të Bregdetit (PINS_Bregdeti), morri në konsideratë strategjitë kombëtare sektoriale, studimet e mëparshme për rajonin si dhe udhëzimet evropiane e politikat për menaxhimin e integruar të zonave bregdetare të Mesdheut. Koordinimi me objektivat sektoriale kombëtare, por edhe formësimi i objektivave dhe politikave sipas fushave, vërtetojnë karakterin ndërdisiplinor të studimit. Zona e studimit të PINS_Bregdeti përfshin katër breza me renditje A‐D (shiko figurën 2.2.2.1):  Brezi i parë, zona A, e ashtuquajtur zona det‐diell, e cila përfshin bregdetin me portet, strukturat e specializuara pë turizëm bregdetar dhe ekosistemet bregdetare natyrore. Ketu përfshihen qytetet bregdetare si Durrësi, Vlora, Saranda, Himara, Ksamili, Velipoja, Lezha dhe Divjaka.  Brezi i dytë, zona B, përfaqëson zonat për agrikulturë, duke përshirë qytetet e vijës së dytë dhe lokalitetet e vogla përkatëse, si Tirana, Shkodra, Fushë Kruja, Kavaja, Lushnja e Fieri.  Brezi i tretë, zona C, me shtrirje në brendësi të zonës, përfshin qytetet me vlera në trashëgiminë historike, kulturore, folklorike, artistike dhe të monumenteve. Këtu përmendim qytetet si Berati, Gjirokastra, Kruja, Elbasani e Tepelena.  Brezi i katërt, zona D, e cila shtrihet në zonën e detare me gjerësi 12 milje, duke përfshirë të gjithë pasurinë ujore e nënujore si dhe vijën bregdetare.

Të katër zonat kanë karakteristika të ndryshme si dhe paraqesin nevoja të veçanta aspektin e planifikimit dhe ritmin e rritjes, por janë pjesë integrale e zonës në studim. Për këtë, nevojitet një qasje e përgjithshme që do të kombinojë politikat e ndryshme shënjestruese dhe do të përmirësojë ndërveprimin midis zonave me qëllim final zhvillimin e qëndrueshëm të integruar. Zona e studimit e PINS_Bregdeti ndahet edhe në planin horizontal, në bazë të morfologjisë, mjedisit, zhvillimit urban, faktorëve natyrorë, zonave të mbrojtura dhe karakteristikave të veçanta. Në bazë të diferencimit në planin horizontal propozohet ndarja ne 4 zona me mundësi ekonomike zhvillimi:  Zona e ekoturizmit. Shtrihet nga Hamallaj në Durrës deri në grykë‐derdhjen e Bunës, duke përfshirë bashkitë e Kurbinit, Lezhës dhe Shkodrës. Zhvillimi ekonomik shikohet kryesisht drejt ekoturizmit (peshkim, bujqësi, blegtori), për shkak të vlerave mjedisore me ekosisteme të pasura natyrore.  Zona e turizmit të shërbimeve përfshin qytetet e Durrësit dhe Kavajës, ku mbizotërojnë aktivitetet ekonomike si logjistika, shërimet, përpunimi e fasoneria. Shërbimet turiskike

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 49

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has kanë karakter masiv detar, ditor, por me ndikim të drejt‐përdrejtë në nivel kombëtar e më gjerë.  Zona e agroturizmit. Shtrihet nga Golemi në Kavajë e deri në Pyllin e Sodës në Vlorë, duke përfshirë bashkitë Kavajë, Rrogozhinë, Divjakë, Vlorë dhe Fier. Karakteri dominues bujqësor, industria nxjerrëse e përpunuese, peshkimi e blegtoria, e orientojnë zonën drejt agroturizmit dhe ekoturizmit.  Zona e turizmit det‐diell dhe kulturor, e cila shtrihet në jugun e Shqipërisë, duke përfshirë bashkitë e Vlorë, Sarandës, Himarës dhe Konispolit. Zona e bregdetit jugor mund të konsiderohet Parku i ri bregdetar me destinacione tërheqëse turistike dhe lidhje të ngushtë me trashëgiminë e pasur kulturore të zonës.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 50

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.29. 4 brezat përbërës të PINS Bregdetit

PINS_Bregdeti përcakton objektivat dhe politikat sipas sektorëve, në veçanti për sistemet urbane, infrastrukturat, turizmin, energjinë, ekonominë, bujqësinë dhe mjedisin natyror. Synimet për qendrat urbane kanë të bëjnë me zhvillimin e qëndrueshëm urban dhe formimin e një boshti tradicional arkitektonik. Propozohen:

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 51

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Dendësimi i qendrave urbane me qëllim reduktimin e shpërndarjes urbane në zonat natyrore, rurale dhe të mbrojtura (vende arbitrare pa infrastrukturë teknike dhe sociale).  Rritjen urbane në brendësi të territorit (forcimin e qendrave urbane lokale dhe të specializuara), me qëllim zhbllokimin e bregdetit.  Zhvillimi policentrik, hierarki e qendrave urbane kryesore, të mesme dhe të specializuara në nivel lokal si dhe fuqizimin analog te tyre.  Restaurimi dhe rehabilitimi i zonave me rëndësi kombëtare.  Financime për ndërtimin e banesave tradicionale.  Promovimi dhe zhvillimi turistik i arkitekturës tradicionale vendore.

Përmirësimi i aksesit dhe i ndërlidhjes në zona të zhvilluara dhe turistike dhe mbulimi i plotë i vijës bregdetare me infrastrukturën themelore të transportit, energjisë, kanalizimeve, etj janë qëllimet kryesore për sektorin e infrastrukturës. Disa prej politikave të propozuara janë:  Përdorimi i infrastrukturës së butë (‘soft”) në zonat e ndjeshme natyrore.  Ndërtimi i rrjetit të përshtatshëm infrastrukturor rajonal për zonat bregdetare.  Promovimi dhe lehtësimi i lëvizjes së këmbësorëve.  Forcimi i infrastrukturës detare.  Forcimi i transportit hekurudhor.

Në sektorin e energjisë, është propozuar përdorimi i qëndrueshëm i energjisë së rinovueshme dhe mbështetja e institucioneve publike dhe private në këtë drejtim. Propozohen mbështetja e iniciativave private për prodhimin e energjisë diellore, duke promovuar përdorimin e materialeve ndërtimore me efikasitet energjetik. Objektivi tjetër është shpërndarja e përshtatshme dhe efektive të energjisë përmes rrjetit ekzistues dhe linjave të reja, si dhe mbulimi i plotë i nevojave të tanishme dhe të ardhshme të energjisë. Zona bregdetare e vendit karakterizohet nga diversiteti dhe ndryshim në furnizim, prodhimin dhe aktivitetin ekonomik. Përdorimi i qëndrueshëm i karakteristikave unike vendase dhe burimeve të çdo zone (natyrore, kulturore, monumentale, etj) do të japë një avantazh konkurrues dhe do të nxisë zhvillimin ekonomik. Qëllimi është që të bëhet një nga zonat më të zhvilluara të vendit di dhe konkurruese në nivel ndërkombëtar për sa i përket turizmit. Disa nga politikat e propozuara për rigjenerimin ekonomik janë:  Përdorimi i qëndrueshëm i të gjitha burimeve të disponueshme dhe mundësive vendase.  Informimi, edukimi dhe trajnimi i aktorëve vendas në çështjet ekonomike dhe turistike.  Pajisja e qendrave urbane dhe zonat turistike me infrastrukturë grumbullimi, dhe informimi.  Forcimi i sipërmarrjes lokale.

Në veçanti, në sektorin e turizmit, objektivi kryesor është ndërlidhja e turizmit detar me degët e tjera të turizmit dhe shtrirja e sezonit turistik përgjatë gjithë vitit. Ndër të tjera propozohen:

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 52

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Diversifikimi i turizmit dhe zhvillimi i formave të veçanta të turizmit alternativ që do të shfrytëzojë burimet historike, kulturore dhe mjedisore, traditat dhe produkte vendase.  Forcimi i diversitetit, promovimi i duhur i karakteristikave unike vendase (monumente, produkte, etj) dhe ndërlidhja e tyre me rrjetet tematike / rrugët.  Zhvillimi i butë turistik i zonave të mbrojtura natyrore.

Fig.30. Harta e vizioni të zhvillimit të PINS Bregdeti

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 53

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

 Kombinimi i formave moderne dhe tradicionale të turizmit.

Në bujqësi, qëllimi kryesor është zhvillimi i këtij sektori dhe kalimi i tij si primar ekonominë e zonës, si dhe mbështetja dhe zhvillimi i turizmit. Politikat kryesore të propozuara janë:  Nxitja e ekonomive të përshkallëzuara në bujqësi.  Mbrojtja e ullishtave, vreshtave, drurëve frutorë dhe kullotave.  Bashkëpunimi i sektorit bujqësor dhe turizmit.  Promovimi i produkteve tradicionale (subvencion, reklamat etj).  Modernizimi i sistemeve të ujitjes, në mënyrë që të rrisin produktivitetin dhe cilësinë.

Së fundi, në nivel mjedisor, prioritetet të menëhershëm ka mbrojtja e zonës së ndjeshme bregdetare nga erozioni, rrëshqitjet e tokës, përmbytjet e rreziqe të tjera dhe rritjen e zonave të mbrojtura. Propozohen:  Mbrojtja e baseneve të lumenjve (integrimi në zonat e mbrojtura).  Përcaktimi i kufijve të mbrojtjes së Detit Adriatik dhe bregdetit Jon.  Mbrojtja e ekosistemeve pyjore dhe pyllëzimet.  Zhvillimi i infrastrukturës mbrojtëse të bregdetit nga ndotja.

Nëlidhje me territorin e bashksë bashksë Has, ajo ndodhet totalisht jashtë zonës që mbulohet nga zhvillimeyt e këtij plani ndaj ato nuk kanë ndikim të drejtpërdrejtë në territorin e bashkisë Has. Ky plan është marrë në shqyrtim si një plan zhvillimi territorial me ndikim të gjërënë ekonominë shqipëtare. Si i tillë, pavarësisht lidhjes jo të drejtpërdrejtë që bashkia Has ka me zonën ku shtrihet ndikimi i PINS Bregdetit, ajo lidhet me të nëpërmjet rrugës së kombit një nga korridoret kryesore kombëtare e cila shërben si një arterie për shkëmbimin e mallrave dhe njerëzve, për qellime ekonomike, turistike, kulturore, etj.

Ky korridor mundëson lidhjen e Hasit me dy prej 4 rajoneve të propozuar ne PINS Bregdet, rajonin natyror Durrës‐Shkodër dhe rajonin ekonomik Durrës‐Tiranë. Kjo pozitë e Hasit favorizon shkëmbimin në sfera të ndrydhme të jetës mes tij dhe zonës bregdetare, jo vetëm duke marrë nga to të mira materiale të nevojshme për zhvillimin dhe përmirësimin e aktivitetit jetësor, por edhe duke i krijuar kësaj bashkie mundësinë të tregëtojë mallërat dhe shërbimet e saj drejt bregdetit shqipëtar.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 54

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

1.3.3. Plani i Integruar Ndërseltorial për Zonën Ekonomike Tiranë‐Durrës

Siç theksohet në PPK, rajoni Tiranë‐Durrës është një ndër më të rëndësishmit në nivel kombëtar e rajonal. Hartimi i Planit të Integruar Ndër‐sektorial për zonën ekonomike Tiranë‐Durrës (PINS_DURANA), paraqet modelin e dëshiruar të zhvillimit të zonës në fjalë për të garantruar zhvillim të qëndrueshëm. Plani u hartua bazuar në ligjin nr. 107, datë 31.07.2014 “Për Planifikimin dhe zhvillimin e territorit”, i ndryshuar; duke patur si përmbajtje Strategjinë e Zhvillimit të Territorit, Politikat e Zhvillimit dhe Rregulloren përkatëse, shoqëruar nga raporti i Vlerësimit Strategjik Mjedisor. Karakteri ndërsektorial i planit përfshin në vetvete të gjitha strategjitë sektoriale e kombëtare ne fuqi (si Strategjia Kombëtare e Zhvillimit të Turizmit 2014‐2020, Strategjia Ndër‐sektoriale e Mjedisit 2014‐2020, Strategjia e Zhvillimit Ekonomik etj.), të cilat veprojnë drejtpërdrejt ose tërthorazi në zonën e studimit. Zona metropol Tiranë‐Durrës është qëndra më e rëndësishme ekonomike e vendit, e cila ka ndjekur ritme të shpejta zhvillimi me rezultat ndikimin e madh në nivel mjedisor. Projekti synon të orientojë zhvillimin ekonomik, mjedisor dhe social të rajonit duke koordinuar planet dhe politikat vendase, për të krijuar një klimë të përshtatshme investimi. Krijimi i një poli konkurues ekonomi, parashikon gjithashtu përmirësimin e kapaciteteve të fuqisë punëtore për të rritur nivelin arsimor si dhe kapacitet profesionale; krijimin e një mjedisi sa më tërheqës e me nivel të lartë jetese, modernizimin e infrastrukturës sociale, lehtësimin e lëvizshmërisë dhe qasje më e mire drejt shërbimeve lokale. Plani ka caktuar katër objektiva strategjike dhe synimet përkatëse si dhe politikat si më poshtë (duke parashikuar realizimin në vitin 2030):  Zhvillim i qëndrueshëm ekonomik duke synuar një mjedis konkurrues, i cili nxit risi dhe ekspertiza të kualifikuara, inkurajon krijimin e klasterave18 dhe zhvillimin e sistemeve të prodhimit të tipit të mbyllur. Propozohen: o Krijimi i poleve ekonomike me karakteristika/specifika të veçanta. o Mbështetja e klasterave. o Promovimi i ekonomisë së gjelbër. o Politika mbështetëse për turizmin (me vlerë të lartë ekonomike), si hapja e akseve turistike, krijimin e një fondi të përbashkët nga operatorët turistikë dhe profesionistë të zonës konkrete, etj o Politika mbështetëse për sektorin e bujqësisë (duke kontribuar në zhvillimin ekonomik në funksion të zhvillimit të synuar rural), si promovimin / marketingut e produkteve bujqësore, aplikimin e teknologjisë së zgjuar në industrinë bujqësore etj.  Përmirësimi i cilësisë së zonat urbane dhe rurale me qëllim urbanizimin kompakt (përqëndrim të lartë në zonat urbane krahasuar me pjesën tjetër të vendit) dhe mbrojtjen/rehabilitimin e mjedisit rural/bujqësor. Janë propozuar, midis të tjerash: Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 55

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has o Zhvillimi policentrik dhe hierarkia e qendrave urbane, me theks në prioritetet e veçanta. o Përmirësimi i shërbimeve publike. o Rigjenerimi urban. o Integrimi i zonave informale në planifikim. o Zbatimi i programeve sociale të strehimit. o Përdorimi i burimeve të ripërtëritshme të energjisë. o Përmirësimi energjetik i blloqeve ndërtimore. o Rigjallërimi i qendrave rurale.  Përmirësimi i infrastrukturës së transportit dhe lëvizshmërisë me qëllim lehtësimin e lëvizshmërisë për bizneset, furnizuesit dhe konsumatorët, përmirësimin e arritshmërisë së banorëve drejt strukturave/shërbimeve dhe përmirësimin e asketit në nivel ndërkombëtar. Ndër të tjera propozohet: o Zhvillimi i rrjetit të levizjeve për këmbësorë dhe biçikleta. o Përmirësimi i infrastrukturës së transportit në zonat rurale. o Përmirësimi / zhvillimi i transportit publik urban.  Mbrojtja dhe përmirësimi i cilësisë së mjedisit natyror për përdorimin e teknologjisë me zero ndikim negativ ndaj mjedisit, përmirësimin aksesit në detin Adriatik, mbrojtjen efektive të ujërave, etj. Ndër të tjera rekomandohet: o Trajtimi dhe menaxhimi i rreziqeve nga përmbytjet. o Menaxhimi i mbetjeve. o Ballafaqimi me ndikimet e ndryshimeve klimatike.

Fig.31. Harta e integruar e 5 sitemeve PINS Durana Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 56

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

“PINS Durana” shtrihet në territorin e shqipërisë ku përfshihen qytetet e Tiranës, Durrësit, Vlorës, Shijakut dhe Fushë‐Krujës, kështu që bashgkia Has është jashtë rrezes së veprimit të zhvillimeve që parashikohen në këto zona. Ky plan merret në shqyrtim si plani ndërsektorial i parë i hatruar në shqipëri dhe si një plan me ndikim të gjërë në të gjithë territorin e shqipërisë në të gjitha sferat e jetës. Si i tillë ai shihet si shëmbull për hartimin e paneve të tjera ndërsëktoriale sic eshtë hartimi i planit ndërsektorial për polin e zhvillimit Kukës‐Has‐Tropojë. I cilësuar nga PPK si një pol zhvillimi me cilësinë e një porte hyrësë për në territorin e shqipërisë, si dhe një zonë me mundësi për nxjerrjën dhe përpunimin e materialeve. Ku gjendën rezerva të kromit dhe bakrit. Gjithashtu zona Kukës‐Has‐Tropojë, dallohet dhe për peizashin e saj piktoresk dhe të larmishëm, ku përfshihet zona e alpeve në Tropojë, pllaja e Hasit, liqeni i Fjrzës, etj. Ku parashikohen në PPk një sërë koridoresh natyrore që do i japin zhvillim turizmit ne këtë pjesë të shqipërisë.

1.3.4. Planet rajonale dhe vendore Më poshtë do të analizojmë planet e përgjithshme vendore për bashkitë kufitare me bashkinë Has, për të cilat është hartuar tashmë PPV‐ja përkatëse. Konkretisht janë bashkia Kukës dhe bashkia Tropojë, e para si bashki e nivelit të parë dhe si qëndra e qarkut Kukës, ndërsa tjetra bashki simotër e bashkisë Has për nga karakteri dhe përmbajtia. Kjo analizë bëhet me qëllim evidentimin e propozimeve strategjike të këtyre PPV‐ve, në territorin e tyre por sidomos në zonat kufitare me territorin e bashkisë Has. Gjë e cila do të na ndihmojë në hartimin e vizionit dhe propozimeve terrtioriale sa më të përshtatshme dhe bashkërenduese me vizionin e bashkive kufitare për cështje që këto bashki i ndajnë sëbashku. 1.3.4.1. Plani i Përgjithshëm Vendor Bashkia Kukës Vizioni i të ardhmes për Kukësin Në përputhje me udhëzimet e dhëna nga Plani Kombëtar, strategjia është e bazuar në një vizion të Kukësit si Porta e verilindjes të vëndit, nëqëndër të marrëdhënieve ndër‐kufitare, duke pasur parasysh afërsinë e saj me Kosovën dhe aksin e përcaktuar në mes to Kukësit dhe Prizrenit, dhe me tej me Prishtinën. Potenciali i Kukësit si njëqëndër multimodale për statusin rajonal, kombëtar dhe në nivel ndërkombëtar ështëpërcaktuar edhe me praninë e aeroportit dhe autostradës Durrës‐Tiranë‐Kosovë. Vizioni në të cilin bazohet strategjia territoriale e Kukësit në vecanti është: Të promovojë një zhvillimin të integruar territorial, që mbështet zhvillimin ekonomik tëbazuar nëshfrytëzimin e qëndrueshëm të potencialeve territoriale të tilla si burimet e hidro‐energjisë, trashëgimisë kulturore dhe natyrore, depozitat minerare, pozicionin

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 57

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has ndërkufitar strategjik për të përmirësuar cilësinë e jetës me qasje në rritjen dhe më të mirë të shërbimeve si për qytetarët ashtu dhe për vizitorët.

Fig.32. Harta e strategjisë territoriale bashkia Kukës

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 58

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Në përmbushje to këtij vizioni, janë hartuar 4 objektiva strategjikë, të cilët synojnë të specifikojnë fokusin e zhvillimit të Bashkisë gjatë viteve të ardhshme. Është synuar që objektivat strategjikë të jenë të prekshme, specifike dhe të monitorueshme, për të siguruar zbatueshmërinë e tyre. Për këtë arsye, janë përcaktuar edhe disa tregues monitorimi e vlerësimi për secilin objektiv

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 59

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has strategjik, të cilët mund to detajohen dhe përmirësohen gjatë punës që Bashkia do to kryejë për zbatimin e kësaj strategjie.

Obiektivi Strategjik 1‐ Cilësi më e mirë banimi në territorin e Kukësit Kjo linjë e ndërhyrjes referohet në mënyrë to vecantë në Sistemin Urban dhe Strategjinë e Vendbanimeve dhe ka si fokus zhvillimin policentrik to bazuar në forcimin e hierarkisë së sistemeve urbane. Në vecanti tenton që të përmirësojë cilësinë urbane në aspektin fizik, me nderhyrje kualifikimi dhe përmirësimi të tesutit urban, si dhe përmirësim të cilësisë dhe sasisë së shërbimeve bazë dhe në këtë mënyrë rritjen enumrit to vendbanimeve që aksesojnë në shërbimet themelore to tilla si transporti, ujësjellësi, kanalizimet. Kjo linjë veprimi gjithashtu ndikon në temën e banesave informale dhe sociale. Cilesia urbane dhe rajonale i referohet kryesisht cilësisë së jetëssë atyre që banojnë në territorin e Kukësit, do to thotë i kushton vëmendje pjësëve të ndryshme të territorit dhe marrëdhënieve në mes të sistemeve të ndryshme që e përbëjnë atë: të maleve dhe luginave, zonave urbane dhe fshatrave, poleve qendrore dhe zonave me margjinale. Qëndrat kryesore dhe fshatrat më të vegjel nga të cilat karakterizohet territori duhet të bëhen vënde tësocializimit dhe të ofrimit të shërbimeve bazë.

Duhen vlerësuar rrugët dhe vëndet publike si vende takimi dhe konfrontimit. Dimensionet e cilësisë së jetës janë të lidhura ngushtë me komponentet e tjerë si ato ekonomike, infrastrukturore, sociale, mjedisore. Cilësia urbane dhe mjedisore nuk lidhet vetëm me aspektet materiale / fizike të qytetit dhe të territorit, por përfshin të gjithë sferën jomateriale të lidhur me mirëqënien lokale Ajo përshtatet në këtë aspekt me masen e ndryshimeve demografike to lidhura vecanërisht me probleme to medha sociale, me shpopullimin e territorit dhe shërbimeve të shpërndara me karakter inkluziv dhe social.

Në të njëjtën kohëmerr rol qëndror dhe ofrimi i shërbimeve dhe hapësirave për të rinjtë, me qëllim jo vetem të ofrojë mundësi për brezin e ri, por edhe për të jetuar dhe shijuar territorin në mënyrë të përgjegjeshme, të vetedijsheme dhe të motivuar. Në sintezë mund to themi që tema i përket: 1. Hapësira urbane, në kuptimin e evolucionit urban, të gjëndjës së ndërtesave, pajisjeve dhe sistemit të parkimit, arredimit urban dhe gjelbërimit publik; 2. shërbime individuale (kopshtet a fëmijeve, kujdesin për njerëzit, rrjetet a kujdesit) dhepërkohëne lirë. Indikatorët kyc janë pra: 3. forcimi i rolit to Kukësit si qëndër kryesore e funksioneve të rangut rajonal; 4. fuqizimi ilokaliteteve kryesore për të përmbushur kërkesën për shëbime afërsie 5. kualifikimi i shërbimeve bazë në lokalitetet me të vogla /fshatra

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 60

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Për arritjen e Objektivit Strategjik 1 janë përcaktuar Programet Strategjike si më poshtë:

PROGRAMI VEPRIMI/PROJEKTI STRATEGJIK 1.A Rritja e 1. Rikuperim i rrjetit të infrastrukturës nëntokësore cilësisë urbane 2. Zhvillimi i infrastrukturës shëndetësore bazë bashkia Kukës 3. Vlerësimi i bulevardit (Projekt pilot) 4. Rikualifilimi i lidhjes ndërmjet hotelit dhe qëndrës (Projekt pilot) 5. Vlerësimi/kualifikimi i zonës së molit (Projekt pilot) 6. Kualifikimi i qëndrës së Shishtavecit (Projekt pilot) 7. Përkufizimi i shërbimeve minimale bazë sipas rangut të qëndrave të banuara 8. Zhvillimi policentrik dhe përcaktimi i zonave urbane prioritare 1.B Vlerësimi i 1. Rikualifikimi i zonave industriale të braktisura (projekt pilot) zonave të 2. Rikualifikimi i hotelit të braktisur Kukës braktisura 3. Vlerësimi i zonës nëntokësore të ndërtuar (projekt pilot) 4. Lidhja e zonës së rigjeneruar me zonën qëndrore dhe sistemin rrugor 1.C Zvogëlimi i 1. Hedhja në harta e shërbimeve, infrastrukturës ekzistuese, formale dhe joformale abuzimit në 2. Banesat sociale lagjet joformale 3. Rregulla për përmirësimin e lagjeve informale

Obiektivi Strategjik 2 ‐ Aksesi më i mirë në zonën e brëndshme të Kukësit dhe vlerësimi i lidhjeve ndër‐rajonale dhe ndërkufitare.

Cështja e aksesibilitetit është në fakt e lidhur me infrastrukturizimin e zonës dhe konsiston në: Iëvizshmërinë e ngadaltë duke krijuar rrugët dhe itineraret që ndikojnë në shfrytëzimin e potencialeve turistike (shih sistemin natyror); transportit publik me racionalizimin dhe përmirësimin e shërbimit tëmobilitetit publik lokale dhe lidhjen midis Kukësit dhe pjesës tjetër të nivelit rajonal dhe kombëtar; qasja fizike që matet nga infrastrukturat e mëdha (aeroport, autostradë), rrjetit rrugor sekondar që ka nevojë për masa të rëndësishme për të përshtatur dhe përmirësuar.

Tema e aksesibilitetit vjen në një kuptim të gjërë, duke përfshirë si cështjetqëIidhenmesistemine lëvizshmërisë ashtu dhe zhvillimi i rrjeteve to infrastrukturës e tënënshërbimeve. Cështjaelëvizshmërisëi referohet si asaj në zonën e brëndshme, në mes të Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 61

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

qëndravekryesoredhefshatravemëtëvogla,poredhe asaj të jashtme nënjë zonë më të gjërë. Temat janë atotëraportevendërmjet mënyrave të transportit,sigurisë rrugore dhe implementimin e shërbimeve lokale të transportit publik. Vendosja ndërkufitareeKukësit ështe një element force i territorit i aftë të involvojë potencialisht, në sektorët e dryshëm lokale (bujqësorë, komercialë, industrialë, etj turizmi), përdorues të jashtëm.

Gjithashtu lehtësia e aksesit në sajë të pranisë së autostradës, krijon shumë mundësi. Në anën tjetër duhet të sigurohet që lidhja e brëndshme, me zonat më to margjinalizuara dhe aktualisht cilësi më të ulët shërbimi. Problem është cilësia e rrugeve të brëndshme, të paaksesueshme në periudha të caktuara të vitit. Duhet të mendojmë për mënyrat e reja të shërbimit të transportit që të jenë sa më eficente dhe ekonomikie. Në kuadrin e prodhimit dhe përdorimit të energjisë, skenarët e planit kërkojnë theksimin e përdorimit tëburimeve hidro energjike Indikatorët kyc janëpra : ‐ Përmirësimi i lidhjeve të brëndëshme në vecanti për lokalitetet kryesore e sekondare; 6. Aktivizimi i aeroportit dhe përmirësimi i transportit publik; 7. Unifikimi i korridoreve to transportit me ato energjitike për një tutelë më të mirë tëterritorit. Për arritjen e Objektivit Strategjik 2 janë përcaktuar Programet Strategjike si më poshtë:

PROGRAMI VEPRIMI/PROJEKTIMI STRATEGJIK 2.A Rritja e cilësisë 1. Përmirësimi i menaxhimit dhe trajtimit të mbetjeve dhe efikasitetit të 2. Përmirësim i furnizimit me ujë shërbimeve dhe 3. Përmirësim i rrjetit të kanalizimeve infrastrukturës 4. Përmirësim i kapaciteteve për menaxhimin më të mirë të burimeve ekzistuese 2.B Përmirësimi i 1. Organizimi më i mirë i transportit publik aksesibilitetit 2. Regjistrimi i gjëndies ekzistuese të rrjetit rrugor 3. Mirëmbajtia dhe rehabilitimi i rrugëve të pakalueshme 4. Zvogëlimi i numërit të rrugëve të paasfaltuara 5. Zgjerimi dhe mirëmbajtia 6. Zhvillimi i projekteve të ifrastrukturës ndërkufitare edhe në aspektin e lëvizshmërisë të qëndrueshme/ lëvizjes këmbësore/bicikleta 7. Zhvillimi i projekteve të ifrastrukturës dhe lidhjes ndërkufitare për transportin 2.C Zhvillimi i 1. Mundësi intineraresh rajonale për eksplorimin e vlerave historike sistemit ekonomik dhe natyrore 2. Krijimi i ofertave turistike që përfshijnë qëndrat kryesore turistike të Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 62

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Kukësit 3. Krijimi i kurseve të reja profesionale (turizëm, gastronomi, bujqësi,...) 4. Zhvillimi i infrastrukturës për arsimin parashkollor

Obiektivi Strategjik 3 ‐ Shfrytëzimi i qëndrueshëm i burimeve mjedisore si në aspektin e turizmit ashtu dhe të energjisë dhe minierave Kjo linjëe ndërhyrjes i referohet kryesisht sistemit natyror dhe sistemit to ujrave.Tema qëndrore është tëoptimizojë në mënyrë tëqëndrueshme potencialin ekonomik të burimeve në zonë: nga njëra anë për tërritur turizmin përmes një oferte të organizuar në bazë të trashëgimisë mjedisore, peizazhit dhe kulturës nëterritor, në anën tjetër për tëshfrytëzuar burimet ujore në aspektin e prodhimit të energjisë si dhe burimeve minerare të përhapura. Pasuria e burimeve natyrore të territorit duhet të jetë në radhë të parë e mbrojtur dhe administruar nëmënyrë që të ruhet ose rivendoset cilësia e tij. Kjo në mënyrë të vecantë Iidhet me ndotjen nga hedhja e mbeturinave dhe ujërave të zeza të patrajtuara në rrjedhat e ujit dhe në basenin e Fierzës, me varfërimin e pyjeve që rezulton nga menaxhimi i dobët, me praninë e aktiviteteve minerare që edhe pse përfaqësojnënjë potential ekonomik, ato janë gjithashtu objekte të degradimit të mjedisit për tu menaxhuar. Sigurimi i cilësisë dhe ruajtja e burimeve natyrore është kusht i nevojshëm për vlerësimin e tyre. Aksioni i sistemit është strukturimi i një oferte të koordinuar turistike në nivel rajoni, duke siguruar një shërbim me cilësi të lartë, të plotë dhe konkurruese. Përdorimi i pakët i burimeve lokale është e lidhur me një veprim tëdobët promovues nga ana e enteve lokale dhe mungesa e një strategjie globale të marketingut, me vështirësinë për të bërë të njohur jashtë, atë që territori është në gjëndje të ofrojë. Turizmi mund to jetë një pasuri e vërtetë për Kukësin, megjithatë, duhen mjete, perfshirë dhe ato operative, për të ofruar shërbime për turistët dhe përdoruesit që lejojnë një transferim me të vërtetë aktiv të elementeve identitare, të përkatësisë dhe tëmikpritjes.

Paralelisht territori i Kukësit ka një kapital hidrik i cili mund të shfrytëzohet për projekte hidroenergjitike, me një rikthim afatshkurtër në ekonominë lokale.Ky është një element kyc rreth të cilit lëvizin Interesat e investitorëve potential të cilët mund të jenë një faktor i rëndësishëm nëzhvillimin ekonomik dhe për të përmirësuar shërbimet dhe infrastrukturën. Në një kontekst dhe në një kohë kur burimet publike janë tëkufizuara është thelbesore mundësimi i formave të partneritetit publik‐privat, që synon zbatimin e masave të cilat nga njëra anë janë në gjëndje të kthehen në përfitim për komunitetin dhe në anën tjetër tësigurojnë investitorët për qëndrueshmërinë ekonomike dhe financiare të operacionit. Marreveshjet publike‐private, në forma të ndryshme praktike, janë një nxitje e nevojshme për investimet ekzistuese.Mbrojtja, promovimi, njohja, duket të jenë

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 63

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has elementët nëqëndër të strategjive të nevojshme për tëshfrytëzuar këtëtrashëgimi të madhe, e aftë për gjenerimin elëvizjeve të reja turistike dhe ekonomike.

Treguesit kryesorë janësi më poshtë:  Cilësia e mjedisit nëpermjet reduktimit të ndotësve, rritja e sigurisë së brëndshme dhe menaxhimi më i mirë i mbeturinave (ne vecanti uljen e ndotjes në Drin);  Zhvillimi i turizmit malor dhe ekoturizmit;  Përfitimi ekonomik në shkallë lokale nga investimet në sektorin e energjisë dhe minierave.

Për arritjen e Objektivit Strategjik 3 janë përcaktuar Programet Strategjike si më poshtë: PROGRAMI VEPRIMI/PROJEKTET STRATEGJIK 3.A Përmirësimi i 1. Parandalimi i rrezikut të ndotjes të ajërit dhe ujit si pasojë e shfrytëzimit menaxhimit te mjedisit të mineraleve 2. Krijimi dhe konsolidimi i kirridoreve ekelogjike përgatë luginave dhe përgjatë sistemit të zonave të mbrojyura 3. Krijimi i një sistemi monitorimi të mjedisit 4. Brezat e mbrojties për të kufizuar fenomenin e shpyllëzimit 5. Krijimi i zonave mbrojtëse përreth zonave të rrezikshme 6. Ndërtimi i kapaciteteve në menaxhimin e mjedisit dhe monitorimin e zonave të mbrojtura 3.B Vlerësimi i 1. Sistemimi dhe përmirësimi i zonës përgjatë plazhit trashëgimisë natyrore 2. Vlerësim turistik i zonës malore në kufirin ndërmjet Kosovës dhe dhe kulturore dhe për Maqedonisë turizmin 3. Sistemimi i zonës pyjore përgjatë liqenit 3.C Zhvillimi i 1. Menaxhimi më i mirë i ciklit të ujërave qëndrueshëm i 2. Regjistrimi dhe gjeoreferncimi i hidrocentraleve ekzistues burimeve natyrore dhe 3. Sistemi i tarifimit i lehtësuar për konsumin e energjisë energjisë 4. Vlerësimi i shfrytëzimit të hidrocentraleve dhe të minierave

Objektivi Strategjik 4 – Vlerësimi i zinxhirit të prodhimit lokal Vlerësimi i zinxhirit to prodhimit lokal i cili, duke u bazuar në sistemin e bujqësisë dhe atë artizanal lokal,ngre nevojën për tëkombinuar njohuritë tradicionale me egzigjencat e inovacionit të modeleve tëprodhimit dhe infrastrukturave të lidhura me të në mënyrë që jenë në treg në kushte konkurruese. Nëzonën e Kukësit ka burime territoriale, por edhe profesionale, që duhen ri‐zbuluar në mënyrë që të rrisin traditat dhe njohuritë Iokale. Nga ana tjetër janë të nevojshëm edhe proceset inovative, të cilat nuk janë tëlidhura domosdoshmërisht me produktet, por me mnyrën në të cilën këto produkte prodhohen tregtohen. Nevoja është nga njëra anë për të koordinuar dhe të integruar kompanitë/ forcuar shërbimet e kompanive dhe nga ana tjetër për to bërë produktet to njohur dhe kualifikuar.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 64

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Inovacioni dhe promovimi i sistemit to prodhimit, mund të luajë një rol edhe aktivizimin e marrëdhënieve me qëndrat e mësimit / hulumtimeve / universiteteve edhe jashtë territorit.Promovimi i dobët i produkteve vendore është i lidhur pjesërisht me mungesën e integrimit midis komponentëve të ndryshëm të transformimit: territorit, prodhimit, marketingut, trajnimeve. Kjo mungesëkufizon aftësinë për ti dhënë vlerën neto cdo burim potencial për zhvillim ekonomik lokal. Vlerësimi i ulët mund t'i atribuohet mungesës sëformave të përfshirjes dhe mungesës së rrjeteve organizative të brëndshme ndërmjet sektorëve ekonomikë dhe vetë sektorëve.

Thelbesore,në këtëkontekst, është krijimi i një marke, si nje element i rëndësishëm për ti dhënë identitetin dhe njohjen territorit, si dhe promovimin e markave të produkteve të njohura për vecoritë territoriale. Për krijimin e markës mund to krijohet një sinergji e ngushtë në mes kërkimit, kërkimit të aplikuar, eksperimentimin, prodhimin, universitetit me trajnimet në fushën e bujqësisë së bashku me prodhuesit vendor. Inovacioni është shumë i rëndësishëm si proces. Nevoja për të nxitur dhe zhvilluar koordinimin dhe integrimin në mes të ndërmarrjeve funnksionon edhe për forcimin e shërbimeve për bizneset si një mjet për të përmirësuar konkurrueshmërinë e produkteve. Promovimi i një kulture bashkëpunimi në rrjet, kryesisht ka të bëjë me fushat e kërkimit dhe inovacionit, marrëdhëniet me sistemin e kredive dhe iniciativat a ndërkombëtarizimit.

Treguesit kryesorë janë si më poshtë: 8. Zhvillimi i rritjes së blegtorisë kryesisht në zonat kodrinore e malore 9. Përmirësimi dhe vlerësimi i zinxhirit buqesor deri në krijimin e një marke 10. Rregullime ne administrimin e zonave Pyjore Për arritjen e Objektivit Strategjik 4 janë përcaktuar Progtrmet Strategjike si më poshtë:

PROGRAMI VEPRIMI/PROJEKTET STRATEGJIK 4.A Kualifikimi i fuqisë 1. Përhapja e praktikave të mira bujqesore punëtore 2. Specializimi i zinxhirëve BIO 4.B Bashkëpunimi dhe 1. Promovimi i iniciativave private për zhvillimin e mëtejshmëm të koordinimi në mes të sektorit buqësor aktorëve të sektorit 2. Krijimi i njësive të reja për mbledhjen dhe ruajtjen e produkteve buqësor buqësore dhe blegtorale 3. Markat e produkteve/Certifikata e cilësisë 4.C Përmirësimi i 1. Zhvillimi i infrastrukturës bujqësore procesit të prodhimit 2. Masat agroteknike për përmirësimin e cilësisë së tokës bujqësore 3. Rikuperimi dhe shtimi i sistemeve të ujitjes 4. Formalizimi i pronave bujqesore 5. Identifikimi i zonave të zhvillimit prioritar për peshkim

1.3.4.2. Plani i Përgjithshëm Vendor Bashkia Tropojë

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 65

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Vizioni i të ardhmes për Tropojën

Vendosur në Shqipërinë Veri‐Lindore, Tropoja është një nga rajonet më pak të njohura të vëndit. Territori i saj malor mbetet gjërësisht i panjohur për shumicën e shqiptarëve, por ka fituar vëmëndjen e turistëve të huaj, vecanërisht hikerve europianë, që e vizitojnë rajonin për të shijuar kushtet e tij natyrore të paprekura dhe shtigjet alpine.

Mundësia për të krijuar vizionin e ardhshëm për Tropojën është një mundësi unike për të ngritur strategji, veprime dhe projekte konkrete që e bëjnë Tropojën një rajon unik, ku zhvillimi i ardhshëm socio‐ekonomik bazohet në ndërlidhjen e kujdesshme midis përmirësimit,mbrojtjes dhe përdorimit të resurseve të saj territoriale.

Vizioni për të ardhmen e Tropojës bazohet në leximin e kujdesshëm të aseteve lokale tërajonit dhe në të kuptuarit se shfrytozimi i tyre duhet të bëhet në përfitim të ekonomisëdhe popullsisëvendase, pa cënuar vlefshmërinë dhe mundësinë e përdorimit të tyre nëtë ardhmen.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 66

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Objektivat strategjikë SO1 Mbrojtia e mjedisit Pavaresisht se parqet dhe rezervat natyrore janë të pranishëm në rajon, duke e bërëkështu një pjesë të madhe të territorit subjekt të niveleve tëndryshme to mbrojtjes, plani synon të përforcojë mbrojtjen mjedisore nëpërmjet një seri veprimesh specifike, duke vndosur në objektiv mbrojtjen e jetës së egër, përmirësimin e ekosistemit prodhues, perforcimin e mbrojtjes nga zjarri, zbutjen e ndryshimeve klimaterike (vecanërisht nëlidhje me erozionin e tokës) dhe forcimin e strukturave administrative dhe menaxhuese të zonave të mbrojtura (porfshirë rritjen e ndërgjegjësimit publik).

Fig.32. Harta e strategjisë territoriale bashkia Tropojë

S02 Ruajtja e aseteve kulturore dhe natyrore

Ky objektiv strategjik synon të ngrejë politika dhe rregullore tëqarta për mbrojtjen e monumenteve dhe trashëgimisë kulturore të pranishme në të gjithë territorin e Bashkisësë Tropojës (përfshirë një kod to ri ndërtimi për ndërtimet e reja dhe rinovimet) dhe të fillojë një seri ndërhyrjesh që trajtojnë kullën dhe shtëpitë tradicionale malore, të ndërtuara me gurë, që sot janë në rrezik.

S03 Zhvillimi i turizmit Zhvillimi i turizmit në zonën e Tropojës është i lidhur ngushtë me përmirësimin e tipareve të peizazhit të rajonit dhe me bashkimin e këtyre përbërësve të ndryshëm tëpeizazhit në një park të madh territorial. Për të arritur këtëqëllim, veprimet strategjike prekin ruajtjen dhe rehabilitimin e shumë shtigjeve historike që ende sot përshkojnëterritorin, rikuperimin e ndërtesave të papërdorura, si struktura hotelesh, dhe zhvillimin e një pritjeje hoteliere të denjë në Bajram Curri, nga ku turistët dë të arrijnë lehtësisht pikën e fillimit të ekskursioneve, falë një sistemi të ri publik lëvizjeje.

S04 Përmirësimi i bujqësisë dhe blegtorisë Bujqësia dhe blegtoria ende sot janë dy format kryesore të prodhimit në territorin e Tropojës, vecanërisht në malësitë lindore. Pavardsisht vështirësive të dekadave të fundit, këto veprimtari duhet të përforcohen dhe të mbështeten nëpërmjet investimeve nëveprimtari të reja që përfshijnë të korrat alpine, rehabilitimin e infrastrukturave të braktisura bujqësore dhe nëpërmjet mbështetjes së bashkdpunimit midis fermerëve. Vlera e të korrave lokale duhet të rritet, zinxhiri i prodhimit, nga kultivimi deri te përpunimi dhe tregtimi, duhet të plotësohet, ndërkohë që prodhimet lokale duhet të bëhen të disponueshme për vizitorët dhe Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 67

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has duhet të jenë krenaria e rajonit të Tropojës.

S05 Përmirësimi i aksesueshmërisë së territorit dhe lidhjet e brëndshme Aksesueshmëria në rajonin e Tropojës duhet të përmirësohet: ndërkohd që, nga njëra anëështë e rëndësishme të përmirësohen rrugët kombëtare pasi, për momentin, mënyra mëe mirë për të mbërritur në Tropojë nga Tirana është nëprmjet Kosovës, nga ana tjetër, është thelbësore të përmirdsohet aksesueshmëria e to gjitha pjesëve të territorit nëpërmjet një sistemi eficent të transportit publik, duke lejuar p.sh. turistët të lëvizin lirshëm midis Bajram Currit dhe pikave të shumdfishta të fillimit të ekskursioneve potenciale. S06 Konsolidimi i zonave urbane dhe rurale Në kontrast me bukurinë e peizazhit, si Bajram Curri ashtu edhe qëndrat rurale vuajnë nga një mungesë e hapësirës së denjë publike. Ndërkohë që, në Bajram Curri, hapësira e re publike e qytetit është parashikuar si një tërësi sipërfaqesh tështruara që, duke ndjekur topografinë, krijojnë fragmente tarracash dhe shkallësh, në qëndrat me to vogla urbane, hapësira kryesore urbane është parashikuar si një trotuar këmbësorësh që lidh mjediset kryesore publike, si administrata lokale, ambulanca dhe zyra postare. Ne këtë mënyrë, cdo qëndër urbane do të shënjohet nga një vënd specifik takimesh dhe jetë qytetare.

S07 Përditësimi dhe implementimi i infrastrukturës baze urbane Në mënyrë të ngjashme me shumë pjesë të tjera urbane dhe rurale to Shqipërisë, edhe rajoni i Tropojës ka nevojë për një përmirësim dhe implementim të infrastrukturave bazike urbane, si në Bajram Curri ashtu edhe në vendbanime rurale, përfshirë realizimin e një sistemi funksional kanalizimesh për të gjithë territorin e bashkisë (si në zonat rurale ashtu edhe në ato urbane), ndërtimin e një impianti trajtimi të ujerave të zeza në Bajram Curri dhe zhvillimin e një sistemi plotësisht funksional të hedhjes së mbeturinave.

S08 Përmirësimi i bashkëpunimit ndërkufitar Plani synon të njohë rëndësinë dhe të përforcojë bashkëpunimin ndërkufitar me vëndet fqinje, si Kosova dhe Mali i Zi, pasiështë e nevojshme to krijohen ndërveprime në trma të mbrojtjes mjedisore dhe zhvillimit ekonomik.

Konkuzione Sic shihet në vizionin strategjik të secilës prej dy bashkive kufitare me bashkinë Has, njashmëria e pozitës gjeografike, formës dhe resursëve territoriale, ka rezultuar në propozime që trajtojnë të Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 68

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has njëjtat problematika që hasim dhe në zhvillimin e bashkisë Has. Këto dy plane janë një shëmbull shumë i mirë ku do të mund të referohemi për hartimin e vizionit strategjik, por dhe më tej, të PPV‐së për bashkinë Has. Gjithashtu nga analiza e bërë vizioneve strategjikë të bashkive Kakës dhe Tropojë, vërehen dhe magësi të vogëla apo difekte në trajtimin e strategjisë territoriale. Mundësia që na krijohet për ti parë këto difekte (megjithëse të vogëla) na jep mundësinë për ti shmangur gjatë trajtimit të strategjisë territoriale për PPV‐në e bashkisë Has. Në përfundim vërehet se ashtu si në territorin e bashkisë Has, ashtu dhe në territoret e bashkive Kukës dhe Tropojë, ekziston nevoja për pasurimin e këtyre territoreve me shwrbime dhe lehtwsirat më elementare për të cilat banorët në këto bashki kanë nevojë.

1.3.5 Zonat dhe objektet me rëndësi kombëtare

Në përputhje me nenin 33 të VKM‐së Nr.671, datë 29.07.2015, të shfuqizuar, në të dhënat dhe në zonat me rëndësi kombëtare përfshihen: (a) zonat e mbrojtura dhe monumentet e mjedisit natyror, (b) zonat e mbrojtura dhe monumentet e mjedisit kulturor, (c) resurset natyrore, (ç) infrastrukura e rëndësishme për prodhimin dhe transferimin e energjisë, (d) qendrat më të rëndësishme urbane, (dh) rrugët shtetërore, (e) zonat minerare dhe (ë) zonat me rrezik natyror.

a. Në përputhje me Ligjin me Nr.8906/6.6.2002 “Për zonat e mbrojtura”, zonat natyrore të mbrojtura të vendit kategorizohen në gjashtë kategori me kufizime përkatëse, nivele mbojtjeje dhe zona buferike (shih analitikisht Kapitulli 2.2.6). Kategorizimi u bazua në kriteret e IUCN Në territorin e Hasit ka shumë mnomente natyre, ndër ta dhe njëzonë të shpallur të mbrojtur, sic është Rezervati Natyror i Menaxhuar “Tej Drini i Bardhë”, i shpallur me VKM Nr.102, datë 15.01.1996. Gjithashtu, bazuar në VKM nr.676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë të mbrojtur të monumenteve të natyres shqiptare” në Bashkinë Has janë shpallur si të mbrojtura një sërë monumentesh natyrore:

Nr. Emri i Monumentit Vërejtie 1. Burimi i Krumës 2. Burimet e Brudit 3. Gurra e Vranishtit 4. Gurra e Domajve Sipas Ligjit Nr.81, datë 4.5.2017 “Për 5. Pisha e Gjinajve zonat e mbrojtura”, monumentet 6. Shpella e Pëllumbave natyrore i përkasin kategorisëIII dhe 7. Shpella me oborr kanë zonë buferike deri në 200m (neni 8. Shpella që tingëllon Mazrek 17) 9. Maja e Qytezës 10. Ahishtja e Liqenit të Kuq 11. Pisha në Gjinaj

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 69

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

b. Bazuar në Ligjit Nr. 9048, datë 07.04.2003 "Për trashëgiminë Kulturore" objektet e trashëgimisë kulturore të mbrojtura klasifikohen në Objekt nën vrojtim, Objekt në mbrojtje paraprake, Monument kulture të kategorisë II dhe Monument kulture të kategorisë I. Sipas Nenit 32 të Ligjit, institucioni përgjegjës i shpalljes së një monumenti përcakton zonën mbrojtëse për monumentet kulturore në varësi të vlerës së tyre arkitektonike, estetikën e tyre dhe hapësirën përreth. Nëse nuk përcaktohet një zonë e tillë nga legjislacioni në fuqi ose nuk njoftohet nga ministria kompetente, sipas VKM 671, datë 29.07.2015 (neni 96), vlen gjerësia minimale prej 100m.

Monumentet kulturore të Bashkisë Has, me vlera arkitektonike e arkelogjike, i përkasin kategorisë së I‐rë të mbrojtjes, për të cilën vlejnë kushtet dhe kufizimet e nenit 28, në përputhje me tabelën e mëposhtme.

Zonë e Nr. Emri i objektit Kategoria Vendimi i shpalljes mbrijtur Ministria e Arsimit dhe 1. Banesa e Bajram Ukës I Kulturës, Vendimi Nr.1886, Jo datë 10.06.1973 Ministria e Arsimit dhe 2. Banesa e Mus Hasanit I Kulturës, Vendimi Nr.1886, Jo datë 10.06.1973 Ministria e Arsimit dhe 3. Banesa e Man dhe Hate Ferizollit I Kulturës, Vendimi Nr.1886, Jo datë 10.06.1973 Ministria e Arsimit dhe 4. Banesa e Selim Sadri Rahmanit I Kulturës, Vendimi Nr.1886, Jo datë 10.06.1973 Ministria e Arsimit dhe 5. Banesa e Man Celës (Sali Cela) I Kulturës, Vendimi Nr.1886, Jo datë 10.06.1973 Ministria e Arsimit dhe Banesa e Selman Zymer Dautit 6. I Kulturës, Vendimi Nr.1886, Jo (Bajram Dauti) datë 10.06.1973 Ministria e Arsimit dhe 7. Banesa e Ibrahim Sadikut I Kulturës, Vendimi Nr.1886, Jo datë 10.06.1973 Ministria e Arsimit dhe Banesa e Deli Kovacit dhe Kulla 8. I Kulturës, Urdhëresë Jo Pranë Saj datë08.01.1977 Ministria e Arsimit dhe 9. Banesa e Ali Dhe Adem Pavdojës I Kulturës, Urdhëresë Jo datë08.01.1977 Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 70

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Ministria e Arsimit dhe 10. Banesa e Cardakut e Ibrahim Gjonit I Kulturës, Urdhëresë Jo datë08.01.1977 Ministria e Arsimit dhe 11. Shkolla dhe Internati I Kulturës, Vendimi Nr.1886, Jo datë 10.06.1973 Ministria e Arsimit dhe 12. Banesa e Hysen Alisë I Kulturës, Urdhëresë Jo datë08.01.1977 Ministria e Arsimit dhe 13. Banesa e Uk Harkullës I Kulturës, Urdhëresë Jo datë08.01.1977

c. Burimet natyrore me rëndësi kombëtare përfshijnë ujin, pyjet dhe rezervat minerare. Ata bashkërendojnë dhe bashkëveprojnë me pasurinë kulturore, janë kritike për mbijetesën e zonës në studim, veçanërisht për zonat më pak të favorizuara dhe ato malore dhe janë të ndjeshëm ndaj efekteve të ndryshimeve klimatike.

Rezervat e mineraleve dhe toka pyjore janë të shumta dhe burimet ujore (sipërfaqësore dhe nëntokësore) janë të pasura dhe zakonisht janë në gjendje të mirë. Është i nevojshëm menaxhimi i qëndrueshëm i burimeve, përmirësimi i menaxhimit të tyre, sigurimi i rezistencës së tyre dhe kontrollimi i metabolizmit dhe vlerësimi i vazhdueshëm i marrëdhënieve ciklike midis burimeve natyrore dhe popullsisë.

d. Të rëndësishme në nivel kombëtar quhet infrastruktura kryesore për prodhimin dhe transmetimin e energjisë, dhe specifikisht HEC‐et dhe linjat e tensionit të lartë të energjisë elektrike.

e. PPK mbështet zonat me rëndësi kombëtare, duke sygjeruar zgjerimin e tyre apo shpalljen e të rejave. Megjithatë, brënda këtyre zonave ka edhe të ashtu‐quajturat “ishuj territorialë”, të cilat duhet të përjashtohen nga kufizimet e zonave me rëndësi kombëtare pasi nuk ndajnë karakteristika të njëjta. f. Me rëndësi kombëtare janë të gjitha akset rrugore shtetërore (SH) që përshkojne Bashkinë. g. Brënda bashkisë janë përcaktuar zonat minerare të kërkim ‐ zbulimit dhe shfrytëzimit në përputhje me Programin e Veprimit 3 vjeçar, 2016‐2018, për zhvillimin e aktivitetit minerar dhe përcaktimin e zonave minerare të rrezikshme (VKM nr.726, datë 2.9.2015 dhe VKM nr.751, 26.10.2016). h. Si zona me rreziqe natyrore përfshihen: o zonat e rrezikshme, siç përcaktohen në Programin e Veprimit 3‐vjeçar, 2016‐2018, për zhvillimin e aktvitetit minerar dhe përcaktimin e zonave minerare të rrezikshme (VKM nr.726, datë 2.9.2015 dhe VKM nr.751, 26.10.2016).

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 71

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has o rreshqitje e dimensioneve të ndryshme, të shkaktuara nga faktorët gjeologjikë me karakter aktiv dhe pasiv, sipas studimit të SHGJSH (2014) "Gjeoresurset dhe Gjeorreziqet në Qarqet e Shqipërisë ‐ Qarku i Kukës" 1.3.6. Shqyrtimi i standarteve ekzistuese kombëtare dhe normativat përkatëse Standarde dhe normativa

Me VKM Nr. 671, datë 29.7.2015 «Për miratimin e rregullores së planifikimit të territorit» u përcaktuan rregullat/standarde për përmbajtjen, strukturën dhe procedurat e trajnimit, zbatimin dhe monitorimin e zbatimit të planeve territoriale të parashikuara nga Ligji 107/2014. Qëllimi është për të arritur uniformitetin në formën dhe strukturën e planeve territoriale të hartuara. Në kreun e 2‐të të vendimit (KREU II) përcaktohen rregullat për procedurat e planifikimit (shpallja, hartimi, konsultimi publik, koordinimi, miratimi, etj). Gjithashtu janë caktuar për secilin lloj të planit territorial, objektivat, autoriteti kompetent zbatues, përmbajtja (strategjia territoriale, analiza e rrjedhjes metabolike, plani i zhvillimit territorial, rregullore, etj), materiali hartografik etj. Në Kreun e 3‐të (KREU III) shpjegon ndarjen e territorit dhe organizimin e sipërfaqes së tokës së një Njësie Administrative për nevojat e planifikimit. Përcakton pesë sistemet territoriale (Sistemet Territoriale), Sistemi urban (UB), Sistemi natyror (N), Sistemi bujqësor (B) Sistemi ujor (U) dhe Sistemi infrastrukturor (IN). Vetë territori i bashkisë organizohet në zona (Zona), dmth zonat më të gjera që kanë karakteristika të veçanta ose të ngjashme në drejtim të përdorimit të tokës. Zonat janë të ndara në dy ose më shumë njësi (Njësia), e cila është ndarja territoriale më e vogël. Plani përcakton 14 kategori bazë të përdorimit të tokës. Në Kreun e 4‐rt (KREU IV) përcaktohen Standardet dhe treguesit e planifikimit. Në mënyrë të veçantë, në Seksionin 1 specifikohen standardet dhe treguesit e planifikimit për territorin urban, të cilat duhet të aplikohen në njësitë apo zonat, të cilat kanë qenë ose janë të destinuara për përdorim banimi. Standardet e planifikimit janë të klasifikuara në bazë të popullsisë së secilës zonë të studimit në tre kategori (deri në 10,000 banorë, më shumë se 10,000 banorë, më shumë se 100,000 banorë). Standardet minimale të planifikimit për zonat e banimit dhe njësitë përcaktohen për treguesit e mëposhtëm të planifikimit (neni 81):  Sipërfaqen bruto të banimit për banor (ambienti për të jetuar, për argëtim, për gjumë, gatim etj.).  Hapësirën e gjelbër, sipas kësaj rregulloreje.  Sipërfaqen për kopshte, çerdhe, shkolla 9‐vjeçare, sipas kësaj rregulloreje  Sipërfaqen për struktura me përdorim publik për aktivitete fetare, sociale, shëndetësore, sanitare, administrative, jo në nivel qyteti  Sipërfaqen sportive, sipas kësaj rregulloreje

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 72

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Sipërfaqen për parkim publik, sipas kësaj rregulloreje  Sipërfaqen për shërbime tregtare të kufizuara dhe zyra, jo në nivel qyteti. Kjo hapësirë mund të jetë në struktura të veçanta ose në strukturën e banimit.

ç) e) a) c) Struktura Qëndra b) d) dh) Shërbim Sipërfaqe Kopësht, për ë) të Hapësirë Territor Parkim tregëtar bruto Cerdhe përdorim Gjithsej banuara e gjelbër sportiv Publik i banimi Shkolla publik kufizuar

Njësia m²/banor m²/banor m²/banor m²/banor m²/banor m²/banor m²/banor m²/banor Deri 10,000 25 5 4 2 1.6 6 5 48.6 banorë Mbi 10,000 25 9 4.5 2 1.6 6 5 53.1 banorë Mbi 100,000 25 9 4.5 2 1.6 6 5 53.1 banorë Tabela për standartet minimale për treguesit në zonat e banimit (burimi: VKM 671, datë 29.7.2015) Përveç sa parashikohet në nenin 81, identifikohen në nenet 82 deri 86 të dhëna më të hollësishme (vlerat dhe cilësimet për nënparagrafet, rregullore të tjera, shpjegime) për hapësirat e parkimit, arsimit, shëndetësisë, sportit, hapësirave publike dhe e gjelbërimit publik. Shkurtimisht përmendim në vijim:  Për hapësirat e parkimit (neni 82) përcaktohen standarde plotësuese te tokës (m2/përdorues ose m2/familje ose apartment) për raste të veçanta.  Në strukturat arsimore (neni 83), përcaktohen norma/standarde veçmas për çerdhe, kopshte, për shkolla fillore dhe 9‐vjeçare dhe për shkolla të mesme. Janë përmbledhur shkurtimisht në tabelën e mëposhtme (Tabela 2.2.5.2).  Për strukturat shëndetësore (neni 83) përcaktohen si vijon (Tabela 2.2.5.3).  Për struktura sportive (neni 84) përcaktohen si vijon:

o Stadiume dhe pallate sporti me palestër, pishina e të tjera të kësaj natyre ndërtohen në nivel qyteti me standard territori 1.5 m2/banor. o Struktura dhe territore në nivel territori urban më të madh se qyteti janë kur popullsia është e barabartë me ose mbi ≥100,000 banorë 2.6 m2/banor dhe për popullsi <100,000 banorë 3.5 m2/banor.  Për sa i përket gjelbërimit publik në territore urbane (neni 86), janë përmbledhur në tabelën më poshtë 

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 73

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Madhësia e qëndrueshme Rrezja e Sipërfaqja e Nivele Shtrirja e parcelës (llogaritet për) shërbimit fushës/përdorues arsimi (banorë) (përdorues) (m) m²/përdorues m² 25‐30 çerdhe 1,000 13‐15 200‐300 25‐30 900‐1,500 (zona rurale) 250‐350 (zona urbane) kopshte 1,500 18‐25 1,000‐1,500 500‐600 (zona rurale) 500‐600 shkolla (zona urbane) fillore dhe 6,000 20‐25 1,500‐7,000 1,000‐1,500 9‐vjecare (zona rurale) 1,000‐1,500 20‐30 2,000‐7,000 shkolla e (zona urbane) 9,000 mesme 2,000‐4,500 25‐35 4,000‐9,000 (zona rurale) konvikt 100‐400 vënde Tabela me standartet për strukturat arsimore (burimi: VKM nr.671, datë 29.7.2015)

Treguesi “1 njësi/nr. Nr. Emërtimi Sipërfaqja banorësh” 1. Qëndra shëndetësore 300‐400 Një për 250‐1,500 2. Ambulanca – Konsultore materniteti 400‐6,000 3. Ambulancë – Konsultore 700‐1,000 Një për 1,500‐2,000 4. Politeknike 2,000‐5,000 5. Dispanseri 3,000 6. Drejtoria e Higjenës Epidemiologjike 2,000‐3,000 7. Qëndër dezinfektimi, deratizimi 2,000 Tabela me standartet për strukturat shëndetësore (burimi: VKM nr.671, datë 29.7.2015)

Zonat e gjelbra në nivel territori urban Standartet minimale a. Gjelbërim i përgjithshëm publik Për gjelbërimin në nivel njësie, përfshirë kënde lojërash për fëmijë, pavarësisht numërit të popullsisë 2.5m²/banor së njësisë Për gjelbërim masiv në parqe dhe lulishte brënda 1m²/banor në qëndra deri në 10,000 banorë aglomeratit 4m²/banor në qëndra mbi 10,000 banorë Për gjelbërim në rrugë, shëtitore, sheshe dhe brigje 1.5m²/banor në qëndra deri në 10,000 banorë ujore 2.5m²/banor në qëndra mbi 10,000 banorë 8m²/banor në qëndra deri në 10,000 banorë Për gjelbërim të zonës së pushimit park periferik 17m²/banor në qëndra mbi 10,000 banorë Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 74

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

b. Gjelbërim publik i kufizuar 1 deri në 2 m²/banor Bë bazë të manualeve të projektimit, numërit të c. Gjelbërim i vecantë përdoruesve dhe aktiviteteve që parashikohen të kryhen në një zonë të tillë Tabela për standartet për gjelbërim publik në territoret urbane (burimi: nr.VKM 671, datë 29.7.2015)

Distanca minimale të Vërejtje mbrojties Objektet industriale, apo të Rriten sipas llojit të objektit e teknologjisë prodhimit, transmetimit e 200 (gjërësia minimale e zonës së përdorur, si dhe shkallës së ndotjes së shpërndarjes së energjisë mbrijtëse sanitare 50m) zonës industriale gjatë projektimit të saj elektrike Landfilleve apo të impianteve Sipas legjislacionit të posacëm dhe të tjera të trajtimit dhe dokumentavetë planifikimit dhe zhvillimit përpunimit të mbetjeve të për cështje të rëndësisë kombëtare ngurta në nivel rajonal Krematorium 150m Fermë më e madhe se 10 njësi gjedhi, për shpendë, gjedhë, 500m kuaj, derra, dhi dhe dhen Impiantet 200m për kapacitet më pak se mekanike/biologjike dhe 5,000 banorë lagunat e ajrosura për 1,000m për kapacitet 1,000‐ trajtimin e ujërave të zeza 50,000 banorë Distancat e mbrojties nga Përcaktohen në përputhje me lëgjislacionin e posacëm për rastet e: ndërtimet a)Burimeve dhe trupave ujorë, përfshirë struktura për furnizimin me ujë të pijshëm b)Aeroporteve, aerodromeve dhe fushave të fluturimit c)Hekurudhave dhe autostradave ç)Strukturave që krijojnë valë akustike dhe elektromagnetike d)Strukturave dhe impjanteve të rritjes së kafshëve dhe shpendëve në afërsi ose brënda zonave urbane dh) zonave dhe objekteve të trashëgimisë kulturore e)Zonave të brojtura natyrore Parqet eloike të prodhimit të Distanca minimale e kufirit të energjisë parkut nga kufiri i zonës së banuar 500m – 2,000m. Nga bregu i liqeneve 20m Ndalohet përdorimi i pesticideve, Nga bregu i rrjedhave insekticideve, fungicideve, herbicideve dhe 6m fertilizantëve Territori i varrezave 300m nga zona e ndërtuar

Kufizime dhe Zonat Buferike

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 75

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Në Seksionin 2 përcaktohen Standarde dhe Tregues planifikimi sektorial. Për brezat mbrojtës sanitar të një zhvillimi (neni 87), që parashikohen në bazë të secilit veprimtari dhe aktivitet, përcaktohen standardet minimale për mbjellje (fidanë për shtrirje dhe lloji i mbjelljes) dhe sipërfaqja minimale e mbjelljeve për banorë dhe lloji i mbjelljes. Për Distancat e mbrojtjes dhe brezat mbrojtës sanitare (neni 88) jane të vlefshme ato qe janë përshkruar shkurtimisht ne tabelën 2.2.5.5, përveç kur parashikohet ndryshe nga legjislacioni.

Në Seksionin 3 (nenet 89‐98) përcaktohen kushtëzimet e detyrueshme sektoriale për: përdorim industrial, zona spitalore, territore natyrore, ujëra dhe ligatina, territore bujqësore, zonat turistike, territoret turistike bregdetare, zona dhe objekte të trashëgimisë kulturore, antenat dhe përdorime të ndryshme. I referohet kondicioneve, kushtet dhe marrëveshjet, gjithmonë me referencë të qartë se hartimi dhe zhvillimi në rastet e mësipërme i nënshtrohet legjislacionit të veçantë. Vijon referimi i standardeve të përfshira në këto nene:  Territori i zënë për objektet spitalore dhe të shëndetit publik përcaktohet me standardi minimal 1m2/banor. Territori i zonës së spitaleve zihet me ndërtime në masën 15% të tij.  Në zonat turistike në bregdet dhe liqen, rrugët e reja për qarkullimin tranzit, të klasifikuara sipas Kodit Rrugor në kategoritë “autostradë” dhe “rrugë interurbane”, distanca minimale nga bregu përcaktohet nga legjislacioni për burimet e ujit dhe nuk duhet të jetë më pak se 300m.  Gjerësia minimale e zonave mbrojtëse rreth monumenteve kulturore caktohet 100 m, nëse nuk përcaktohet ndryshe nga legjislacioni në fuqi ose nga legjislacioni tjetër ose nga organi përgjegjës për ministrinë e trashëgimisë kulturore  Distanca minimale e kullave të telekomunikacionit me një lartësi >25m, ndërsa nga prona më e afërt është 30m.

Në lidhje me zonat e mbrojtura natyrore, Ligji i fundit nr. 81, datë 04.05.2017 "Për zonat e mbrojtura" përcaktoi tetë lloje zonash të mbrojtura që përkojnë me gjashtë kategori të mbrojtjes duke përfshirë kufizimet dhe, sipas rastit, zonat buffer.

Në mënyrë specifike:  Kategoria I ‐ Rezervë Strikte Natyrore / Rezervat shkencor

Bëhet fjalë për zona natyrore me karakteristika të veçanta dhe ekosisteme përfaqësuese dhe / ose specie të florës dhe faunës të cilat kanë pësuar shumë pak ose aspak degradim. Ato ndahen në dy nënkategori: a) nënkategoria A, që është “zona e mbrojtur”, e menaxhuar kryesisht për qëllime shkencore ose “rezervat shkencor”, që ruhet dhe menaxhohet për qëllime shkencore dhe mbrojtjen tërësore të botës së gjallë;

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 76

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has b) nënkategoria B, që është “zonë e mbrojtur”, e menaxhuar kryesisht për mbrojtjen e natyrës së egër ose “rezervë strikte natyrore”, që ruhet e menaxhohet në mënyrë të atillë që të ruajnë gjendjen e tyre natyrore.

 Kategoria ΙΙ – Park kombëtar

Bëhet fjalë për zona të mëdha natyrore (në përgjithësi më të mëdha se 1,000Ha), të rëndësishme në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar, që ruhen dhe menaxhohen për mbrojtjen e ekosistemeve, llojeve, për edukim dhe rekreacion, që rregullojnë përdorimin e qëndrueshëm nga ana e njeriut të burimeve natyrore. Përcaktohet një kuadër i përgjithshëm i qëllimeve të synuara dhe veprimtarive të lejueshme.

 Kategoria ΙΙΙ – Monument natyror

Monument natyror” shpallet formacioni natyror (përfshirë edhe elemente të veçanta biologjike) formacioni i veçantë gjeologjik dhe gjeomorfologjik, një depozitë mineralesh ose një habitat i një lloji të rrallë e të kërcënuar ose me rëndësi e vlerë të veçantë shkencore dheestetike. Aplikohet shkallë mbrojtjeje e njëjtë me "Rezervën Strikte" dhe zonë mbrojtëse deri në 200 metra nga perimetri i monumentit.

 Kategoria IV ‐ Rezervat natyror i menaxhuar / Park natyror.

“Rezervat natyror i menaxhuar ose park natyror” shpallen territoret, që përfaqësojnë zona me ndërhyrje aktive të njeriut për qëllime menaxhimi të llojeve dhe habitateve, në mënyrë që të garantohet ruajtja e habitateve dhe të plotësohen kërkesat specifike të llojeve me rëndësi rajonale e vendore si dhe zonat që përdoren për qëllime studimore, edukative dhe kulturore. Përcaktohen aktivitetet e ndaluara brenda parqeve natyrore. Kategoria V ‐ Peizazh i mbrojtur. Bëhet fjalë për zona të gjera me një peizazh të harmonishëm, një reliev të veçantë, një shumëllojshmëri të ekosistemeve dhe monumenteve historike, brenda të cilave zhvillohen vendbanime dhe aktivitete të tilla si bujqësia, pylltaria dhe peshkimi. Zbatohet shkalla e mbrojtjes që korrespondon me objektin kryesor të peizazhit. Kategoria V – Peisazh i mbrojtur.

“Peisazh i mbrojtur” shpallen territoret, që përfaqësojnë peisazhe harmonike me reliev kompleks, me larmi ekosistemesh, detare ose tokësore. Pjesë e tyre mund të jenë edhe qendrat e banimit që zhvillojnë aktivitete, si bujqësia, pemëtaria, pylltaria e peshkimi.

 Kategoria VI ‐ Zonë e mbrojtur e burimeve të menaxhuara.

Bëhet fjalë për zona të gjera, relativisht të izoluara, të pabanuara ose me popullim të paktë, të cilat mbizotërojnë kryesisht nga zonat natyrore. Shkalla e mbrojtjes duhet të përshtatet për:

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 77

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has a) mbrojtjen dhe ruajtjen e diversitetit biologjik dhe të vlerave të tjera të zonës për një kohë të gjatë; b) dhënien e kontributit në zhvillimin rajonal dhe kombëtar; c) nxitjen e praktikës mbarështuese për qëllime të zhvillimit të qëndrueshëm; ç) mbrojtjen e burimeve gjenetike ose sistemeve drufrutore me karakteristika natyrore; d) mbrojtjen e burimeve natyrore bazë nga përdorimet për qëllime të tjera të tokës që mund të jenë dëmtuese për diversitetin biologjik të zonës.

 Kategoria IV – Park natyror bashkiak

“Park natyror bashkiak” përbëhet nga territore ose zona relativisht të vogla, që janë pronë e bashkive dhe që strehojnë elemente dhe vlera të natyrës së egër, si pyje, kullota, rezervuarë, ligatina, sipërfaqe ujore, detare e bregdetare. Sigurojnë përdorim të qëndrueshëm të territorit dhe zhvillimin e veprimtarive, që i përshtaten karakterit të zonës dhe që lidhen ekskluzivisht me nevojat e komunitetit.

 Kategoria V – Kurorë e gjelbër.

“Kurora e gjelbër” përbëhet nga territore ose zona relativisht të vogla, që janë pronë e bashkive dhe plotësojnë masën e gjelbër të qyteteve në zonat periferike urbane. Ssiguron përdorim të qëndrueshëm të territorit dhe zhvillim të veprimtarive, që i përshtaten karakterit të zonës dhe që lidhen ekskluzivisht me nevojat e komunitetit. Miratimi i kritereve dhe procedurave për shpalljen e dy llojeve të fundit të zonave të mbrojtura dhe përcaktimi i rregullave dhe përgjegjësive në lidhje me administrimin, mbrojtjen dhe ruajtjen e tyre, bëhet me vendim të Këshillit të Ministrave, me propozim të Ministrit kompetent. Për sa i përket burimeve ujore, Ligj 111, datë 15.11.2012 "Për menaxhimin e integruar të burimeve ujore" (neni 84), përcakton që nga brigjet e lumenjve, përrenjve, kanaleve, liqeneve dhe ujëmbledhësve, lagunave dhe detrave lihet:

 Një sipërfaqe toke e lirë për përdorim publik, me gjerësi prej 5 deri 100m nga brigjet, sipas përkufizimit të bërë në këtë ligj. Gjerësia mund të zgjerohet më tej, kur kushtet topografike dhe hidrologjike e kërkojnë për arsye të sigurisë së njerëzve dhe pronës. Veprimtaritë në këto zona përcaktohen me akte të Këshillit Kombëtar të Ujit.  Një sipërfaqe toke e lirë për zhvillimin e veprimtarive që përcaktohen nga Këshilli Kombëtar i Ujrave, me gjerësi nga 100 m deri në 200 m.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 78

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 1.4. Analiza e dokumentave të njësisë së planifikimit të qeverisjes vendore të mëparshme 1.4.1. Analiza e inventarit të territorit të bashkisë Mw poshtw po paraqesim njw ekstrakt nga raporti i Fazws 0, tw dorzuar tashmw pranw institucioneve pwrkatwse. Por nw kwtw rast ky kapitull pwrmban dhe informacione, dokumenta dhe plane tw vwna nw dispozicion nga bashkia pas hulumtimit tw mwtejshwm qw ajo ka bwrw nw inventarin e saj. Në mbështetje të kërkesës së shoqwrisë konsulente Gjeokonsult&CO, bashkia Has vendosi në dispozicion inventarin e bashkisë që ajo diponon, i cili është pasqyruar në tabelën më poshtë.

Tabela me materielet nga inventari i bashkisë Nr Grupimi i Materialeve Emertimi i materialit Forma Arsimi dhe punesimi Has Tabele Plani i zhvillimit rajonal Kukes‐Has‐Tropoje Dokument Kushtet e banimit dhe niveli i jeteses Has Tabele 1 Profili i Bashkise Zona te mbrojtura mjedisore Tabele Zona te mbrojtura Historike Tabele Profili i Bashkise Has Dokument Dokumenti i PPK Dokument 2 Plani i Pergjithshem Kombetar PPK‐5 sitemet Harte pdf PPk‐Potenciali Turistik Harte pdf

Kufijte e zonave kadastrale Rrethi Has Harte/ Tabele

Njesite Administratie Has Harte/ 3 Te Dhena Teknike/Inxhinerike Tabele Harta e rrezikut gjeologjik shqipëria veriore Hartë Harta hidrologjike shqipëria veriore Hartë Harta gjeologjike shqipëria veriore Hartë PPV Kukes Dok/Harta 4 PPV Per Bashki Kufitare PPV Tropoje Dok/Harta Vendimi Nr.2 dt.05.05.2015 Dok/Harta 5 Vendime KKT Vendimi Nr.2 dt.05.05.2015 Dok/Harta Plani Operacional I Zhvillimit Vendor Has Dokument Plani i Perdorimit te Tokes per Planifikimin e Plan 6 Studime Territorit te Njesise Vendore Bashkise Krume vendor Strategjia e Zhvillimit Rajonal Kukes Dokument Infrastruktura Rrugore GIS 7 Informacione GIS Njesitë Vendore GIS

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 79

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Parcela GIS Vendbanimet GIS Linja elektrike GIS Grid (Banim) GIS Institucionet arsimore GIS Nënstacionet elektrike GIS Posta Shqiptare GIS Bujqesia GIS Hidrografia GIS Monumente Historike GIS Zona te Mbrojtura GIS Monumente Natyre GIS Rreshkitjet GIS Sistemi i Adresave GIS Vendime KKT GIS Zona Rrezik Permbytje GIS 8 Hartimi i PPV‐se Dokumenti i Nismes Bashkia Has Dokument 9 Aktivitete Komunitare Kalendari i Eventeve Lokale Qarku Kukes Tabele

Sic shihet dhe nga tabela, inventari i bashkisë që i është vënë në dispozicion firmës konsulente, përmban një material të larmishëm dhe në përputhje me kërkeat që ka hartimi i një PPV‐je. Por fatkeqësisht nga analiza e bërë cdo elementi, rezulton që në disa raste materiali është i pjesshëm ose i fragmentuar, gjë që na pengon në formulimin e një databaze të plotë ku të mbeshtemi për hartimin e PPV‐së.

Për këtë arsye grupi i punës pranë studios Gjeokonsult&Co, ashtu dhe ai i bashkisë Has, do të marin masat e nevojshme për zgjidhjen e kesaj mungese në informacione. Kjo duke kërkuar informacionin e munguar në institucionet përkatese ose duke punuar per hartimin e tij, sipas rastit. Më poshtë po paraqesim një përshkrim të shkurtër të cdo materiali të vënë në dispozicion.

Materialet e vëna në dispozivion janë:

1.Profili i bashkisë a) Arsimi dhe punësimi Has; ‐ Tabelë me të dhëna për nivelin arsimor dhe raportin e arsimit me punësimin. b) Plani i zhvillimit rajonal Kukës‐Has‐Tropojë; ‐ Ekstrakt nga Plani i Përgjithshëm Kombëtar, përshkruan vizionin dhe propozimet e PPK për këtë rajon

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 80

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has c) Kushtet e banimit dhe niveli i jetesës Has; ‐ Tabele me të dhëna për numrin e banesave dhe gjëndien e tyre fizike dhe funksionale, si dhe lloji i energjisë që konsumohet në to d) Zona të mbrojtura mjedisore; ‐ Tabelë me të dhëna për numërin dhe llojin e zonave mjedisore të mbrojtura. e) Zona të mbrojtura historike; ‐ Tabelë me të dhëna për numërin dhe llojin e zonave historike të mbrojtura. f) Profili i bashkisë HAS; ‐ Ky është një dokument me të gjithë informacionin e nevojshëm për përshkrimin e detajuar të bashkisë Has. Ku përfshihen informacione dhe të dhëna për: historinë, gjeografinë, ekonominë, socioligjinë, etj.

2.Plani i Përgjithshëm Kombëtar a) Dokumenti i Planit të Përgjithshëm Kombëtar; ‐ Përfaqëson strategjinë kombëtare të zhvillimit të shqipërisë deri në vitin 2030. b) PPK – 5 sistemet; ‐ Janë harta të 5 sistemeve në të cilën e ka ndarë PPK‐ja territorin e shqipërisë. Përkatësisht, sistemi urban, sistemi natyror, sistemi ujor, sistemi infrastrukturor dhe sistemi bujqësor.

3. Të Dhëna Teknike Inxhinierike a) Kufijtë e zonave kadastrale rrethi Has; ‐ Hartë dixhitale e shoqëruar nga nje tabelë, ku paraqiten përkatësisht ndarja kadastrale, dhe informacion tabelar për cdo zonë b) Njësitë administrative Has; ‐ Përmban harta të njësive administrative të Hasit, të shoqëruara me tabela ku jepet ndarja sipas llojit të tokës dhe cmimi për m2. c) Harta e rrezikut gjeologjik sqipëria veriore; ‐ Përmban infromacion hartografik për rrezikun gjeologjik për shqipërinë veriore, ku përfshihët dhe bashkia Has d) Harta hidrologjike shqipëria veriore; ‐ Përmban infromacion hartografik për hidrologjinë për shqipërinë veriore, ku përfshihët dhe bashkia Has e) Harta gjeologjike shqiperia veriore; ‐ Përmban infromacion hartografik për gjeologjinë për shqipërinë veriore, ku përfshihët dhe bashkia Has

5.PPV për Bashki kufitare a) PPV Kukës; ‐ Përmban dokumentacionin e plotë të zbardhjes së Planit të Përgjithshëm Vendor të bashkisë Kukës b) PPV Tropojë; ‐ Përmban dokumentacionin e plotë të zbardhjes së Planit të Përgjithshëm Vendor të bashkisë Tropojë

6.Vendime KKT a) Vendimi Nr.2 dt.05.05.2015; ‐ “PER MIRATIMIN E LEJËS SË NDËRTIMIT PËR PUNIME CIVILE TË “RRJETIT NDËRURBAN KABLLOR ME FIBËR OPTIKE” NË AKSET NACIONALE

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 81

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has RRUGORE NË TË GJITHË TERRITORIN E REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË, “QËNDRA PËR SHKËMBIMIN E INTERNETIT DHE PERPUNIMIT TË TË DHËNAVE BIX‐TIRANA” ISH‐ KOMUNA BËRXULLË, BASHKIA TIRANË” b) Vendim Nr.3 dt.05.05.2015; ‐ “PËR MIRATIMIN E LEJËS SË NDËRTIMIT PËR PROJEKTIN “NDERTIMI I HIDROCENTRALIT “PEROLLAJ”, NË PELLGUN UJËMBLEDHËS TË TERRITORIT TË BEXHMILLËS, KOMUNA GOLAJ, QARKU KUKËS.

7.Studime a) Plani Operacional i Zhvillimit Vendor Bashkia Has; ‐ Dokumenti i plotë i planit operacional të bashkisë Has, me te cilin do behet e mundur implementimi i të gjithë planeve strategjike dhe vendore, përfshi dhe planin e përgjithshëm vendor. b) Plani i Përdorimit të Tokës për Planifikimin e Territorit të Njësisë Vendore Bashkisë Krumë; ‐ Ështe një plan vendor për njësinë administrative bashkia Krumë para reformës administrative të vitit 2014. Ky dokument është një plan i detajuar dhe mjaft i plotë për territorin e njësië administrative dhe një referencë shumë e mirë për hartimin e kësaj PPV‐je c) Strategjia e Zhvillimit Rajonal Kukes; ‐ Dokumenti i plotë i strategjisë së qarkut Kukës, përfshin gjithë analizën e situatës aktuale të këtij rajoni dhe tregon rrugën që duhet ndjekur drejt zhvillimit te ketij rajoni ku pjesë përbërse e tij është dhe Bashkia Has.

8.Informacione GIS 1. Rrugë (Line) 2. Parcela (Polygon) 3. Vendbanimet (Point) 4. Hidrografia Buffer (Polygon) 5. Linja elektrike (Line) 6. Parcela Bujqësie (Polygon) 7. Gjeologjia (Polygon) 8. Grid (Polygon) 9. Institucionet arsimore (Polygon) 10. Lumenjtë 11. Nënstacionet elektrike (Polygon) 12. Posta Shqiptare (Polygon) 13. Rrjeti Hidrik (Polygon) 14. Njesitë Vendore (Polygon) 15. Monumente Kulture (Point)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 82

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 16. Zona minerare (Polygon) 17. Shfrytëzim Guroresh (Polygon) 18. Zonat Kadastrale (Polygon)

9.Hartimi i PPV‐së a) Dokumenti i Nismës Bashkia Has; ‐ Përfaqëson dokumentin zyrtar që ligji ia ngarkon kryetarit të bashkë, ta ndërrmarë para hartimit të PPV‐së dhe që përshruan të gjitha problematikat dhe nevojat e bashkisë Has.

10.Aktivitete Komunitare a) Kalendari i Eventeve Lokale Qarku Kukës; ‐ Kalendar në formë tabelare ku pareqet aktivitetet kutorore dhe sociale që organizohen në qarkun Kukës.

4.Analizë e të Dhënave që Mungojnë dhe Zgjidhjet Për ti Siguruar

Sic shihet dhe nga tabela, ka një mungesë të konsiderueshme në infromacione, si në sasi ashtu dhe në përmbajtje. Më poshtë po bëjmë një përshkrim të shkurtër të informacioneve që nga analiza na rezultuan se mungojnë, ose janë shumë të vakëta në përmbajtje dhe nuk mund të mbështetemi tek to pa siguruar pjesën tjetër të materialit.

1. Infrastruktura e shpërndarjes së energjisë elektrike; ‐ Mungon harta e rrjetit të ndricimit rrugor si dhe rrjeti i tensionit të mesem. Gjithashtu dhe të dhenat teknike për parametrat e rrjetit të energjisë elektrike në bashkinë Has.

2. Ujësjellës‐Kanalizime; ‐ Nuk disponojmë harta të rrjetit të kanalizimeve të ujërave të zeza dhe te ujërave të bardha, mungon dhe harta e rrjetit te ujesjellesit. Bashkë me hartat mungojnë dhe të dhënat teknike dhe parametrat për sistemet më sipër.

3. Menaxhimi i Mbetjeve; Hartat, studimet ose raportet në lidhje me menaxhimin e mbetjeve mungojnë.

4. Familjet për strehim; Mungojnë të dhëna për numrin dhe statusin e familjeve që kanë nevojë për strehim.

5. Informacion mbi legalizimet; Të dhënat për procesin e legalizimit apo harta që e përshkruanë këtë proces dhe ecurinë e tij.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 83

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 6. Inventari i pronave të Bashkisë; Numëri, vëndndodhja, gjëndia fizike, funksionet, planimetri, etj.

7. Materiale dhe harta mbi gjëndjen mjedisore, zonat e rrezikshme;

8. Numri i Bizneseve sipas sektorëve dhe numrit të punonjësve; Statistika ekonomike për bashkinë, niveli i jetesës, etj.

9. Dokumenta dhe harta për: Përcaktimi i kushteve klimatike në vitet e fundit

10. Dokumenta dhe harta për: Sizmikën (makrozonimi dhe mikrozonimi sizmik)

11. Dokumenta dhe harta për: Topografinë,

12. Mungojnë hartat gjeologjike të qarkut Kukës; Përkatësisht: o Gjeoresurset dhe Gjeorreziqet qarku Kukës (dokument përshkrues) o Harta gjeologjike qarku Kukës o Harta e pasurive minerale qarku Kukës o Harta hidrogjeologjike qarku Kukës o Harta gjeologo‐inxhinierike qarku Kukës o Harta e rrezikut gjeologjik qarku Kukës o Harta e zonimit për përshtatshmërinë ndërtuese të trojëve qarku Kukës o Harta gjeomjedisore qarku Kukës o Harta e gjeomonumenteve qarku Kukës

‐ Informacione që mungojnë në databazën GIS: a. Infrastruktura o Ujësjellës kanalizime o Menaxhimi i mbetjeve o Shërbimet o Rrjeti hekurudhor o Transporti publik (Pik) b. Përdorimi ekzistues i tokës o Përdorimi i tokës (i pjesshëm) o Sistemet territoriale c. Shërbimet publike o Mbrojtia civile o Shëndetësia

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 84

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Për ti dhënë zgjidhje mungesës së informacionit të parashtruar më sipër por dhe informacioneve dhe të dhënave që mund të na duhen në vijimësi, shoqëria konsulente Gjeokonsult&Co në konsultim të vazhdueshëm me bashkinë Has do ti drejtohet zyrtarisht të gjithë institucioneve ose burimeve të tjera për marrjen e informacionit të nëvojshmë sa më parë. Pa lejuar që këto mungesa të bëhen pengesë e punës për hartimin e PPV‐së ose të pasqyrohen në të.

Për informacionet që mungojnë në databazën GIS, shoqëria konsulente ka nisur organizimin e grupeve të punës, për të bërë azhornimet e nevojshme në terren. Gjithashtu ka nisur puna për hedhjen e të dhënave që zotërojmë në datbazën GIS, nga operatorët përkatës pranë shoqërisë konsulente.

1.4.2. Rishikimi i planeve ekzistuese të përgjithshme vendore Në bashkinë e Hasit aktualisht nuk ka asnjë formë të planit rregullues që të jetë në fuqi, kjo pasi asnjherë nuk është hartuar një plan i përgjithshëm vendor për bashkinë Has, në perudhën e pas viteve 90’. I vetmi studim i bërë për bashkinë Krumë nga një firmë konsulënte eshte bërë në vitn 2014 para ndryshimit të ligjit për ndarjen administrative. I cili është financuar nga ambasada Austriake.“Plani i Përdorimit të Tokës për Planifikimin e Territorit të Njësisë Vendore Bashkisë Krumë” dhe është i vetmi dokument planifikimi që do të marrim në analizë në këtëseksion. 1.4.2.1“Plani i Përdorimit të Tokës për Planifikimin e Territorit të Njësisë Vendore Bashkisë Krumë” është i vetmi dokument planifikimi i hartuar për territorin e bashkisë Krumë, që si i tillë nuk ka pasur miundësinë të miratohet dhe të hyjë në fuqi pasi ndryshoi ligji për ndarjen administrative. Ky projekt merr në shqyrtim territorin e ish bashkisë Krumë, ku përfshihen: Kruma si qëndër e bashkisë, Zarisht, Dajc, Mujaj dhe Cahan si qendra të banuara rurale në administrimin e kësaj njësie vendore. Vizioni për zonën që përfshin këto qëndra të banuara, është ndarja në tre kategori zhvillimi, zhvillimi hapsinor, zhvillim bujqësor dhe qëndër shërbimesh. Mbështetur në resurset natyrore që ofrojnë këto zona është bërë dhe përcaktimi i lojit të zhvillimt që do të nxitet në këto zona. Njëkohësiht përcaktohen dhe lloji i turizmit që parashikohet të zhvillohet në këto zona, i ndikuar nga karakteristikat kryesore të resurseve natyrore që ndodhen në të. Kështu territori i ish bashkisë Krumë ndahet në zonën e zhvillimit me qëndër Zahrishtin. Zonë së cilës i jepet prioritet zhvillimit bujqësor, kjo pasi ajo është një zonë afër liqenit të Fierzës, ku dhe tokat janë më pjellore dhe ka më shumë mundësi për vaditjen, aq shumë të nevojshme në këtë sektor.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 85

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Zona e zhvillimit Krumë, e cila ka në qëndër të saj qëndrën administrative të ish bashkisë Krumë, dhe si e tillë i jepet prioriteti për zhvillim si qëndër shërbimesh. Arsyeja është evidente, pasi aty ndodhen të gjitha shërbimët kryesore që ofrohen nga administrata shtetërore për këtë zonë. Ndersa zonës Dajc, Mujaj, Cahan i jepen atributet e zhvillimt blegtoral, duke qënë se kjo zonë ndodhet në pjesën më malore të ish bashkisë Krumë. Ku për pasojë është më i përshtatshëm zhvillimi i aktivitetit blegtoral, sidomos pë mbarështrimin e dhive të Hasit, të cilat njihen për karakteristikat e vecanta të në prodhimin e qumështit. Në varësi të vektorit të zhvillimt që u është atribuar këtyre zonave, derivojnë dhe llojet i turizmit që marrin prioritet sipas rastit. Përkatësisht këto zona, në aspektin e turizmit, trajtohen si më poshtë: a. Zahrishti – qëndër për zhvillim bujqësor, i jepet prioritet turizmit liqenor dhe agro turizmit b. Kruma – qëndër shërbimesh, i jepet prioritet turizmit kulturor c. Zona Dajc, Mujaj, Cahan – zhvillim blegtoral, i jepet prioritet turizmit malor Ky studim ka propozuar dhe ndërhyrje urbane dhe hapësinore në qytetin e Krumës, që nisin me sitemimin dhe përshtatjen e rrugëve për këmbësorët dhe bicikletat. Pasojnë me propozimin për zgjerimin e bulevardit kryesor dhe lidhjen me pazarin e vjetër. Zhvillimi i akseseve rrugore për lidhjen e qytetit me lumin. Krijimi i një tregu rajonal për produktet bujqësore dhe blegtorale, si dhe krijimi i rrugës lidhëse të këtij tregu me qytetetin. Një propozim tjetër është dhe krijimi i një rruge unazore rreth qytetit, që do të shërbejë kryesisht për automjetet e tonazhit të rëndë. Tjetër propozim me vlerë për qytetin është dhe reabilitimi i fashës së gjelbër të lumit si dhe krijimi i disa fashave të gjelbra që përshkojnë qytetin. Sic shihet nga analiza e “Plani i Përdorimit të Tokës për Planifikimin e Territorit të Njësisë Vendore Bashkisë Krumë” si i vetmi studim i hartuar për njësinë administrative krumë, pjesë e bashkisë Has. Ka një përmbajtje mjaftueshëm të plotë dhe propozimet e këtij dokumenti janë në përputhje me karakterin e zonës dhe i përshtaten shumë mirë mundësisë që ka kjo zonë për zhvillim. Gjithsesi aty vërehet mungesa e propozimeve për projekte të zhvillimit urban dhe hapësinor për njësitë Zahrisht, Dajc, Mujaj, Cahan.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 86

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 2. ANALIZA DHE REFLRKTIMI I DIREKTIVAVE TË LEGJISLACIONIT SEKTORIAL NË FUQI 2.1. Plani territorial në shqipëri (Hyrje) Zhvillimi historik i planifikimit të territorit në Shqipëri lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me zhvillimet e mëdha politike dhe social‐ekonomike që ka kaluar vendi gjatë dekadave të fundit. Këto zhvillime kanë ndikuar në perceptimin mbi kuptimin dhe rolin e planifikimit, si dhe mbi përmbajtjen dhe kuadrin ligjor që e rregullon atë. Planifikimi i mirëfilltë urban i disa prej qyteteve shqiptare mori hov gjatë viteve 1922–1944, si rezultat i bashkëpunimit të arkitektëve Shqiptarë, Italinë e Austriakë (si Brasini në 1925, Kohler në 1928, Bossio dhe Poggi në 1940). Në kuadër të mbështetjes ekonomike të vendit nga Italia, kompani italiane dhe profesionistë u përfshinë në planifikimin urban dhe arkitektonik të qyteteve më të mëdha të Shqipërisë, dhe morrën përsipër ri‐konceptimin e infrastrukturës publike në të gjithë vendin (p.sh lidhje me rrugë të qëndrave të mëdha urbane). Këto plane hodhën idetë e qyteteve me zona të ndara funksionale, duke parashikuar edhe zhvillimet apo zgjerimet e mëtejshme (zonat rezidenciale, zonat industrial, parqet etj). Përcaktimi i së ashtu quajturës “vijë e verdhë” ndante zonat urbane, brenda së cilave do të lejohej ndërtimi, me ato rurale duke krijuar disa unaza lëvizëse. Megjithatë, zhvillimi i planifikimit nga periudha e monarkisë (1922‐1944) deri në periudhën e regjimit totalitar komunist (1945‐1990), ishte i vogël dhe lidhej me konsolidimin e karakterit urban (Planifikimit Urban).

Pas Luftës së dytë Botërore dhe me themelimin e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, shteti pati kontroll të plotë mbi zhvillimin territorial dhe çdo lloj aktiviteti. Zbatimi i reformës agrare dhe shtetëzimi i të gjitha pronave private, shtroi nevojën e një planifikimi të gjerë e të kujdesshëm. Duke u bazuar në filozofinë ruse, zhvillimi i qyteteve shqiptare u organizua fillimisht në plane 2‐vjeçare, e më pas në planet 5‐vjeçare, të cilat përmbanin një sërë fushash me prioritete zhvillimi. Investimet ruse e kineze, ndihmuan në vënien në lëvizje të ekonomisë vendase si dhe rindërtimin e qyteteve, apo ndërtimit të qyteteve të reja (si Kukësi). Organizimi i qyteteve u ndikua edhe nga zhvendosjet e popullësisë brënda vëndit, bazuar në filozofinë e ri‐ shpërndarjes së popullësisë dhe kuadrove në të gjithë vendin, si dhe praktikën e shtetëzimit. Planet gjithashtu përcaktonin ndarjen territoriale, të përdorimeve të lejuara të tokës në zonat urbane, zonat rekreative, zonat sportive etj.

Me rënien e sistemit komunist dhe demokratizimin e vëndit, filloi një periudhë tranzicioni (1990‐2009), e cila çliroi të gjithë shtypjen sociale të akumuluar ndër vite dhe inkurajoi zhvillimin e flukseve të mëdha të migrimit të brëndshëm. Nga njëra anë dëshira për të jetuar në qëndrat urbane çoi drejt urbanizimit intensiv dhe në zgjerimin e ndërtimeve pa leje, pa marrë parasysh në të njëjtën kohë dhe kujdesin për të siguruar infrastrukturën e nevojshme teknike dhe sociale. Nga ana tjetër rezultoi në një rënie dramatike të popullsisë së zonave malore dhe përkeqësimin e vendbanimeve të tyre apo edhe braktisjen e disa prej tyre.

Gjatë viteve të para (1990 – 1993) planifikimi territorial mbështetej në kuadrin ligjor ekzistues të kohës dhe nuk mundi të përshtatej më ndryshimet e shpejta që ndodhën. Nuk kishte

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 87

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has parashikime për zonim të zonave urbane ose planifikim të zonës jashtë saj (unaza), Gjithashtu, tek qytetarët mbizotëronte perceptimi se planifikimi institucional ndërhyn në liritë e tyre për të menaxhuar si ata duan pronën e tyre private. Përhapja e gjërë e ndërtimeve pa leje në kombinim më pamundësinë e institucioneve shtetërore për ta kontrolluar, çoi drejt konsolidimit të kësaj praktike në territorin shqiptar. Pasojat e para negative të tranzicionit lidheshin me fenomenin e ndërtimeve informale, pamjaftueshmërisë së infrastrukturës, mjediseve dhe shërbimeve publike, përdorimi i paqëndrueshëm të burimeve natyrore, degradimi i cilësisë së hapësirave të ndërtuara etj.

Nga viti 1991 e tutje, qeveria miratoi ligje dhe masa, me qëllim që të kishte kontroll mbi blerjet dhe përdorimin e tokës. Një sërë ligjesh kishin të bënin me të drejtat e pronësisë (të drejtat e tokës dhe pronës) dhe disa të tjerë trajtonin çështje të planifikimit territorial, zhvillimit rajonal dhe strehimit

Pas vitit 1993, dallohen tre periudha, që korrespodojnë më një numër të barabartë ligjesh për planifikimin (Ligji Nr. 7693 i vitit 1993, Ligji Nr.8405 i vitit 1998, Ligji Nr. 9482 i vitit 2006). Ligjet Nr. 7693, datë 06.04.1993 dhe Nr. 8405, datë 17.09.1998, që njihen si Ligjet e Urbanistikës, përcaktuan udhëzimet për zhvillimin dhe vendosjen e perdorimeve të tokës. Megjithatë, nuk “preknin” çështjet e fundit dhe ndryshimet në vënd, të tilla si privatizimi i prodhimit dhe ekonomisë.

TË DREJTAT MBI TOKËN DHE PASURITË E PALUAJTSHME KUADRI LIGJOR BAZE Viti Ligji/VKM Ligji nr. 7501, datë 19.07.1991 "Për tokën" Ligjin Nr. 7715, datë 2.6.1993 (i ndryshuar me Ligjin Nr. 7763, datë 25.10.1993); Ligjin Nr. 7855, 1991 datë 29.7.1994; Ligjin Nr. 7971, datë 26.07.1995; Ligjin Nr. 8752, datë 26.3.2001; Ligjin Nr. 9244, datë 17.6.2004 1992 Ligji nr. 7652, datë 23.12.1992 "Për privatizimin e banesave shtetërore" 1994 Ligji nr. 7843, datë 13.07.1994 "Për regjistrimin e pasurive të paluatëshme " Ligji nr. 7980, datë 27.07.1995 "Për shitblerjen e trojeve", ndryshuar me Ligjin Nr. 8260, datë 1995 26.11.1997 Ligji nr.8561, datë 22.12.1999 “Për shpronësimet dhe marrjen në përdorim të përkohshëm të 1995 pasurisë pronë private për interes publik”, ndryshuar me Ligjin nr. 20, datë 10.3.2016. Ligji nr.7926, datë 20.4.1995 “Për transformimin e ndërmarrjeve shtetërore në shoqëri tregtare”, ndryshuar me: Ligjin nr.8099, datë 28.3.1996, Dekretin nr.1631, datë 1.11.1996, Ligjin r.8237, 1995 datë 1.9.1997, Ligjin nr.8333, datë 23.4.1998, Ligjin nr.8482, datë 10.5.1999, Ligjin nr.8885, datë 22.4.2002, Ligjin nr.9775, datë 12.7.2007, Ligjin nr.10264, datë 8.4.2010, Ligjin nr. 8, datë Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 88

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

11.2.2016 Ligji nr. 8744, datë 22.02.2001 "Për transferimin e pronave të paluajtshme publike të shtetit në njësite e qeverisjes vendore" 2001 Ligji nr. 8743, datë 22.2.2001 “Për Pronat e paluajtëshme të shtetit”, ndryshuar me: Ligjin Nr. 9558, datë 08.06.2006 Ligji nr. 9232, datë 13.05.2004 "Për programet sociale të strehimit" VKM nr. 8143, datë 03.12.2004 "Për standartet e strehimit për familjet që përfitojnë nga programet sociale te strehimit" Ligji nr. 9235, datë 29.7.2004 “Për Kthimin dhe kompensimin e pronës”, nryshuar me: Ligjin Nr. 9388, datë 04.05.2005, Vendimin e Gjykatës Kushtetuese nr. 26, datë 02.11.2005, Ligjin Nr. 9583, 2004 datë 17.7.2006, Ligjin Nr. 9684, datë 06.02.2007, Vendimin e Gjykatës Kushtetuese nr. 11, datë 04.04.2007, Ligjin Nr. 9898, datë 10.04.2008, Ligjin Nr. 10 095, datë 12.3.2009, Ligjin Nr. 10 207, datë 23.12.2009, Ligjin nr. 10 308, datë 22.7.2010, Vendim i GJK nr. 27/2010, Vendim i GJK nr.43/2010, Ligj nr. 55/2012, Ligjin nr.49, datë 8.5.2014, Ligjin nr.47, datë 7.5.2015, Vendim i GJK nr.5, datë 5.2.2015 Ligji nr. 9404, datë 29.10.2004 "Për legalizimin dhe planifkimin urban të zonave infrormale" 2006 Ligji nr. 9482, datë 03.04.2006 "Për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje" Ligji nr. 9780, datë 16.07.2007 "Për inspektimin e ndërtimit" 2007 Ligji nr. 9786, datë 19.07.2007 "Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 9482 të vitit 2006" Ligji nr. 9895, datë 09.06.2008 "Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 9482/2006 Vendim nr.1353, datë 10.10.2008 “Për rregullat për paraqitjen e kërkesës, mbajtjen dhe plotësimin e dokumentacionit teknik, kriteret dhe proçedurat e zvogëlimit të sipërfaqes dhe të vëllimit të fondit pyjor” 2008 Ligji nr.9948, datë 7.7.2008 “Për shqyrtimin e vlefshmërisë ligjore të krijimit të titujve të pronësisë mbi tokën bujqësore”, ndryshuar me: Ligjin nr.10136, datë 11.5.2009; Aktin normative nr.5, datë 30.9.2009; Ligjin nr.58, datë 17.5.2012; Ligjin nr.176, datë 16.12.2013; Ligjin nr.172, datë 18.12.2014; Ligjin nr. 62, datë 2.6.2016 Ligj Nr.10 186, datë 5.11.2009 “Për rregullimin e pronësisë mbi truallin shtetëror në zonat me 2009 përparësi turizmin” (i përditësuar) 2011 Ligjin Nr.10395, datë 10.3.2011 Ligji nr. 33, datë 21.03.2012 "Për regjistrimin e pasurive të paluajtshme", ndryshuar me: Ligjin nr. 9, datë 11.2.2016 2012 Ligji nr. 55, datë 10.05.2012 "Për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin nr. 9235/2004" VKM Nr. 410, datë 27.06.2012 “Për përcaktimin e rregullave dhe procedurave të ndryshimit të kategorive të resurseve të tokës” 2013 Ligji nr. 141, datë 02.05.2013 "Për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin nr. 9482/2006" 2014 Ligji nr. 50, datë 15.05.2014 "Për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin nr. 9482/2006" Ligji Nr. 133, datë 5.12.2015 “Për trajtimin e pronës dhe përfundimin e procesit të kompensimit të 2015 pronave” VKM 221, datë 23.03.2016 “Për mënyrën e organizimit dhe të funksionimit të agjencisë së trajtimit të pronës” VKM 222, datë 23.03.2016 “Për trajtimin e kërkesave për njohjen e pronës e të kompensimit të saj” 2016 VKM 223, datë 23.03.2016 “Për përcaktimin e rregullave dhe të proçedurave për vlerësimin dhe shpërndarjen e fondit financiar e fizik për kompensimin e pronës” VKM 321, datë 27.04.2016 “Për miratimin e dokumentit” standartet shtetërore për specifikimet teknike të informacionit Gjeohapësinor në Shqipëri‐ Tema: parcelat kadastrale” Tabela me të drejtat mbi tokën dhe pasuritë e paluajtshme, kuadri ligjor bazë

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 89

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Ligji nr. 7693, datë 06.04.1993 “Për urbanistikën”, përbën dokumentin e parë ligjor për planifikimin e territorit pas rënies së regjimit komunist në Shqipëri. Kryesisht, ky ligj përfshiu përvojën e 78 viteve të para. Nga njëra anë vendosi rregullat themelore për përcaktimin e tipologjive të përdorimin e tokës dhe zonave të zhvillimit të trojeve, në të gjithë territorin e vëndit, nga ana tjetër ndarjen e përgjegjësive në nivelet administrative përkatëse të planifikimit. Përcaktoi detyrimin e bashkive me popullsi me më shumë se 10,000 banorë në qëndrat urbane për të prodhuar një plan strategjik, plan rregullues dhe studime urbanistike të pjesshme. Gjithashtu, përcaktoi detyrimin e rretheve për hatimin e planeve rajonale në zonën e jashtme të tyre (unaza) dhe themeloi Këshillin e Rregullimit të Territorit ‐ KRRT duke i dhënë kompetenca për miratimin e planeve të përgjithshme rregulluese dhe studimeve të pjesshme urbane. Sipas burimeve të literaurës, ky ligji nuk sqaron përmbajtjen e saktë të planeve rregulluese, ndërsa disa prej projekteve të pakta në numër që u hartuan ishin teknike, dokumenta rregullatore që ilustroheshin në mënyrë grafike dhe shpesh herë nuk miratoheshin.

PLANIFIKIMI URBAN DHE TERRITORIAL KUADRI LIGJOR BAZË Viti Ligji Akti rregullator 1993 Ligji nr. 7693, datë 06.04.1993 "Për urbanistikën" 1998 Ligji nr. 8405, datë 17.09.1998 "Për urbanistikën" Ligji nr. 9482, datë 03.04.2006 “Për legalizimin, 2006 urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje” Ligji nr. 9780, datë 16.07.2007 "Për inspektimin e ndërtimit" Ligji nr. 9743, datë 28.05.2007 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 8405, datë 17.09.1998 "Për 2007 urbanistikën"” Ligji nr. 9843 datë 17.12.2007 “Për disa ndryshime në ligjin nr. 8405, datë 17.09.1998 "Për urbanistikën"” Ligji nr. 10119, datë 23.04.2009 "Për Planifikimin e VKM nr. 1190, datë 13.11.2009 "Për mënyrën Territorit" e organizimit dhe të funksionimit të Agjencisë Ligji nr. 10078 “Për disa shtesa dhe ndryshime në Kombëtare të Planifikimit të Territorit" 2009 ligjin nr. 8405, datë 17.09.1998 "Për urbanistikën dhe ndryshimet e mëvonshme"” Ligji nr. 10097 datë 19.03.2009 “Për disa shtesa në ligjin nr. 8405, datë 17.09.1998 "Për urbanistikën"” Ligji nr. 10258, datë 25.03.2010 “Për disa shtesa VKM nr. 459, datë 16.6.2010 "Për miratimin e dhe ndryshime në ligjin nr. 10119, datë 23.04.2009 standarteve të përbashkëta gjeodezike dhe "Për planifikimin e territorit"” GIS" Ligji nr. 10360, datë 16.2.2010 “Për disa ndryshime *VKM nr. 460, datë 16.6.2010 "Për organizimin 2010 në ligjin nr. 10119, datë 23.04.2009 "Për dhe funksionimin e regjistrit të planifikimit të planifikimin e territorit"” territorit" VKM nr. 480, datë 22.06.2011 "Për miratimin e rregullores model të planifikimit"

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 90

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

*VKM nr. 481, datë 22.06.2011 "Për miratimin e rregullores uniforme të instrumenteve të planifikimit" *VKM nr. 502, datë 13.07.2011 "Për miratimin e rregullores uniforme të kontrollit të zhvillimit të territorit" Ligji nr. 22, datë 14.02.2013 “Për disa shtesa dhe 2013 ndryshime në ligjin nr. 10119, Ligji nr. 107, datë 31.07.2014 "Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit". Ligj nr. 115/2014 “Për ndarjen administrativo 2014 territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë. Ligji nr.183, datë 24.12.2014 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 9780, datë 16.07.2007” Ligji nr.73, datë 02.07.2015 “Për disa shtesa dhe VKM nr. 408, datë 13.05.2015 "Për miratimin e ndryshime në ligjin nr. 107, datë 31.07.2014 "Për rregullores së zhvillimit të territorit" Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit"” VKM nr. 671, datë 29.07.2015 "Për miratimin e rregullores së planifikimit të territorit” VKM nr. 672, datë 29.07.2015 “Për një ndryshimin në VKM nr. 408, datë 13.5.2015” Vendim nr. 1096 datë 28.12.2015 “Për miratimin e rregullave, kushteve e procedurave për përdorimin dhe menaxhimin e hapësirës publike” 2015 VKM nr.894, datë 04.11.2015 “Për unifikimin e proçedurave të kontrollit të territorit nga Inspektorati Kombëtar i Mbrojtjes së Territorit dhe ai I Njësive Vendore” VKM nr.,280, datë 01.04.2015 i ndryshuar me VKM nr.756 datë 26.10.2016) “Për përcaktimin e kritereve, proçedurave e dokumentacionit të zbatueshëm për të kualifikuar ndërtimet pa leje, shtesat anësore dhe/ose në lartësi, në ndërtime me leje” Vendim nr. 271, datë 06.04.2016 Për ndryshime dhe shtesa ne VKM nr.408, datë 13.05.2013 “Per miratimin e rregullores se zhvillimit te territorit te ndryshuar” VKM nr. 342, datë 4.5.2016 “Për miratimin e kufijve territoriale dhe hidrografike të baseneve ujore” 2016 VKM nr. 881, datë 14.12.2016 “Për miratimin e Planit të Përgjithshëm Kombëtar të Territorit” VKM nr. 348, datë 11.05.2016 “Për miratimin e Strategjisë Kombëtare për zhvillim dhe integrim 2015‐2020” VKM nr.634 datë 07.09.2016 Për disa ndryshime dhe shtesa në vendimin nr.589, datë 10.09.2014 “Për përcaktimin e

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 91

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

proçedurave të evidentimit faktit në terren të ndërtimeve pa leje/shtesave në ndërtime me leje,të organeve dhe dokumentacionit për propozimin dhe miratimin e zonave informale” Ligj nr. 28, datë 23.3.2017 “Për disa ndryshime dhe 2017 shtesa në Ligjin nr. 107/2014, “Për planifikimin dhe zhvillimin e territorit”,të ndryshuar”” Tabela për planifikimin e territorit, kuadri ligjor bazë

Duke përfituar nga përvoja e akumuluar, Ligji nr. 8405, datë 17.09.1998 “Për urbanistikën”, paraqiti disa përkufizime shtesë lidhur me planet territoriale, të tilla janë planet rajonale. Gjithashtu, sqaroi disa paqartësi të ligjit të mëparshëm në lidhje me kompetencat e planifikimit. Në vijim të ligjeve të mëparshme, planifikimi i territorit lidhej me hartimin e përgjithshëm të përdorimin të tokës dhe mënyrën e vendosjes së strukturave në të, duke ruajtur konceptin e vijës së verdhë.

Si një përpjekje për të kontrolluar urbanizimin e vrullshëm dhe ndërtimet pa leje dhe pa kriter, u miratua Ligji nr. 9482, datë 3.4.2006 “Për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje”. Ky ligj përcakton kuadrin ligjor për përfshirjen e zonave informale në planifikimin kombëtar me qëllim zhvillimin rajonal dhe zhvillimin e infrastrukturës. Gjithashtu, përcakton mënyrën për legalizimin e ndërtimeve pa leje që ishin ndërtuan deri në muajin Maj të vitit 2006. Pavarëshisht ndryshimeve ligjiore dhe shtimeve e mëvonëshme (Ligji nr. 9786, datë 19.7.2007, Ligji nr. 9895, datë 9.6.2008, Ligji nr. 141, datë 02.05.2013 dhe Ligji nr. 50, datë 15.05.2014), ai nuk arriti të kufizonte flukset e reja të ndërtimeve pa leje.

Ligji nr. 10119, datë 23.04.2009 “Për planifikimin e territorit” përkufizoi për herë të parë konceptin e planifikimit territorial, duke i dhënë përmbajtjes së tij dimension zhvillimi dhe karakter shumëdimensional. Qëllimi kryesor i ligjit ishte përcaktimi i parimeve bazë, rregullave dhe proçedurave të planifikimit të territorit, për të promovuar një zhvillim të qëndrueshëm. Zbatimi i ligjit ishte i dobët, për shkak të kompleksitetit të tij, të dallimeve me kuadrin ligjor të mëparshëm dhe të vështirësisë së përshtatjes së institucioneve dhe shërbimeve me ndryshimet. Ky ligji parashikonte planifikime të përgjithshme, sektoriale dhe ndërsektoriale, në dy nivele, kombëtare dhe rajonale, si dhe në bashkëpunim midis tyre. Në mënyrë specifike parashikonte, zbatimin e Planit të Përgjithshëm Kombëtar, në të gjithë territorin e vendit dhe planifikimeve kombëtare të llojeve të tjera në përputhje me Planin e Përgjithshëm Kombëtar. Gjithashtu, parashikonte zbatimin e planeve vendore dhe planeve ndërrajonale (në dy ose më shumë njësi vetëqeverisëse). Një risi e këtij ligji ishte ofrimi i gjashtë instrumentave të kontrollit të zhvillimit. Këto janë: pezullimi e zhillimit, servituti publik, rezervimi i tokës publike, e drejta e transferimit, transferimi i drejtës për zhvillim, e drejta e preferencës. Një tjetër risi e tij ishte parashikimi i krijimit të regjistrit kombëtar të planifikimit të territorit. Regjistri do përmbajë në format analog dhe dixhital të dhëna për përdorimin e tokës, rregulloret, leje zhvillimore dhe aplikimet, lejet e ndërtimit etj. Në zbatim të këtij parashikimi u miratua edhe VKM nr. 460, datë 16.6.2010 “Për organizimin dhe funksionimin e regjistrit të planifikimit territorial”.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 92

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Gjithashtu, në zbatim të këtij ligji u miratua VKM nr. 1190, datë 13.11.2009 “Për krijimin e Agjencisë Kombëtare të Planifikimit të Territorit – AKPT”. AKPT është kompetente për zhvillimin e politikave territoriale, zbatimin e legjislacionit në këtë fushë, bashkëpunimin mes institucioneve qëndrore dhe lokale, etj.

Ligji nr. 10119, datë 23.04.2009 "Për Planifikimin e Territorit" ka zhvendosur parashikimet bazë të legjislacionit evropian lidhur me zhvillimin rajonal dhe kohezionin territorial në kuadër të harmonizimit me standartet evropiane. Tenton të decentralizojë procesin e vendimarrjes, pasi transferon planifikimin nga administrata qëndrore tek ajo lokale. Disavantazhe të këtij ligji janëdetajimi i terpuar në disa fusha por edhe varësia e madhe që ka ndaj ligjeve të paplotësuara dhe rregulloreve.

Më 31 Korrik 2014 u miratua ligji nr. 115 "Për ndarjen administrativo ‐ territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë", i cili hyri në fuqi më 15 Shtator 2014. Territori i Republikës së Shqipërisë u organizua në 12 Qarqe (u la në fuqi ndarja e mëparshme), dhe në 61 Bashki, të cilat u formuan nga bashkimi i 373 ish komunave dhe bashkive. Qëllimet kryesore të reformës territoriale janë:  Forcimi i qeverisjeve vendore për të ofruar shërbime moderne dhe cilësore,  Decentralizimi i kompetencave administrative,  Tërheqja e më shumë fondeve evropiane dhe ndërkombëtare. Në përfitimet afatgjata të riorganizimit të ri administrativ përfshihet edhe modernizimi dhe përmirësimi i infrastrukturës publike dhe shërbimeve në nivel vendor si dhe promovimi i zhvillimit të qëndrueshëm rajonal. Zbatimi i reformave administrative është akoma në proçes. Pas katër rishikimeve–ndryshimeve ligji nr. 10119 i vitit 2009 u zevëndësua më 1 Tetor 2014 nga ligji nr. 107, datë 31.07.2014 "Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit". Ligji i ri përcakton parimet, rregullat dhe proçedurat e planifikimit territorial në territorin e Shqipërisë dhe parashikon:  Një sistem planifikimi në nivel hierarkik, me instrumentet përkatëse,  Një sistem kontrolli të ndërtimeve me leje, standartet dhe rregullat teknike.

Ligji i ri i planifikimit nr. 107, datë 31.07.2014 më konkretisht:  Përcakton autoritetet përgjegjëse për planifikimin e territorit dhe funksionet e tyre përkatëse. Në nivel qëndror përgjegjës është Këshilli i Ministrave, Këshilli Kombëtar i Territorit (ΚΚΤ) dhe Ministria përgjegjëse për planifikimin territorial (sot Ministria e Infrastrukturës dhe Energjisë). Këshilli i Qarkut dhe Këshilli Bashkiak janë përgjegjëse përkatësisht në nivel rajonal dhe vendor. Përcaktohen, gjithashtu, kompetencat e Agjencisë Kombëtare të Planifikimit të Territorit dhe të Ministrive të tjera.  Ripërcakton strukturën e planifikimit territorial në dy nivele. Në nivel qëndror do ushtrohet nëpërmjet Planeve të Përgjithshme Kombëtare (PPK), Planeve Kombëtare Sektoriale (PKS) dhe Planeve të Detajuara për Zona të Rëndësisë Kombëtare (PDZRK). Në nivelin vendor të planifikimit përfshihen Planet Sektoriale në Nivel Qarku (PSNQ), Planet Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 93

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has e Përgjithshme Vendore (PPV) dhe Planet e Detajuara Vendore (PDV). Koordinimi i këtyre planeve synon krijimin e një sistemi të plotë të planifikimit të territorit në Shqipëri.  Pëcakton qëllimet e planeve territoriale të cituara më lartë.  Përcakton kuadrin për proçedurat e koordinimit, konsultimit publik dhe inspektimit/ mbikëqyrjen e planeve territoriale.  Krijon një seri instrumentesh për drejtimin e zhvillimit, të tilla si servitut publik, transferimin e të drejtës për zhvillim (TDZH), zhvillimin e detyrueshëm të tokës, të drejtën e preferimit, të drejtën e transferimit, intensiteti i ndërtimit me kushte, pezullimin e zhvillimit.  Evidenton mjetet e kontrollit të zhvillimit, lejen e zhvillimit, lejen e ndërtimit, deklarimin paraprak për kryerjen e punimeve, çertifikata e përdorimit si dhe proçedurat përkatëse për kontrollin e zhvillimit (aplikimi për leje ndërtimi, shqyrtimi i kësaj kërkese, taksat në infrastrukturë, dorëzimi i lejes së ndërtimit, vëzhgimi, inspektimi, miratimi etj).  Së fundi, përcakton funksionin e Regjistrit të Integruar të Territorit (RIT) si dhe një sërë dispozitash të përgjithshme dhe kalimtare.

Më 9.7.2015 u miratua ligji nr. 73, i cili parashikonte disa ndryshime në ligjin 107 të vitit 2014. Më 29.7.2015 u miratua Rregullorja e Planifikimit të Territorit (VKM nr. 671, datë 29.7.2015 “Për miratim e regullores së planifikimit dhe territorit”), me qëllim institucionalizimin dhe zbatimin e rregullave të njëjta në përmbajtje si dhe me proçedurat e planifikimit, implementimit dhe monitorimit të planeve territoriale që parashikohen në ligjin nr. 107, datë 31.07.2014. Sot, edhe pas përfundimit dhe miratimit të PPK‐së, PINS Tiranë‐Durrës, PINS Bregdetit si edhe një sërë Planeve të Përgjithshme Vendore, VKM nr. 671, datë 29.7.2015 “Për miratim e regullores së planifikimit dhe territorit” është përsëri në proçes rishikimi.

2.2. Strategji dhe direktiva të planifikimit sektorial

Kuadri ligjor, i cili ndikon indirekt në planifikimin territorial kombëtar është:  Strategjia për zhvillimin dhe integrimin.  Strategjia e bujqësisë dhe zhvillimit rural.  Strategjia për turizmin.  Strategjia për mbrojtjen e mjedisit, biodiversitetit dhe zhvillimit të zonave te mbrojtura.  Strategjia për trashëgiminë kulturore.  Strategjia për energjinë.  Strategjia për transportin.  Strategjia për furnizimin me ujë, kanalizime dhe menaxhimit të mbetjeve.

1. Strategjia e dytë Kombëtare për Zhvillimin (Strategjia Kombëtare për Zhvillimin dhe Integrimin 2014‐2020) paraqet vizionin kombëtar për zhvilllimin ekonomik dhe social të vëndit për periudhën 2014‐2020 dhe përbën një nga komponentët kyç të Sistemit të Integruar të Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 94

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Planifikimit në Shqipëri (SIP). Bazuar në vizionin e përmirësimit të nivelit të jetesës në një shoqëri ligjore dhe kohezioni, dhe në integrimin në Bashkimin Evropian, përcaktohen synimet për secilën fushë politike. Programet sektoriale paraqiten në mënyrë të detajuar për arritjen e objektivave. Në përputhje me vizionin europian përcaktohen përparësitë kryesore kombëtare në fushën e energjisë, të infrastrukturës së transportit, infrastruktura të tjera teknike (ujë, kanalizime etj), të zhvillimit rajonal, të fushës së bujqësisë, të turizmit, të mjedisit dhe të planifikimit territorial. Në nivel zhvillimi rajonal, problemet ekzistuese janë rezultat kryesisht i migrimit të brendshëm në masë. Lidhen me fenomene si mbipopullimi, përdorimi i paqëndrueshëm i burimeve dhe pabarazi rajonale (midis komunave, zonave rurale‐urbane, zonave bregdetare dhe malore). Me qëllim zhvillimin e qëndrueshëm dhe të ballancuar dallohen:  Forcimi i aftësive konkuruese të rajoneve,  Forcimi i kohezionit rajonal (reduktimi i pabarazive),  Menaxhimi efikas dhe real i zhvillimit rajonal.

Në kuadër të adoptimit të standarteve evropiane, territori i vendit u nda në tre rajone statistikore bazuar në klasifikimin europian NUTS II: (a) në rajonin e Durrësit dhe zonat veriore, (b) Tiranë dhe Elbasan dhe (c) zonat jugore. Prioritetet strategjike në fushën e zhvillimit rural dhe prodhimit bujqësor lidhen me modernizimin e sektorit agro‐ushqimor dhe me zbatimin e metodave ekologjike, miqësore në prodhim. Gjithashtu, lidhen me menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve dhe me zhvillimin e balancuar territorial të zonave rurale. Objektivat specifikohen dhe politikat përkatëse propozohen në kuadër të Strategjisë Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor 2014‐2020.

Sektori i turizmit, vitet e fundit ka rritur kontributin e tij në ekonominë e vëndit, kjo është rezultat i përmirësimit të infrastrukturës dhe shërbimeve. Objektivat strategjike, lidhen me reklamimin e vendit në nivel ndërkombëtar, si një destinacion turistik dhe në shumëllojshmërinë e produktit turistik. Gjithashtu, lidhen me zgjatjen e sezonit turistik, shfrytëzimin turistik të pasurive natyrore dhe kulturore në zonat rurale dhe në gjithë territorin e vendit, si dhe në përmirësimin e shërbimeve turistike.

Mbrojtja e mjedisit shtrihet në disa fusha, të tilla si, cilësia e ajrit, ndryshimet klimatike, ndotja industriale, menaxhimi i burimeve ujore, regjistrimi i zonave të mbrojtura etj. Objektiva stategjike kombëtare janë zhbllokimi i zonave urbane nga ndotja atmosferike dhe akustike, reduktimi i gazrave dhe përshtatja ndaj ndryshimeve klimatike. Gjithashtu, objektiva të tjera janë rritja e numrit të zonave të mbrojtura dhe menaxhimi i qëndrueshëm dhe i integruar i pyjeve, kullotave, burimeve ujore dhe ujrave ndërkombëtare.

Në vazhdim të orientimeve sektoriale, u hartuan strategji të ndryshme të cilat specifikojnë objektivat e tyre, parashikojnë një sërë masash dhe politikash dhe krijojnë bazën për pajtueshmërinë e kuadrit ligjor kombëtar me legjislacionin evropian. Nevoja për një politikë të integruar, koherente rajonale bazuar në shqetësimin në rritje për boshllëqet që po thellohen në Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 95

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has performancën social‐ekonomike dhe pasuritë ndërmjet pjesëve të ndryshme të vëndit ka sanksionuar formulimin e Strategjisë Ndërsektoriale të Zhvillimit Rajonal (SNZHR) (VKM 773, datë 14.11.2007). SNZHR është një element kyç i Strategjisë së re Kombëtare për Zhvillimin dhe Integrimin (SKZHI). Një rritje e qëndrueshme dhe e ekuilibruar social‐ekonomike ndërmjet rajoneve të Shqipërisë, në përgjithësi, dhe zonave malore dhe periferike, në veçanti, me qëllim që të mbështetet një zhvillim i shpejtë i të gjithë vëndit dhe të përshpejtohen proçeset e integrimit në BE dhe NATO”. Ky vizion do të arrihet nëpërmjet dy objektivave strategjike:  Të gjitha qarqet të jenë në gjëndje të kontribuojnë në zhvillimin e qëndrueshëm dhe konkurencën – dhe në këtë mënyrë të reduktojnë pabarazitë sociale dhe ekonomike në të gjithë vendin, kjo do të arrihet nëpërmjet realizimit të Programit Kombëtar për Zhvillimin e Qarqeve dhe Programit të Zhvillimit të Zonave të Pa Favorizuara  Krijimin e një kuadri efikas menaxhimi për zhvillimin rajonal nepërmjet nxjerrjes së Ligjit për Zhvillimin Rajonal, akteve nënligjore përkatëse dhe nëpërmjet zhvillimit të strukturave të nevojshme institucionale për të menaxhuar politikat rajonale.

2. Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor 2014 ‐ 2020, është vazhdimi i strategjisë paraardhëse (Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural, 2007‐ 2013), miratuar nga Këshilli i Ministrave me Vendimin nr. 709, datë 29.10.2014. Përbën kuadrin strategjik kombëtar për zhvillimin rural, në përputhje me udhëzimet evropiane. Kjo strategji përcakton politikat, me qëllim që të bëjë sa më konkurrues sektorin agro‐ushqimor përballë sfidave të tregut evropian. Ndërhyn në tre fusha: në politikat e zhvillimit bujqësor, skemat mbështetëse për mbështetjen e fermerëve dhe infrastrukturës dhe në zbatimin e normave europiane. Prioritetet kryesore të politikave të ndërmara për zhvillimin rural për përiudhën 2014‐ 2020 janë:  Përmirësimi i prodhimeve bujqësore, me qëllim përshtatjen me standartet evropiane duke ju përgjigjur kërkesave të tregut ndërkombëtar.  Adoptimin e një modeli për prodhimet bujqësore i cili do të sigurojë mbrojtjen dhe menaxhimin racional të burimeve natyrore.  Zhvillim territorial dhe ekonomik i balancuar i zonave rurale, duke synuar kryesisht diversifikimin e aktivitetit ekonomik, krijimin e vëndeve të punës dhe përmirësimin e nivelit të jetesës.  Ndarja e njohurive, informacionit dhe inovacionit në fushën e bujqësisë dhe pyjore midis zonave rurale.  Strategjia kombëtare është baza për harmonizimin e kuadrit ligjor kombëtar në sektorin bujqësor me ata legjislacionin evropian.

Ligji nr. 9817, datë 22.10.2007 “Për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural” përcakton objektivat e politikave kombëtare bujqësore dhe përcakton kuadrin ligjor, institucionet publike përgjegjëse dhe format e organizimit të aktiviteteve bujqësore dhe blegtorale.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 96

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Në kuadër të programit të asistencës së para‐anëtarësimit (IPA II), u hartua Programi për Zhvillimin Rural bazuar në instrumentat e asistencës së para‐anëtarësimit të Republikës së Shqipërisë 2014‐ 2020. Ky program promovon investimit në sektorin argo‐ushqimor dhe në shërbimet/strukturat mbështetëse për të forcuar konkurrencën. Objektivat e programit, nga njëra anë janë në përputhje me drejtimet përkatëse të Strategjisë Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor 2014 ‐ 2020, nga ana tjetër përputhen me objektivin kryesor të përcaktuar në Dokumentin Strategjik për Shqipërinë 2014‐ 202013 për zhvillimin rural. Synimi është zhvillimi i qëndrueshëm, inovativ dhe konkurues i sektorit argo‐ushqimor. Ky program ndihmon në përmbushjen e objektivave nëpërmjet:  Nxitjen e investimeve në sektorin agro‐ushqimor me synim përmirësimin e aftësive konkurruese dhe mbrojtjen e mjedisit,  Mbështetjen e investimeve në zonat rurale me synim shumëllojshmërinë e ekonomisë bujqësore, përmirësimin e mundësive për punësim dhe kohezionin social. 

3. Strategjia Kombëtare për Turizmin 2014‐2020, përcakton udhëzimet, politikat dhe mjetet për një zhvillim turistik të qëndrueshëm dhe konkurrues. Bazuar në vlerësimin e thellë të situatës aktuale (produktet dhe shërbimet e turizmit, kuadrin ligjor etj), por edhe në strategjitë e mëparshme, u përcaktuan objektivat kryesore dhe parimet, objektivat financiare dhe strukturore (tregje, produkte, destinacione industriale). Për realizimin e objektivave është propozuar një platformë me 14 drejtime strategjike, të grupuara në pesë sektorë, dhe në më shumë se 100 masa. Në kuadër të masave zbatuese, janë përcaktuar treguesit si kriter minimal që duhet të realizohet brënda 2020, ndërsa përcaktohet dhe sistemi i monitorimit/menaxhimit. Të gjitha propozimet janë hartuar me bazë vizionin e vitit 2020, i cili është për ta bërë vëndin destinacion terheqës, konkurrues në nivel europian dhe destinacion lehtësisht të aksesueshëm. Shtyllat kryesore janë:  Rritja e kontributit të turizmit në të ardhurat kombëtare (krijimi i vendeve të punës, rritja e të ardhurave, forcimin e sipërmarrjes), me një shpërndarje të balancuar të dobive ekonomike në të gjith vëndin,  Qëndrueshmëria e zhvillimit të turizmit, me mbrojtjen dhe menaxhimin racional të burimeve dhe respekti ndaj mjedisit dhe komuniteteve vëndase.

Ligji nr. 9734, datë 14.05.2007 “Për Turizmin” (i ndryshuar me ligjin nr. 9930 të vitit 2008 dhe ligjin nr. 73 të vitit 2013) rregullon marrëdhëniet, të drejtat dhe detyrimet e subjekteve publike dhe private, personave fizik apo juridik që përfshihen në aktivitete turistike. Përcakton parimet, standartet dhe rregullat që mbulojnë të gjithë spektrin e turizmit. Mbrojtja dhe menaxhimi i qëndrueshëm i burimeve natyrore janë ndër prioritetet kyç të Strategjisë Kombëtare për Zhvillimin dhe Integrimin 2014 – 2020, në kuadër të harmonizimit me objektivat evropiane. Në politikën kombëtare mjedisore është përfshirë edhe legjislacioni përkatës.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 97

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Pas nënshkrimit të Konventës për Diversitetin Biologjik, në Janar të vitit 1994 dhe në përmbushje të detyrimeve përkatëse, u hartua në vitin 1999 Strategjia e parë e Biodiversitetit dhe Plani i saj i Veprimit. Që atëherë, vendi ka shënuar progres të madh në zhvillimin e kuadrit institucional dhe ligjor për mbrojtjen e biodiversitetit. Në vitin 2007 u miratua Strategjia Ndërsektoriale e Mjedisit 2007‐2013, e cila ishte pjesë e pandashme e Strategjisë Kombëtare për Zhvillimi dhe Integrim.

4. Strategjia Kombëtare e Biodiversitetitmiratuar në Janar të vitit 2016 dhe Plani i saj i Veprimit, e cila përbën mekanizminkryesor të zbatimit të Konventës së Diversitetit Biologjik (CBD). Përcakon hapat dhe veprimet që duhet të ndërmarrë vendi për të realizuar objektivat e KDB për mbajtur dhe përdorur në mënyrë të qëndrueshme biodiversitetin. Në kuadër të kësaj Strategjie, përcaktohen objektiva/prioritete të përgjithshme dhe qëllimet përkatëse:  Futja e konceptit dhe e nevojës për mbrojtje të biodiversitetit në politikat sektoriale përkatëse.  Reduktimin/ ujlen e faktorëve që cënojnë biodiversitetin.  Monitorimin e veprimeve që degradojnë biodiversitetin dhe ndikimet përkatëse.  Promovimin e ruajtjes së biodiversitetit dhe përdorimit të qëndrueshëm të ekosistemeve.  Sensibilizimin e opinionit publik, arsimim dhe informim.  Sigurimi i një qasje për ndarjen e drejtë dhe të barabartë të përfitimeve që vijnë nga përdorimi i burimeve gjeneruese.  Rritje dhe përhapje e njohurive shkencore lidhur me biodiversitetin

Për arritjen e objektivave, propozohen masa/veprime konkrete për një periudhe pesë vjeçare si dhe përcaktohen burimet e financimit. Së fundi, parashikohet një plan veprimi për zbatimin e kësaj strategjie, në formë tabele, që përmban objektivat, masat, kohën dhe koston e realizimit. Kuadri ligjor kombëtar i cili rregullon mbrojtjen dhe menaxhimin e burimeve natyrore përmban një numër të madh ligjesh dhe vendimesh, të cilat u hartuan dhe u miratuan kryesisht pas vitit 2001. Pas miratimit të ligjit nr. 9587, datë 20.07.2006 “Për Mbrojtjen e Biodiversitetit” u përcaktua kuadri bazë për mbrojtjen dhe menaxhimin e qëndrueshëm të biodiversitetit, bazuar në Konventën e Diversitetit Biologjik (CBD).16 Ligji nr. 10431, datë 9.6.2011 “Për Mbrojtjen e Mjedisit” përcakton parimet, rregullat dhe proçedurat për të siguruar mbrojtjen e mjedisit. Ligji nr. 10440, datë 7.7.2011 “Për vlerësimin e ndikimit në mjedis” synon parandalimin dhe trajtimin e degradimit mjedisor si dhe përcakton direktiva, organet dhe proçedurat për vlerësimin e ndikimeve në mjedis. Në vitin 2013 u miratua ligji nr. 91, datë 28.2.2013 “Për Vlerësimin Strategjik Mjedisor”, e cila ka të bëjë me PPV. Gjithashtu, është hartuar Programi strategjik afatshkurtër dhe afatmesëm 2015‐2020 nga AKZM. Qeveria e Shqipërisë ka miratuar një sistem përfaqësues të zonave të mbrojtura (ZM). Baza e sistemit të zonave të mbrojtura konsiston kryesisht në 15 parqe kombëtare, disa rezervate natyrore të menaxhuara e pejzazhe të mbrojtura, në të cilat strehohen vlerat më të

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 98

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has mëdha natyrore dhe biodiversitetit në vend. Përveç kategorive kryesore, ka filluar të jetë prezent edhe kategoria e Parqeve Natyrorë Rajonal (PNR) që lidhet me inisiativat dhe vendimet e organeve vendore. Gjatë gjithë viteve të ekonomisë së tregut, zonat e mbrojtura nuk arritën asnjëherë të integrohen si duhet në politikat kombëtare dhe lokale, për tu bërë pjesë e zhvillimit ekonomik të rajoneve dhe të vëndit.

Zonat e Mbrojtura në Shqipëri kthehen në territore për mbrojtjen dhe ruajtjen e natyrës e biodiversitetit, duke promovuar vlerat e tyre të shumëllojshme (turistike/rekreative, kulturore, gastronomike, estetike, pejsazhistike, shëndetësore, shpirtërore, etj.), në shërbim të zhvillimit të qëndrueshëm me ndikim pozitiv të komuniteteve vëndase dhe rritjes së mirëqënies së tyre.

Objektivat kryesorë të programit janë:  Përmirësimi i menaxhimit të zonave të mbrojtura sipas kërkesave dhe standarteve ndërkomëtare dhe eksperiencës së vendeve Europiane, duke ruajtur dhe përdoruar në mënyrë të qëndrueshme burimet natyrore në to.  Të ngrihet dhe zbatohet një sistem menaxhimi i qëndrueshëm financiar për zonat e mbrojtura, përfshirë edhe aprovimin e një fondi të veçantë për to, me kontributin e të ardhurave nga zonat, donatorët dhe buxhetit të institucionit;  Futja e elementëve të rinj që lidhen me komunikimin, ndërgjegjësimin dhe edukimin për të ndryshuar perceptimin dhe rolin e këtyre zonave për ruajtjen e natyrës dhe zhvillimin e qëndrueshëm. Në termat afatgjatë kërkohet zhvillimi i politikave dhe strategjive për ruajtjen e mbrojtjen e natyrës në përgjithësi. Fillimi i proçesit për rrjetin Natura 2000 do të kërkojë një përqasje të ndryshme për ruajtjen e habitateve dhe specieve. Në proçesin e mbrojtjes së natyrës në vend, do të ishte me rëndësi të madhe, që zonat e mbrojtura që janë të njohura dhe të vlerësuara nga publiku i gjërë dhe nga grupet e interesuara në promovimin dhe rritjen e ndërgjegjësimit për Sistemin e Zonave të Mbrojtura në Shqipëri, duke e bërë më të qartë dhe prezent konceptin e zonës së mbrojtur dhe çfarë ato përfaqësojnë.

Do të shfrytëzohen festivalet, organizimet e ndryshme dhe mundësitë e vëndit për të promovuar vlerat e zonës dhe pjesmarrjen e publikut, por edhe bashkëpunimin me sistemin e shkollave nëpër rrethe, problemet madhore që lidhen me mirëfunksionimin e çdo zone dhe raportet me aktoret e tjerë në zonë (peshkatarë, restorante, shërbime, organe vendore, etj.) Ligji nr. 9048, datë 7.4.2003 “Për Trashëgiminë kulturore” i ndyshuar me ligjin nr. 9592, datë 27.7.2006, ligjin nr. 9882, datë 28.2.2008, ligjin nr. 10137, datë 11.5.2009 dhe ligjin nr. 77, datë 14.2.2013 përbën kuadrin ligjor bazë që rregullon menaxhimin e trashëgimishë kulturore kombëtare. Identifikon elementët mbrojtës të trashëgimisë kultutore materiale dhe jomateriale, të luajtshme dhe të paluajtshme. Gjithashtu, përcakton detyrat e institucioneve

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 99

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has përgjegjëse dhe organeve qeverisëse, si dhe ndëshkimet në rast të shkatërimit të pasurisë kulturore.

5. Strategjia kombëtare sektoriale e shërbimeve të furnizimit me ujë dhe Kanalizimeve

2011—2017 është përgatitur me qëllim prezantimin e Vizionit, Objektivave të Misionit dhe Planeve të Veprimit të Shqipërisë në mënyrë të qartë, specifike, sasiore dhe kohore së bashku me përgjegjësitë që i takojnë çdo institucioni për ta bërë “Aksesin në Ujë të Pijshëm të Sigurt dhe Kanalizime të drejta të njeriut” pasi Shqipëria, është bashkësponsorizuese e Rezolutës së Kombeve të Bashkuara. Hartimi i politikave të përshtatshme dhe angazhimi i fondeve të mjaftueshme për të përmirësuar dhënien e shërbimeve të ujësjellësit dhe të kanalizimeve, dhe për të ecur në mënyrë të qëndrueshme drejt përputhjes me standardet e Bashkimit Evropian dhe me Objektivin e Zhvillimit të Mijëvjeçarit për qëndrueshmërinë e mjedisit

Strategjia konsideron popullsinë e përgjithshme për të hartuar Strategjinë e Sektorit. Qeveria ka marrë parasysh çështjet e mëposhtme që kanë lidhje me popullsinë, migrimin dhe varfërinë, të cilat duhet të adresohen në periudhën e planifikimit:

 Vendosjen e gjithë kërkesës për ujë dhe nevojave të mbulimit me shërbim me një rritje vjetore prej 0.4%.  Migrimi i brëndshëm që do të vazhdojë gjatë periudhës së planifikimit dhe popullsia migratore do të vendoset kryesisht në zonat rurale përreth zonave aktuale urbane. Për momentin, këto zona rurale në përgjithësi nuk kanë shërbim publik me ujë të pijshëm dhe kanalizime. Do të duhen investime të konsiderueshme për ofrimin e këtyre shërbimeve bazë.  Nevojitet një program me synime të qarta për t'iu ofruar subvencione sociale individëve dhe familjeve që jetojnë nën kufirin e varfërisë, të përcaktuar skemen e subvencioneve të shumta në favor të kategorive të ndryshme për të hartuar Strategjinë e Sektorit,

Ligji Nr. 8093, datë 21.03.2006 “Për rezervat ujore” është ligji bazë që rregullon çështjet e menaxhimit të burimeve ujore në Shqipëri. Autoritetet kryesore të krijuara në bazë të këtij ligj janë Këshilli Kombëtar i Ujërave (KKU), Sekretariati Teknik i Këshillit Kombëtar të Ujërave (STKKU) dhe Këshillat e Baseneve të Lumenjve. Në bazë të ligjit "Për rezervat ujore" dhe me qëllim për të përafruar Direktivën Evropiane të Ujit, në Ministrinë e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave është ngritur Drejtoria e Përgjithshme e Menaxhimit të Ujërave që ështe organi kryesor për menaxhimin e burimeve ujore.

Sekretariati Teknik i Këshillit Kombëtar të Ujërave është struktura qëndrore përgjegjëse për zhvillimin dhe zbatimin e politikave kombëtare për menaxhimin e ujit dhe bashkërendimin sektorial, kombëtar dhe ndërkufitar. Monitorimi i cilësisë së ujit në burimet sipërfaqësore është

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 100

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has përgjegjësi e Institutit të Ujit, Energjisë dhe Mjedisit, ndërkohë që për ujërat nëntokësore përgjegjësinë e ka Shërbimi Gjeologjik Kombëtar.

Agjencia e Mjedisit dhe Pyjeve monitoron ndikimin e shkarkimeve të ujërave të zeza në ujërat sipërfaqësorë (lumenjtë dhe zonat bregdetare), ndërkohë që Instituti i Shëndetit Publik nëpërmjet strukturave të veta rajonale monitoron higjienën dhe kushtet e tjera që lidhen me cilësinë e ujit.

Sipas kësaj strategjie çështjet Prioritare që duhen Adresuar në Periudhën e Planifikimit janë:  Hartimi dhe miratimi i një ligj të ri për rezervat ujore që të zëvendësojë Ligjin Nr.8093, datë 21.03.2006 “Për rezervat ujore”, dhe përafrimin me Direktivat e BE‐së për Ujërat për sa i përket planifikimit dhe menaxhimit të baseneve të lumenjve.  Përgatitja e Planeve të Menaxhimit të Baseneve të Lumenjve për të gjashtë basenet e lumenjve në përputhje me Direktivat e BE‐së.  Zbatimi i udhëzimit të Këshillit të Ministrave lidhur me zonat e mbrojtjes sanitare rreth grykave të puseve në fushat e puseve të nxjerrjes së ujit nëntokësor.

Në bazë të Ligjit Nr. 8102, datë 28.03.1996 “Për kuadrin rregullator të sektorit të furnizimit me ujë dhe largimit të ujërave të ndotura”, i ndryshuar me Ligjin Nr. 9352, datë 3.03.2005 dhe Ligjin Nr. 9915, datë 12.05.2008, Enti Rregullator i Ujit (ERrU) është organ i pavarur që ka të drejta ekzekutive për të vendosur tarifa dhe për të liçencuar operatorë në sektorin e ujësjellësit. Ligji Nr. 8652, datë 31.07.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore” përcakton se NjQV‐të janë përgjegjëse për ofrimin e shërbimit të furnizimit me ujë dhe të kanalizimeve në zonat e tyre përkatëse të shërbimit.

Aksionet dhe asetet e ndërmarrjeve të ujësjellësit iu transferuan NjQV‐ve. Pronësia e aseteve të ndërmarrjeve të ujësjellësit duhet regjistruar kundrejt aksioneve të shoqërisë, të cila zotërohen nga NjQV‐të. Enti Rregullator i Ujit i raporton Parlamentit dhe ka si funksione të pavarura përcaktimin e metodologjive tarifore për shërbimet e ujësjellës kanalizimeve, lëshimin e liçencave, politikat e subvencionimit dhe standardet e shërbimit konform burimeve financiare dhe kostos së shërbimit, cilësisë së ujit dhe ndikimit në mjedis të shërbimeve. Enti Rregullator i Ujit (ERrU), nën vartësinë e Komisionit Kombëtar të Rregullimit, funksionon brenda kuadrit ligjor dhe në përputhje me Ligjin Nr. 8102, datë 28.03.1996 “Për kuadrin rregullator të sektorit të furnizimit me ujë dhe largimit të ujërave të ndotura”, i ndryshuar me Ligjin Nr. 9352, datë 3.03.2005 dhe Ligjin Nr. 9915, datë 12.05.2008. Enti Rregullator i Ujit (ERrU) është i vetmi autoritet në Republikën e Shqipërisë që lëshon liçenca për çdo person fizik dhe juridik që operon brënda sektorit të shërbimeve të ujësjellës‐kanalizimeve, edhe pse është e detyrueshme me ligj, jo të gjitha ndërmarrjet e ujësjellësit janë të licencuara, ndërkohë që nuk është licencuar asnjë sistem ujësjellësi i komunave.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 101

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 6. Strategjia Kombëtare e Energjisë shpreh në thelb përcaktimin e drejtimeve kryesore të zhvillimit të sektorit energjetik, si një sektor mbështetës për zhvillimin ekonomik të vëndit dhe përmirësimin e kushteve të jetesës së popullsisë, duke garantuar sigurinë, mbrojtjen e mjedisit dhe rritjen e mirëqënies me një kosto minimale sociale. Shqipëria ka potenciale të konsiderueshme të burime të rinovueshme:  Energjia nga burimet hidrike  Energjia Diellore  Energjia e Erës  Energjia e biomasës  Energjia gjeotermale.

Përmirësimi i performancës së sektorit energjetik është thelbësor, për të mbështetur zhvillimin ekonomik të vëndit tonë, por ajo duhet parë dhe në kontekst të situatës energjetike në vëndet e Europës Juglindore. Traktati i Komunitetit të Energjisë, i cili ka hyrë në fuqi në Korrik 2006, në të cilin vendi ynë është palë (ratifikuar nga Kuvendi i Shqipërisë me ligjin nr. 9501, datë 03.04.2006), inkurajon krijimin dhe integrimin e tregjeve të energjisë elektrike dhe të gazit në rajon, në kuadër të Tregut të Brëndshëm Energjetik të Komunitetit Europian. Për realizimin e objektivave të strategjisë janë përcaktuar këto prioritete:  Përfundimi i ristrukturimit të sektorit energjetik shqiptar;  Përsosja e mëtejshme e kuadri efektiv institucional e ligjor;  Rritja sigurisë së furnizimit me energji të vendit,  Rritja e kontributit të sektorit energjetik në zhvillimin ekonomik të vendit, në Buxhetin e Shtetit dhe bilancin financiar të vendit,  Rritja e kapaciteteve gjeneruese dhe diversifikimi i tyre,  Intensifikimi i operacioneve të kërkim‐prodhimit të hidrokarbureve dhe tërheqja e investitorëve strategjikë në këtë sektor, si dhe në zhvillimin e vendburimeve ekzistuese, për të mundësuar shfrytëzimin me efektivitet dhe eficencë të naftës bruto.  Ndërtimi i linjave të reja të interkonjeksionit në sektorin elektroenergjetik,  Angazhimi në realizimin e projekteve rajonale të interkoneksionit me linjat e gazit dhe diversifikimi i burimeve të furnizimit,  Optimizimi i sistemit të furnizimit me burime energjetike, me konceptin e planifikimit me kosto më të ulët dhe ndikim minimal në mjedis,  Nxitja e përdorimit efiçent dhe ekonomik të burimeve të energjisë, si dhe nxitja e aplikimit të mënyrave të ndryshme të menaxhimit të energjisë, në sektorët e ndryshëm të ekonomisë,  Nxitja e përdorimit të burimeve të rinovueshme të energjisë,  Krijimi i tregut të brëndshëm dhe integrimi i tij në tregun rajonal,  Përmirësimi i kapaciteteve menaxheriale në sektorin energjetik,  Përmirësimi i organizimit institucional i sektorit energjetik dhe nënsektorëve të tij (elektroenergjetik, hidrokarbur, energjive të rinovueshme dhe efiçencës).

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 102

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Për realizimin e qëllimi strategjik në përafrimin me Direktivat e Bashkimit Europian duhet të realizohen:  Përfundimi i plotësimit dhe përafrimit të kuadrit ligjor, nënligjor dhe rregullator të sektorit energjetik, në përputhje me direktivat e Bashkimit Europian;  Përfundimi i strukturimit të shoqërive tregtare, që operojnë në sektorin energjetik;  Do të përfundojë privatizimi i shoqërive të prodhimit të energjisë elektrike, pronë publike, me përjashtim të hidrocentraleve Vau i Dejes, Koman dhe Fierzë mbi lumin Drin.

Shqipëria si një prej Palëve Kontraktuese të Traktatit të Komunitetit të Energjisë është e detyruar të transpozojë dhe të jetë në përputhje me direktivën e BE‐së 2009/28/EC, “Për nxitjen e përdorimit të energjisë nga burimet e rinovueshme”. Një nga kërkesat e ligjit 138/2013 “Për burimet e rinovueshme të energjisë” është përgatitja dhe miratimi i Planit Kombëtar të Veprimit për Burimet e Energjitë e Rinovueshme 2015‐2020 (PKVER), i cili vendos objektiva kombëtare të energjive të rinovueshme në konsumin final total të energjisë të vëndit, si dhe masat mbështetëse për t’i arritur ato. Sipas vendim nr. 27, datë 20.1.2016 ështe miratuar Plani Kombëtar i Veprimit për Burimet e Energjisë së Rinovueshme për vitet 2015–2020. Është kërkesë e ligjit nr. 138/2013, “Për burimet e rinovueshme të energjisë”, “Për nxitjen e përdorimit të energjisë nga burimet e rinovueshme të amendojë, e më pas të shfuqizojë direktivat 2001/77/EC dhe 2003/30/EC”. Një nga kërkesat e ligjit dhe e kësaj Direktive është përgatitja dhe miratimi i Planit Kombëtar të Veprimit për Energjitë e Rinovueshme (PKVER), i cili përcakton objektivat kombëtarë të energjive të rinovueshme në konsumin final total të energjisë të vëndit.

Me vendimin e Këshillit të Ministrave 2012/04/MC‐EnC direktiva e BRE‐së u miratua për Komunitetin e Energjisë për adoptimin e objektivit 38% nga këto BRE (burime të riniovueshme energjie). Furnizimi me energji primare në Shqipëri është i dominuar nga nafta, hidrocentralet dhe biomasa. Sektori i energjisë në vënd mbështetet kryesisht nga importet e energjisë, veçanërisht nga nënproduktet e naftës dhe importet e energjisë elektrike. Historikisht, nevojat e energjisë elektrike janë plotësuar pothuajse ekskluzivisht nga hidrocentralet. Kapaciteti total i instaluar i energjisë në Shqipërisë është i dominuar nga hidrocentralet. Burimet ujore janë burimet më të rëndësishme natyrore të Shqipërisë.

Edhe pse në fakt Shqipëria siguron mbi 95% te energjisë elektrike nga hidrocentralet, një pjesë të konsiderueshme të energjisë e importon, pjesë e cila varion – në varësi të kushteve vjetore – midis 30% dhe 60% të totalit të furnizimit me energji primare. Energjitë e Rinovueshme mund të jenë një zgjidhje për reduktimin e kësaj varësie nga importet dhe për të përmirësuar jo vetëm sigurinë e furnizimit me energji, por edhe sigurinë makroekonomike dhe politike të vëndit duke zvogëluar deficitin e buxhetit të vëndit.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 103

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Vitet e fundit, Qeveria Shqiptare është përpjekur të përmirësojë kuadrin ligjor dhe rregullator për energjinë. Në këtë drejtim, ajo ka bërë përpjekje të shumta për të ndryshuar ligjet ekzistuese dhe për të nxitur një klimë më konkurruese për produktet e energjisë në përgjithësi dhe BRE‐të në veçanti. Së bashku me një sërë përmirësimesh ligjore, janë miratuar katër ligje kyç: ligji për koncesionet, për sektorin e energjisë (miratuar nga Kuvendi i Shqipërisë në Maj 2015), për energjitë e rinovueshme, për eficiencën e energjisë në ndërtesa, projekt ligji u miratua dhe është përgatitur në një linjë me direktivën e BE‐së.

Gjithashtu, ëshët miratuar Strategjia Kombëtare e menaxhimit të mbetjeve me VKM 175, datë 19.01.2011. Administrimi i mbetjeve në Shqipëri është në një nivel shumë të ulët. Me sisteme për grumbullimin e mbetjeve të ngurta janë pajisur vetëm qytetet, por jo zonat rurale. Praktikohet shumë pak riciklim. Kryesisht mbetjet asgjësohen në vendgrumbullimet e mbetjeve. Nuk ka një sistem të sigurt për administrimin e mbetjeve të rrezikshme. Sipas kësaj strategjie raportohen disa problem mjedisore të cilat lidhen me këto çështje si:  Sistemet për grumbullimin dhe heqjen e mbetjeve janë të pamjaftueshme dhe joefektive;  Vendimet për mbledhjen dhe heqjen e tyre nuk mund të bëhen në mungesë të një informacioni të besueshëm;  Nuk ka një traditë të mirëfilltë për trajtimin dhe heqjen e mbetjeve;  Burimet financiare dhe teknike janë të pamjaftueshme;  Publiku ka mungesë informacioni për sa i përket rrezikut që shkaktohet nga administrimi i dobët i mbetjeve.

Strategjia mbulon periudhën 2010‐2025, e cila është periudhë e rëndësishme para dhe menjëherë pas aderimit në BE, kohë gjatë së cilës administrimi i mbetjeve konsiderohet një çështje prioritare, ka përpjekje të rëndësishme dhe duhet të bëhen përmirësime radikale të situatën aktuale. Strategjia bazohet në katër shtyllat themelore të politikës kombëtare mbi mbetjet, si:  planifikimi,  edukimi,  burimet dhe  legjislacioni.

Strategjia kombëtare e mbetjeve e pranon nevojën për të marrë plotësisht në konsideratë nevojat dhe rrethanat lokale, në mënyrë që të identifikojë zgjedhjet praktikisht më të mira për menaxhimin e mbetjeve në të gjithë vendin. Për këtë arsye, strategjia e ndan vendin në 12 zona mbetjesh bazuar në kufijtë gjeografikë të qarqeve ekzistuese, ku secili nga planet do të zhvillohet në bashkëpunim me aktorët lokalë. Strategjia, gjithashtu, njeh nevojën për të identifikuar burimet parësore të mbetjeve, në mënyrë që ata të mund të jenë subjekt i veçantë në konsideratë për Qeverinë dhe komunitetin ndërkombëtar të donatorëve. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 104

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Shqipërisë i mungon një sistem grumbullimi, depozitimi dhe riciklimi dhe nuk ka ende një strategji të qartë mbi depozitimin e sigurt të mbetjeve të rrezikshme. Rigjenerimi i mbetjeve dhe monitorimi i tyre mungon, ashtu siç mungon dhe një database moderne në nivel kombëtar dhe rajonal.

7. Strategjia e Sektorit të Transportit në Shqipëri, është përcaktuar nga Ministria e Transportit dhe Infrastrukturës (ish Ministria e Punëve Publike, Transportit dhe Komunikacionit). Deri në vitin 2016, korniza bazë për sektorin e transportit ishte rishikimi i Planit Kombëtar të Transportit të Shqipërisë, i vitit 2010, i cili përditësohet çdo vit që nga viti 2010, me objektivin e përgjithshëm për të siguruar një sistem transporti dhe infrastrukturë të sigurtë, të besueshme, efikase dhe plotësisht të integruar, me plotësimin e nevojave të transportit të mallrave dhe pasagjerëve, duke qenë i qëndrueshëm në aspektin mjedisor dhe ekonomik.

Në nëntor 2016 u miratua "Strategjia Sektoriale e Transportit dhe Planit të Veprimit", e cila u përpunua përmes një projekti të financuar nga BE dhe me Asistencën Teknike të IPA‐s. Strategjia dhe Plani i Veprimit mbulojnë periudhën 2016‐2020, duke pasur si qëllim zhvillimin e mëtejshëm të sistemit kombëtar të transportit dhe përmirësimin e qëndrueshmërisë, ndërlidhshmërisë, ndërveprimit dhe integrimit të tij me sistemin ndërkombëtar të transportit, në përputhje me Politikën e Transportit të BE dhe Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015‐2020 që synon përmbushjen e dispozitave të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit dhe detyrimet që rrjellin nga statusi i saj, si vend kandidat për në BE (përsa i përket Politikës mbi Transportet Kapitulli 14 dhe Rrjeteve Transeuropiane Kapitulli 21) dhe pjesëmarrjen e saj në Iniciativën e Ballkanit Perëndimor që përcaktoi zgjerimin indikativ të Rrjeteve Trans‐Europiane të Transportit dhe Korridoreve Kryesore Rrjetore në rajon (shih figurat 2.1.2.1 dhe 2.1.2.2)

Zhvillimi dhe modernizimi i infrastrukturës së transportit në Shqipëri është një nga prioritetet kryesore, për krijimin e parakushteve për zhvillimin e sektorëve të tjerë të ekonomisë, rritjen e aksesit dhe kontributit të konsiderueshëm në rritjen e përgjithshme ekonomike dhe zhvillimin e ekonomisë. Shqipëria ka investuar shumë në transport dhe, duke pasur parasysh mangësitë ose cilësinë e ulët të infrastrukturës bazë, kryesisht në rrugë (97,2% të totalit të investimeve të periudhës 2010‐2014) edhe në rrjetin kombëtar, me gjithë tendencën e pergjithshme në rajonin e Ballkanit Perëndimor për huadhënie, vëllime të konsiderueshme të investimeve janë disponuar përmes buxhetit të shtetit. Nga Strategjia Kombëtare e Transportit për zhvillimin e infrastrukturës së transportit, parashikohen si më poshtë:

 Prioritet strategjik për infrastrukturën rrugore, është përfundimi dhe modernizimi i rrjetit rrugor primar dhe dytësor të vendit, duke siguruar ndërlidhjen dhe lidhjen ndërkombëtare dhe sigurinë rrugore. Me gjithë investimet e fundit në rrjetin rrugor lokal dhe rajonal, cilësia e infrastrukturës së transportit rrugor mbetet e ulët dhe

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 105

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has ekziston një ndryshim i konsiderueshëm rajonal në drejtim të aksesit të tregjeve dhe shërbimeve bazë. Rrjeti rrugor në vend është ende i kufizuar në mbulim dhe në cilësi dhe vuan nga mungesa e mirëmbajtjes, pavarësisht nga investimet e bëra përmes Fondit Shqiptar të Zhvillimit (FSHZH). Mirëmbajtja dhe performanca sipas standardeve të BE‐së, si dhe dendësia e rrjetit, duhet të përmirësohet përmes një sistemi menaxhimi të aseteve rrugore dhe zgjerimit të rrjetit rrugor kombëtar me pjesët e rrjetit rural. Në këtë drejtim, kontribuon në zbatimin e projektit të Bankës Botërore për mirëmbajtjen dhe sigurinë rrugore (EBRD) deri në vitin 2020 si dhe zbatimin e një programi shtesë, bashkëfinancuar nga IPA për mirëmbajtjen e rrugëve kombëtare që nuk mbulohen nga projekti RRMSP, por të konsideruara si prioritet i lartë sipas Deklaratës të Samitit të Vjenës për Ballkanin Perëndimor (Iniciativa 6 ‐ Axhenda e Lidhjes).

 Përveç kësaj, rishikimi i klasifikimit funksional të rrjetit rrugor, rritja e alokimit të buxhetit vjetor për funksionimin dhe mirëmbajtjen e rrjetit kombëtar rrugor, promovimi i outputeve dhe konçesioneve të bazuara në performancë (Partneritetet Publike‐Private) për operatorët rrugorë dhe mirëmbajtjen, jo vetëm për rrjetin kombëtar, por edhe për rrjetin rajonal dhe lokal dhe ekzaminimi i mundësisë së përcaktimit të një përqindje të caktuar të tarifave të përdoruesit të rrugës për funksionimin dhe mirëmbajtjen e rrjetit rrugor.

 Për më tepër, për të siguruar lidhjen midis Evropës Juglindore dhe BE, strategjia parashikon përmirësimin e infrastrukturës ekzistuese dhe ndërtimin e lidhjeve të munguara në rrjetin gjithëpërfshirës të Evropës Juglindore, duke siguruar në të njëjtën kohë lidhjen e këtij rrjeti bazë me pjesën tjetër të rrjetit primar dhe sekondar të vendit. Rrjeti i projektit përfshin seksionin Rrëshen ‐ Milot të korridorit SEETO 7 (siç tregohet në figurën 2.1.2.3) që lidh Nishin (Serbi) ‐ Prishtinën (Kosovë) dhe Durrësin, Korridorin Adriatik ‐ Jon (seksionet Thumanë ‐ Kashar / Vorë, Fushë Krujë ‐ Shkodër, dhe bypasset e Tiranës, Lezhës dhe Tepelenës), rikonstruksionin e rrugës së lumit të Vlorës dhe fillimin e ndërtimit të rrugës së Arbërit. Përveç këtyre projekteve që janë në fazë të avancuar zbatimi, përsa i përket përgatitjes dhe financimit, ndërtimi i Korridorit VIII (Elbasan, Korçë ‐ Kapeshticë, Elbasan ‐ Qafë‐Thanë) mbetet prioritet dhe për këtë periudhë është planifikuar përfundimi i një ure dhe një tuneli në segmentin Kukës‐Morinë në rrugën 7 drejt Prishtinë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 106

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Adriatik ‐ Jon (seksionet Thumanë ‐ Kashar / Vorë, Fushë Krujë ‐ Shkodër, dhe bypasset e Tiranës, Lezhës dhe Tepelenës), rikonstruksionin e rrugës së lumit të Vlorës dhe fillimin e ndërtimit të rrugës së Arbërit. Përveç këtyre projekteve që janë në fazë të avancuar zbatimi, përsa i përket përgatitjes dhe financimit, ndërtimi i Korridorit VIII (Elbasan, Korçë ‐ Kapeshticë, Elbasan ‐ Qafë‐Thanë) mbetet prioritet dhe për këtë periudhë është planifikuar përfundimi i një ure dhe një tuneli në segmentin Kukës‐Morinë në rrugën 7 drejt Prishtinë.  Lidhur me infrastrukturën hekurudhore, prioritet është futja e vendit në tregun hekurudhor evropian si një aktor në korridoret e transportit në Evropën Juglindore. Kjo kërkon përpjekje për rritjen e performancës së hekurudhave, përkatësisht për të reduktuar kohën e tranzitit dhe shpenzimet e transportit dhe logjistikës, për të lehtësuar kalimet kufitare duke krijuar kalime të përbashkëta kufitare dhe tërheqjen e investimeve të nevojshme për të harmonizuar aspektet teknike dhe rregullatore sipas standardeve te BE. Është planifikuar një korridor hekurudhor atraktiv dhe konkurrues nga porti i Durrësit në Tiranë (ndërtimi dhe modernizimi i linjës në Terminalin e Transportit Publik Tiranë dhe lidhja e munguar me aeroportin e Tiranës), së bashku me rehabilitimin e linjës nga Durrësi në Rrogozhinë ‐ Elbasan ‐ Pogradec dhe Lin, ndërtimi i linjës Qafë Thanë drejt kufirit me Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë, përgatitja e rinovimit të linjës Vore ‐ Hani i Hotit drejt kufirit me Malin e Zi.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 107

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.33. Shtrirja trequese e Rrjeteve Trans‐Europiane të Transportit në Ballkanin Perëndimor: Hekurudhat, përfshirë Detin dhe Portet IËË (burim: Komisioni Evropian, DG Mobiliteti dhe Transporti) Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 108

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

 Përsa i përket Porteve, vazhdimi i zhvillimit dhe modernizimit të infrastrukturës dhe shërbimeve të porteve, është parashikuar deri në vitin 2020, nëpërmjet zbatimit të planeve të investimeve portuale të modernizimit dhe rehabilitimit në Portet e Vlorës, Shëngjinit dhe Sarandës, të cilat do të përpunohen deri në vitin 2018. Qëllimi i përgjithshëm është që të rrisë ndjeshëm vëllimet e ngarkesave dhe pasagjerëve.

 Së fundmi, për Aeroportet, duhet të përpunohet një Master Plan për të gjithë vendin për 20 vitet e ardhshme, me theks në zhvillimin dhe ndërtimin e një aeroporti të ri në jug të vendit (punime 94 që do të fillojnë në vitin 2019), në mënyrë që të shërbejë si një qendër për fluturimet ndër‐evropiane e dhe mesdhetare, për zgjerimin e aeroportit të Tiranës pas vitit 2025 dhe përmirësimin e aeroportit të Kukësit në periudhën 2018‐2019.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 109

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.34. Shtrirja treguese e Rrjeteve Trans‐Europiane të Transportit në Ballkanin Perëndimor: Rrugët, duke përfshirë portet e Detit dhe IËË (burim: Komisioni Europian, DG Mobiliteti dhe Transporti)

 Perspektiva e zhvillimit Intermodal dhe Transportit të Kombinuar, qëllimi është të integrojë planifikimin dhe zhvillimin e terminaleve në planifikimin më të gjerë të transportit dhe përdorimit të tokës, përmirësimin e aksesit në terminale dhe pajisjet e terminaleve me kapacitete operacionale si dhe për të drejtuar investimet në trajtimin e pengesave, në mënyrë që të sigurohet një transport efikas i integruar me zinxhirë logjistikë pa ndërprerje, kosto të ulët dhe zvogëlim të trafikut të automjeteve të rënda nga portet kryesore shqiptare në vendet fqinje (duke përfshirë vendet qe kane dalje në det, Kosovë dhe FYROM) dhe më gjerë dhe duke kontribuar në këtë mënyrë në zbatimin e Flagship Axes në rajon.

 Ekzaminimi i zhvillimit të qendrave logjistike në Milot dhe Elbasan, duke siguruar akses hekurudhor në Portin e Durrësit do të shqyrtohet në 2017‐2018 dhe ndërtimi i tyre është parashikuar për vitin 2020. Investimi në qendrat logjistike biometrike të brendëshme përgjatë korridoreve është gjithashtuar i parashikuar, në përputhje me projektin rajonal "Durana".

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 110

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.35. Infrastruktura e transportit në Shqipëri (burim: Instituti i Transportit)

Fig.36. Korridoret e Evropës Juglindore, Rrugët dhe Akset Flagship (burimi: SEETO)

PLANIFIKIMI SEKTORIAL: KUADRI LIGJOR BAZË

BUJQËSIA – ZHVILLIMI RRURAL ‐ BLEGTORIA Viti Ligji/VKM Ligji nr. 8752, datë 26.3.2001 "Për krijimin dhe funksionimin e strukturave për 2001 administrimin dhe mbrojtjen e tokës " Ligji nr. 9244, datë 17.6.2004 "Për Mbrojtjen e Tokës Bujqësore" i përditësuar me Ligjin nr. 2004 69, datë 14.02.2013

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 111

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

2005 Ligji nr. 9426, datë 6.10.2005 "Për mbarështimin e blegtorisë" 2007 Ligji nr. 9817, datë 22.10.2007 "Për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural” Ligji nr. 10257, datë 25.3.2010 Për disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin nr. 8752 "Për 2010 krijimin dhe funksionimin e strukturave për administrimin dhe mbrojtjen e tokës" VKM nr. 410, datë 27.6.2012 “Për përcaktimin e rregullave dhe të procedurave të 2012 ndryshimit të kategorive të resurseve të tokës” Ligji nr. 69, datë 14.2.2013 “Për disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin nr. 9244 "Për 2013 Mbrojtjen e Tokës Bujqësore" Ligji nr. 130, datë 2.10.2014 “Për disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin nr. 8752/2001 "Për 2014 krijimin dhe funksionimin e strukturave për administrimin dhe mbrojtjen e tokës " Ligji nr. 131, datë 2.10.2014 “Për disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin nr. 9244, datë 2004 2014 "Për Mbrojtjen e Tokës Bujqësore" VKM nr. 282, datë 1.4.2015 “Për rishpërndarjen e numrit të punonjësve në njësitë e 2015 qeverisjes qendrore”, për vitin 2015. VKM nr. 342, datë 04.05.2016 “Për miratimin e kufijve territoriale e hidrologjike të 2016 baseneve ujore në RSH dhe qendrën e përbërjen e Këshillit të secilit prej tyre”

MJEDISI NATYROR Viti Ligji/VKM Ligji nr. 8906, datë 6.6.2002 "Për Zonat e Mbrojtura" 2002 Ligji nr. 8897, datë 16.5.2002 "Për Mbrojtjen e Ajrit nga Ndotja", i ndryshuar me ligjin nr. 10266, datë 15.4.2010 Ligji nr. 9010, datë 13.2.2003 "Për Administrimin Mjedisor të Mbetjeve të Ngurta", i ndryshuar me ligjin nr. 10137, datë 11.5.2009. Vendim nr.795, datë 26.11.2003 “Për ngritjen, përbërjen dhe mënyrën e funksionimit të 2003 komisionit të përhershëm të vlerësimit të objekteve të trashëgimisë kulturore, në pronësi private, të luajtshme dhe për kriteret shkencore e procedurat e vlerësimit të këtyre objekteve” VKM nr. 676, datë 20.12.2005 "Për deklarimin e Monumenteve Kulturore Shqiptare si Zona 2005 të Mbrojtura" 2005 Ligji Nr. 9385, datë 4.5.2005 për pyjet dhe shërbimin pyjor 2006 Ligji nr. 9587, datë 20.7.2006 "Për Mbrojtjen e Biodiversitetit" 2007 Ligji nr. 9700, datë 26.3.2007 "Për Mbrojtjen e Mjedisit nga Ndikimi Ndërkufikar” 2007 Ligj nr.9693, datë 19.3.2007 “Për fondin kullosor” Ligji nr. 9868, datë 4.2.2008 “Për disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin nr. 8906 "Për Zonat e Mbrojtura"” VKM nr.1353, datë 10.10. 2008 “Për rregullat për paraqitjen e kërkesës, mbajtjen dhe 2008 plotësimin e dokumentacionit teknik, kriteret dhe proçedurat e zvogëlimit të sipërfaqes dhe të vëllimit të fondit pyjor” Vendimi Nr.1354, datë 10.10.2008 “Per rregullat dhe proçedurat që ndiqen per heqjen, shtimin dhe ndryshimin e destinacionit te fondit kullosor” Ligji nr. 10431, datë 9.6.2011 “Për Mbrojtjen e Mjedisit” Ligji nr. 10440, datë 7.7.2011 “Për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis” 2011 Ligji nr. 10448, datë 17.7.2011 “Për Lejet e Mjedisit” Ligji nr. 10436, datë 22.9.2011 “Për Menaxhimin e Integruar të Mbetjeve” 2012 Ligji nr. 111, datë 31.7.2012 “Për Menaxhimin e Integruar të Burimeve Ujore”

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 112

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

2013 Ligji nr. 91, datë 28.2.2013 “Për Vlerësimin Strategjik Mjedisor” VKM 372, datë 18.05.2016 “Për miratimin e rregullave te komunikimit, konsultimit 2016 dypalesh, dhe vendimmarres per lejen e mjedisit te tipit A, për funksionimin e instalimit të vendosur në territorin e RSH” 2017 Ligj nr. 81, datë 4.5.2017 “Për zonat e mbrojtura”

TRASHËGIMIA KULTURORE Viti Ligji/VKM Ligji nr. 9048, datë 7‐4‐2003 “Për Trashëgiminë Kulturore” i ndyrshuar me Ligjin nr. 9592/2006, Ligjin nr. 9882/2008, Ligjin nr. 77/2003 VKM nr.795, datë 26.11.2003 “Për ngritjen, përbërjen dhe mënyrën e 2003 funksionimit të Komisionit të Përhershëm të Vlerësimit të Objekteve të Trashëgimisë Kulturore, në pronësi private, të luajtshme dhe për kriteret shkencore e procedurat e vlerësimit të këtyre objekteve” Vendim i KKT nr. 1, datë 09.09.2015 “Për përcaktimin dhe shpalljen si zona të rëndësisë kombëtare në planifikim, të 64 zonave të mbrojtura të monumenteve të kulturës, të 2015 shpallura me urdhër të ministrit të kulturës, pas miratimit në Këshillin Kombëtar të Restaurimeve për periudhën 2014‐2015”

TURIZMI Viti Ligji/VKM Ligji nr. 9734, datë 14.5.2007 “Për Turizmin”, i ndryshuar me ligjin nr. 9930/2008, ligjin 2007 nr.76/2013 Ligji nr.93, datë 27.7.2015 “Për Turizmin” VKM Nr. 961, datë 02.12.2015 “Për krijimin,organizimin dhe funksionimin e Agjencisë 2015 Kombëtare për Zhvillimin Rajonal, të Agjencive të Zhvillimit Rajonal dhe Agjencisë së Zhvillimit Ekonomik Rajonal”

NDËRTIMI Viti Ligji/VKM Ligji nr.8402, date 10.9.1998 “Per kontrollin dhe disiplinimin e punimeve te ndertimitper kontrollin dhe disiplinimin e punimeve te ndertimit”, i ndryshuar me: Ligjin nr. 9200, datë 1998 26.02.2004; Ligjin nr.9794, datë 23.07.2007; Ligjin nr.9826, datë 11.11.2007; Ligjin nr.10324, datë 23.09.2010; Ligjin nr.11/2012, datë 09.02.2012; Ligjin nr.20/2013, datë 14.02.2013. Ligj nr. 9482, datë 3.4.2006 “Për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje”, i azhurnuar me: Ligjin Nr.9786, datë 19.07.2007; Ligjin nr. 9895, datë 09.06.2008; Vendimi I Gjykatës Kushtetuese nr.3, datë 02.02.2009; Ligjin Nr. 10099, datë 19.03.2009, 2006 Ligjin nr. 10169, datë 22.10.2009; Ligjin nr. 10 219, datë 4.2.2010; Ligjin nr. 50/2014 “Për disa ndryshime dhe shtesa ne Ligjin nr.9482, date 03.04.2006 “Për legalizimin, urbanizimin dhe integrimin e ndërtimeve pa leje” 2007 Ligj Nr. 9780, datë 16.7.2007 “Për inspektimin e ndërtimit për inspektimin dhe mbrojtjen e

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 113

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

territorit nga ndërtimet e kundërligjshme” VKM nr. 280, datë 1.4.2015 “Për përcaktimin e kritereve, procedurave e dokumentacionit të zbatueshëm për të kualifikuar ndërtimet pa leje, shtesat anësore dhe/ose në lartësi, në 2015 ndërtime me leje”, i ndryshuar me VKM nr. 756, datë 26.10.2016

VKM 428, datë 08.06.2016 “Për krijimin e bazës se të dhënave shtetërore për harten dixhitale të venddepozitimeve të mbetjeve të ngurta” VKM nr. 634, datë 07.09.2016 “Për miratimin e rregullave të komunikimit, konsultimit 2016 dypalësh dhe vendimarrës për lejet e mjedisit te tipit A,për funksionimin e instalimit të vendosur në territorin e Republikës së Shqipërisë dhe që ka mundësi reale të krijojë efekte negative të konsiderueshme në mjedisin e një shteti tjetër ose menjëherë pasi kërkohet nga ky shtet”

PUSHTETI VENDOR Viti Ligji/VKM Ligj nr. 139, datë 17.12.2015 “Për vetëqeverisjen vendore” VKM nr.283, datë 01.04.2015 “Për rishpërndarjen e numrit të punonjësve në njësitë e 2015 qeverisjes qendrore për vitin 2015” VKM nr. 961, datë 2.12.2015 “Për krijimin, organizimin dhe funksionimin e agjencisëkombëtare për zhvillimin rajonal, të agjencive të zhvillimit rajonal dhe

TRANSPORTI Viti Ligji/VKM VKM nr. 153, datë 7.4.2000 “Për miratimin e rregullores për zbatimin e Kodit Rrugor të 2000 Shqipërisë” 2004 Ligj Nr.9317, datë 18.11.2004 “Kodi Hekurudhor i Republikës së Shqipërisë” Ligj nr.8378, datë 22.7.1998 ““Kodi Rrugor i Republikës së Shqipërisë”, i ndryshuar me ligjin 2012 nr.9808, datë 24.9.2007 dhe ligjin nr.10488, datë 5.12.2011 2016 Ligj nr. 142, datë 22.12.2016 “Kodi Hekurudhor i Republikës së Shqipërisë”

ENERGJIA Viti Ligji/VKM VKM Nr. 27, datë 20.1.2016 “Për miratimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Burimet e 2016 Energjisë së Rinovueshme, 2015–2020“

2.3. Kuadri europian për planifikim territorial Shqipëria është pjesë e procesit të Stabilizimit dhe Asocimit me Bashkimin Evropian, pasi e ka nënshkruar Marrëveshjen në vitit 2006 dhe hyri në fuqi në Prill të vitit 2009 (Marrëveshjes së Stabilizim‐Asociimit ‐ MSA). Në Tetor të vitit 2012 Komisioni Evropian rekomandoi dhënien e

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 114

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has statusit të vendit kandidat, me kusht që të zbatohen plotësisht reformat e nevojshme. Vendi u thirr të transpozojë në legjislacionin e vet direktivat kryesore të Bashkimit Evropian dhe të ndërmarrë reforma të rëndësishme, një proçes ky që ndikon edhe në kuadër të politikave kombëtare të planifikimt territorial. Planifikimi territorial është përgjegjësi ekskluzive e shteteve anëtare, me Bashkimin Evropian që ka një rol ndihmës dhe indirekt. Politikat sektoriale evropiane (politika rajonale, zhvillimi bujqësor, mjedisi, transporti, kohezioni territorial etj.) dhe drejtimet për kohezionin territorial kanë ndikuar në kuadrin ligjor të planifikimit territorial në vend. Me nënshkrimin e Traktatit të Lisbonës (2009), “kohezioni territorial” u përcaktua si objektiv kryesor i Bashkimit Evropian, së bashku me kohezionin ekonomik dhe social. Përmbajtja e saj lidhet me integrimin e dimensionit territorial në çdo faze të programit të zhvillimit, në formimin e politikave të plota territoriale dhe në bashkëpunimin midis rajoneve evropiane. Në Maj të vitit 2007 u miratua “Axhenda Territoriale e B.E.‐së” (2007) e cila u bazua në dokumeta politike të mëparshme të Bashkimit Evropian.

Më i rëndësishmi është Plani i Zhvillimit të Territorit të Rajonit i vitit 1999 (perspektiva evropiane e zhvillimit territorial të vitit 1999). Perspektiva e Zhvillimit Hapësinor të Europës (ESDP, 1999), përcakton një kuadër të përbashkët të parimeve, me qëllim koordinimin sa më të mirë të politikave sektoriale evropianë që ndikojnë në territor. Synon koordinimin horizontal ndërmjet fushave të ndryshme të politikës, në atë vertikal ndërmjet nivele të ndryshme të qeverisjes dhe në atë gjeografik ndërmjet rajoneve të ndryshme administrative. Theksoi katër çështje me rëndësi Evropiane: (a) tendencat në ndryshimin e sistemit urban, (b) ndryshimi i rolit dhe funksioneve të zonave rurale, (c) transportin dhe rrjetet, dhe (ç) trashëgimia natyrore dhe kulturore.

U projektua për të nxitur vizionin europian për konkurrencë të balancuar, për kohezion ekonomik dhe social dhe mbrojtjen e mjedisit. Me objektiv zbatimin e vizionit evropian të konkurrencës së balancuar, kohezionit ekonomik dhe social dhe mbrojtjes së mjedisit, percaktoi tre drejtime kryesore:

 Zhvillimin e rrjeti urban të ekuilibruar, policentrik dhe bashkëpunimin ndërmjet qytetit‐ fshatit.  Promovimin e një rrjeti transporti dhe komunikimi të plotësuar për të mbështëtur zhvillimin policentrik dhe lehtësimin e integrimin evropian.  Mbrojtjen dhe menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore dhe kulturore. Axhenda Territoriale e B.E.‐së (2007) i ka zgjeruar këto tre drejtime në gjashtë linja:  Zhvillimin e formave të ndryshme bashkëpunimi midis zonave urbane dhe rurale.  Krijimin e rrjeteve rajonale dhe urbane.  Krijimin e nyjeve rajonale të konkurencës dhe inovacionit.  Fuqizimin e rrjeteve trans‐evropiane.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 115

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Promovimin e menaxhimit të rrezikut trans‐europian.  Përmirësimin dhe menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore dhe kulturore, si një vlerë e shtuar për zhvillimin.

Axhenda territoriale 2020 është e lidhur me strategjinë e Evropës 2020 (rritje inteligjente, e qëndrueshme dhe gjithëpërfshirëse). Me qëllim adresimin e sfidave që paraqesin: ndryshimet globale strukturore të krizës ekonomike, rritja e ndërvarësisë të rajoneve evropiane, ndryshimet demografike dhe sociale, efektet e ndryshimeve klimatike, çështja kritike e energjisë dhe humbja e biodiversitetit dhe ndjeshmëria e trashëgimisë natyrore dhe kulturore, ka vendosur gjashtë prioritete: 1. Promovimin e zhvillimit territorial policentrik dhe të ekuilibruar. 2. Inkurajimi i zhvillimit të integruar në qytete, zona rurale dhe zona te kategorive të veçanta. 3. Integrimi territorial në zona ndërkufitare dhe transnacionale funksionale. 4. Sigurimi i konkurrencës globale e rajoneve bazuar në ekonomitë e forta lokale. 5. Përmirësimi i ndërlidhjes hapësinore për individët, komunitetet dhe bizneset. 6. Menaxhimi dhe ndërlidhja e vlerave ekologjike dhe kulturore të zonave.

Bashkëpunimi Territorial Evropian (ETC) përbëntë një nga tre shtyllat kryesore të politikave evropiane për periudhen 2007‐2013 dhe për periudhën aktuale 2014‐2020, me mjet kryesor Iniciativen e Komunitetit INTERREG. Iniciativa u paraqit për herë të parë në vitin 1990 dhe që atëherë përbën një mjet të rendësishëm financiar për të mbështetur bashkëpunimin në tre nivele, ndërkufitar, ndërshtetëror dhe ndërrajonal. Në këtë mënyrë kontriuoi në zhvillimin e balancuar dhe të qendrueshëm territorial. Programet aktuale të promovojnë bashkëpunimin territorial për që përfshijnë Shqipërinë janë: Programi i bashkëpunimit transnacional INTERREG V‐B Mesdheu Ballkanik 2014‐2020, Programi i bashkëpunimit transnacional MED 2014‐2020 dhe “Grupi Europian i Bashkëpunimit Territorial”. Objektivat Europiane për kohezionin territorial dhe direktivat evropiane për planifikimin territorian ndikuan politikat përkatëse, në përgjithësi në vendet e evropës jugore. Nxitën ndryshime dhe në disa raste justifikuan përpjekjet kombëtare për reforma. Po kështu ndihmuan tranformimin e sistemit shqiptar të planifikimit territorial nga një qasje urbane në një planifikim më të gjërë, me karakter strategjik.

Legjislacioni shqiptar, si në planifikimin territorial edhe në fusha të tjera me ndikim në territor, të tilla si zhvillimi rural, mjedisi dhe transporti, përfshin rregullore që nxisin zhvillim të balancuar dhe të qëndrueshëm territorial qe janë në përputhje me prioritetet e Axhendës Territorial 2020.

Reforma e politikave kombëtare të planifikimit nga një qasje urbane në atë rajonale/hapësinore është në përputhje më zhvillimin policentrik dhe marrëdhëniet e ngushta qytet‐fshat. Legjislacioni kombëtare përshtati një model të plotë të planifikimit që mbulon zonat urbane

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 116

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has dhe ato rurale/natyrore. Aplikohet në nivele të ndryshme (vertikal, horizontal dhe gjeografik) nga shumë organe dhe caktohet për konsultim publik. Zhvillimi policentrik zhvillohet gjithashtu, nga politikat kombëtare në bujqësi. Veçanërisht, është në përputhje me objektivat për forcimin e zonave rurale dhe reduktimin e pabarazive rajonale, të miratuara në kuadër të përshtatjes me standartet europiane. Politika kombëtare në sektorin e transportin promovon, zhvillimin e qëndrueshëm policentrik dhe integrimin evropian, pasi ka si qëllim:

 Një rrjet rrugor kombëtar që do të ketë aksesueshmëri dhe do të anashkalojë zonat e populluara,  Një sistem shumëdimensional të transpotit që nxit integrimin rajonal.

Qëllimi i mbrojtjes dhe menaxhimit të qëndrueshëm të kapitalit natyror dhe kulturor është promovuar përmes strategjive përkatëse kombëtare, biodiversitetit, zonave të mbrojtura, ujit dhe zhvillimit rural. Kjo përkthehet në një kuadër të gjerë ligjor, i cili ndër të tjera paraqet detyrimin (sipas nenit 108 të MSA‐së) për të vlerësuar ndikimin mjedisor të projekteve dhe studimeve, që tashmë është zbatuar përmes Ligjit nr. 91, datë 28.02.2013 “Për Vlrësimin Strategjik Mjedisor”. Në përfundim, proçesi i zhvendosjes legjislative dhe politike me standartet evropiane shtrihet në fushën e planifikimit territorial. Sjell ndryshime të mëdha pasi planifikimi territorial në vend është në fillimet e tij dhe imponimi i autoriteteve evropiane sa vjen dhe intensifikohet dhe zgjerohet (direkt ose indirekt përmes politikave sektoriale). Transformimi i kuadrit ligjor mbi planifikimin nga një qasje urbane në një model hapësinor me shumë nivele, me qëllim përshtatjen me praktikat evropiane, u realizua me ndihmën e përvojës ndërkombëtare. Në praktikë, ka ende një rrugë e gjatë për të arritur mirëkuptimin, pranimin dhe zbatimin e legjislacionit të ri nga ana e autoriteteve lokale, por edhe për të përshtatur konceptin social të planifikimit. 3. Analiza e Pergjithshme e Gjendies Ekzistuese te Territorit 3.1. Pozicioni strategjik Bashkia Has shtrihet në verilindje të Shqipërisë dhe është pjesë e qarkut Kukës. Ajo kufizohet në jug me Bashkinë Kukës dhe në perëndim me Bashkinë Fushë‐Arrëz, me të cilat e ndan liqeni i Fierzës në një gjatësi prej rreth 40 km. Në veri‐perëndim kufizohet me Bashkinë Tropojë, me të cilën e ndan përroi i Skatinës. Në veri‐lindje kufizohet me Komunat e Gjakovës dhe Prizrenit. Bashkia Has perbehet nga 4 njesi administrative dhe 29 fshatra. 1. Njesia administrative Krume, me siperfaqe 62.6 km2, e perbere nga qyteti i Krumes dhe fshatrat: Krume, Gajrep, Cahan, Mujaj‐Dajc, Zahrisht.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 117

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 2. Njesia administrative Fajza, me siperfaqe 145.4 km2, e perbere nga fshatrat Fajze, Vranisht, Tregtan, Likeni I Kuq, Metaliaj, Brenoge. 3. Njesia administrative Gjinaj, me siperfaqe 29.6 km2, e perbere nga fshatrat Gjinaj, Pusi Thate, Myc – Has, Domja, Pogaj, Kishaj. 4. Njesia administrative Golaj, me siperfaqe 162 km2, e perbere nga fshatrat Golaj, Nikoliq, Bardhaj, Perrollaj, Vlahen, Letaj, Peraj, Dorbrune, Zgjec, Qarr, Helshan dhe Kosturr. Sipas Censusit (2011), Bashkia Has ka një popullsi prej 16 790 banorësh me dendësi 35.49 banorë për km², ndërkohë sipas gjendjes civile ka 21 764 banorë. Bashkia Has synon te krijoje nje mjedis institucional, ekonomik dhe social per zhvillimin e qendrueshem te territorit. Qendra e bashkisë është Kruma, e shpallur qytet në 1972. Përgjatë viteve 1921‐1925, ajo ka qenë qendra e Prefekturës së Kosovës që përfshinte Kukësin, Hasin dhe Tropojën. Emërtimi Has vjen nga emërtimi i kahershëm i trevës, gjysma e së cilës shtrihet në Kosovë. Bashkia ka reliev kodrinoro‐malor, me lartësi mesatare 400‐500 m mbi nivelin e detit dhe me kontraste të mëdha. Lartësia më e ulët mbi nivelin e detit është 296 m në bregun e liqenit të Fierzës, ndërkohë lartësia më e madhe është 1988 m në malin e Pashtrikut. Pyjet dhe kullotat zënë rreth 83.5 % të sipërfaqes dhe shtrihen në lartësitë mbi 1000‐1200 m. Ato gjenden në bjeshkët e Krumës, Vranishtit, Gjinajve, Dajçit, Mujajve, Cahanit dhe Kishajve dhe përbëjnë një burim të qendrueshëm për zhvillimin e blegtorisë dhe turizmit malor.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 118

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Figura 37: Pozicioni i Bashkisë Has në nivel qarku, dallohen kufijtë e rinj administrativë

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 119

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Figura 38: Pozicioni i Bashkisë Has në nivel Kombetare, dallohen kufijtë e rinj administrativë

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 120

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Bashkia lidhet me Bashkitë Kukës dhe Tropojë nëpërmjet rrugës shtetërore Nr.23, e rikonstruktuar në vitet 2011‐2015. Komunikimi me Kosovën bëhet nëpërmjet pikës së kategorisë së II të kalimit kufitar Qafë‐Prush. Hasi në mirëqenie e prosperitet të vazhdueshëm, i pastër, i gjelbër, i sigurt e mikpritës për të gjithë. Një ndërthurje e vlerave historike dhe kulturore me resurset natyrore dhe turistike për një zhvillim të qendrueshëm ekonomik, social dhe mjedisor të udhëhequr nga komuniteti. Hasi i vlerave dhe traditës kombëtare. 3.2. Evolucioni Historik Shqipëria gjendet në gadishullin ballkanik, në pjesën perëndimore të tij dhe kufizohet me shtete si Greqia, Maqedonia, Mali i Zi dhe Kosova; ndërsa në perëndim laget nga deti Adriatik dhe Jon. Malet mbulojnë rreth 75% të territorit, i cili vlerësohet si shumë i pasur me burime ujore mbitokësore e nëntokësore; ndërsa pjesa perëndimore e vendit është kryesisht fushore. Vargmalet shqipëtare janë Alpet e Shqipërisë në veri, Vargu Lindor në zonën e Kukësit e deri në Liqenin e Ohrit, Vargu i Maleve Qëndrore që nisin në Dukagjin e përfundojnë në Korçë, Vargmalet Detare që nisin në Lezhë e përfundojnë në Tiranë dhe Malet Jugore që nisin nga jugu i Korçës e deri në Gjirokastër. Shqipëria dallohet për numër të mash pasurish ujore, ku dallojmë lumenjtë: Buna, Drini, Fani, Ishmi, Erzeni, Shkumbini, Semani, Devolli, Osumi, Vjosa, Shushica dhe Drino; si dhe liqenet e Shkodrës, Ohrit dhe Prespës. Hasi është një ndër krahinat etno‐gjeografike me kufij të përcaktuar shumë qartë. Përveç shumë karakteristikave që e veçojnë nga krahinat e tjera shqiptare, është edhe ajo e kufizimit të saj. Hasi kufizohet pothuajse në të gjitha anët me lumenjë. Në veri dhe në lindje me Drinin e Bardhe dhe degën e tij Ernikun që e ndajnë nga Perdrinia dhe krahina e Rekes. Në jug dhe në perëndim kufizohet me krahinën e Lumës dhe Malëziut, me të cilat i ndan po ashtu Drini i Bardhë i bashkuar (tash liqeni i Fierzës ndërsa në veri‐perëndim përroi i Skatinës e ndau nga krahinat e Bytyçit, përkatësisht nga ajo e Tropojës. Hasi shtrihet në mes gjerësive gjeografike veriore 42 gradë 05'45 nga fshati Brrut dhe 42 gradë 17'57 në veri në majën e Krajlicës si dhe në gjatësinë gjeografike lindore 20 gradë 13'11 në Kosturr dhe 20 gradë 32'50 në majën e Pashtrikut në lindje. Ka një sipërfaqe prej 393 km², gjatësia e vijës kufitare është 85.8 km, nga këta kufij tokësore 27.8 km me Hasin e Rrafshit, lumor 14 km me rrethin e Tropojës dhe 44 km kufij liqenor me rrethin e Kukësit. Malësia e Hasit është një krahinë, që jetën e vet në të kaluarën, në etapa te caktuara historike, e ka bërë gjysmë të izoluar nga krahinat e tjera. Në Konferencën e Ambasadoreve ne Londër në vitin 1913 u vendos ndarja e territoreve shqipëtare dhe gjysma e Hasit mbeti në pjesën e Kosovës. Dhe që prej 100 vjetësh kjo krahinë shqiptare vazhdon të quhet me dy emra: Hasi i

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 121

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Shqipërisë dhe Hasi i Kosovës dhe që në fakt është një, ashtu siç e thotë edhe kënga, se Hasi nuk ka qenë kurrë i ndarë, por ka qenë një krahinë e vetme. Pikërisht për shkak të kësaj ndarjeje Hasi, tashmë i mbetur në pjesën administrative të Shqipërisë, nëpërmjet vijës kufitare të vënë në vitin 1913 kufizohet me Republikën e Kosovës, përkatësisht me vetveten, apo me pjesën e trungut të vet. Për ekzistencën e krahinës së Hasit si një njësi e pandarë tregojnë edhe dokumentet e vjetra që në shek.XIII. Për herë të parë flitet për të rreth vitit 1208, për herë të dytë në krisobulën e Deçanit e më vonë, për herë të tretë edhe në krisobulën e Manastirit të Shën Arhanxhelit. Sipas krisobules së Deçanit i takonin këto fshatra: Vllahinja (Vlahnja), Rugova, Dollançi, Lipovaci (Lipoveci), Jabucna dhe kullosa dimërore "Modra Sllatina". Prej këtyre fshatrave, Modra Sllatina sot gjendet në territoret e Shqipërisë, ndërsa të tjerat në territorin e Kosovës. Sipas një statistike gjysma e Hasit, me rreth 371 km² popullsi mbi 40.000 banorësh bën pjesë në Republikën e Kosovës, ndërsa gjysma tjetër e Hasit shtrihet brenda territorit të Shqipërisë, ka një sipërfaqe prej 374 km² dhe me një popullsi prej afër 21.500 banorësh. Duke shikuar në total, rezulton se i gjithë Hasi ka një shtrirje territoriale prej 745 km² dhe me një popullsi prej 61.500 banorësh, që do të thotë një ndër zonat apo krahinat me popullsinë më të madhe në verilindje. Krahina e Hasit i përket Dardanisë së lashtë. Nga kjo krahinë e kanë prejardhjen:Skënderbeu, Pal Hasi , Andre, Gjon e Lukë, Pjeter Bogdani, pastaj Pjetër Mazrreku, Dervish Salihu e deri te shkrimtarët e artistët e shek.XX e të XXI, si Anton Pashku, Katarina Josip etj., të cilët në historinë dhe kulturën shqiptare kanë lënë gjurmë. Mirëpo, sipas burimeve të ndryshme, mendohet se Hasi është edhe vendi i origjinës së Kastriotëve. Kastriotët ishin një familje feudale. Në Shqipëri ka disa fshatra me emrat, Kastri (Mirditë), Kastra (Shkodër dhe Tropojë) etj. Burime të pavarura nga njëri‐tjetri siç janë shkrimtarët shqiptar Frang Bardhi, kronisti P.Lukari (1605) dhe një akt i gjetur në një kuvend françeskan në Hungari dhe i botuar nga studiuesi E. Fermenxhin, pohojnë se Skënderbeu edhe prindërit e tij quheshin Kastriotë, sepse qenë nga fshati Kastrat i krahinës së Hasit në pjesën verilindore të Shqipërisë së sotme, i banuar krejtësisht nga shqiptarë. Në disa burime Kastriotët mbajnë edhe mbiemër të dytë, Mazrrek, të cilin e gjejmë sot si emër fshati, ndër të tjera, edhe në krahinën e Hasit. Një figurë e rëndësishme historike me prejardhje nga Hasi është Pjetër Bogdani, i lindur në Gur të Hasit dhe i vdekur në Prishtinë. Ai me veprën e tij Çeta e profetëve është autori i parë i prozës së mirëfilltë shqipe. Gjatë kësaj kohe në Krumë kemi një zhvillim kulturor, ku më 1923 krijohet shoqëria kulturore "Shkelzeni", e cila përbëhej nga patriotë dhe intelektualë të asaj kohe. Në kuadër të kësaj shoqërie kemi formimin e bandës frymore të Krumës, pastaj rrethin letrar si dhe teatrin amator, që luajtën një rol të rendësishëm në edukimin e masës dhe të të rinjve të asaj kohe, por edhe në aspekte të tjera të jetës ekonomike e politike. Kontributi i Hasit dhe i hasjanëve do të Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 122

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has vazhdojë edhe në vitet e ardhshme. Kruma dhe Hasi u bënë qendër e lëvizjes antifeudale dhe të atyre kundër qëndrimeve të qeverisë së Tiranës së atëhershme, që mbështetej nga politika jugosllave. Veprimtarë dhe luftëtarë luftuan kundër kësaj politike, për ruajtjen e tërësisë tokësore dhe për bashkimin e tokave shqiptare të ndara padrejtësisht, si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Hysni Curri dhe çetat kosovare të Azem Galicës, Sadik Ramës, Zefit të Vogël etj., vazhdimisht gjetën mbështetje tek Hasi dhe hasjanët.

3.3. Analiza dhe vlerësimi i mjedisit natyror 3.1.1. Klima Shqipëria është një vend mesdhetar. Klima e saj karakterizohet nga dimër i lagësht, i butë dhe verë të nxehtë dhe të thatë. Regjimi i klimës ndikohet herë pas here nga sistemet atmosferike, si përplasjet nga Oqeani Atlantik i Veriut dhe Deti Mesdhe dhe anticiklone që vijnë nga Siberia dhe Azoret. Një faktor tjetër kyç që ndikon në klimën është afërsia me detin. Territori i Shqipërisë është i ndarë në katër zona të ndryshme klimatike: . Mesdhetare Fushore . Mesdhetare kodrinore . Mesdhetare kontinentale . Mesdhetare Malore Malësia e Hasit bën pjesë në klimën mesdhetare paramalore veriore. Në vitet 1969‐1970 u ngrit stacioni metorologjik në Krumë i cili merrej jo vetëm me studimin e të dhënave meterologjike të atmosferës por edhe me temperaturën e tokës në thellësi. Temperatura mesatare vjetore arrin 11.4 °C në Krumë. Në shpërndarjen mujore të temperaturave vërehet se janari është muaji më i ftohtë me vlerë mesatare 0.4‐0.9 °C. Minimumet absolute të kësaj zone takohen gjithashtu në muajin janar, kur kanë arritur në ‐19 °C në qytetin e Krumës por shtrirja e tyre kap gjith periudhën tetor‐prill. Temperaturat më të larta takohen gjatë muajit korrik me mesatare 21 °C‐22 °C për stacionin e Krumës. Maksimalja absolute është shënuar në qytetin e Krumës në muajin korrik 38.6 °C. Malësia bën pjesë në territoret që marrin reshje nën mesataren e vendit. Kjo sepse ajo rrethohet nga perëndimi me male të larta, në të cilat shkarkohet pjesa më e madhe e lagështirës së masave ajrore të lagështa që vijnë nga perëndimi e jugperëndimi. Mesatarisht bien 900–1000 mm reshje në vit. Ato kanë regjime mesdhetare të çrregullta 60‐ 65% e tyre bien në gjysmën e ftohtë te vitit.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 123

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Njesia administrative Krume Në Krumë klima është e ngrohtë dhe e butë. Reshjet e shiut qe bien ne kete qark jane 1002 mm çdo vit. Kruma karakterizohet nga nje dimer i lagesht dhe nje vere te thate. Nentori eshte muaj me i lageshte me nje mesatare 124 mm shi ndersa muaj korrik eshte me i thate me 51 mm shi. Muaj korrik eshte muaj me i ngrohte me nje temeperature mesatare 21.5º. ndersa muaj me i ftohte i vitit me nje mesatare 0.4 ºC. Ndryshimi midis muajit me te thate me muajit me te lagesht eshte 73 mm.

Tabela per Të dhënat historike të motit, Krume (burimi: https://en.climate‐data.org)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 124

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Tabela per Temperaturë, Krume (burimi: https://en.climate‐data.org) Temperatura mesatare vjetore në Krumë është 11.5 ° C.

Grafiku, Klima, Krume (burimi: https://en.climate‐data.org)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 125

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Njesia Administrative Golaj Ne Golaj klima eshte e ngrohte dhe e bute. Golaj ka nje sasi te konsiderushme reshjesh gjate vitit. Rreshjet mesatare gjate gjithe vitit bien rreth 1028 mm. Temperatura mesatare vjetore ne Golja eshte 11.3 ºC. Muaj me i thate eshte Korriku me 53 mm shi ndersa muaj me reshje me te larta bien ne muajin Nentor me nje sasi prej 126 mm shi. Muaj me i ngrohte i vitit eshte Korriku. Temperature ne Korrik eshte mesatarisht 21.2 ºC ndersa muaj Janar ka temperature me te ulet mesatare te vitit e cila eshte 0.3 ºC. Gjate gjithe vitit temperaturat mesatare varjojne nga 20.9º C.

Tabela, Të dhënat historike të motit, Golaj (burimi: https://en.climate‐data.org)

Grafiku, Temperaturë, Golaj (burimi: https://en.climate‐data.org)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 126

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Grafiku, Klima, Golaj (burimi: https://en.climate‐data.org)

Njesia administrative Gjinaj Klima ne njesine administrative Gjinaj klasifikohet si e ngrohte dhe e bute. Gjinaj eshte nje zone me reshje te konsiderueshme. Reshjet mesatare vjetore jane 1001 mm. temperature mesatare vjetore ne njesine Gjinaj eshte 10.8 ºC. Sasia me e vogel e reshjeve bien ne Korrik perkatesisht 52 mm, ndersa reshjet me te medha bien ne Nentor ku sasia eshte 123 mm. Temperaturat mesatare me e larte eshte ne Korrik rreth 20.6 ºC, ndersa Janari eshte muaji me I ftohte me temperature mesatare ‐0.1 ºC. Ndryshimi midis muajve te thate dhe muajve te lagesht eshte 71 mm. Temperatura mesatare e gjithe vitit eshte 20.7 ºC.

Tabela, Të dhënat historike të motit, Gjinaj (burimi: https://en.climate‐data.org)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 127

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Grafiku, Temperaturë, Gjinaj (burimi: https://en.climate‐data.org)

Njesia administrative Fajze Kushtet klimatike te zones se Fajzes kemi te bejme me nje dimer te bute. Reshjet ne zone jane te pranishme edhe gjate muajve te thate. Temperature mesatare vjetore ne Fajze eshte 11.7 º C. Ne nje vit reshjet mesatare shkojne deri ne 1041 mm. Muaji qe bien me pak reshje eshte Korriku, ku ne kete muaj bien rreth 51 mm shi. Ne muajin Nentor jane reshjet me te medha me nje mesatare prej 130 mm. Muaj me i ngrohte i vitit eshte Korriku me nje temperature mesatare prej 21.8 ºC, ndersa muaj me i ftohte eshte Janari me temperature mesatare 0.6 º C. Diferenca ne reshje midis muajve me te thate me atyre me te lagesht eshte 79 mm.

Tabela, Të dhënat historike të motit, Fajze (burimi: https://en.climate‐data.org)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 128

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Grafiku, Temperaturë, Fajze (burimi: https://en.climate‐data.org)

3.3.2. Gjeologjia 3.3.2.1. Hyrje Shqipëria ndodhet në kufirin e jashtëm të Detit Adriatik, midis Dinarideve në veri (Mali i Zi, etj.) dhe Helenideve në jug (Greqi). Në këtë rajon kanë punuar me qindra specialistë, ku secili ka dhënë kontributin e tij në studime qoftë rilevuese e përgjithësuese të shkallëve të ndryshme, qoftë të punimeve të kërkim‐zbulimit e shfrytëzimit të mineraleve të ndryshme. Ky studim ka për qëllim ti sigurojë qeverisjes lokale e qëndrore informacionin bazë gjeologjik, të pasurive minerale, të pasurive ujore, të rreziqeve gjeologjike, të aspekteve gjeomjedisore dhe të gjeomonumenteve, i cili do të ndihmojë për ndërtimin e politikave më të qarta në drejtim të administrimit të territorit, të zhvillimit ekonomik dhe social të Qarkut. Ky informacion do të ndihmojë Qeverisjen lokale të ndërtojë raporte më të drejta me komunitetin, biznesin dhe vizitorët e huaj në drejtim të orientimit të tyre në shfrytëzimin e potencialeve natyrore që ofron qarku i Kukësit. Në territorin e qarkut të Kukësit, dalin në sipërfaqe shkëmbinj të moshave paleozoike, mesozoike dhe kenozoike. Këta shkëmbinj kanë veçoritë e tyre sipas zonës gjeotektonike së cilës i përkasin. Në territorin e qarkut të Kukësit përfshihen segmente të zonave tektonike të Korabit, Gashit, Alpeve Shqiptare, Krasta‐ Cukali, Mirdita.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 129

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Stratigrafia Rajoni i Qarkut të Kukësit është pjese përbërëse e Albanideve. Tiparet themelore të gjeologjisë së Qarkut të Kukësit janë të lidhura me pozicionin e Albanideve, me brezin Alpin Mesdhetar si dhe me zhvillimet evolucionare të trevave të tjera fqinje. Albanidet (si rrjedhojë dhe gjeologjia e rajonit të Qarkut të Kukësit) veçohen në dy grupime themelore në Albanide të Jashtme (Krasta‐ Cukali, Alpet) dhe Albanide të Brendshme (Mirdita, Gashi dhe Korabi). Në territorin e Bashkise Has, kemi të zhvilluara rajone që i përkasin zonave te brendshme me konkretisht do ti japim me te detajuara: 1. Zona Mirdita, 2. Zona Korabi, Keto zona do të përshkruhen në vazhdimësi. Përshkrimin e stratigrafisë së territorit të Bashkise Has do ta paraqesim bazuar në zonat tektonike të cilat takohen në të.

Harta Gjeologjike e Bashkise Has Shk. 1:100 000

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 130

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Zona e Korabit dhe Mirdites Është zona më lindore e Shqipërisë. Ajo karakterizohet nga përhapje e gjerë e formacioneve të Paleozoikut të poshtëm dhe të Permo‐Triasikut të poshtëm, si dhe të formacioneve pelagjike Triasike e Jurasike. Në drejtimin perëndimor, zona e Korabit kufizohet me nënzonën e Gjallicës të zonës së Mirditës. Ky kufi nuk përfaqësohet me ndonjë tektonikë madhore por shpreh më shumë një ndryshim thelbësor strukturor‐facial dhe pikërisht kalimin nga platforma e Gjallicës (trevë me kore të trashë kontinentale) në një trog me kore të hollë kontinentale, që përfaqëson zona e Korabit. Zona e Korabit, në vija të përgjithshme, ka një gjeologji që paraqet dy prerje, atë sedimentare dhe atë magmatikë që do të përshkruhen të shkurtuara në vazhdim. Paleozoiku (Pz) Depozitimet paleozoike jane mjaft te perhapura ne zonen e Korabit, te Mirdites Ne zonen e Korabit depozitimet paleozoike kane perhapje te madhe dhe marrin pjese ne ndertimin e tre njesive tektonike qe perbejne kete zone: njesine e Kollovozit ne pjesen verilindore te zones, njesine e Muhurr ‐ Çajes ne perendim dhe njesine e Malesise se Korabit ne juglindje. Perhapje me te kufizuar depozitimet paleozoike kane dhe ne zonen e Mirdites. Megjithe problemet e diskutueshme, per veçimin e njesive bio e kronostratigrafike dhe marredhenieve te disa njesive litostratigrafike, fale punimeve stratigrafike, rilevimeve gjeologjike dhe punimeve te tjera tematiko ‐ kerkuese, ne kete zone mundet te veçohen depozitimet e Ordovikian ‐ Silurianit, te Silurian ‐ Devonianit, te Devonianit dhe te Permian ‐ Triasikut te poshtem. Ordovikian‐Siluriani (O‐S) Depozitimet e Ordovikian ‐ Silurianit takohen kryesisht ne njesine e Kollovozit, ne sektoret e malit te Kollovozit, malit te Shtrezit, ne Borje, ne Shishtavec‐Turaj, ne malin e Kallabakut dhe ne ate te Sarakolit. Ne Kollovoz e Shtrez ku takohen dhe prerjet tipike me te mira nga poshte lart vendosen: 1. Pakoja e ranoreve e kuarciteve, nderton bazen e prerjes paleozoike te nenzones se Kollovozit dhe mbihip tektonikisht mbi depozitimet silurian‐devoniane ose mbi ato te Triasikut te poshtem‐mesem. Kjo pako ndertohet nga ranore feldshpat ‐ kuarcore, kokerrimet, qe ne shtrirje kalojne dhe ne alevrolite. Keta ranore permbajne shtresa te kuarciteve e metakuarciteve. Kreu i prerjes te kesaj pakoje (25‐30 m trashesi) mbizoterohet nga kuarcite te bardhe dhe hiri. Kuarcitet ne pergjithesi kane karakter thjerzor dhe shpesh verehen kalime te tyre ne ranore e anasjelltas. Trashesia e pakos se ranoreve‐ kuarciteve eshte 115‐120 m. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 131

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 2. Pakoja e rreshpeve argjilore te blerta, qe vendoset direkt mbi kuarcitet, ndertohet nga rreshpe argjilore te zeza dhe mandej me lart nga rreshpe sericit‐kloritike te blerta. Kreu i kesaj pakoje mbizoterohet nga rreshpet argjilo‐silicore, kloritike, me shtresa te tufiteve alevropelitike te perberjes acide. Ne kete pjese takohen dhe shtresa te rralla te tufeve te blerte si dhe thjerza shume te rralla te gelqeroreve biomikritike‐biomikrosparitike, krinoidale qe permbajne dhe konodonte me ruajtje te keqe.Trashesia e pakos ndryshon nga 250 m ne Kollovoz deri 80‐90 m ne Shtrez.

3. Ignimbritet vendosen mbi rreshpet tufitike te blerta, ne disa raste (Kollovoz) nepermjet diabazeve me lava aglomeratike ne pjesen e siperme. Kane teksture karakteristike eutaksite. Ata kane ngjyre hiri, te blerte dhe manushaqe, jane ne pergjithesi te rreshpezuara, te kuarcezuara, sericitizuara e te shndruara ne porfiroide dhe orto rreshpe kuarc‐sericitike. Ndermjet ignimbriteve takohen trupa thjerzore te porfiritoideve te rrjedhur nga shndrimi i diabazeve, gabrodiabazeve me anesim alkalinor si dhe i rrymave te trahiteve te blerte te albitizuar dhe kloritizuar. Ne prerjen e Shtrezit ndermjet ignimbriteve te shndruar ne porfiroide, kane perhapje te konsiderueshme dhe hialo‐trahitet, ne pergjithesi mjaft kompakte, me pamje masive, me ngjyre te blerte, vende‐vende me nuanca manushaqe. Ky formacion vullkanogjen eshte i perhapur perveç ne Kollovoz e Shtrez dhe ne Borje, ne Shishtavec, ne malin e Kallabakut, etj. Trashesia e dukeshme e tij eshte 100‐300 m. Si ne Kollovoz ashtu dhe Shtrez, mbi te, ne shumicen e rasteve, vendosen tektonikisht rreshpet me thjerza gelqeroresh te Silurian‐ Devonianit.

4. Normalisht mbi ignimbritet, ne prerjen e Shtrezit vendosen ranoret kuarc‐sericitike, kokerrimet, ngjyre hiri e hiri te erret, vende vende alevrolitike, me shtresa te holla te rreshpeve klorit‐sericitike, me material te bollshem alevritik kuarcor. Ndermjet ranoreve çdo 10‐20 m takohen shtresa 2.5‐3.5 m te trasha te kuarciteve, me pamje masive ngjyre hiri, hiri te erret e me rralle roze. Ranoret e Shtrezit ne disa nivele permbajne perqendrime te rutilit, zirkonit, sfenit dhe monacitit. Ky formacion ranor me shtresa rreshpesh argjilo‐alevritike dhe kuarcitesh (ranoret e Shtrezit) nderton pjesen e siperme te malit te Shtrezit. Ai shtrihet ne drejtim te Shishtavecit dhe Borjes ku karakterizohet nga shtimi i materialit argjilor sericitik e alevrolitik. Sikurse shifet ne depozitimet qe pershkruam, deri me sot, ndeshen argumenta qe deshmojne vetem per moshen ordovikiane. Megjithate per shkak te tektonikes shkeputese dhe litologjive hera heres te peraferta nuk perjashtohet qe se bashku me depozitimet e Ordovikianit te jene perfshire dhe pjese te prerjeve siluriane.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 132

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Silurian‐Devoniani ( S‐D ) Ne studimet stratigrafike te kryera, ne zonen e Korabit, ne nenzonen e Muhurr‐Çajes dhe ate te Kollovozit, eshte deshifruar me mjaft saktesi si stratigrafia e depozitimeve siluriane ashtu dhe ajo e atyre devoniane. Megjithate ne rilevimet gjeologjike te kryera ne keto njesi ka qene e pa mundur ndarja e tyre, prandaj pershkrimin e tyre po e bejme bashke. Depozitimet e Silurian‐ Devonianit takohen dhe ne zonen e Mirdites. Perhapjen me te gjere dhe perfaqesimin e tyre lito e biostratigrafik me te mire ato e kane ne nenzonen e Muhurr‐Çajes te zones se Korabit. Perhapje te kufizuar ato kane edhe ne nenzonen e Kollovozit dhe ate te Malesise se Korabit. Nënzona e Muhurr‐Çajes Përhapet gjerësisht nga lugina e lumit Luma në veri, deri në Muhurr dhe Bllacë në jug. Në perëndim, sikurse përmendem nënzona e Muhurr‐Çajës kufizohet me nënzonën e Gjallicës. Ky kufi kalon pranë fshatrave Belë e Lojme në veri, vazhdon në drejtimin jugor pranë Buzëmadhes, Lusnës e Draj Reçit dhe akoma më në jug, në jugperëndim të Fushë Muhurrit, etj. Nënzona e Muhurr‐Çajës zhvishet edhe në malet e Jabllanicës, pranë kufirit shtetëror me Maqedoninë. Në lindje nënzona e Muhurr‐Çajës braniset prej nënzonës së Kollovozit, ndërsa në jug të lumit të Veleshicës, ajo braniset mbi formacionet flishore të njësive të Ostrenit dhe të Dibrës. Nënzona e Muhurrr‐Çajës ndërtohet nga poshtë‐lart prej këtyre formacioneve ‐ 300 m. Rreshpe me graptolite. Silurian‐Devonian. ‐ 100‐200 m. Konglomerate‐ranorë të gjelbër me thjerrza gëlqerorësh pelagjikë “(formacioni Ploshtami)”, në pjesën lindore dhe konglomerato‐ranorë të kuqërremtë (formacioni Luma) në pjesën perëndimore të nënzonës. Permian‐Triasik i poshtëm ‐80 m. Gëlqerorë të kuq nyjorë, vullkanite, rreshpe me thjerrza gëlqerorësh pelagjike. Skythian.‐ 60 m. Gëlqerorë dolomitikë, gëlqerorë nyjorë me amonite, rrallë vullkanite. Anizian.‐20 m. Silicorë radiolaritikë me thjerrza të rralla tufitike në pjesën e poshtme. Kufiri Anizian‐Ladinian‐ 200‐300 m. Gëlqerorë pllakorë me silicorë. Ladinian‐Doger ‐30 m. Silicorë radiolaritikë. Doger‐Malm i poshtëm ‐150 m. Brekçe e tufo‐brekçe ofiolitike, rreshpe me copa Malm. Në lumin e Lumës prerja Permo‐triasike e veçanërisht Triasiku i poshtëm ka përfaqësim litologjik tepër specifik, me shiste karbonatike argjilo‐sericitike, ranorë,konglomerate, kuarcite, porfirite diabazike, etj. Strukturat e rrudhosura shpesh janë izoklinale, me përmbysje në drejtimin lindor, si në Muhurr‐Bufel Lusën‐Fshat, etj. Në Urën e Lapajve evidentohen rrudhosje intensive në formë fizarmonike. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 133

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Në lumin e Çajës, afër Shkinakut, depozitimet paleozoike të nënzonës së Muhurr Çajës ndërtojnë një strukturë antiklinale me zhytje periklinale lindore dhe perëndimore. Më e ndërlikuar paraqitet struktura e nënzonës së Muhurr‐Çajës në luginën e lumit Luma, veçanërisht marrëdhëniet e depozitimeve triasike me depozitimet e Silurian‐Devonianit, që zhvishen në këtë rajon.

Nënzona e Kollovozit Është nënzona më lindore e Shqipërisë me marrëdhënie të qarta branisëse me nënzonën e Muhurr‐Çajës në perëndim dhe M.Korabit në jug. Balli i branisjes së saj mbi dy nënzonat e mësipërme shpreh shumë qartë karakterin mbulesor të nënzonës. Kjo gjë dokumentohet dhe në dritaret tektonike të nënzonës së Muhurr‐Çajës, që zhvishen në përroin e Borjes dhe afër Shishtavecit, si dhe me klipet tektonike në rajonin e Vilës dhe Bushtricës. Nënzona e Kollovozit vazhdon gjerësisht në lindje të kufirit shtetëror.

Figurë. 38. Depozitime të O-D në prerjen e Kollovozit. Ndërtohet pothuajse tërësisht nga formacione të Paleozoikut të poshtëm, nga poshtë‐lart përfaqësohet. . Rreshpe e kuarcite, derdhje ignimbridesh, ranorë, etj, trashësia 400‐500 m. Ordovikian‐ Silurian. . Rreshpe të zeza argjilo‐sericitike, trashësia 100‐150 m. Silurian‐Devonian . Terigjenë me pamje flishoidale, trashësia 100 m. Triasik i poshtëm‐i mesëm.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 134

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Struktura e nënzonës së Kollovozit paraqitet kryesisht në rrudha monoklinale me rënie të buta lindore, të cilat ndërlikohen me rrudhosje intensive pranë ballit të branisjes të nënzonës së Kollovozit mbi nënzonën e Muhurr‐Çajës. Ndër strukturat kryesore përmendim monoklinali Borje‐ Kollovoz‐Shtrez, sinklinali Turajt, brahisinklinali i Sarakolit, etj. Ne zonen e Mirdites depozitimet e Silurian – Devonianit zhvishen ne nenzonat e Gjallices dhe Qerret – Miliskase. Ne nenzonen e Gjallices ato takohen ne pjesen lindore te saj, ne kufi me nenzonen e Muhur – Çajes. Gjithashtu depozitimet e Silurian – Devonianit zhvishen tektonikisht ne nje dalje ne forme krrabe nga Skavica ne jug drejt Gjabrices dhe Kolesianit ne veri. Dalje te kufizuara takohen dhe ne Peladhi, Zerqan, Gjinovec, Fushe Studen, ne veri te fshatit Lin, etj. Perfaqesimi litologjik i depozitimeve silurian – devoniane eshte i njejte me ate te nenzones se Muhurr–Çajes. Per rajonet Peladhi, Zerqan etj eshte karakteristike nderprerja e tyre nga intruzione te vogla granodioritesh dhe prania ne to e mineralizimeve te manganit. Ne nenzonen e Qeret–Miliskase depozitimet e Silurian–Devonianit takohen vetem ne rajonin e Bugjonit, ne jugperendim te hidrocentralit te Fierzes. Poshte konglomerato–ranoreve te kuqerremte te Permo–Verfenianit. Litologjia e tyre eshte e afret me ate te nenzones se Muhurr –Çajes. Argumentimi biostratigrafik i depozitimeve te Silurian – Devonianit mungon, por ato shtrihen poshte konglomerato – ranoreve te Permo–Triasikut te poshtem dhe analogjia e tyre me depozitimet silurian – devoniane te zones se Korabit eshte e dukshme. Devoniani (D) Depozitimet devoniane te nenzonave te Muhurr‐Çajes dhe te Kollovozit jane pershkruar se bashku me ato te Silurianit, prandaj ketu do te pershkruhen vetem ato te nenzones se Malesise se Korabit. Ne shpatin jugperendimor te malit te Korabit dhe ne Fushen e Panaireve takohen prerjet me te mira dhe me te plota te depozitimeve devoniane te zones se Korabit. Mbi rreshpet e zeza argjilo‐alevrolitore ne malin e Korabit vendoset nje pako e nderthurjes se imet flishoidale e ranoreve feldshpatike e kuarcore, kokerrimet dhe rreshpeve argjilore, sericitike deri alevrolitike me ngjyre hiri te erret. Afersisht ne pjesen e mesme te kesaj pakoje takohen dhe shtresa e thjerza te gelqeroreve biomikritike, hiri e hiri te erret qe permbajne fragmente krinoidesh, tentakulite e konodonte. Ndermjet tentakuliteve ketu jane percaktuar Guerichina sp., Styliolina sp, Novakia sp., Viratellina sp., Striatostyliolina sp., etj. qe kane perhapje ne Devonianin e poshtem e te mesem (Emsian‐Zhivetian), kurse nga konodontet Icriodus steinachensis, Polygnathus serotinus, P.aff. laticostatus, P. linguiformis, Bellodela sp., etj. qe mbeshtesin po ate datim.

Permian‐Triasiku i Poshtem ( P‐T1 ) Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 135

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Depozitimet e Permian–Triasikut te poshtem perhapen gjeresisht ne rajonet lindore te Albanideve te Brendshem. Perfaqesohen kryesisht nga konglomerate ‐ ranore te kuqerremte "Luma" te facies epikontinentale, nderkohe qe ne pjesen lindore te nenzones se Muhurr ‐ Çajes perfaqesohen nga konglomerate‐ranore te gjelber me thjerrza gelqeroresh pelagjike. Konglomerato‐ranoret e kuqerremte "Luma" jane ekuivalente te formacionit "Verrucano". Ranoret jane kokerr trashe tip grauëak, ndersa konglomeratet paraqiten pergjithesisht te ngopur ne zaje. Keto te fundit paraqesin shkalle te mire rrumbullakesie, me diameter 5 ‐ 10 ‐ 25 cm dhe perfaqesohen nga kuarcite, granite, ranore kuarcore, shiste, ignimbrite, rralle epidiabaze etj. Matriksi eshte ranorik e silico ‐ sericitik me ngjyre kryesisht te kuqe. Mes ranoreve jo rralle takohen shkriferime hematitike me ngjyre te zeze, pa vlera industriale per shkak te sasise se kufizuar te tyre. Trashesia e konglomerateve " Luma " leviz ne kufij te gjere nga metrat e para deri ne 230 m (Vile, Zogjaj, Buzmadhe, Bjeshka e Shehut). Ne disa sektore si p. sh. ne F. Studen, Llenge, Gjinovec, etj. ato pothuajse pykezohen fare. Konglomerato ‐ ranoret e gjelber me thjerrza gelqeroresh pelagjike takohen ne pjesen lindore te nenzones se Muhurr‐Çajes, kryesisht ne rajonet Ploshtan, Çaje, Lojme‐Nimçe. Ata perfaqesohen nga nderthurrje ranore arkozike, mikrokonglomerate e konglomerate, me çimentim alevrolito – ranorik me ngjyre te gjelber, rralle te kuqerremte dhe reshpe gri te gjelbra klorito ‐ kuarcore e klorito ‐ sericito‐ kuarcore si dhe thjerreza gelqeroresh radiolaritike me bivalve pelagjike. Ne disa rajone verehet kalimi facial i ranoro‐konlgomerateve ne flishoide me perberje reshpore ‐ gelqerore ranorike, me ngjyre hiri deri ne te gjelber. Ne lumin e Lumes dhe ne Ploshtan takohen ndershtresa kuarcitesh ne nivele te poshtme te prerjes. Ne fshatin Fshat prerja e konglomerato ‐ ranoreve te gjelber ne pjesen e siperme te saj merr pamje shume te ngjashme me konglomerato ‐ ranoret e kuqerremte "Luma". Karakteristike e konglomerato ‐ ranoreve te gjelber eshte se ato nderpriten nga nje larmi shkembinjsh magmatike duke filluar nga gabrodiabaze (Ceren), porfirite te ndryshme (L. Lumes), mineta (Ploshtan, Çaje ) etj. Kushtet pelagjike te formimit te konglomerato ‐ ranoreve te gjelber dhe magmatizimi qe i ka prekur ato deshmojne per kushte gjeodinamike te formimit te tyre ne fazat me te hershme te riftingut kontinental ne Albanidet e Brendeshme. Tektofacia klastike e Permian ‐ Triasikut te poshtem shtrihet me shplarje mbi bazamentin varisik te perfaqesuar nga shiste te Silurian ‐ Devonianit. Ne teren vetem ne raste te rralla si ne Nimçe, Brekinje, Lashkize, Muhurr, verehet mosperputhje strukturore mes tyre, pergjithesisht evidentohet i njejti plan strukturor, bile ne ndonje zhveshje si ne Buzemadhe, Laku i Tejes, Zall Dardhe etj. te krijohet pershtypja e kalimeve te doradorshme nga shiste te Silurian ‐ Devonianit ne konglomerato ‐ ranoret e kuqerremte nepermjet nje facie pelagjike silicore ‐ tufore, me ngjyre te kuqe, te gjelber ‐ laramane dhe trashesi te kufizuar 5‐15 m.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 136

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Te dhena direkte per moshen e konglomerato ‐ ranoreve mungojne. Ne konglomerato ‐ ranoret e prerjes se Bjeshkes se Shehut, ne copa gelqerore jane percaktuar tentakulite dhe konodonte te Devonianit te poshtem ‐ te mesem.

Kretaku Prerja e depozitimeve karbonatike të Kretakut të poshtëm e të sipërm Depozitimet kretake në zonën Mirdita ndeshen në trajtë sinklinalesh dhe monoklinalesh të vendosura në përgjithësi me mospajtim mbi ofiolitet dhe mbulesën e tyre, më rrallë ato takohen edhe mbi karbonatet në buzët kontinentale. Si rrjedhojë i relievit parakretak shumë të aksidentuar, vërehen dhe diferenca të theksuara qoftë përsa i takon kohës së mbulimit të sektorëve të ndryshëm nga këto depozitime, qoftë dhe përsa i përket përbërjes faciale të tyre. Kjo prerje zhvillohet në rajonin e Hasit (nga Vlahna në Cahan, Kishaj, Zahrisht, Gjinaj deri në Morinë) , si dhe në Gjegjan, Myç Mamëz, Trull Surroj, Aliaj, Qafë Benë, Arrën e deri në Verri. Prerja e mësipërme përfaqësohet nga depozitimet e moshës të Kretakut të poshtëm dhe të sipërm me një përshkrim të shkurtër si vijon: Prerja e depozitimeve karbonatike të Kretakut të poshtëm Depozitimet e Kretakut të poshtëm në zonën Mirdita janë të përhapura sidomos në rajonin e Hasit, Kukësit etj. Në depozitimet e Kretakut të poshtëm, nuk përfshihen nivelet e Berriasian‐ Valanzhinianit, te cilët janë përshkruar së bashku me depozitimet e Titonianit te sipërm. Në mënyrë normale, nivele të ndryshme të këtyre depozitimeve të Kretakut të poshtëm, shtrihen transgresivisht mbi shkëmbinjte me të vjetër. Nivelet me të poshtme të Barremian‐Aptianit shtrihen mbi depozitimet e Titonian‐Valanzhinianit (si në Qafë Komi, Kumbull, Liqeni i Kuq, etj.). Në të gjitha prerjet e depozitimeve të Kretakut të poshtëm të zonës Mirdita, dora‐dorës, nga faciet terrigjene‐karbonatike, ndërmjet ndërthurjes se gëlqeroreve biomikritikë e biomikruditikë, me gëlqerorë konglomeratikë, ranorë e konglomeratë, kalohet në një facie karbonatike, ku mbizotërojnë gëlqeroret biomikritikë e biomikroditikë, me material të pakët ofiolitik, që vende‐vende kalojnë deri në gëlqerore mikrokonglomeratikë e konglomeratikë. Prerja e depozitimeve karbonatike te Kretakut te sipërm Depozitimet e Kretakut te sipërm në zonën e Mirditës janë te përhapura në rajonin e Hasit, Surroj dhe në Arren. Në prerjet e Mirditës veriore zakonisht depozitimet e Kretakut te sipërm janë vazhdim i series karbonatike të Kretakut të poshtëm dhe vetëm në sektorin e Arrënit ato vendosen nëpërmjet një horizonti të boksiteve mbi gëlqerorët e Triasikut të sipërm. Depozitimet e Kretakut të sipërm përfaqësohen nga gëlqerorë bimikritikë dhe turbiditikë shtresëmesëm, deri masivë dhe i përkasin facies neritike. Në ndonjë rastë, në kreun e prerjes së tyre, takohen dhe gëlqerorë pllakorë me globutrukana.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 137

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Depozitimet e reja plio‐kuaternare

Plioceni (N2) Depozitimet pliocenike përhapjen më të madhe e kanë në gropat e brendshme, ku ato përfshijnë gjithë formimet kontinentale në rajonet e Tropojes, Hasit dhe Kukësit. Në gropën e Tropojes, depozitimet pliocenike dalin në sipërfaqe sidomos në pjesën verilindore dhe lindore të saj, si dhe në Tpla. Në pjesën e poshtme, prerja përfaqësohet nga ranore kokërrtrashe e kokërrmesëm e argjila me ngjyre të kuqërremta (rreth 10‐12 m) dhe lart kalon në një seri të fuqishme (260‐270 m) diatomitesh e argjilash diatomike me dy nivele qymyrmbajtëse (qymyre të dobëta e argjila qymyrore). Kuaternari (Q) Depozitimet e Kuaternarit takohen në gropat e rajonit të Tropojes, Hasit dhe Kukësit, në luginat lumore dhe në shpatet lumore dhe malore të këtij rajoni. Ato përfaqësohen nga depozitimet aluviale, proluviale, koluviale, deluviale, akullnajore, kënetore, liqenore. Në disa raste, ato janë të ndërthurura me njëra tjetrën dhe formojnë tipe gjenetike të përziera. Ndërmjet depozitimeve kuaternare, veçohen: depozitimet e Pliocenit të Sipërm‐Kuaternarit të vjetër, depozitimet e Kuaternarit të poshtëm, të mesëm, dhe të sipërm (seksioni i plejstocenit) të pandarë, depozitimet e Kuaternarit të sotëm (seksioni Holocen). Tektonika Rajoni i Qarkut të Kukësit bën pjesë në zonat tektonike të Korabit, Mirditës. Ne dy ekstremet e Drinit te Zi vendosen perkatesisht gropa Pliokuaternare e Peshkopise dhe e Kukesit qe rrethohen nga blloqe te larta malore me ndertim strukturor teper te koklavitur, tipik i mbulesave tektonike, me reliev malor mbi 2000 e 2500m. (2751 M. i Korabit), duke formuar disnivel teper te madh ne raport me keto gropa qe jane ne kuotat jo me shume se 300‐400m. (Kukesi) dhe 500‐600m. (Peshkopia). Kater nivele taracore te zhvilluar ne to flasin per nje aktivitet ne ngritje ne Pleistocen‐Holocen (Kuaternar), pas asaj zhytje qe ato pesuan ne Pliocen‐ Pleistocen te hershem ku u formuan sedimente, me trashesi jo shume te madhe, ne fillim liqenore (me argjile) dhe mandej aluvialo‐proluviale (me konglomerate e ranore). Ne gropen e Kukesit ne pjesen e siperme te prerjes para se te formoheshin tarracat e reja te Kuaternarit ka nje mbulese me konglobrekçie 10‐20 m. e trashe e perbere kryesisht nga gelqerore te sjelle nga mali i Gjallices dhe i Koritnikut. Shtresat jane kapur ne Pleistocen te hershem nga nje kompresion i lehte e jane deformuar deri 10‐15 grade perjashto disa raste ne buzet e gropave ku deformimi arrin deri 15 grade. Zhytja e ketyre gropave ne Pliocen duhet te jete shoqeruar edhe, me tektonike shkeputese, te cilat pas Pliocenit ashtu si dhe ne gropat e tjera i gjejme vende vende edhe ne buzet e tyre sidomos ne ate te Kukesit. Gropa e Peshkopise nuk karakterizohet me tektonike te qarte grabenore ne buzet e saj, çka e dallon disi ate nga gropat

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 138

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has e tjera, por ajo mund te jete maskuar nga Kuaternari qe zhvillohet gjeresisht ne buzet e saj. Shume çarje e shkeputje te vogla ne buzen lindore te saj me shtrirje meridionale me renie ne perendim qe presin Paleozoin ose Triasikun, te formuara nga ekstensioni ne etapen neotektonike, flasin per shkeputje ne buzen e gropes. Ka mundesi qe mosshprehja qarte e me amplitude te dukeshme e kesaj tektonike te kete lidhje me ngritjet diapirike te gipseve ne Peshkopi e ne malin e Bardhe te cilat mund te kene stimuluar formimin e gropes, por pa e shoqeruar me shkeputje te medha per efekt te plasticitetit. Megjithate nje prishje e theksuar tektonike disi me ne veri lindje se gropa e Peshkopise vihet re midis gipseve dhe Eocen‐Oligocenit flishor, e cila mund te jete aktivizuar edhe ne Pliokuaternar. Nuk perjashtohet mundesia qe prishja gjatesore te kemi ne buze te diapireve me bazamentin e tyre te cilat jo vetem kane ndihmuar ne inicimin e diapirizmit por mund te kene qene aktive edhe me vone, ne Pliokuaternar dhe te kene influence ne potencialin sizmik te rajonit. Ka mundesi qe buzet pozitive e negative te bazamentit sipas tyre dhe vete diapirizmi te kete influencuar ne uljen e rrafshit te aloktonit ne trajte fleksure ne buzet e gropes, duke e ulur ate nga kuota 1600‐1800m. nen nivel te gropes.Keto prishje mund te jene edhe shkaku i ujrave te nxehta (termale) ne llixhat e Peshkopise. Shkeputje te vogla vihen re edhe brenda depozitimeve pliokuaternare duke e zhvendosur ate deri ne disa metra. Keto shkeputje kane shtrirje veri ‐ veri lindje njelloj si dhe ne gropat e tjera dhe te njejta me ato fraktura te extensionit qe prekin aloktonin ne buzen e gropes prane Banjave te Peshkopise. Fusha e sforcimeve sipas frakturave qe prekin depozitimet Plioceniko‐Pleistocenike te hershme sipas stereogrames tregojne per nje terheqje sipas G3 veri veriperendim – jug juglindje, me orjentim te ketij boshti 105° e pozicion te tij gati horizontal (2°) dhe G1 eshte gati vertikal (1°). G3 eshte gjithashtu horizontale. Shkeputjet me te reja qe prekin taracen e pare (Holocenin) japin nje stereograme me G3 gjithashtu horizontale (4°) e me shtrirje veri perendim – jug lindje (140°). Te dhenat e mesiperme flasin per nje fushe sforcimesh ne terheqje (extensionale) me drejtim veri perendim – jug lindje (sipas G3) qe per çudi eshte analoge me ate te gropave jug lindje te Shqiperise. Thyerjet qe kufizojne gropen e Kukesit jane me spikatese se ato te Peshkopise, sidomos ato ne buzen lindore te saj. Ne perroin e Lumes (Vanaj) ne lindje te Kukesit evidentohet qarte nje thyerje me karakter rreshqitje normale por edhe me nje komponent shtytje te djathte. Kjo thyerje kufizon gelqeroret triasike te bllokut te ngritur te Gjallices me serine rreshpore ne buzet e tij. Ajo me sa duket ka shoqeruar themelimin e gropes por me vone ne Kuaternar nuk ka qene edhe aq aktive pasi formacionet e kesaj moshe (Pleistocenit te hershem) ne trajten e horizontit konglobrekçor nuk kane pesuar ndonje zhvendosje sipas saj. Megjithate keto konglobregçie jane prekur nga shkeputje horst‐grabenore me spostime ne metra e me shume e jane paksa te deformuara çka tregon per regjim paksa aktiv tektonik edhe ne Kuaternar. I rendesishem eshte

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 139

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has fakti se ne vete gelqeroret Triasike ne lindje te buzes se gropes verehen shkeputje te tjera paralele me buzen dhe me shkeputjen e pare te cilat se bashku kane krijuar zhytjen relative te gropes dhe ngritjen e bllokut te Gjallices me nje kontrast disniveli te madh (mbi 1800‐2000m). Keto shkeputje qe shprehen edhe ne reliev me faqe te thepisura jane te tipit rreshqitje normale te formuara me vone nga extensioni qe formoi edhe gropen. Edhe ne pjeset e tjera kufizuese te gropes duhet te kete fraktura, por jane maskuar nga ujrat e liqenit te Kukesit. Stereograma, sipas frakturave ne Bicaj, ne gelqeroret Triasike, sipas G3 jep nje fushe sforcimesh gati horizontale e me shtrirje perendim veri perendim – lindje jug lindje, ose perendim jug perendim – lindje veri lindje, pra me terheqje gati gjeresore te regjimit neotektonik. Ky sistem i thyerjeve qe kufizojne gropat ndiqet me shkeputje te veçanta ne tere zonen e ngritur malore midis dy gropave pergjate lugines se Drinit te Zi. Me te drejte ato mund te quhen "thyerjet e Drinit". Ato verehen ne shume pika si ne Ujmisht duke prere gelqeroret Triasike e duke formuar mbi siperfaqen e lemuar dy gjeneracione vijasht gervishtje ku spikat si ne Kukes zhvendosja analoge e blloqeve si rreshqitje normale me komponent shtytje te djathte. Nje shkeputje shume e mire e planit te qarte e te madh tektonik me renie 40‐35° del ne rruge ne Qafen e Skavices, por pa vija gervishtje. Ne hartat gjeologjike ka shume shkeputje te tjera shoqeruese. Te gjitha shkeputjet e gropave te reja juglindore e verilindore te Shqiperise me moshe Pliokuaternare kane orjentim te pergjithesuar meridional por me devijime here ne veri lindje e here ne veri perendim. Regjimi tektonik qe i ka formuar ato duhet te kete qene i njejte. Kemi te bejme me nje regjim ne terheqje horizontale me orjentim te pergjithesuar veri perendim ‐ jug lindje, por per raste te veçanta ka qene dhe lindje perendim e teper me rralle veri lindje ‐ jug perendim. 3.3.Kushtet Hidrogjeologjike Qarku i Kukësit ka shumë burime ujore disa prej të cilave janë mjaft të rëndësishme për furnizimin e popullsisë me ujë të pijshëm. Kështu burime me prurje nga 0‐ 1 l/s janë 145, nga 1 deri në 10 l/s ujë ka rreth 90 burime, me prurje nga 10 deri në 100 l/s janë 25 burime, nga 100‐ 1000 l/s 19 burime dhe mbi 1000 l/s janë 3 burime që shërbejnë për furnizimin e disa fshatrave, komunave e bashkive të Qarkut të Kukësit. Prandaj themi se si ujërat sipërfaqësore ashtu edhe ato nëntokësore, përbëjnë një pasuri të madhe për komunitetin që i shfrytëzon për të pirë apo për nevoja të tjera. Këto ujëra si një pasuri e dorës së pare për njeriun, në këtë qark mundësohen nga akuifere të tipeve të ndryshme si:

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 140

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig39. Sipërfaqet e akuiferëve sipas llojeve

1. Akuiferë me porozitet ndërkokrrizor me ujëpërshkueshmëri mesatare deri të ulët 8%. 2. Akuiferë me porozitet poro‐çarje me ujëpërshkueshmëri mesatare‐të ulët 7%. 3. Akuiferë me porozitet çarjesh me ujëpërshkueshmëri të ndryshueshme mesatare deri të ulët 36%. 4. Akuiferë me porozitet çarje‐karst me ujëpërshkueshmëri shumë të ndryshueshme nga shumë e lartë në shumë të ulët 28%. Jo akuiferë 21%. Akuiferë me porozitet poro‐çarjesh me ujëpërshkueshmëri mesatare‐të ulët. Akuiferë të shkrifët me porozitet ndërkokrrizorë me ujëpërshkueshmëri mesatare deri të ulët. Akuiferë me porozitet çarje‐karst me ujëpërshkueshmëri të ndryshueshme nga shumë e lartë deri shumë e ulët Akuiferë me porozitet çarjesh me ujëpërshkueshmëri të ndryshueshme mesatare deri të ulët. Së fundi kemi edhe formacione shkëmbore të ashtuquajtura jo akuifer. Në vazhdim do ti trajtojmë të gjithë tipet e lartpërmendura më me hollësi sipas figures. Akuifer të shkrifët me porozitet ndërkokrrizorë me ujëpërshkueshmëri mesatare deri të ulët Zënë një sipërfaqe prej rreth 183.84 km2 dhe kan një shtrirje të konsiderueshme në Qarkun e Kukësit duke filluar që nga Morini, Shtiqni, Bardhoci, Lojme, Xhaferraj etj. Këto formacione përfaqësohen nga depozitime të Qp‐h (Pleistocen‐Holocenit) dhe Qp (Pleistocen). Janë depozitime të përziera aluvialo‐proluviale me rëra, zhavore dhe alevrite si dhe depozitime aluvialo‐proluvialo‐liqenore me alevrite, rëra e zhavorre. Në teritorin e Kukësit këto burime që dalin në depozitimet e Qp‐h dhe Qp, në fakt ushqehen dhe vijnë nga formacionet e T3‐J1, T2‐J1, S‐D, dhe P‐T me përfaqësues respektivë gëlqerorë me megalodonte, rreshpe të zeza me graptolite dhe gravelite, ranorë, konglomerate e thjerza

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 141

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has gëlqerorësh pra nga akuifer i tipit me porozitet çarje‐karst. Ujërat kanë veti të mira fiziko‐kimike dhe cilësi të mira për tu pirë. Nga ana hidrokimike ujerat ne zonen e Krumës janë të tipit hidrokimik HCO3‐Ca‐Mg. Prurja e përgjithëshme nga drenimi i ujërave të këtyre akuiferëve është rreth 3200 l/s. Akuiferë me porozitet poro‐çarjesh me ujëpërshkueshmëri mesatare‐ të ulët Shtrihen në një sipërfaqe rreth 154.5 km2 dhe përfaqësohen kryesisht prej depozitimeve të N2‐ Qp dhe N2 me përfaqësues respektivë konglomerate, ranorë, argjila dhe argjila, ranorë, gravelite, konglomerate etj. Nga ky akuifer burojnë rreth 23 burime më prurje të ndryshme. Pjesa më e madhe e tyre(12 burime) janë me prurje të vogla që variojnë nga 0.13 deri në 0.5 l/s. 8 burime kan prurjen nga 1‐ 7 l/s, dy burime kan Q=10 l/s. secili dhe një burim në Shtiqën ka Q=20 l/s. Akuiferi ka si bazë ushqyese kryesisht rreshjet atmosferike. Sasia e ujit që drenon përmes burimeve nga ky akuifer është rreth 65 l/s. Ujërat nëntokësore të këtijë akuiferi kanë veti të mira fiziko‐kimike dhe cilësi të mira për tu pirë. Nga ana hidrokimike janë të tipit HCO3‐Ca‐Na+K. Akuifer me porozitet çarjesh me ujëpërshkueshmëri të ndryshueshme mesatare deri të ulët Akuiferët me porozitet çarjesh nga pikpamja hidrogjeologjike, bëjnë pjesë në akuiferët shkëmborë, ose siç njihen ndryshe si akuiferë të çarë apo të ndërprerë pra jo të vazhdueshëm. Kanë marrë këtë emërtim sepse në akuifer dallohen qartë dy mjedise me veti krejtësisht të ndryshme hidrogjeologjike që janë vetë shkëmbi (dunit, peridotit etj.) që është i papërshkueshëm dhe ndërton pjesën më të madhe të mjedisit akuifer dhe çarjet me gjenezë të ndryshme formimi që përmbajnë ose lejojnë qarkullimin e ujërave nëtokësore nëpër to duke zënë një përqindje mjaft të ulët në volumin e përgjithshëm të akuiferit. Ky lloj akuiferi ka shtrirjen më të madhe në Qarkun e Kukësit në fshatrat Helshan, Domje, Sumaj, Vlahna, Gëdheshtë, Golaj, Nikoliq, Pistë, Shënmëri, Kalimash, Petkaj, Pobreg, Gjinaj, Gjegjan, Ademaj, Bardhoc, Rrunë, Morinë, Brrut, Surroj, Krumë dhe Cahan. Akuiferi si bazë kryesore ushqimi ka reshjet atmosferike dhe më pak ardhjet nga akuiferë të tjerë. Akuiferi drenon përmes rreth 68 burimeve me prurje të përgjithëshme Q=76 l/s. Nga këto 49 burime janë me prurje nga 0.1‐0.8 l/s. Siç shihet shumica dërmuese e burimeve kan ujëmbajtje të vogël. Katër burime janë me prurje nga 1 l/s secili. Rreth 14 burime kanë prurje që variojnë nga 1.5‐6 l/s. dhe vetëm një burim në lindje të fshatit Çerem ka Q=15 l/s. Akuiferë me porozitet çarje‐karst me ujëpërshkueshmëri tëpër të ndryshueshme nga shumë e lartë deri shumë e ulët Ky akuifer ka një shtrirje të konsiderueshme në qark me një sipërfaqe prej rreth 638.53 km2 dhe zotëron rezervat më të mëdha ujore nga akuiferët e tjerë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 142

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Shtrirjen më të madhe ky akuifer e ka në teritorin e Kukësit dhe konkretisht në Kroi i Kizës, Nangë, Gurra e Kalisit, Shalqin, Arren, Gurra e Bardhë, Pobregj, Lesenjë, Domaj, Bele, Krumë, Surroj, Naraç, Shtiqën etj. Nga ana hidrokimike ujërat janë të tipit HCO3‐Ca‐Mg dhe cilësisht janë shumë të mira për tu pirë. Një pjesë e këtyre ujërave, sidomos të tipit çarje‐karst, janë të kaptazhuar. Në fotot poshtë Ujësjellësi i Krumës.

Fig.40. Gurra e Hasit (ujësjellës i Krumës)

Jo akuiferët Konsiderohen jo akuiferë të cilët nuk kanë porozitet të mjaftueshëm ndërkokrrizorë apo çarje‐ karst të zhvilluar nëpër të cilët uji nëntokësor qarkullon me vështirësi. Në Qarkun e Kukësit jo akuiferët zënë një sipërfaqe të konsiderueshme prej 497.95 km2. Burimet që drenojnë prej tyre janë kryesisht me prurje të vogla nën 1 l/s. Megjithatë ka edhe burime me më shumë se 1 l/s, që shkojnë në 10, 100 dhe më shumë së 100 l/s. Këto janë burime që ushqehe nga akuiferë të tjerë që drenojnë nga jo akuiferi ose në kontakt me të.

Resurset ujore Resurset ujore sipërfaqësore Qarku i Kukësit ka një sipërfaqe prej 2312.08 km2 dhe shtrihet që nga Maja e Shpatit (në kufi me Malin e Zi) në veri, vazhdon me majën e Jezercës në veriperëndim (kufi me Qarkun e Shkodrës). Rrjeti hidrografik i Qarkut të Kukësit përfaqësohet kryesisht nga ujëmbledhësi më i

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 143

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has madh që është Liqeni i Fierzës me rreth 2.7 miliard m3 ujë, si dhe nga dy lumenjtë kryesorë si Drini i Bardhë që vjen në qytetin e Kukësit nga ana verilindore (Kosova) i cili e ka prurjen mesatare vjetore rreth 68.2 m3/s dhe Drinin e Zi i cili vjen nga ana jugore (Maqedonia), sipërfaqe të pellgut 5885 km2 dhe prurjen mesatare vjetore rreth 118 m3/s. Përveç resurseve ujore sipërfaqësore, ka edhe resurse të ujërave nëntokësore të cilat shfaqen perms burimeve të shumta që merren me furnizimin me uje te pijshem te rajonit te Hasit. 3.3.4. Makrozonimi – mikrozonimi sizmik Shqipëria është një vend i aktivitetit të moderuar sizmik, megjithatë shumë qytete dhe zona rurale janë shkatërruar nga tërmete të ndryshme me intensitet të madh dhe të moderuar. Vlerësimi i rrezikut sizmik në një rajon mund të bazohet në shpërndarjen e tërmeteve intensive historike (të regjistruara dhe jo) dhe në strukturën e tërmeteve dhe në aktivitetin neotektonik të zonës. Në Shqipëri janë identifikuar zona të aktivitetit sizmik (zona ku janë regjistruar vatra sizmike), përgjatë të çarave aktive dhe zonave të parjeve. Në veçanti ato njihen si: I. Brezi sizmik bregdetar Jonian‐Adriatik, në buzën lindore të mikro‐pllakës së Adrias me shtrirje veriperëndim‐juglindje. II. Brezi sizmik Peshkopi‐Korçë me shtrirje veri‐jug, dhe III. Brezi sizmik Elbasan‐Dibër me shtrirje veri‐lindje Νë Skemën _____ tregohen pikat lokale të tërmeteve me përmasa M≥5 për shekullin e 20‐të nga ku dallohen zonat e mësipërme. Në bazë të kësaj skeme, bashkia e Hasit gjendet jashtë zonave sizmike, por kjo nuk përjashton mundësinë e ndikimit nga një tërmet në shkallë të gjerë në rajonin më të gjerë. Sipas një ndarjeje të veçantë të Shqipërisë në 10 zona sizmike (Figura 1.3.4.2), bashkia i takon pjesërisht zonës ODA dhe pjesërisht zonës ST. Historia e Shqipërisë Lindore (EAB) është një zonë sfondi që përfshin pjesën e brendshme të Shqipërisë dhe rajonet fqinje që shtrihen në lindje të zonave bregdetare dhe nuk përfshihen në asnjë nga zonat e përmendura në tabelën e mëposhtme. Shkodra‐Tropoja (ST) është një zonë e brendshme e tërthortë që përfshin defekte normale të goditjes NE, kryesisht përgjatë kufirit të zonës ophiolite Mirdita. Përgjatë tërmeteve që vijuan janë regjistruar: 7 korrik 1855 Ms = 5.5; 27 gusht 1948 Ms=5.5. Mekanizmat e përbërë fokale të tërmeteve të gjeneruara nga kjo zonë tregojnë regjimin e tensionit që zgjeron NËN (Muço, 1994). Në zona Elbasan‐Dibër‐Tetovë, mund të ndodhin edhe tërmete të ardhshme këtu Mmax=6.9.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 144

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.41. Epiqendrat e tërmeteve në Shqipëri me M≥5.0 për shekullin e 20-te. Shënohen epiqendrat e zonave te dallueshme sizmike dhe pozicioni i Bashkisë Has. (Burimi:Aliaj S. et al., 2010)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 145

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.42. Sizmiciteti i Shqipërisë. Pikat e kuqe tregojnë tërmetet e përdorura për vlerësimin e riskut, pikat gri përfaqësojnë tërmete të tjera. Shënohet pozicioni i Bashkisë Has.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 146

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Zone Earthquakes Beta Alpha Mx Rate of Rate Area used (No) M>6 p.a. density Zone Name / Code (km2)

Ohrid-Korca, KO 2760 44 1.44 242 6.9 0.0315 11.4

Kukesi-Peshkopia, KP 1480 21 1.75 481 6.9 0.0104 7

Ionian Coast, IC 16600 151 1.4 692 7 0.115 6.9

Elbasani-Dibra-Tetova, EDT 2660 46 1.99 3142 6.9 0.0167 6.3

Periadriatic Loëland PL 7460 75 1.61 914 7 0.0458 6.1

Lezha-Ulqini, LU 5140 39 1.52 293 7.2 0.0272 5.3

Skopje, SK 3300 5 2.08 2541 7.2 0.00913 2.8

Shkodra-Tropoja, ST 1570 11 1.99 778 6.9 0.00418 2.7

Peja-Prizreni, PP 1740 5 2.03F 418 6.8 0.00173 1

Eastern Albanian Backgr. EAB 57200 75 2.03F 6075 6.5 0.0199 0.35

Tabela e listave të parametrave të dhjetë zonave të burimeve sizmike të Shqipërisë. Zona e burimit në det të hapur e Shqipërisë Jugore bie në rajonin e quajtur BJ (Bregdeti Jonian) (nga Aliaj et al.,2004) (Burimi: http://diss.rm.ingv.it) Përveç kësaj, Shqipëria karakterizohet nga një aktivitet intensiv mikrosizmik, siç është shfaqur pas instalimit dhe funksionimit të ASN, i cili ka 13 stacione të pajisura me sizmografë me regjistrim analog me periudhë të shkurtër, me tre‐komponentë (ASN, i cili përfshin 13 stacione të pajisura smizmografë të një periudhë të shkurtër të rregjistrimit analog të tre variablave). Në bashkinë Has, aktiviteti mikro‐sizmik është i rritur në kufijtë e saj veri perëndimor, duke treguar aktivitet të butë neotektonik.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 147

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.43. Tërmetet në Shqipëri ML≥3.0 për periudhën 1976-1995 dhe stacionet e Rrjetit Sizmologjik Shqiptar. Shënohen e pozicioni i Bashkisë Has (Burimi: Muço B. et al., 2000) Bazuar në tërmetet historike dhe të regjistruara nga stacione sizmologjike, brenda dhe jashtë Shqipërisë, Sulstarova et al. (1980) hartuan një hartë që përcakton zonat e intensitetit sizmik. Në bazë të kësaj harta Bashkia e Hasit i takon zonave VIII dhe VII.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 148

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig44. .Zonimi sizmik në Shqipëri në shkallën 1:500 000 (nga Sulstarova et al., 1980). Shënohen pozicioni i Bashkisë Has (Burimi: Muço B. et al., 2000) Sipas studimit “Zonimi sizmik në Shqipëri duke përdorur një qasje deterministike”, (B. Muço et al., 2000) vlerat DGA për Shqipërinë a) janë në gamës e 68‐311 cm/s2. Zona me vlera më të mëdha është një vend i vogël në jug të Shqipërisë, në kufi me Greqinë (DGA mbi 300 cm/s2). Zona e dytë mbulon 80% të territorit shqiptar (DGA ndërmjet 150 dhe 300 cm/s2). Zona e tretë

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 149

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has (DGA ndërmjet 80 dhe 150 cm/s2) është e shpërndarë në të gjithë territorin e Shqipërisë, nga veriu në jug. Zona e fundit vazhdon në pjesën veriore të Shqipërisë (DGA ndërmjet 40 dhe 80 cm/s2).

Fig.45.: Vlerat e parametrave të lëvizje së tokës: (a) Projekti i Përshpejtimit të Tokës (b) Shpejtësia (c) Zhvendosja. Shënohen e pozicioni i Bashkisë Has (Burimi: Seismicity, seismotectonics and seismic hazard assessment in Albania, Aliaj S., et al, 2010)

Vlerat e shpejtësisë mund të ndahet kryesisht në dy zona, e para (V midis 15 dhe 27.1 cm/s2) mbulon shumicën e pjesëve jugore dhe juglindore të Shqipërisë dhe e dyta (V ndërmjet 8 dhe Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 150

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 15 cm/s2) mbulon shumicën e pjesës qendrore dhe veriore të vendit. Gjithashtu janë gjetur disa pika të vogla me V ndërmjet 4 dhe 8 cm/s, në pjesën veriore të Shqipërisë. Për sa i përket zhvendosjes, mund të ndahet në dy zona: një shumë në jug të Shqipërisë, në pjesën lindore dhe në pjesën veriperëndimore (D në mes të 7 dhe 9.7 cm) dhe një tjetër në më shumë se 80% të territori shqiptar (D në mes të 3.5 dhe 7 cm). 3.3.5. Peisazhi dhe elemente të rëndësishme që ndikojnë në të Sipas Konventës Evropiane të Peisazhit (Konventa e Firences), peisazhi është përcaktuar si një zonë, siç perceptohet nga njerëzit, karakteri i të cilit është rezultat i veprimit dhe ndërveprimit të faktorëve natyrorë dhe / ose njerëzorë. Përfshin si të dhëna natyrore‐ ekologjike edhe kulturore‐ekonomike. Gjithashtu, në ndryshim të vazhdueshëm, evoluon dhe nuk mbetet statik dhe inert, dhe pranon stimuj të ndryshëm me origjinë ose nga natyra ose nga aktiviteti njerëzor. Hasi dallohet për larmishmëri të formave të relievit si gropa e Krumës, rrafshi i Planit, Bregu i Vlahnës deri tek qafat dhe majat më të larta. Bashkia ka reliev kodrinoro‐malor, me lartësi mesatare 400‐500 m mbi nivelin e detit dhe me kontraste të mëdha. Lartësia më e ulët mbi nivelin e detit është 296 m në bregun e liqenit të Fierzës, ndërkohë lartësia më e madhe është 1988 m në malin e Pashtrikut. Pyjet dhe kullotat zënë rreth 83.5 % të sipërfaqes dhe shtrihen në lartësitë mbi 1000‐1200 m. Relievi kryesisht i ulët malor lartësitë (400‐800m) zënë 66% të sipërfaqes dhe pjesërisht malor ku majat më të larta janë Pashtriku (1989m), Kunora (1512m). Në pjesën verilindore relievi zbutet me disa kodrina e fushëza gjatë bregut të Drinit të Bardhë. Ka disa qafa si ajo e Erës (1100m) që lidh pellgun e Krumës me atë të Vlahnës dhe Qafa e Mullarëve (1220m) që lidh Hasin e Brijës me Hasin e Rrafshit. Në bazë të relievit gjeografik Hasi ndahet në 3 pjesë Brija, Guri dhe Rrafshi që së bashku njihen zakonisht me emrin Hasi i Thatë. Dallohet për larmishmëri të formave të relievit si gropa e Krumës, rrafshi i Planit, Bregu i Vlahnës deri tek qafat dhe majat më të larta. Ka një sipërfaqe pyjore 23200 ha, sipërfaqe të zhveshur 760 ha, sipërfaqe të punueshme dhe urbane 8500 ha, kullota dhe livadhe 4430 ha dhe sipërfaqe jo‐produktive 8361 ha. Lartësia mesatare e Malësisë së Hasit është 662 m mbi nivelin e detit dhe rritet nga perëndimi drejt lindjes si dhe nga juglindja drejt verilindjes. Malet e njësisë veriperëndimore, duke u nisur nga Pashtriku në qendër, ndahen në dy vargmale. Vargmali Pashtrik‐Krajlicë

Vargmali Pashtrik‐Tregtan Hasi ka një rrjet të pasur lumor i cili karakterizohet nga përrenj të vegjël që furnizohen kryesisht nga reshjet e shiut dhe të dëborës. Furnizimi i këtyre lumenjve nga burimet nëntokësore është i pakët ndaj edhe prurjet e tyre kanë një diferencë të madhe në varësi të stinës, janë të rrëmbyeshëm dhe tejbartës të materialeve të ngurta. Rëndësia e tyre është e lartë për

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 151

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has mirëqenien, furnizimin me ujë të pijshëm dhe vaditjen në zona të ndryshme. Nga periudha 1945‐1990 Hasi gjithashtu trashëgoi një pasuri të madhe ujore sic janë numri i madh i rezervuarëve të lidhur me një rrjet të gjerë kanalizimesh. Sipërfaqja ujore e rrethit të Hasit përbëhet nga 24 rezervuare që ujitin 23% të tokës bujqësore. Gjithashtu përshkohet nga disa përrenj më i madhi i të cilëve është Kruma, gjatësia e të cilit llogaritet të jetë 6 km, me shumë degëzime, që derdhet në Drinin e bashkuar. Shumë të rëndësishme janë gjithashtu edhe vrella e Brrudit, Domaj dhe vrella e Harhullës që furnizojnë me ujë të pijshëm fshatrat përkatës. Disa nga përrenjtë e rrethit të Hasit janë përroi i Skatinës (14 km), I Vlahnës (13 km ), Rosmanit (11 km), Shirzës, Spahisë, dhe Tërshanës. Rëndësi të madhe ka edhe kufizimi me Liqeni i Fierzës që do të thotë një pasuri shumë e madhe ujore për fshatrat Zahrisht, Metaliaj duke ndikuar fuqishëm në zhvillimin e turizmit sidomos në fshatin e Zahrishtit ku shihet prespektivë edhe në sektorin e peshkimit. Rethi i Hasit ka një sipërfaqe pyjore gjithsej 23200 ha me vëllim 1117000 metër kub të cilët ndahen në: . Pyje prodhues 13790 ha me vëllim 839000 metër kub. . Pyje mbrojtës 9410 ha me vëllim 338000 metër kub. . Pyjet e këtij rrethi dallohen për një larmishmëri të lëndës drusore si ah (2220 ha), dushk (17120 ha), panjë (360 ha), frashër (100 ha), shkozë (1200 ha), shqeme (70 ha), bush (530 ha), lajthi (70 ha) dhe lloje të tjera (1530 ha). Siç shihet pasuritë pyjore janë vërtet të mëdha krahasuar me sipërfaqen e përgjithshme të rrethit por duhet theksuar se keq‐ menaxhimi ka quar në shpërdorim të lëndës drusore dhe dëmtim të shumë zonave me vlera të larta jo vetëm materiale por edhe turistike e historike. Pjesën kryesore te territorit e zëne dushqet. Ato kane kapur gjithë fushëgropën e Hasit ku ka pasur masive pyjesh lisi (qarr, bung) dhe pyje te përziera si shkoze, frashër, panë mullëze, krekëz etj. Këto pyje u prene ne vitet (60‐70) duke u kther ne toka buke. Në lartësitë mbi (1000– 1200 m) shtrohen pyjet e Hasit të përhapura ne bjeshkën e Krumës, Vranishtit, Gjinajve, Dajcit Mujajve, Cahanit & Kishajve etj. Ka pasur pyje halore në shpatin verior të pashtrikut të cilët janë dëmtuar në vitin 1943 është djegur plotësisht dhe nga kjo ditë aty ka shumë pak rrënje bredh e pishe. Në lartësitë e Pashtrikut kane përhapje kullotat alpine aty ka bime te ndryeshme mjekësore. Lumi kryesor është Kruma 6 km i gjate pasi derdhet ne liqenin e Fierzes dhe degët e tij Rusmani 11 km, Vlahna 13 km, Perroi i Vranishtit 5 km, Leshnica 6 km dhe Skatina 14 km. Gjatësia e tyre është shkurtuar me futjen ne luginat e tyre te ujërave të liqenit të Fierzes. Janë të shkurtër dhe me prurje të pakta sidomos ne vere ku niveli i tyre është mjaft i ulet. Gjate reshjeve te shumta ata rriten në mënyre të menjëhershme dhe po ashtu ulen shpejt pasi burimet e tyre nëntokësore janë të varfra. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 152

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Ndërtim dhe strukturë gjeologjike të larmishme, tepër të ndërlikuar, me evolucion kompleks dhe jo të njëjtë. Veprimtaria e dendur vullkanike dhe lëvizjet e reja tektonike i kanë dhëne relievit të Hasit konfiguracionin e sotëm që paraqitet mjaft interesant. Si rezultat i veprimtarisë erozive të lumit të Krumës dhe degëve të shumta të tij kjo fushëgropë është e ndare në blloqe paralele. Këto blloqe njihen nga banoret me emrin “pod” që do të thotë rrafsh ose “pla”. Këto rrafshe emërtohen nga banoret sipas përroit që i ndan ose fshatrave që i përkasin, të tille janë : Podi i Shahjës, Breshezes, Vranishtit, Zahrishtit ose Plani i Krumës, Nikoliqit, Pates etj. Kane qene vetëm 2 HEC‐e një ne fshatin Domaj – Has me fuqi 30 kë/ore dhe një tjetër në Krume, që momentalisht janë të shkatërruar plotesisht, por që ka tentative për rindërtimin e tyre. Me gjithese një pjesë e madhe e territorit të Hasit është e mbuluar me gur e shkëmbinj, por nëntoka fsheh pasuri minerale jo të vogla, shfrytëzimi i të cilave mund të përmirësojë ndjeshëm jetesën e banorëve të kësaj zone. Rrethi i Hasit ka pasuri të shumta minerare përbëhet nga shkëmbinj gëlqerorë, magmatikë dhe metamorfikë kjo lidhet me pasuritë e shumta minerare në këtë zonë. Sasia më e madhe e kromit njihet në Vlahën dhe vendburimi lokalizohet në masivin ofiolitik Tropojë‐Has duke u lidhur me vend‐burimet e Kam‐Tropojës për nga lokalizmi dhe tregu me Qafë Prushin. Në masivin e Vlahnës ndodhen rreth 2700000 ton rezerva Cr me pastërti 18%‐38%. Miniera e Qafë Perollit njihet për një sasi prej 560000 ton Cr me pastërti 26%‐40% (njësoj me minierën e Vlahnës për nga lokaliteti). Sipas studimeve në Golaj gjenden rreth 4.5 milion ton rezerva bakër të pashfrytëzuara edhe për shkak të mos‐funksionimit të minierës. Fshatrat Vranisht, Vlahën dhe së fundmi Cahan njihen për nëntokë të pasur me Fe‐Ni. Menaxhimi i mbetjeve eshte nje tjeter problem por me vendosja e koshave të rinj në qytetin e Krumës ka përmirësuar dukshëm grumbullimin e mbetjeve, por mungon selektimi në origjinë. Bashkia ka një sektor për grumbullimin dhe transportin e mbetjeve dhe përdor si vend të hedhjes së tyre, gropën grumbulluese Qafë‐Barak. Në zonat rurale trajtimi i pjesës më të madhe të mbetjeve bëhet duke i hedhur pa kriter anash rrugëve, kanaleve dhe duke i djegur ato në mjedis të hapur. Mbrojtja dhe menaxhimi i qëndrueshëm i peisazhit në planifikimin territorial kontribuon: . Të gjithë së bashku të mbrojmë mjedisin natyror dhe kulturor, gjë që nuk është e mundur me identifikimin individual të zonave të mbrojtura dhe vendeve arkeologjike, monumenteve, etj, . Në përmirësimin e cilësisë së jetës,

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 153

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has . Në kohezionin ekonomik dhe social me paraqitjen e mundësive të reja për zhvillim dhe vende pune, madje edhe në zonat pa peisazhe me vlerë të lartë. 1.3.6. Boniteti i tokës Gjatë tridhjetë viteve të fundit, në Shqipëri është grumbulluar një përvojë e çmuar sa i përket kontrollit të tokave dhe aplikimeve të tij. Fillimisht, ishte Departamenti i Shkencave të Tokës i Universitetit Bujqësor të Tiranës ai që ndërmori disa aktivitete në lidhje me tokat dhe më pas Instituti i Studimit të Tokës (IST) i Tiranës, i krijuar në vitin 1971, i cili drejtoi të gjitha veprimtaritë që lidheshin me të. Ky i fundit është nën varësinë e Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit dhe është i vetmi institucion në vend i specializuar në shkencën e tokës (Zdruli P., Lushaj S.,2001). Klasifikimi i tokës në Shqipëri nga viti 1950 deri më 1990‐ën bazohej tek lartësia, kushtet klimatike dhe bimësia natyrore, përshtatur nga Klasifikimi rus i Tokave. Harta e parë e tokave me shkallën 1:200 000 doli në vitin 1958 (figura 1.3.6.1). Nga viti 1970 deri më 1990‐ën, për çdo kooperativë bujqësore, fermë shtetërore apo rreth, përgatiteshin harta të detajuara të tokave në shkallën 1:10 000 dhe 1:50 000. Këto sondazhe toke përdoreshin për planifikimin e praktikave dhe teknologjive bujqësore. Sipas Sistemit Kombëtar të Klasifikimit të Tokave (SKKT), tokat ndahen në katër breza bazuar tek ndryshimet klimatike, bimësia natyrore, lartësia, pjerrësia, faktorët e formimit të dheut dhe tek karakteristikat e tyre fizike dhe kimike (Zdruli P., Lushaj S., “Overvieë of soil information and soil protection in Albania”.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 154

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.46.: Harta e parë e tokave të Shqipërisë e vitit 1958 (burimi: Burimet e Tokës dhe Dherave të Shqipërisë: problemet aktuale dhe tendencat në të ardhmen (Burimi: Zdruli P. Lushaj S.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 155

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Brezat Lloji Shpjegimi % Sipërfaqja3 në1000 Ha Tokat zonale I Kullota subalpine LM Lëndina malore 0.5 3.2 II Pyje ahu dhe pishe MP Pyje malore të errëta 3 20.2 LMP Pyje lëndina të errëta 0.6 3.4 III Brezi i pyjeve të lisit KM Kanellë mashkull 17.7 121.3 KL Lëndinë kanellë 5.4 37 LK Lëndinë kanellë 7.5 51.3 IV Shkurre mesdhetare HK Kanellë gri 25.7 176.2 HKL Lëndina kanelle gri 6.4 50.7 LHK Lëndina kanelle gri 18.5 127.1 Toka azonale Aluviale AL Toka me origjinë fluviatile 11.8 80.9 Kripore shtufore LT Toka moçalore 1.4 10 LKr Toka me origjinë solonchak, 1.4 9.7 solonetz Toka malore natyrale PM Toka të pazhvilluara 0.1 0.4 Plazhe ranore PL Toka të pazhvilluara 0.2 TOTALI 100 691.6 Tabelë e përgjithësuar e tokave shqiptare dhe sipërfaqeve të tyre në raport me totalin e tokës bujqësore në vend (Burimi: Zdruli P., Lushaj S., 2001) Shpërndarja e tokave (Zdruli P., Lushaj S., 2001). . Brezi i kullotave subalpine në lartësinë 1600‐2700 m . Brezi i pyjeve të ahut dhe pishës në lartësinë 1000‐1600 m . Brezi i pyjeve të lisit në lartësinë 600‐1000 m . Shkurre mesdhetare në lartësinë 0‐600 m Brezat e mësipërme tregojnë shpërndarjen tokave, e cila ndjek një rregull vijues mbizotëruar nga lartësia dhe bimësia. Këto toka quhen toka zonale. Karakteristikat e tyre lidhen me faktin që formimi i tyre ka ndodhur në kushte biologjike, gjeologjike, topografike dhe klimatike specifike dhe vendndodhja e tyre përcaktohet mirë sipas lartësisë. Tokat e njërit brez nuk gjenden në asnjë brez tjetër (Zdruli P., Lushaj S., 2001). Në zonat ku formimi i tokës nuk lidhet thjesht me bimësinë natyrore dhe lartësinë, tokat konsiderohen azonale dhe përfshijnë tokat me origjinë aluviale, shtufore, kripore dhe tokat e pazhvilluara ose natyrale. Ato mund të gjenden në të gjithë brezat e tokave të përmendur më sipër. (Zdruli P., Lushaj S., 2001). Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 156

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Deri në vitin 1990, pjelloria e tokës monitorohej në të gjitha tokat bujqësore çdo 4 deri në 5 vjet. Të dhënat tregojnë se 44.6% e tokave klasifikohen si toka me nivel të ulët humusi që gjenden kryesisht në zonat kodrinore dhe malore dhe pjesërisht në zonat fushore perëndimore. 78% e tokave klasifikohen si toka me nivel të ulët dhe mesatar të N. 75% e tokave klasifikohen si toka me nivel të ulët dhe mesatar të P. Më shumë se 90% e tokave klasifikohen si toka me nivel të lartë dhe mesatar të K (Zdruli P., Lushaj S., “Overvieë of soil information and soil protection in Albania” (ppt)). Pas vitit 1990, me qëllim unifikimin e Klasifikimit Shqiptar të Tokave me Sistemin Ndërkombëtar, Instituti i Studimit të Tokave (IST) i Shqipërisë në bashkëpunim me Byronë Evropiane të Tokave zhvilloi hartën pedologjike në shkallën 1:1 milion (Zdruli P., Lushaj S., “Overvieë of soil information and soil protection in Albania” (ppt)). Bashkëpunimi i IST‐së me Institutin Mesdhetar të Agronomisë (IMA) në Bari realizoi një studim dhe përgatiti hartën pedologjike në shkallën 1:250000 për të gjithë sipërfaqen dhe një hartë në shkallën 1:50000 për zonën bregdetare (Zdruli P., Lushaj S., “Overvieë of soil information and soil protection in Albania” (ppt)). Shumica e tokave shqiptare klasifikohen si toka cambisols, luvisols, regosols, leptosols, phaeozems) në zonat bregdetare perëndimore si fluvisols .(Zdruli P., Lushaj S., “Overvieë of soil information and soil protection in Albania” (ppt)). Cambisols karakterizohen nga mungesa e një shtrese prej balte, humusi, kripërash të tretshme ose okside hekuri dhe alumini. Ato ndryshojnë nga materiali i bazë i papërpunuar në strukturën e tyre agregate, ngjyra, përmbajtja e argjilës, përmbajtja e karbonatit ose vetitë e tjera që japin disa prova të proceseve të formimit të tokës. Për shkak të strukturës së tyre të favorshme agregate dhe përmbajtjes së lartë të mineraleve të lëvizshme, ato zakonisht mund të shfrytëzohen për bujqësi, duke iu nënshtruar kufizimeve të terrenit dhe klimës. Cambisols janë grupi i dytë më i gjerë i tokës në Tokë, duke zënë 12 për qind të sipërfaqes totale të tokës kontinentale ‐ kryesisht në rajonet boreale polare, në peizazhet me shkallë të lartë të erozionit dhe në rajonet e materialit bazë që i rezistojnë lëvizjes së dheut. Ato nuk janë të zakonshme në klimat e lagështa tropikale. Regosolët karakterizohen nga materiale bazë të cekët, të mesëm të pa konsoliduara, të cilat mund të jenë me origjinë aluviale dhe nga mungesa e formimit të një horizonti të konsiderueshëm të tokës (shtresës) për shkak të kushteve klimatike të thata ose të ftohta. Leptosolet janë toka me thellësi shumë të cekët profili (duke treguar pak ndikim në proceset e formimit të tokës) dhe shpesh përmbajnë sasi të mëdha të zhavorrit. Ato zakonisht mbeten nën vegjetacion natyror, duke qenë veçanërisht të ndjeshme ndaj erozionit, tharjes ose lagështisë,

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 157

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has në varësi të klimës dhe topografisë. Leptosolet janë përafërsisht të shpërndara në mënyrë të barabartë midis zonave të larta malore, shkretëtirave dhe rajoneve boreale ose polare, ku formimi i tokës është i kufizuar nga kushtet e rënda klimatike. Phaeozems karakterizohen nga një shtresë sipërfaqësore me humus të mbuluar në gjendjen natyrore me bar të bollshëm ose vegjetacion bimor gjethesh. Ato janë toka shumë të lërueshme dhe përdoren për rritjen e drithërave, sojës dhe kullotave për bagëtinë, si dhe për prodhimin e drurit dhe prodhimit të naftës. Zënë rreth 1.5 përqind të sipërfaqes së tokës kontinentale në Tokë.

Fig.47.: Niveli i humusit dhe fosforit në tokën bujqësore (Burimi: “Burimet e tokave dhe dherave të Shqipërisë: problemet aktuale dhe tendencat në të ardhmen”, Lushaj S., Zdruli P.,2007)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 158

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.48.:Pedologjia e tokave të Shqipërisë (Burimi: “Përmbledhje e Informacionit të Tokave dhe Mbrojtjes së Tokave në Shqipëri”, Lushaj S., Zdruli P., (ppt)).

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 159

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.49. Pedologjia e tokave të Shqipërisë (Burimi:“Përmbledhje e Informacionit të Tokave dhe Mbrojtjes së Tokave në Shqipëri”, Lushaj S., Zdruli P.,(ppt)).

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 160

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Një klasifikim territoral tjetër i tokës Shqiptare u krye në bazë të cilësisë së saj. Tokat e shkrifta përfshijnë një përqindje prej 50% të gjithë tokës, tokat argjilore një përqindje prej 30% dhe tokat tokat reroe 20%.

Fig.50.: Shpërndarja e strukturës së tokave të Shqipërisë (Burimi: “Përmbledhje e Informacionit mbi Tokat dhe mbi Mbrojtjen e Tokave në Shqipëri”, Lushaj S., Zdruli P., (ppt))

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 161

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Cilësia e tokës në Bashkinë e Hasit, siç shihet nga lart, është: . Media (18% < argjila <35 % e>15 % rera, 18 %

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 162

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.51. Harta e thellësisë së tokave e Shqipërisë (Burimi:“Përmbledhje e Informacionit mbi Tokat dhe Mbrojtjes së Tokave në Shqipëri”, Lushaj S., Zdruli P.,(ppt)).

Ka disa faktorë që kontribuojnë në përshpejtimin e erozionit të tokës, të cilët përfshijnë faktorët natyrorë (d.m.th. periodiciteti jo i rregullt i reshjeve, tokat e cekëta, pjerrësia e madhe, brishtësia e materialit të tokës) dhe faktorët njerëzorë si braktisja e tokave të pjerrëta, shpyllëzimi, kullotja pa kriter dhe keqpërdorimi apo keqmenaxhimi. Një formë tjetër degradimi janë edhe rrëshqitjet e tokave, të cilat gjenden në shumë zona në vend, duke ulur ndjeshëm jo

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 163

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has vetëm qëndrueshmërinë e bujqësisë, por edhe sigurinë afatgjatë të strehimit rural (Zdruli P., Lushaj S., 2001). Në figurën ______duken llojet e presionit që ekzistojnë në tokat e Shqipërisë.

Fig.52. Burimet e streseve të tokave në Shqipëri (Burimi: “Përmbledhje e Informacionit mbi Tokat dhe Mbrojtjes së Tokave në Shqipëri”, Lushaj S., Zdruli P.,(ppt)).

Siç shihet nga harta e mësipërme, duket se dëmi kryesor i shkaktuar nga njerëzit është kryesisht shpyllëzimi i pyjeve. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 164

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Një problem tjetër i Bashkisë është mbiprodhimi. Mbivlerësimi në veçanti, është vërejtur në pjesën më të madhe të vendit. Në figurën paraqiten metalet e rënda në tokën bujqësore sipas prefekturës – bashkisë. Tokat në Qarku e Kukesit (Bashkia Has) kanë sasi të mëdha të mineralve Bakri (Cu)+.

Fig.53. Përmbajtja totale e metaleve të rënda në nivel toksik në tokën bujqësore të Shqipërisë (burimi: “Përmbledhje e Informacionit mbi Tokat dhe Mbrojtjes së Tokave në Shqipëri”, Lushaj S., Zdruli P.,(ppt)).

Sipas një studimi të vlerësimit të tokës fizike, i cili përfundoi në fund të viteve 1990, toka bujqësore ndahej në dhjetë kategori sipas nivelit të përshtatshmërisë së tyre. Kategoria e parë ishte më e mira, kurse e dhjeta më e keqja. Si rregull, nga perëndimi në lindje, cilësia e tokës Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 165

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has ulet për shkak të klimës më të ashpër dhe rritjes së pjerrësisë dhe lartësisë (Kaleshi et al., 1992, nga “Burimet e tokave dhe dherave të Shqipërisë: probleme aktuale dhe tendenca në të ardhmen”, Lushaj S., Zdruli P., 2007)

3.1.8. Analiza e elementeve kimike Qarku i Kukësit ku ben pjese edhe Bashkia Has eshte e pasur me burime ujore disa prej të cilave janë mjaft të rëndësishme për furnizimin e popullsisë me ujë të pijshëm. Kështu burime me prurje nga 0‐1 l/s janë 145, nga 1 deri në 10 l/s ujë ka rreth 90 burime, me prurje nga 10 deri në 100 l/s janë 25 burime, nga 100‐1000 l/s 19 burime dhe mbi 1000 l/s janë 3 burime që shërbejnë për furnizimin e disa fshatrave, komunave e bashkive të Qarkut të Kukësit. Prandaj themi se si ujërat sipërfaqësore ashtu edhe ato nëntokësore, përbëjnë një pasuri të madhe për komunitetin që i shfrytëzon për të pirë apo për nevoja të tjera. Këto ujëra si një pasuri e dorës së pare për njeriun, në këtë qark mundësohen nga akuifere të tipeve të ndryshme. Akuiferë me porozitet ndërkokrrizor me ujëpërshkueshmëri mesatare deri të ulët ‐ keto ujëra kanë veti të mira fiziko‐kimike dhe cilësi të mira për tu pirë. Nga ana hidrokimike këto ujëra për zonën e Krumës të cilat janë të tipit hidrokimik HCO3‐Ca‐Mg. Akuiferë me porozitet poro‐çarje me ujëpërshkueshmëri mesatare‐të ulët ‐ Akuiferi ka si bazë ushqyese kryesisht rreshjet atmosferike. Sasia e ujit që drenon përmes burimeve nga ky akuifer është rreth 65 l/s. Ujërat nëntokësore të këtijë akuiferi kanë veti të mira fiziko‐kimike dhe cilësi të mira për tu pirë. Nga ana hidrokimike janë të tipit HCO3‐Ca‐Na+K. Akuiferë me porozitet çarjesh me ujëpërshkueshmëri të ndryshueshme mesatare deri të ulët‐ Akuiferi si bazë kryesore ushqimi ka reshjet atmosferike dhe më pak ardhjet nga akuiferë të tjerë. Akuiferi drenon përmes rreth 68 burimeve me prurje të përgjithëshme Q=76 l/s. Nga këto 49 burime janë me prurje nga 0.1‐0.8 l/s. Siç shihet shumica dërmuese e burimeve kan ujëmbajtje të vogël. Katër burime janë me prurje nga 1 l/s secili. Rreth 14 burime kanë prurje që variojnë nga 1.5‐6 l/s. dhe vetëm një burim në lindje të fshatit Çerem ka Q=15 l/s. Ujërat që drenojnë nga ky akuifer kanë veti të mira fiziko‐kimike dhe cilësi të mirë për tu pirë. Akuiferë me porozitet çarje‐karst me ujëpërshkueshmëri shumë të ndryshueshme nga shumë e lartë në shumë të ulët‐ Baza e ushqimit të akuiferit janë reshjet atmosferike, mesatarja vjetore e të cilave është rreth 1378 mm. Nga ky akuifer drenojnë 9 burime me prurje nga 0.1 deri 0.75 l/s, pesë burime me prurje nga 2‐3 l/s, shtatë burime me prurje nga 10 deri 35 l/s, shtatë burime me prurje 100 deri 450 l/s dhe dy burime me prurje nga 1000 dhe 1100 l/s. Gjithë sasia e ujit që drenon nga akuiferi përmes burimeve shkon rreth 3877.33 l/s. Nga ana hidrokimike ujërat janë të tipit HCO3‐Ca‐Mg dhe cilësisht janë shumë të mira për tu pirë. Një pjesë e këtyre ujërave, sidomos të tipit çarje‐karst, janë të kaptazhuar.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 166

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Jo akuiferët ‐ Bazë për ushqimin e jo akuiferit janë reshjet atmosferike dhe akuiferët në kontakt me to. Nga formacionet shkëmbore të këtijë jo akuiferi drenojnë 37 burime me prurje nga 0.1 deri në 0.9 l/s. Ka 19 burime me prurje nga 1‐5 l/s, dy burime me nga 10 l/s secili, një burim me 15 l/s, një me 70 l/s, një me 100 l/s, një me 120 l/s dhe një burim të madh me rreth 600 l/s. Sasia e përgjithëshme e ujit të burimeve që drenojnë nga jo akuiferi është 991 l/s. Vetitë e tyre fiziko‐kimike janë të mira dhe plotësojnë të gjithë parametrat për tu pirë. Nga ana hidrokimike ujërat janë të tipit HCO3‐Ca‐SO4. 3.1.9. Informacion për gjeo‐mjedisin Evidentimi i problemeve gjeomjedisore që lidhen me ndotjet nga aktiviteti minerar, dhe në veçanti evidentimi i ndikimit ndotës nga: . Minierat e mbyllura; nga minierat në aktivitet; nga punimet e shfrytëzimit në qiell të hapur, (karrierat) si dhe nga stoqet e këtyre punimeve minerare; . Fabrikat dhe ish fabrikat e pasurimit, metalurgjike, kimike etj, me mbetjet e tyre industriale, dambat, stokimet e lëndëve kimike, minerale, ish stoqet hekurudhore etj; . Mbetjet e ndryshme urbane, sidomos nëpër qytete dhe qendra të përqendruara; . Hot spotet historike dhe të reja. Bashkia Has disponon një gam të gjerë mineralesh metalore dhe jometalore si: krom, bakër, hekur‐nikel, bokside, platin, polimetale, uranium, qymyre, argjila, kuarc e kuarcite, olivinite, asbest, gurë dekorativ, inerte të ndryshme etj, shfrytëzimi i të cilëve, krahas rëndësisë ekonomike sjell dhe impakte negative në ndotjen e mjedisit. Përveç shfrytëzimit me punime nëntokësore apo në qiell të hapur, (me karriera), të këtyre mineraleve, burime ndotjesh janë edhe stoqet e mineraleve apo të sterileve të tyre, sidomos fabrikat e pasurimit dhe të shkrirjes, me dambat e tyre përkatëse. Dambat dhe stoqet e mineralizimeve të bakrit, për vetë përbërjen lëndore (kimizmin), granulometrinë e imët të tyre, sasinë e madhe të materialit të tyre si dhe mos mbajtjen nën kontroll rigoroz, paraqesin një rrezik potencial për mjedisin. Jonet e metaleve të rëndë që vazhdimisht kalojnë në tretje, sjellin rrisqe serioze në bimësinë dhe gjallesat që jetojnë në ambjente tokësore dhe ujore të ndotura nga këto jone. Në Bashkine Has por ne gjithe qarkun e Kukesit, përpara dhe gjatë viteve ‘90, industria minerare ka qenë ndër degët më të zhvilluara, e cila krahas zhvillimit ekonomik, ka sjellë rrisqe negative mjedisore, si në toka, ujra dhe ajër, duke sjellur dëmtime të shumë sektorëve rreth tyre por edhe pasoja për njerëzit, florën dhe faunën e rajonit, sidomos minierat e bakrit. Për këtë Qark janë: minierat dhe karrierat e kromit, me stoqet e sterileve të tyre si: minierat në Çabrat, Rrogam 1, 2, 3, Çorraj, Lajthizë, Kam, Kepenek, Zogaj 1, 2, 3, Skatinë, Shpati i Vishisë; Vlahën, Përollaj, Qafë Prushi, ‐ Prroi i Batrës, Kalimash 1, 2, 3, etj.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 167

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Minierat dhe karrierat e bakrit, me stoqet e sterileve të tyre si: minierat në Gjegjan, Gdheshtë, Shëmri (Leproi), Golaj, Nikoliq, Krumë. Nga aktiviteti minerar i këtyre minierave janë shkaktuar: a. Gërmimet sipërfaqësore; b. Shembjet, rrëshqitjet, vidhisjet; c. Depozitimet (stoqet) e mëdha të sterileve, (shpesh edhe mineraleve përkatëse), në afërsi të vendburimeve, të transportuara nëpër përrenj, lumenj dhe liqene si dhe në tokat për rreth, duke ndikuar në strukturën dhe përbërjen e tyre litologjike, në dëmtimin e kullotave dhe të bimësisë, ku ndodhin edhe dalje të hinkave në sipërfaqe, nga shembja e punimeve nëntokësore dhe shpesh për pasojë edhe demtime shtëpish si në Golaj, Vlahën etj. Klasifikimi i gjeomonumenteve Gjeomonumentet janë klasifikuar sipas 10 kritereve të mëposhtme: 1. Gjeomonumente Stratigrafike. Këtu futen prerjet stratigrafike unike e klasike të shkëmbinjve karbonatikë në Alpet Shqiptare, në zonat tektonike Jonike, Kruja dhe Krasta‐Cukali, prerje të plota të formacionit mollasik në zonën Pranë‐Adriatike dhe në gropat e brendshme, si edhe prerje të formacioneve më të vjetra në Shqipëri, ato Paleozoike në zonën Korabi. 2. Gjeomonumente të shkëmbinjve magmatikë, metamorfike e sedimentarë, me veçori tipike petrologjike, tekstura e struktura të tyre. Këtu inkludohen prerje të stratifikimit të ofioliteve në zonën Mirdita e amfibolitet në dysheme të tyre. 3. Gjeomonumente me vlera mineralogjike e ekonomike, vendburime unike si ai i Bulqizës dhe me vlera tipike gjenetike për vendin tonë e më gjerë si mineralizimet e grupit të platinit, disa vendburime të bakrit sulfur etj. 4. Gjeomonumente tektono‐strukturore ku hyjnë: rrudhosjet e shumta të shkëmbinjve karbonatikë dhe atyre ultrabazikë, kupolat diapirike të Peshkopisë, strukturat antiklinale e sinklinale me forma të rregullta, thyerjet regjionale etj. 5. Gjeomonumentet gjeomorfologjike dhe peisazhet, Ky është grupi më i madh i gjeomonumenteve dhe takohet pothuajse në të gjitha rrethet e vendit. Këtu inkludohen fenomente erozionale, të cilat paraqesin interes estetik dhe gjenetik, fenomenet karstike ku bëjnë pjesë shpellat, fushat e peisazhet karstike, sidomos në shkëmbinjtë karbonatikë të platformave neritike dhe evaporitet, gjurmët akullnajore në lartësitë e maleve, të cilat përfaqesohen nga liqenet mahnitëse akullnajore, cirqet dhe morenat e shumta etj.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 168

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 6. Gjeomonumente të pllakave tektonike dhe të shkallës kontinentaole‐oqeanike, të tilla si kontakti midis pllakës Afrikane dhe Euroaziatike, apo shënja të hapjes oqeanike të Ofioliteve të Mirditës. 7. Gjeomonumente historike, të cilat përbejnë gjetjet e para apo janë objekt diskutimesh në gjeologji. 8. Gjeomonumente paleoambientale, të cilat shprehen me transgresionet, pushimet në sedimentim apo me format e shumëllojta të sedimentimet në formacionet mollasike. 9. Gjeomonumente Paleobotanike, të shprehura me gëlqerorë stromatolitikë, me mbetje të bimësisë së ngurtësuar në shtresat e qymyreve etj. 10. Me zbulimin në mikroskop të sferoliteve është evidentuar edhe grupi i gjeomonumenteve të astroproblemeve. Gjeomonumente me vlera ndërkombëtare: Bashkia Has nuk ka gjeomonumente me vlera nderkombetare. Gjeomonumente me vlera kombëtare: Rrethi Has 1. Prerja e Pashtrikut: Vlahen‐Maja e Pashtrikut (1889 m). Gjeomonumente stratigrafik. Nga perëndimi në lindje përgjatë shpatit nga Vlahna deri në Majë dalin shkëmbinjte ultrabazikë (harzburgitë të serpentinizuara), prerje e kores së tjetërsimit me mineralizimin e hekur‐nikelit, gëlqerorët shtresor me pamje shumë të bukur të Kretakut të poshtëm dhe në afërsi të majës së Pashtrikut gëlqerorët shtresorë të Kretakut të sipërm. Përveç aspektit kompleks stratigrafik prerja formon edhe një peisazh shumë tërheqës, të veçantë. 2. Fusha Karsike Maja e Rrasës së Bogut (1308 m) deri në lindje të fshatit Cahan. Gjeomonument gjeomorfologjik, karstike. Eshtë një fushë karstike e zgjatur nga jugu në veri në gëlqerorët neritike të Kretakut të poshtëm. Në këtë fushë përveç formave karstike të përmasave të vogla, janë formuar edhe shumë gropa e hinka karstike me përmasa të mëdha deri në 1 km gjatësi dhe gjerësi 300‐500 m. Ato kanë forme vezake. 3. Maja e Qytetëzës. Gjeomonument gjeomorfologjik, erozional. Nga kjo lartësi përreth vrojtohen peizazhe natyrore të bukura. 4. Qafa erozionale e Prushit me peisazhin e luginës Pliocen‐Kuaternare Zgjeç‐Peraj. Gjeomonument gjeomorfologjik. Peizazhi i gorpës së zgjatur me formacione të reja, Pliocenike ka konture të çrregullta, me livadhe në shpatet anësore deri në qafën

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 169

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has erozionale të Prushit, e cila ka qënë nyje lidhëse e banorëve të Shqipërisë veriore dhe Kosovës qysh në lashtësi. 5. Shpella e Pëllumbave. Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. 6. Shpella me oborr. Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. 7. Shpella që tingellon në Mazrek Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. 8. Gurra e Vranishtit. Gjeomonument karstik, hidrogjeologjik. 9. Gurra e Domajve. Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. Gjeomonumente me vlera rajonale: Rethi Has 1. Burimi i Krumes, Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik, hidrogjeologjik 2. Burimet e Brudit, Gjeomonument gjeomorfologjik, karstik. 3. Peizazhi me formë të gishtëzuar Kabash, (Zahrisht), në anën veriore të liqenit, në shtratin e përrenjve të dikurshëm. 4. Qafë Ahmataj, Kontakti midis shkëmbinjve gabrore me harzburgite të serpentinizuara. Gjeomonument magmatik. 5. Dalja e graniteve në fashatin Kapicë, Gjeomonumente magmatik.

3.1.10. Të dhëna për burimet gjeologjike Nga viti 1945 deri në vitin 1960 në Shqipëri janë kryer punime kërkimi, rilevimi dhe kërkim ‐ zbulimi. Nga punimet e kryera në ketë periudhe janë fiksuar një sere objektesh dhe zonash perspektive në rajonet e Tropojës, Hasit dhe Kukësit. Gjeoresurset minerale në Qarkun e Kukësit dhe vecanerisht ne Bashkine Has sipas grupimeve përkatëse: Sipas grupimeve të pasurive minerale të vendit tonë, në Qarkun e Kukësit (Bashkia Has) në kemi të përhapura minerale metalore, minerale dhe shkëmbinj industrial dhe lëndë të para energjetike (pra tre grupe) si më poshtë: Mineralet metalore 1. Ari 2. Bakri 3. Boksitet 4. Hekuri

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 170

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 5. Hekur – Nikeli 6. Kromi 7. Platini 8. Polimetalet 9. Uraniumi Mineralet dhe shkëmbinjtë industrial 1. Argjila 2. Asbest 3. Bazalte 4. Bojra dheu 5. Dolomite 6. Gëlqerorë 7. Granite dhe feldshpate 8. Gurë dekorative 9. Inerte lumore 10. Kuarci 11. Olivinite 12. Shkrifërime Lëndët e para energjetike 1. Qymyret

Bakri Bakri ka qenë metali i pare që ka përdorur njeriu (për disa arsye si: gjendet në sipërfaqe të tokës, vendburimet i ka të shumta dhe shumë të shpërndara në zona dhe rajone të ndryshme, nxirret me lehtësi, përpunimi dhe përdorimi i tij është shumë i gjere). Përdorimi i tij ka filluar 6000–7000 vjet me pare, menjëherë pas përdorimit të gurit. 4000 – 5000 vjet me pare bakri nxirrej në Egjipt (Gadishulli Sinai) dhe me vone në Azinë e Vogël, Abisini etj. Vendburimi i bakrit Golaj Vendoset në pjesën qendrore ‐ perëndimore të Hasit në Bashkinë Has. Punimet gjeologjike në këtë vendburim kanë filluar pas viteve 60, në vitin 1978 ka filluar hapja e minierës se Golajt me punim vertical Pus. Miniera ka filluar prodhimin në vitin 1986 dhe ka punuar deri në vitin 1993. Gjatë kësaj periudhe janë prodhuar gjithsej 138 000 tone mineral bakri me cilësi mesatare në dalje 0. 54 % Cu. Vendburimi vendoset në shkëmbinjtë gabro ka shtrishmëri meridionale afromeridionale, rënie të forte perëndimore me kënd 80‐86° dhe është vlerësuar një trup xeherore i vetëm me shtrirje 600‐700 m dhe rënie 450‐500 m. Vendburimi është me origjinë hidrotermalo‐damarore. Mineralizimi lokalizohet në afërsi të kontaktit midis shkëmbinjve gabro dhe atyre ultramafik me trashësi 0.5‐6 m (trashësia mesatare 2.5 m) dhe përmbajtje 0.5‐2 % Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 171

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has (Përmbajtja mesatare 1%). Në këtë vendburim janë zbuluar 800000 ton rezerva me përmbajtje mesatare Cu 0.8 %. Janë shfrytëzuar 138000 ton me përmbajtje Cu 0.8% dhe rezervat e mbetura gjendje janë 439630 ton me përmbajtje Cu 0.62%. Gjendja aktuale e këtij vendburimi (punimet e minierës) janë të këqija, sepse janë përmbytur të gjitha punimet e shfrytëzimit është për tu theksuar se vendburimi i Golajve është me infrastrukture të ngritur dhe favorizuese. Vendburimi i bakrit Nikoliq 1 Vendburimi i bakrit Nikoliq 1 ndodhet në Bashkinë Has, në pjesën me veriore të Republikës se Shqipërisë. Ai ndodhet rreth 10 km në veri të qytetit të Krumës dhe 45 km larg qytetit të Kukësit. Vendburimi Nikoliq‐1 lidhet nëpërmjet rrugës auto me fabrikën e pasurimit të bakrit Golaj në një distance 5 km. Rezultojnë rezerva të konsumuara mbi 535.427 725 tone. Me koeficient vërtetësie 0.6, koeficient humbje 0.9 dhe koeficient varfërimi 0.8. Gjendja e rezervave me 1.01.2000 është si vijon: 500 000 ton me përmbajtje 1.20 % Cu. Vendburimi i bakrit Nikoliq 2 Vendburimi i bakrit Nikoliq 2 ndodhet në Bashkinë e Hasit në pjesën me veriore të Republikës se Shqipërisë. Ai ndodhet rreth 9 km në veri të qytetit të Krumës dhe 45 km larg qytetit të Kukësit. Vendburimi Nikoliq 2 nëpërmjet rrugës auto Krumë – Helshan – Kam, lidhet me ish fabrikën e pasurimit të bakrit Golaj në një distance 5 km. Rezervat gjeologjike të marra parasysh në projektin e hartuar nga Instituti i Studimit dhe Projektimit të Minierave në vitin 1984 ishin 663 343 ton me 2.33 % Cu. Gjendja e rezervave me 101 1998 jepet në tabelën mëposhtme: rezerva aktuale totale gjeologjike janë = 560051 ton me përmbajtje 2.30% Cu dhe të shfrytëzuara janë 28 740 ton me përmbajtje 1.20% Cu. Mineralizimet sulfure të tjera në Qarkun e Kukësit Po në rajonin e Hasit duhet ti kushtohet një vëmendje e madhe vlerësimit të mineralizimeve të bakrit në sektorët e Helshanit me punime bashkëkohore komplekse në drejtim të thellësisë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 172

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Tabela e vb dhe e shfaqjeve të mineralizuara për mineralin e bakrit Mineralizimet sulfure të tjera në Qarkun e Kukësit Po në rajonin e Hasit duhet ti kushtohet një vëmendje e madhe vlerësimit të mineralizimeve të bakrit në sektorët e Helshanit me punime bashkëkohore komplekse në drejtim të thellësisë. Hekur ‐ Nikeli Hekuri ka simbolin kimik Fe. Ai është mjaft i përhapur në koren e tokës dhe përbën 4.2 – 5 % të përmbajtjes mesatare të saj. Hekuri është një metal i butë me shkëlqim të argjendtë dhe shpejt korrodohet sepse reagon ndaj oksigjenit. Temperatura e shkrirjes është rreth 15350C. Temperatura e vlimit është rreth 2880 0C. Pesha atomike është rreth 55.85. Hekuri mund tu nënshtrohet deformimeve plastike si në gjendje të shkrire ashtu dhe të nxire. Vendburimi i kromit Po në rajonin e Hasit duhet ti kushtohet një vëmendje e madhe vlerësimit të mineralizimeve të kromit në sektorët jugor të vendburimit të Vlahnes në drejtim të Gajrepit. Në rajonin Gezhime – Perollaj – Letaj duhet të vazhdojnë punimet e kërkim –zbulimit. Polimetalet (Pb‐Zn) Përmbajtja mesatare e Plumbit (me simbol kimik Pb) në koren e tokës është 0. 0016% dhe ajo e zinkut (me simbol kimik Zn) është 0.025%. Plumbi metalik ka qenë i njohur që në kohe të lashta. të tyre kompleks është bërë e mundur të nxirren këto metale quhen vendburime Polimetalore. Përbërja minerale dhe lëndore e tyre është e shumëllojshme dhe e ndërlikuar. Në vendburimet polimetalore Përmbajtja e elementeve kryesore duhet të jete (Pb =1‐3%, Zn=3‐5%) dhe të bakrit (Cu=0. 5‐1%) etj Ba, As, Au (1‐3g/t), Ag=50‐100g/t. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 173

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Mineralet jometalorë (Mineralet dhe shkëmbinjtë industriale) Gëlqerorët Shkëmbinjtë karbonatikë në vendin tonë zënë rreth 60% të sipërfaqes së përhapjes së shkëmbinjve sedimentarë. Ne rajonin tone ata janë të përhapur kryesisht në zonën Mirdita, Korabi. . Gëlqerorë: Përmbajtja e kalcitit nga 100 % deri 90 % dhe e CaO nga 55 % deri 50. 4 %. Përmbajtja e dolomitit nga 0. 0 %, deri në 10 % dhe MgO nga 0. 0 %, deri në 2. 18 %. . Gëlqerorë dolomitikë: Përmbajtja e kalcitit nga 90 % deri në 50 %, me CaO nga 50. 4 %, deri 28 %. Përmbajtja e dolomitit nga 10 % deri 59 %, me MgO nga 2. 18 % deri 11%. . Dolomit gëlqeror: Përmbajtja e dolomitit nga 90 % deri 50 %, me MgO nga 11 %, deri 19. 5 % Përmbajtja e kalcitit nga 10 % deri 50 %, me CaO 17. 8 % deri 28. 0 %. Kuarci Komponimet e silicit janë të njohura e përdorur që në kohërat më të vjetra. Që në kohërat parahistorike njerëzit e kanë përdorur si mjet për të ndezur zjarrin dhe njëkohësisht dhe si material kryesor për të përgatitur veglat që u nevojiteshin për pune dhe gjueti. Edhe prodhimi i qelqit ka filluar që në periudha të lashta rreth 5500 vjet më parë. Kuarcitet e Kollovozit janë të përhapura, në serine ranorë‐kuracite ‐ shistore të Ordovik ‐ Silurianit, me trashësi 80‐120 m, shtrirje disa km. Mineralet që hyjnë në grupin e kuarcit, kanë përbërje SiO2. Kuarci ka ngjyra të shumëllojshme, karakteristike për kuarcin e pastër është ngjyra e bardhë dhe e bardhë‐qumështi, thyerje guaskore, veti pjezoelektrike dhe me peshë volumore 2.50 ‐ 2.60 ton/m3.

4.0 ANALIZA E ELEMENTEVE TË MJEDISIT ‐ NIVELET E NDOTJES‐ ZONAT E MBROJTURA 4.1. Elementet e Mjedisit 4.1.1. Βurimet ujore Ne rang Qarku rrjeti hidrografik përfaqësohet kryesisht nga ujëmbledhësi më i madh që është Liqeni i Fierzës me rreth 2.7 miliard m3 ujë, si dhe nga dy lumenjtë kryesorë si Drini i Bardhë që vjen në qytetin e Kukësit nga ana verilindore (Kosova) i cili e ka prurjen mesatare vjetore rreth 68.2 m3/s dhe Drinin e Zi i cili vjen nga ana jugore (Maqedonia), sipërfaqe të pellgut 5885 km2 dhe prurjen mesatare vjetore rreth 118 m3/s. Bashkia Has konsiderohet një zonë me burime të pakta ujore sipërfaqësore dhe në të kaluarën quhej “Hasi i Thatë”. Në zonë ka një numër të pakët lumenjsh (përrenjsh) të cilët për shkak të Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 174

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has sipërfaqes së vogël të pellgjeve ujëmbledhëse dhe reshjeve të çrregullta, kanë prurje minimale apo dhe thahen tërësisht gjatë verës, por kanë prurje të shumta gjatë dimrit. Shfrytëzimi i lumenjve në dobi të bujqësisë është i kufizuar. Para viteve ‘90 janë ndërtuar 24 ujëmbledhës (rezervuarë). Liqeni i Fierzës me sipërfaqe 64 km2 i ofron zonës një potencial të madh zhvillimi në turizëm dhe peshkim. Resurset hidrike janë një pasuri e konsiderueshme. Burimet hidrike nëntokësore janë në formën e burimeve të vogla dhe të kufizuara në numër. Në bjeshkët e Krumës (Cahanit) kanë origjinën disa burime ujore karakteristike të zonës. Vrella e Krumës është një burim i madh ujor nëntokësor, nga i cili furnizohet qyteti dhe disa fshatra përreth me ujë. Gurra e Domajve është një tjetër burim karakteristik me ujë të pastër e të kristaltë. Për shfrytëzimin e këtij burimi në fillim të viteve ‘70 u ndërtua një HEC me fuqi 30 kë/orë që aktualisht nuk ekziston më, por ka nisma për rindërtimin e tij. Gurra e Vranishtit është një burim që del në lartësinë 500 m mbi nivelin e detit, me ujë të pastër dhe të ftohtë dhe vlera shkencore gjeologjike, gjeomorfologjike, hidrologjike, kulturore dhe turistike. Burimet e Brudit që dalin në lartësinë 450 m mbi nivelin e detit kanë ujë të pastër dhe të ftohtë. Burimi i Krumës (Vrella), burimet e Brudit, gurra e Vranishtit dhe gurra e Domajve janë shpallur monumente të natyrës shqiptare. Burimet hidrike sipërfaqësore janë të kufizuara në numër. Lumi kryesor është Kruma, i cili derdhet në liqenin e Fierzës dhe disa lumenj (përrenj) të tjerë, si Rusmani, Vlahna, Vranishti, Skatina. Shfrytëzimi i këtyre lumenjve në dobi të bujqësisë është i kufizuar. Për qëllime bujqësore, para viteve ’90, në Has janë ndërtuar 24 ujëmbledhës (rezervuarë), të cilët zënë një sipërfaqe prej 50 ha dhe kanë një kapacitet ujëmbledhës 9.4 milion m3 ujë. Shfrytëzimi i tyre është i kufizuar për shkak të amortizimit të sifonëve, veprave të furnizimit dhe të shkarkimit, si dhe të shkatërrimit të kanaleve vaditëse.

4.1.1.2. Resurset dinamike të ujërave nëntokësore dhe shfrytëzimi i tyre Ujërat nëntokësore, përbëjnë një pasuri të madhe për komunitetin që i shfrytëzon për të pirë apo për nevoja të tjera. 1. Akuiferë me porozitet ndërkokrrizor me ujëpërshkueshmëri mesatare deri të ulët 8%. 2. Akuiferë me porozitet poro‐çarje me ujëpërshkueshmëri mesatare‐të ulët 7%. 3. Akuiferë me porozitet çarjesh me ujëpërshkueshmëri të ndryshueshme mesatare deri të ulët 36%. 4. Akuiferë me porozitet çarje‐karst me ujëpërshkueshmëri shumë të ndryshueshme nga shumë e lartë në shumë të ulët 28%.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 175

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 5. Jo akuiferë 21%. Akuiferë me porozitet poro‐çarjesh me ujëpërshkueshmëri mesatare‐të ulët. Akuiferë të shkrifët me porozitet ndërkokrrizorë me ujëpërshkueshmëri mesatare deri të ulët. Akuiferë me porozitet çarje‐karst me ujëpërshkueshmëri të ndryshueshme nga shumë e lartë deri shumë e ulët Akuiferë me porozitet çarjesh me ujëpërshkueshmëri të ndryshueshme mesatare deri të ulët. 4.1.2. Resurset natyrore Bashkia Has ka një shumëllojshmëri burimesh natyrore ndër të cilat mund të përmendim sipërfaqet e mëdha pyjore, florën dhe faunën, monumentet e shumta natyrore, cilësinë e ajrit dhe burimet minerare. Zona ka pasuri të shumta minerare në krom, bakër, hekur, nikel, nikel‐ silikate etj. Fshati Vlahën është një nga vendburimet më të mëdha të kromit në vend. Llojet e Burimeve Minerale ne zone Sipas grupimeve të pasurive minerale të vendit tonë, në Qarkun e Kukësit në kemi të përhapura minerale metalore, minerale dhe shkëmbinj industrial dhe lëndë të para energjetike (pra tre grupe) si më poshtë: 1. Mineralet metalore 2. Mineralet dhe shkëmbinjtë industrial 3. Lëndët e para energjitike Βurimet e tokës Toka bujqësore zë 16.5% të sipërfaqes, nga ku vetëm 29.7% ka aktualisht aftësi vaditëse. Një pjesë e konsiderueshme e tokës bujqësore ka pësuar degradim nga mospërdorimi dhe erozioni. Toka bujqësore shfrytëzohet dhe ka prodhimtari të mirë në frutikulturë, vreshtari, bimë arash (misër, grurë), perime dhe foragjere. Toka më pjellore është Plani i Krumës që rrethohet nga kodra të buta dhe të ulëta të cilat vazhdojnë deri në brigjet e liqenit të Fierzës.

Burimet e ripërtërishme të energjisë Një tjetër resurs natyror në Has është energjia e erës. Zona ka nje favorizim te madh sepse ajo pershkohet nga erera te forta dhe eshte nje alternative per ndertimin mullinjeve te eres. Disa studime nga kompani të huaja vlerësojnë pozitivisht mundësinë e zhvillimit të këtij resursi në Golaj dhe Gjinaj. 4.1.3. Biodiversiteti Hasi ka një shumëllojshmëri burimesh natyrore të përtëritshme. Pyjet dhe kullotat zënë rreth 83.5% të territorit dhe janë një burim i qenësishëm të ardhurash për banorët e zonës.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 176

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Pyjet dhe kullotat kanë një bimësi dhe faunë të egër shumë të larmishme. Bimët mjekësore e aromatike janë mjaft të përhapura dhe janë një burim i mirë të ardhurash, por disa prej tyre janë në listën e kuqe. Sherebeli është mjaft i përhapur në tokat gëlqerore të Hasit (bregu i Drinit të Bardhë), por si rezultat i grumbullimit pa kriter ka ndodhur një dëmtim në masë të tij deri drejt zhdukjes. Pisha në Gjinaj dhe ahishtja e Liqenit të Kuq “Tej Drini i Bardhë” janë shpallur monumente të natyrës shqiptare. Një pozicion gjeografik të favorshëm me kushte të mira klimaterike për mbarështimin e blegtorisë. Flora e pasur e zonës mundëson rritjen e bletëve. Liqeni i Fierzës përbën një potencial të madh për zhvillimin e turizimit dhe peshkimit. Ai është i populluar nga 10 lloje peshqish, ku spikasin luçiperka gjuhca, krapi, ballëgjeri etj. Peshku luçiperkë është shumë i kërkuar dhe i kushtueshëm në treg. 4.2. Zonat e mbrojtura natyrore Ne zonen e Bashkise Has si zone te mbrojtura njihen 30 monumente natyrore siç është Ahishtja e Likenit të Kuq dhe 30 ha rezervë natyrore e menaxhuar “Tej Drini i Bardhë” VKM nr.102, datë 15.01.1996. Zona të mbrojtura, me vendim të këshillit të ministrave nr.676 datë 20/12/2002 janë: Shpella Tindëlluese, Shpella në Mazrrek, Sofër dhe shpella e Dajçit, Vrella e Krumës, Brrudit, Domaj, Harhullës, maja e Qytezës dhe Pisha e Gjinajve. Pylli natyrore i meparshem ka qene perbere kryesisht nga qarri (Quercus cerris), i shoqeruar nga bungebuta (Quercus pubescens) apo shparthi (Quercus fraineto). Mbas ketij demtimi masiv vendin e qarrit e ka zen bulgri (Quercus trojana). Prania masive e shkurres endemike te boshtres (Foresythia Europaea) ia shton dhe vlerat shkencore. Perhapjen gjithashtu masive e kane dhe Driza (Paliurus spina‐christi) etj. Per vlerat e saj potenciale natyrore dhe te perdorimi gershetohen dhe me vlerat per zhvillimin e ekoturizmit. Pyjet Rrethi i Hasit ka një sipërfaqe pyjore gjithsej 23200 ha me vëllim 1117000 metër kub të cilët ndahen në: . Pyje prodhues 13790 ha me vëllim 839000 metër kub. . Pyje mbrojtës 9410 ha me vëllim 338000 metër kub. . Pyjet e këtij rrethi dallohen për një larmishmëri të lëndës drusore si ah (2220 ha), dushk (17120 ha), panjë (360 ha), frashër (100 ha), shkozë (1200 ha), shqeme (70 ha), bush (530 ha), lajthi (70 ha) dhe lloje të tjera (1530 ha ). Siç shihet pasuritë pyjore janë vërtet të mëdha krahasuar me sipërfaqen e përgjithshme të rrethit por duhet theksuar se keq‐ menaxhimi ka quar në shpërdorim të lëndës drusore dhe dëmtim të shumë zonave me vlera të larta jo vetëm materiale por edhe turistike e historike.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 177

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Monumentet Natyrore Rrethi i Hasit është një zonë e panjohur turistike sigurisht për shkak të investimeve të pakta në këtë fushë por edhe mungesës së vëmendjes dhe promovimit të pjesëve me rëndësi të madhe studimore. Sipas Ministrisë së Mjedisit biodiversiteti është i veçantë në zona të ndryshme dhe sipas studimeve ka edhe bimë endemike në malin e Pashtrikut. Ndonëse në hapësirë shumë të vogël në Has ka potenciale të mëdha për zhvillimin e turizmit të gjelbër, të bardhë, ujor, kulturor e gastronomik. . Mali i Pashtrikut, kjo është zona më e famshme e Hasit që dallon për kullotat, shpellat, bimët dhe kafshët e rralla endemike. Ofron gjithashtu peizazhe të bukura, ajër të pastër dhe destinacion veror për turistë. Përmendet për pyjet me biodiversitet të theksuar sidomos në Gadhan, Cahan dhe Kishaj. Nga lartësia duket rrafshnalta e Dukagjinit ku qyteti i Gjakovës duket mes fushave pa fund. Nga krahu tjetër duket liqeni i Fierzës dhe më tej qyteti i lashtë i Prizrenit. Mali i Pashtrikut qëndron mes 4 qyteteve, shkëmbinjtë e mëdhenj gëlqeror i japin një pamje të bukur dhe në lartësinë më të madhe të malit shtrihet një gropë që quhet Hurdha e Madhe. Në lartësinë 1700 m mbi nivelin e detit është kroi i Dragovodit i cili dallohet për ujin e tij të akullt. Në majë të Pashtrikut është Vorri i mirë një vend shumë i vizituar pelegrinazhi në muajin gusht. . Bjeshkët e Krumës, ofrojnë peizazhe të bukura dhe destinacion relaksi, destinacione pelegrinazhi, shpella objekte natyrore dhe arkeologjike, ngjitje alpiniste në majën e qytezës që është vendi më i njohur turistik. Ngjitja bëhet nga Cahani. . Shpella e Pëllumbave gjendet në malin e Pashtrikut, në kufirin mes fshatrave Vlahën, Dobrunë dhe Grenicë 1300 m mbi nivelin e detit, pranë pikës kufitare të Gurit të Bardhë. Përbën një shpellë karstike në gëlqerorë mbi 30 m e gjatë, 11 m e gjerë, 5 m e lartë ku ka shum pëllumba të egër nga vjen edhe emri. . Shpella me oborr gjendet pranë Krumës, 700 m mbi nivelin e detit. E formuar nga karsti në gëlqerorë, është mbi 40 m e gjatë, 4–5 m e gjerë, dhe e lartë 8–10 m. Ende e pa eksploruar plotësisht është edhe shpella e Dajçit e ngjashme me shpellën e Pëllumbave. . Shpella që tingëllon në Mazrrek gjendet në fshatin Mazrrek rreth 600 m mbi nivelin e detit. E formuar nga karsti në gëlqerorët, njihet pak. Fillon me një pus karstik mbi 50 m të thellë dhe 10–20 m të gjerë. Emrin e ka marrë nga tingëllimi i gurëve që hidhen në të. . Maja e Qytezës gjendet afër Krumës rreth 800 m mbi nivelin e detit. Përfaqëson një maje gëlqerori mbi territorin përreth. Aty janë gjetur mbetje të një vendbanimi human të vjetër.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 178

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has . Burimi i Krumës gjendet pranë Krumës rreth 480 m mbi nivelin e detit. Burimi karstik del ne rrëzën e rrëpirës, në kontaktin gëlqerorë‐argjile. Ka prurje 600 l/sec. . Gurra e Domajve gjendet afër fshatit Domaj, Has 400 m mbi nivelin e detit. Burimi del në kontaktin litologjiko‐tektonik, gëlqerorë‐terrigjenorë me prurje 300 l/sec. . Burimet e Brrudit gjenden afër fshatit Brrud, 450 m mbi nivelin e detit. Janë vetëm dy burime pasi të tjerët u mbuluan nga liqeni i Fierzës. . Pisha e Gjinajve është dru 300 vjeçar, afër fshatit Gjinaj, 740 m mbi nivelin e detit, në formë kërpudhe të kurorës, lartësi 20 m dhe diametër të trungut 1 m. . Ahishtja e Likenit të Kuq me një sipërfaqe 12 ha. Është pranë fshatit Likeni i Kuq, 300– 370 m mbi nivelin e detit buzë liqenit të Fierzës. Është pyll ahu i zhvilluar shumë më poshtë lartësisë normale të arealit të ahut në vendin tonë dhe kjo e bën të veçantë dhe shumë interesant. Drurët e ahut kanë lartësi 25–28 m, diametër të trungjeve 35–57 m dhe moshë 80‐150 vjet. . Shpella e Dajçit ndodhet rreth 10 km në lindje të Krumës. Gjendet në lagjen Dajç të fshatit Mujaj. Ka qenë e banuar qysh në epokën e bronzit, hekurit dhe deri në antikitetin e hershëm. Këtë e dëshmojnë objektet e zbuluara në shpellë si: shpata, thika, qeramika etj. Zona historike dhe Arkeologjia Ne Has gjenden venbanime te lashta te fortifikuara, te hapura dhe shpellore. Qendrat arkeologjike te cilat jane studiuar ne Has vecojne: Vendmanimi i Krumes (Ulez) ne vitin 1967 ku u eksploruan tete Tuma (kodervarre) nga 24 te tilla dhe u gjet nje inventar i pasur ne qeramike, arme, stolid he mjete metalike qe datojne ne periudhen e pare te hekutit shek XII – VIII p.e.re. Ne vitin (1970‐1972) u eksplorua Tuma e Romajes nekropolet e se ciles dhane material te pasur arkeologjik te ngjashem me ate te Krumes, etj. Ne vitin 1987 u eksploruan tre Tuma ne Mujaj ku dhane material te paket por kronologjikisht mire te percaktuar si te periudhes se hekurit kryesisht te shekulit VI –V p.e.r.Tuma te tilla te paeksploruara ka me shumice ne teritorin e Hasit si Golaj, Perollaj, Helshan, Fajza, Tregtan, Brrut etj. Jane studiuar vendbanime te tilla edhe ne Ujze Rugove te Hasit. Vendbanimet shpellore kane perhapje ne zonen e larte te Hasit e tille eshte Shpella e Dajcit e studiuar ne vitin 1985 ‐1987 e cila eshte banuar qe ne epoken e bronzit, hekurit e deri ne antiken e hereshme. Vendbanime te tilla ka ne Qytetez ne Dobrune e Lipavec. Vendbanimet e fortifikuara kane filluar nga jeta paraqytetare dhe jane vendosur ne pika dominuese duke i ndertuar me gure llac e gelqere. Njiheshin nga sllavet me emrin “Gradina”

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 179

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has dhe kodrat ku jane vendosur quheshin Gradishta. Autoret antike i permendin me emrin CASTELLUM, te tilla jane vendbanimi i fortifikuar ne Gradisht te Ura e Fshejt, fortifikimi ne Gradisht te madh te Krumes ne lartesine 928 m qe turqit ju dhane emrin “Hisarllik” prandaj dhe quhet Kalaja e Hisarit. Fortifikim te tille kemi edhe ne murin e Dajcit ne Keshtel etj. Gjate antikitetit te vone dhe mesjetes kemi kala ne Kosturr e Pus te Thate, ndersa me vone u ndertua Kalaja e Lekes (Qafa e Qytetit). Vendbanime tjera të njohura në këtë rreth janë: Komuna Golaj me fshatrat: Golaj, Nikoliq, Vlahen, Dobrunë, Helshan, Kosturr, Perollaj, Zjeç, Letaj, Qarr, Bardhaj. Komuna Fajza dhe Komuna Gjinaj. Shumë historianë e lidhin vendorigjinën e Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu me rrethin e Hasit ku fisi Mazrreku mendohet se ka lidhje me fisin e Skënderbeut. Zonat me rrezik natyror dhe rrjeti Ekologjike Pjesën kryesore te territorit e zëne dushqet. Ato kane kapur gjithë fushëgropën e Hasit ku ka pasur masive pyjesh lisi (qarr, bung) dhe pyje te përziera si shkoze, frashër, panë mullëze, krekëz etj. Këto pyje u prene ne vitet (60‐70) duke u kther ne toka buke. Në lartësitë mbi (1000– 1200 m) shtrohen pyjet e Hasit të përhapura ne bjeshkën e Krumës, Vranishtit, Gjinajve, Dajcit Mujajve, Cahanit & Kishajve etj. Ka pasur pyje halore në shpatin verior të pashtrikut të cilët janë dëmtuar në vitin 1943 është djegur plotësisht dhe nga kjo ditë aty ka shumë pak rrënje bredh e pishe. Në lartësitë e Pashtrikut kane përhapje kullotat alpine aty ka bime te ndryeshme mjekësore. Lumi kryesor është Kruma 6 km i gjate pasi derdhet ne liqenin e Fierzes dhe degët e tij Rusmani 11 km, Vlahna 13 km, Perroi i Vranishtit 5 km, Leshnica 6 km dhe Skatina 14 km. Gjatësia e tyre është shkurtuar me futjen ne luginat e tyre te ujërave të liqenit të Fierzes. Janë të shkurtër dhe me prurje të pakta sidomos ne vere ku niveli i tyre është mjaft i ulet. Gjate reshjeve te shumta ata rriten në mënyre të menjëhershme dhe po ashtu ulen shpejt pasi burimet e tyre nëntokësore janë të varfra. 4.3. Problem mjedisore – ndotja 4.3.1. Ndotja industriale Zona e Hasit (njesite administrative), disponon një gam të gjerë mineralesh metalore dhe jometalore si: krom, bakër, hekur‐nikel, bokside, platin, polimetale, uranium, qymyre, argjila, kuarc e kuarcite, olivinite, asbest, gurë dekorativ, inerte të ndryshme etj, shfrytëzimi i të cilëve, krahas rëndësisë ekonomike sjell dhe impakte negative në ndotjen e mjedisit. Përveç shfrytëzimit me punime nëntokësore apo në qiell të hapur, (me karriera), të këtyre mineraleve, burime ndotjesh janë edhe stoqet e mineraleve apo të sterileve të tyre, sidomos fabrikat e pasurimit dhe të shkrirjes, me dambat e tyre përkatëse. Dambat dhe stoqet e mineralizimeve të bakrit, për vetë përbërjen lëndore (kimizmin), granulometrinë e imët të tyre, sasinë e madhe të Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 180

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has materialit të tyre si dhe mos mbajtjen nën kontroll rigoroz, paraqesin një rrezik potencial për mjedisin. Jonet e metaleve të rëndë që vazhdimisht kalojnë në tretje, sjellin rrisqe serioze në bimësinë dhe gjallesat që jetojnë në ambjente tokësore dhe ujore të ndotura nga këto jone. Ne zone ka mjaft objekte minerale, por me kryesori është ai i Vlanes me rreth 3.000.000 ton rezerva krom me përmbajtje 30‐32 % Cr2O3 dhe ne trupa të veçante me mbi 40 %. Në këtë rreth ka dhe objekte të tjera si në Gajrep, Gzhime, Perollaj, Mac etj, ku njihen rreth 300.000 ton rezerva me mineral kromi. Pervec perveç mineralit te kromit janë te njohur dhe mjaft objekte te bakrit damaror Kuarc‐Sulfur ne masivin Gabror të kaptinës si ne zonën e Nikoliq 1 dhe 2 me rreth 2.000.000 ton rezerva, Golaj me 1.000.000 ton. Si miniera e Golajt ashtu dhe e Krumës janë te mbyllura dhe nuk shfrytëzohen. Gjithashtu edhe ne shkëmbinjtë efuzive Helshan janë takuar nje sere objektesh, trupash mineral bakri si ne Spas, Helshan dhe Kosturr. Minierat e mbyllura ka sjellë rrisqe negative mjedisore, si në toka, ujra dhe ajër, duke sjellur dëmtime të shumë sektorëve rreth tyre por edhe pasoja për njerëzit, florën dhe faunën e rajonit, sidomos minierat e bakrit. Nje problem mjedisore mjaft i madh lidhet me ndotjet si me poshte: . Minierat e mbyllura; nga minierat në aktivitet; nga punimet e shfrytëzimit në qiell të hapur, (karrierat) si dhe nga stoqet e këtyre punimeve minerare; . Fabrikat dhe ish fabrikat e pasurimit etj. . Mbetjet e ndryshme urbane, sidomos në qytet dhe qendra të përqendruara; . Hot spotet historike dhe të reja. Disa probleme mjedisore industriale qe jane prej minierave apo stoqeve sterile te tyre ne Bashkine Has. Minierat dhe karrierat e kromit, me stoqet e sterileve të tyre si miniera e Vlahën etj. Minierat dhe karrierat e bakrit, me stoqet e sterileve të tyre si miniera Golaj, Nikoliq, Krumë etj. 4.3.2. Cilësia e ajrit – ndotja akustike – ndotje të tjera 4.3.2.1. Νdotja akustike Ndotja vjen si rezulta i shume faktoreve te ndryshem. Shpesh keto ndotje behen problematike per jeten e njeriut. Nder ndotjet kryesore do te permendim akset rrugore primare dhe dytësore, ndotjet industrial, lokalet e nates etj. 4.3.2.2. Cilësia e ajrit – ndotje të tjera Pluhurat janë një nga ndotësit e ajrit që realisht shkaktojnë probleme serioze në shëndetin e njeriut. Madhësia e grimcave është faktori kryesor që përcakton se sa thellë depërtojnë ato në

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 181

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has mushkëri. Efektet nga ndotësit e ajrit paraqesin vështirësi në frymëmarrje, nuhatje, kollitje si dhe probleme kardiake e respiratore etj. (Ministria e Mjedisit‐2012). Punimet e shumta minerare të shfrytëzimit, në përgjithësi kryhen jashtë rregullave dhe kritereve të caktuara, dhe rrjedhimisht sjellin prishje të ekuilibrave natyrore si: . Morfologjike, ku sipërmarresit nuk i rehabilitojnë ambjentet e dëmtuara, pra nuk i mbyllin gërmadhat (karrierat), grykat e puseve, hyrjet e galerive, (duke sjellë rrezik për njerëzit dhe kafshët), dëmtojnë bimësinë, kullotat dhe tokat bujqësore), ku shpesh ndodh dalja e hinkave në sipërfaqe nga shembja e punimeve nëntokësore deri edhe dëmtime shtëpish banimi nga ndikimi i këtyre shembjeve si në Golaj, Vlahën etj; . Ndotjet e ajrit, të ujrave dhe të tokave, kryesisht me pluhurat e madhësive të ndryshme, deri PM10, PM2,5, PM1, që rrjedhin nga plasjet e minave, nga thyerjet dhe fraksionimet për prodhimin e inerteve të ndërtimit, nga transportimi i tyre etj; . Ndotjet e ajrit me gazra të çliruara nga shfryrjet e minierave dhe të stoqeve të tyre, nga plasjet eksplozive, nga makinat e transportit, motorret e makinerive etj; . Ndotjet e ujrave dhe të tokave me grimca të madhësive të ndryshme, të larguara nëpërmes agjentëve atmosferik, nga këto stoqe karrierash të kudondodhura, të favorizuara nga vet pozicioni kodrinor me reliev të thyer, që lehtësojne transportimin e këtyre sterileve drejt kuotave me të ulta, nëpër toka, përrenj, lumenj dhe liqene. Transformime gjeomekanike dhe ndotja e tokave mund te ndodhi si rezultat i shume faktoreve te meposhtem: a. Gërmimet sipërfaqësore; b. Shembjet, rrëshqitjet, vidhisjet; c. Depozitimet (stoqet) e mëdha të sterileve, (shpesh edhe mineraleve përkatëse), në afërsi të vendburimeve, të transportuara nëpër përrenj, lumenj dhe liqene si dhe në tokat për rreth, duke ndikuar në strukturën dhe përbërjen e tyre litologjike, në dëmtimin e kullotave dhe të bimësisë, ku ndodhin edhe dalje të hinkave në sipërfaqe, nga shembja e punimeve nëntokësore dhe shpesh për pasojë edhe demtime shtëpish si në Golaj, Vlahën etj. Ndotja e ujrave Nga ky aktivitet minerar etj), ku siç dihet nxjerrja dhe përpunimi i mineraleve në përgjithësi, shoqërohet me grumbullim sterilesh në sipërfaqe, si dhe me shkarkime të gazrave në atmosferë. Pra nga minierat dhe nga stoqet e tyre, nga dambat e fabrikave të pasurimit të kromit por sidomos të bakrit, shkarkohen në sipërfaqe vazhdimisht ujra të ndotura, që ndikojnë në florën, faunën dhe tek njerëzit. Perveç këtyre që thamë, në ndotjen e ujrave sipërfaqësore rol kryesor luajnë edhe shkarkimet e lëngëta urbane, industriale dhe bujqësore, që janë dukuri Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 182

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has të cilat në mënyrë progresive ndikojnë në uljen e cilësisë së ujrave të lumenjve, liqeneve dhe të mjedisit në përgjithësi. Ndër burimet kryesore të ndotjes së ujërave sipërfaqësore në vendin tonë janë shkarkimet urbane, që përmbajnë lëndë organike, komponime të tretshme të fosforit dhe azotit, të cilat favorizojnë proçesin e eutrofikimit, bakterie dhe viruse patogjene, metale të rëndë si dhe lëndë që prishin pamjen e ujërave dhe u japin atyre erë të keqe. Substancat ndotëse pasi kalojnë në ujërat e lumenjve ose të liqeneve, sillen në mënyra të ndryshme: disa treten dhe pësojnë zhvendosje për shkak të rrymave ujore, disa të tjera përthithen nga grimcat e ngurta pezull dhe sedimentojnë, ndersa të tjerat mund të hyjnë në cikle biokimike të ndryshme, duke kaluar nga njëri organizëm në tjetrin. Cilësia e rënduar e ujrave, është një kërcënim si për shëndetin e njerëzve ashtu edhe për ekosistemin në përgjithësi. Pikërisht nga minierat dhe fabrikat e bakrit shkarkohen në sipërfaqe vazhdimisht ujra me përmbajtje të lartë acide, (të ashtuquajturat shpërlarje acide, me vlera të ulta të pH‐shit, deri në 2‐3), si dhe gazra SO2, që përbëjnë një risk të konsiderueshëm për mjedisin ujor, me ndikim në florën, faunën dhe tek njerëzit që banojnë rreth e rrotull. Një rast të veçantë përbën precipitimi acid i reshjeve në zona ku ajri është shumë i ndotur. Aciditeti i ujrave natyrore rrit në mënyrë të ndjeshme tretshmërinë e metaleve të rëndë në to. Por ky aciditet, rrjedhimisht edhe përmbajtja e metaleve të rëndë, bie shpejt me largimin e ujrave nga burimi i shpërlarjes acide. Gjatë shplarjes acide oksidohen sulfuret → prodhohet SO4 → krijohet mjedisi acid, pra krijohet acidi sufurik, i cili rrit shpëlarjen dhe transportin e metaleve të rëndë, (Tashko‐2006). Ky oksidim kryhet nën ndikimin direkt dhe indirekt të disa mikroorganizmave që kanë aftësi të oksidojnë hekurin dhe squfurin e mineraleve, si bakteriet sulfurngrënëse, prej të cilave më mirë njihen Thiobacillus Thiooxidans (oksidimi i S0 dhe S2– dhe formimi i joneve sulfate) si dhe bakteriet Thiobacillus ferrooxidans (oksidimi i Fe2+ në Fe3+). Gjendja e vend depozitave urbane dhe inerte Mbetjet klasifikohen në: 1. Mbetje jo të rrezikshme, të cilat quhen ndryshe mbetje urbane ose “plehra” në gjuhën e përditshme, të cilat edhe pse quhen si jo të rrezikshme mund të rezultojnë shumë të dëmshme për popullsinë dhe mjedisin. 2. Mbetje të rrezikshme, të cilat kanë karakteristika kimike e fizike toksike, gërryese, kancerogjene dhe që mund të kenë efekte të dëmshme, (këtu bëjnë pjesë edhe mbetjet spitalore si dhe mbetjet radioaktive, të cilat janë tejet toksike dhe ekspozimi ndaj tyre mund të shkaktojë sëmundje nga më të ndryshmet, madje dhe të shkaktojë vdekjen). Miratimi dhe zbatimi i strategjisë kombëtare për administrimin e mbetjeve të ngurta dhe ligjit për administrimin e integruar të mbetjeve, do të sigurojë një menaxhim të mbetjeve duke ruajtur mjedisin, si ajrin, tokat dhe ujërat sipërfaqësore e nëntokësore;

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 183

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has zvogëlon ndikimin negativ në shëndetin e popullsisë. Një vend të rëndësishëm në zbatimin e ketij legjislacioni dhe direktivave të Bashkimit Europian, ka trajtimi dhe shfrytëzimi i mbetjeve industriale. Gjendja e venddepozitave urbane dhe atyre inerte, në qytetet Has Në dalje të Qytetit të Krumës në veri të tij në të majtë të rrugës automobilistike Krumë‐ Golaj rreth 1 km larg tij është vendi i depozitimit të mbetjeve urbane, në një luginë me sipërfaqe 1 ha toke. Venddepozita është në kushte të pershtatshme dhe për momentin zgjidh problemet e komunitetit të Krumës. Hot Spotet Të ashtuquajturat ’’Pika të nxehta’’ ose ’’Hot Spote’’, krijohen nga mbetjet e rrezikshme, (MbRr), të cilat kanë karakteristika kimike e fizike toksike, gërryese, kancerogjene dhe që sjellin efekte të dëmshme, (këtu bëjnë pjesë edhe mbetjet spitalore si dhe mbetjet radioaktive, të cilat janë tejet toksike dhe ekspozimi ndaj tyre mund të shkaktojë sëmundje nga më të ndryshmet, madje dhe të shkaktojë vdekje). Menaxhimi i situatës së mbetjeve të rrezikshme (MbRr) në vend, e shprehur me anë të “Hot Spoteve”, është përcaktuar qartë nga projektet e ndryshme kombëtare dhe ndërkombëtare. Konkretisht si lloje prioritare të MbRr, në 35 sheshet e përcaktuara, (Ministria e Mjedisit‐2012; UNEP‐2008; UNDP‐2010), konsiderohen mbetjet që dalin nga: . Minierat dhe proceset minerare; ‐ mbetjet e naftës dhe mbetje të tjera të hidrokarbureve; . Mbetjet acide apo solucionet bazike; ‐ mbetjet nga rreshirat, adesivët (ngjitësit); . Mbetjet nga bojrat, ngjyrosjet, pigmentet etj; ‐ mbetjet e arsenikut; . Mbetjet nga lëkurat, gëzofet dhe industria tekstile etj. . Mbetjet nga trajtimet e sipërfaqeve të metaleve 4.3.3. Rreziqet‐ impakti 4.3.3.1. Presionet mbi akuiferët Në nivel Bashkie përveç resurseve ujore sipërfaqësore, ka edhe resurse të ujërave nëntokësore të cilat shfaqen permes burimeve të shumta. Resurset më të mëdha ujore, i përkasin akuiferit me porozitet çarje‐karst i cili ka një sipërfaqe te madhe. Nderkohe presionet mbi akuiferët e Bashkise Has janë përqëndruar në: . Kërkesën më të mëdhe për resurset ujore (turizmi dhe bujqësia) në periudhën e thatë (qershor‐shtator), kur disponibiliteti i resurseve të ujërave nëtokësore është më i ulëti;

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 184

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has . Rritjen e vazhdueshme e të pa pakontrolluar e të një numuri të madh shpimesh private për furnizim me ujë pijshëm dhe për vaditje (në zonat fushore). . Ritmet e larta të urbanizimit në zonën fushore, sidomos në 2 dekadat e fundit. 4.3.3.2. Formacionet litologjike, inkuadrimi gjeologjik i tyre Territori i Bashkise Has nga ana e ndërtimit gjeologjik është shumë i larmishëm si nga ana litologjike ashtu dhe nga koha e formimit. Në të marrin pjesë shkëmbinj nga më të vjetrit siç janë formimet e paleozoit e deri te formimet e sotme kuaternare që përfaqësohen nga dherat. Këto shkëmbinj dhe dhera u përkasin zonave tektniko‐faciale të Korabit, Mirditës. Koha e formimit të tyre daton nga Ordovikiani (O) deri në Holocen (Qh). Në territorin e Bashkise Has, në sipërfaqe shfaqen shkëmbinj rrënjësorë, si dhe dhera të Kuaternarit të tipit mbulesor. Shkëmbinjtë ndahen në tre grupe: 1. Shkëmbinj të fortë; 2. Shkëmbinj mesatarë; 3. Shkëmbinj të butë. Kriteri i ndarjes së tyre është rezistenca në shtypje një boshtore (Rsh), e cila për shkëmbinjtë e fortë ka vlera më të mëdha se 500 bar (ose kg/cm2), për shkëmbinjtë mesatare 50‐500 bar dhe për shkembinjtë e butë < se 50 bar. Kriteri i ndarjes së dherave ka qenë kohezioni (forcat lidhëse midis kokrrizave përbërëse). Dherat janë klasifikuar në dy grupe: 1. Dhera pa kohezion; 2. Dhera me kohezion.

A – Shkëmbinjtë e fortë, Rsh >500 bar. Në hartë ngjyrosen me ngjyre të kuqe. Përfaqësohen nga shkëmbinjtë e moshave të ndryshme dhe llojeve shkëmbore të ndryshme. Janë intruzivë, efuzivë e sedimentarë. O‐S ordovikian‐silurian Këto formacione është vështirë dhe pothuajse e pamundur të hartografohen (konturohen) llojet litologjike, për vete natyrën e ndodhjes së tyre. Trashësia e e llojeve shkëmbore nga të cilat ndërtohen është e vogël dhe ata shkojnë duke zëvendësuar njeri‐tjetrin e me natyrë përsëritëse. Ky lloj përfaqësohet nga rreshpe argjilo‐silicore filitike, rreshpe alevrolitike, ranore etj. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 185

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Depozitimet karbonatike të Kretakut Cr1 Janë gëlqerorë shtresorë biomikritikë e biomikrulitikë, orbitolitikë, gastropodë e bivalvorë me thjerrza stralli me faunë e karst të zhvilluar. Kanë prani shumë të madhe në territor. Formimet e Kretakut zënë territore në rajonin Arrën‐Surroi, Mamëzit, Myç‐Has‐Vlahën. Në rajonin Kukës‐ Has ata në përgjithësi vendosen nëpërmjet një trashësie argjilore‐ranore e konglomeratë me ngjyrë të gjelbert deri të verdhë mbi depozitimet e kores lateritike hekur–nikelore.

Cr2 ‐ Gëlqerorë biomikritikë, biopelmikritikë dhe biomikruditikë pllakorë me thjerrza silicorësh. Vendosen mbi shkëmbinjtë e kretakut të poshtëm. Zënë territore në rajonin Arrnit dhe Myç‐ Has‐Vlahën. B – Shkëmbinjtë mesatarë, Rsh 50 – 500 bar. Konglomeratë e ranorë me çimentim mesatarë (KI). P‐T1 Permian‐Triasik i poshtëm; Përfaqësohen nga konglomeratë e ranorë kryesisht me ngjyrë të kuqërremtë (konglomeratët e serisë Luma). Vendosen vetëm në krahun perëndimor të daljes se depozitimeve paleozoike të zonës së Korabit. Shkëmbinjtë mollasikë ranoro‐konglomeratikë (Mrk) Përfaqësohen nga formime melanzhi “blloqe në matriks”. Rreshpe argjilo‐silicore, brekçie ofiolitike të J3 (Jurasik i sipërm).

N2‐Qp‐Depozitime lumore–liqenore të pliocen–kuaternarit (konglomeratë, gravelite, rëra, alevrite, argjila. (ndërton sipërfaqe të shpërndara në gjithë territorin. Në përgjithësi ndërton pjesët e ulta të territorit dhe krijojnë një sipërfaqe relativisht të rrafshtë. Shtresat në përgjithësi kanë ndërtim linzor ku shtresat kanë ndryshime faciale si në hapesire dhe në kohë. Ndërtojnë rrafshin e Kukësit, Krumes etj. C‐ Grupi i shkëmbinjve të dobët. Rsh < 50 bar. Depozitime të vjetra kuaternare pjeserisht të çimentuara (De) (Sh. Dobët) Qp‐h (Pleistocen‐Holocen). Formime kuaternare të pandara (depozitime akullnajore, eluviale, deluviale) në përgjithësi të pa studiuara. Qp‐h (Pleistocen‐Holocen). Depozitime të perziera deluvionalo‐koluvionale‐proluviale me argjila.

Koluvionet (C). Pleistocen, depozitime të deluvioneve‐koluvioneve (Qp). Vendosen në fund të shpateve. Kryesisht janë karbonatike (në përgjithësi pak të studiuara). Grupi i shkëmbinjve të shkrifët pa lidhje kohezionale. Në hartë paraqiten me ngjyrë portokalli.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 186

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

R ‐ Zhavore dhe rëra kryesisht karbonatike të Qp (Pleistocen i mesëm ‐ i sipërm).

P ‐ Depozitime aluviale dhe aluviale‐proluviale (të sotme Holocen (Qh). Material i pa sortuar nga ranorë deri zhavorre kokërrtrashë deri në poplor. Vetitë fiziko‐mekanike (gjeoteknike) Për vlerësimin e kushteve gjeologo‐inxhinierike të trojeve të ndërtimit, rolin kryesor e luajnë vetitë fiziko mekanike (ose gjeoteknike) të tyre. Gjithashtu rol të madh ka edhe pozicioni gjeografik gjeomorfologjik i tyre. Shkëmbinjtë e fortë kanë rezistencë në shtypje >500 kg/cm2. Këta shkëmbinj, në shumë raste janë të shkatërruar nga fenomenet e ndrydhjeve tektonike dhe paraqiten me shumë çarje. Në këtë grup bëjnë pjese: Gëlqerorët (G): Janë shkëmbinj kompaktë masivë deri pllakorë. Në ta është prezent fenomeni i karstëzimit, kryesisht është i përhapur karsti i çarjeve i drejtimit vertikal dhe të kombinuar me fenomenin e mbushjeve të tyre me material kryesisht çimento karbonatik që vjen nga tretja kimike e gëlqerorëve dhe më pak material argjiloro‐humusor që vjen nga shpatet duke lëvizur nën veprimin e ujrave rrjedhës sipërfaqësor e nëntokësorë. Parametrat gjeoteknikë të tyre janë: Pesha volumore Δ = 2.4 – 2.7 gr/cm3 Poroziteti n = 0.1 – 5.0 %

2 Rezistenca në shtypje njëboshtore Rsh 500 – 1100 kg/cm Moduli i elasticitetit E = 105 – 3 x 105 bar Koefiçienti i Puasonit υ = 0.1 – 0.2 Ngarkesa e lejuar σ > 20 kg/cm2 Gëlqerorët silicorë (Gsi): Edhe këta, si gëlqerorët, janë shkëmbinj kompaktë, kryesisht pllakorë, por nuk mungojnë rastet kur kemi ndërthurrje të shtresave gëlqerore me ato silicore, ose kur shkëmbinjtë me pamje silicore shfaqen brenda gëlqerorëve në forme të linzave. Në këta shkëmbinj, në përgjithësi nuk gjen përhapje fenomeni i karstëzimit. Parametrat gjeoteknikë të tyre janë: Pesha volumore Δ = 2.6 – 2.75 gr/cm3 Poroziteti n = 0.1 – 2.0 %

2 Rezistenca në shtypje njëboshtore Rsh 500 ‐ 1100 kg/cm Moduli i elasticitetit E = 105 – 3 x 105 bar Koefiçienti i Puasonit υ = 0.1 – 0.15 Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 187

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Ngarkesa e lejuar σ > 20 kg/cm2 Shkëmbinjtë e dobët Depozitime të vjetra Kuaternare pjesërisht të çimentuara (De). Janë pjesërisht të çimentuara me çimento karbonatike ose argjilore. Parametrat gjeoteknikë të tyre janë: Pesha volumore në gjendje natyrale Δ= 1.7 – 1.9 gr/cm3 Poroziteti n = 20 – 70 %

2 Rezistenca në shtypje njëboshtore Rsh < 50 kg/cm Moduli i deformacionit E = 100 – 103 kg/cm2 Ngarkesa e lejuar σ = < 5 kg/cm2 Zhavorre e popla me origjinë aluviale dhe proluviale (C): Kanë veti të larta filtruese. Madhësia e coprave të tyre është teper heterogjene. Parametrat gjeoteknikë të tyre janë: Pesha volumore në gjendje natyrale Δ= 1.6 – 2.1 gr/cm3 Poroziteti n = 30 – 85 % Këndi i fërkimit të brendshëm φ = 28 – 42 o Kohezioni c = 0.0 kg/cm2 Moduli i deformacionit E = 150 ‐ 250 kg/cm2 Koefiçienti i filtrimit K > 50 l/24 orë Ngarkesa e lejuar σ = 1.8 – 4.0 kg/cm2 Dherat pa kohezion (c=0). Karakterizohen nga mungesa e lidhjeve kohezionale midis coprave përbërës të tyre, duke i dhënë pamjen e shtresave të përbëra nga copra të palidhur me njëra tjetrën. Ndahen në bazë të madhësisë së coprave përbërëse. Formime të shkrifëta pa lidhje kohezionale (R): Mund të jenë rëra nga kokrriz mëdha deri kokrrizimët deri në surëra, me trashësi nga 2 deri në 20 m. Parametrat gjeoteknikë të tyre janë: Pesha volumore në gjendje natyrale Δ= 1.65 – 1.85 gr/cm3 Poroziteti n = 30 – 75 % Kendi i ferkimit të brendshem φ = 22 – 36 o Kohezioni c = 0.0 kg/cm2 Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 188

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Moduli i deformacionit E = 150 ‐ 250 kg/cm2 Koefiçienti i filtrimit K > 50 l/24 ore Ngarkesa e lejuar σ = 1.8 – 3.0 kg/cm2 P‐Depozitime aluviale dhe aluviale‐proluviale (të sotme Holocen (Qh). Material i pa sortuar nga ranorë deri zhavorre kokërrtrashë deri në poplor. Pesha volumore në gjendje natyrale Δ= 1,65 – 2.1 gr/cm3 Poroziteti n = 25 – 80 % Këndi i fërkimit të brendshëm φ = 22 – 40 o Kohezioni c = 0.0 kg/cm2 Moduli i deformacionit E = 150 ‐ 250 kg/cm2 Koefiçienti i filtrimit K > 50 l/24 ore Ngarkesa e lejuar σ = 1.8 – 4.0 kg/cm2

4.3.3.3. Fenomenet e rrezikut gjeologjik, perhapja dhe pershkrimi i tyre Në territorin e Bashkise Has gjejnë përhapje shumë elemente të rrezikut gjeologjik, të cilat krijojnë shqetësime dhe dëmtime të veprave inxhinierike që kryhen në këtë territor. Këto elemente rreziku janë: Rrëshqitjet. Janë një fenomen i përhapur në rajonin e Bashkise Has. Në hartën e përhapjes së rreziqeve gjeologjike, janë hedhur rreshqitje të njohura, por kjo nuk do të thotë se në këtë territor nuk ekzistojnë rrëshqitje të tjera. Gjithashtu duhet theksuar se territore të ngjashme me ato ku kemi konturuar rrëshqitjet e njohura, janë po aq të rrezikshme sa ato në të cilat ende nuk kanë ndodhur rrëshqitje, por me krijimin e kushteve edhe ato shpate rrezikohen nga i njëjti fenomen. Nga ky studim rezulton se zonat më problematike të shfaqjes së fenomeneve të rrëshqitjeve janë zonat me pjerrësi të madhe e të zhveshura nga bimësia dhe që ndërtohen nga formacione gjeologjike të paqëndrueshme. Kemi dhe rrëshqitje të masave deluvionale janë rreshqitje me dimensione të vogla.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 189

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.54. Pamje rrëshqitje Rrëzimet. Ndodhin në zonën malore atje ku pjerrësia e shpatit i kalon 40 gradë, dhe ku kemi vendosje të shkëmbinjve më të fortë mbi ata më të bute në profilin e shpatit. Në territorin e Hasit zakonisht takohen në shpatet e ndërtuara nga shkëmbinjte karbonatikë. Shembjet. (Ose të ashtuquajturat subsidenca). Përputhen me zonat minerare të braktisura. Klasifikohen si fenomene rreziku më kërcënuese se të gjithë elementët e tjerë të rrezikut gjeologjik. Kanë ndodhur dhe rrezikojnë të ndodhin në fushat minerare, tashmë të mbyllura, etj.

Fig.55. Pamje e pjesës së sipërme të rrëshqitjes Vatrat e erozionit. Është fenomeni më i përhapur në territorin e Bashkise Has. Zhvillohet në territore me formacione dherore e të buta eluvionale deluvionale, të zhveshura nga pyjet e me pjerrësi. Përgjithesisht takohet dhe në ish‐tokat bujqësore të lëna djerrë dhe të parikuperuara me bimësi. Erozioni shfaqet në formën e dy tipeve kryesore: erozion sipërfaqësor dhe erozion fundor. Në sipërfaqe të pambuluara me bimësi është me i zhvilluar erozioni sipërfaqësor, por që me kalimin e kohës ai shndërrohet dhe në erosion fundor, duke aksidentuar sipërfaqen.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 190

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Shtretërit e lumenjve. Janë trajtuar si fenomene rreziku gjeologjik për vetë natyrën e tyre të paqëndrueshme. Kjo natyrë rrjedh nga dy aspekte: 1. Përbërja litologjike; 2. Prezenca e lartë e ujrave rrjedhës sipërfaqësorë, të cilët kanë energji që varet nga stadi i zhvillimit të lumit dhe nga sasia e rreshjeve që bie në territor. Këto zona (shtretërit e lumenjve) përbëjnë rrezik për veprat inxhinierike të ndertuara mbi to, por në raste të veprave rrugore ato kalohen me ura, të cilat ndodhen nën kërcënim të vazhdueshëm të këtij elementi rreziku.

Kone depozitimi. Janë trajtuar si fenomene rreziku dhe janë konturuar në territorin e qarkut dy tipe konesh depozitimi: deluviale dhe proluviale. E përbashkëta e tyre është grumbullimi në territore jo shumë të gjera i coprave me rrumbullakim të keq, të cilat shpesh ndodhen në kufijtë e ekuilibrit natyror, i cili mund të prishet nga çasti në çast (në përgjithësi jo të hartografuara).

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 191

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.56. Erozion në Nikoliq (mbi rrugën Krumë-Golaj) Zonat karstike. Këto zona rreziku gjeologjik shfaqen në fushëpërhapjen e shkëmbinjve gëlqerorë. Linjat tektonike aktive. Krijojnë zona të paqëndrueshme në hapësira të gjera, paqëndrueshmeri e cila vjen si rezultat i jonjëtrajtshmërisë së lëvizjes së blloqeve të ndryshëm të tokës dhe për pasojë ndodhin çedime të diferencuara të trojeve. Tërmetet. Janë rreziqe permanente ndaj veprave inxhinierike, për faktin se janë goditje dhe lëvizje të menjëhershme dhe me energji të lartë të 5. Analiza Metabolike 5.1. Të përgjithshme Sipas Vendimit 671/2015 (VKM 671/2015), metabolizmi i një zone është modeli teorik që e trajton qytetin si një ekosistem, që do të thotë, konsiderohet se qyteti ka një strukturë dhe funksion të ngjashëm me atë të ekosistemeve natyrore. Sipas këtij paralelizmi, qyteti i shndërron lëndët e para (p. sh. ujë, karburanti) dhe prodhon emetime ndotjeje dhe mbetje. Për herë të parë si metabolizëm urban u përcaktua "totali i materialeve dhe të mirave materiale që nevojiten për mbajtjen e banorëve të një qytetit në shtëpi, në punë dhe në argëtim". Përkufizimi i mëvonshëm thotë se është "shuma totale e proçeseve teknike dhe socio‐ ekonomike që realizohen në qytete dhe janë përgjegjës për zhvillimin, prodhimin e energjisë dhe hedhjen e mbetjeve". Bazohet në identifikimin dhe analizën e proçeseve që ndodhin nëpërmjet inputeve dhe outputeve të energjisë dhe burimeve brënda kufijve të qytetit, përmes ndërveprimit të natyrës dhe shoqërisë, të qytetit dhe të fshatit. Objektivi është që të kuptohet sjellja e zonës së studimit dhe përshtatja e saj në një bazë më të qëndrueshme. Rezultatet që dalin janë veçanërisht të dobishme për formulimin e strategjive të qëndrueshme, planeve dhe politikave.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 192

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Për analizën e metabolizmit urban janë zhvilluar ndërkombëtarisht metoda dhe mjete të ndryshme (p.sh. metoda e monitorimit urban të integruar (IUME), metoda e gjurmës ekologjike, etj). Tipar i përbashkët i të gjitha metodave është që të dhënat sasiore janë me rëndësi jetike, dhe gjithashtu duhet të raportohen në shkallë të përshtatshme. Nga kërkimi i kryer në zonën e studimit, u konstatua se diçka e tillë nuk është e realizueshme. Të dhënat statistike të gjetura janë të paplota dhe të paqarta dhe me vlefshmëri dhe përfaqësim të panjohur. Më shumë të dhëna ka në nivel Qarku ose vendi. Megjithatë, u gjykua që reduktimi i madhësive nga nivelet e larta në Bashkinë në studim do të çonte në përfundime të gabuara, sepse to mbizotërojnë qëndra urbane shumë më të mëdha, të cilat kanë metabolizëm shumë të ndryshëm (më linear), me konsum më të madh dhe më pak prodhim burimesh dhe materialesh, ndërsa pesha e popullsisë në totalin e Qarkut është shumë e vogël. Përveç kësaj, dimensionet që përcaktojnë intensitetin e metabolizmit janë të shumta (p.sh. struktura e qytetit, sistemi i transportit, faktorët ekonomikë, qeverisja, mënyra e jetesës, klima) dhe bashkëveprojnë, duke krijuar një rrjet kompleks marrëdhëniesh dhe ndikimesh në sistemin urban. Prandaj ata do të nevojitej studim i veçantë për përshkrimin dhe analizën e Bashkisë si ekosistem, duke përdorur mjete dhe tregues sasiorë dhe cilësorë. Megjithatë, bëhet përpjekja e mëposhtme për qasje në nivelin dhe tendencën e metabolizmit të zonës së studimit nëpërmjet rrjedhjes së energjisë, ujit, materialeve dhe mbetjeve.

5.2. Energjia Një nga të mirat materiale më të rëndësishme që konsumohet nga njerëzit nëpërmjet komuniteteve të organizuara, është energjia. Energjia nuk humbet, por konvertohet nga një formë energjie në një formë tjetër. Për këtë arsye, në vijim i referohemi përdorimit të energjisë dhe burimeve natyrore të rinovueshme (ose jo) që konsumohen për konvertimin e energjisë nga një formë në një tjetër. Ka forma të ndryshme energjie si ajo elektrike, termike, të ndriçimit, mekanike (potenciale dhe kinetike), kimike, bërthamore dhe përdoret nga sektorë të ndryshëm brenda kufijve të një ndarje administrative, qoftë Shtet apo Bashki. Fushat kryesore të aplikimit janë sektori i banimit, transportit, industrisë, shërbimeve dhe bujqësisë. Sektori i banimit dhe sektori i shërbimeve, përveç përqindjes të madhe të energjisë elektrike, konsumon edhe një pjesë të konsiderueshme druri dhe produkte të naftës për ngrohje. Megjithatë, sektori më intensiv në Shqipëri, është sektori i transportit. Në vitin2008 ky sektor kapi 44% të përdorimit të përgjithshëm të energjisë. Nga viti 2000 e më pas ka një rritje të provuar të transportit, veçanërisht në lidhjet rrugore, që u shoqërua me një rritje në konsumit të karburantit.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 193

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.57. Konsumi i energjisë sipas qarqeve

Nga ngrafiku më sipër verejmë që 70% e energjisë totale përdoret në pjesën perëndimore të territorit të shqipërisë, përgjatë së cilës ndodhet numëri më i lartë i popullsisë dhe bizneseve në shqipëri. Sot njihen forma të ndryshme të prodhimit të energjisë elektrike, si në aspektin e teknologjisë së përdorur ashtu dhe në aspektin e llojit të burimit (lëndës së parë) të përdorur për prodhimin e saj. Energjia mund të prodhohet nga centrale me avull, hidro, bërthamore dhe nga parqet eloike dhe ato djellore. Është e rëndësishme të theksojmë se Shqipëria është ndër të paktat vënde sot, që pjesën më të madhe të energjisë elektrike (thuajse 100%) e prodhon me anë të hidrocentraleve. Kjo do të thotë që ndotja (mbetjet) për prodhimin e enrgjisë elektrike është zero, dhe se përdoren resurse natyrore të rinovueshme, sic janë ujërat e lumenjve.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 194

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Sic ëahtë përmëndur dhe më herët, Hasi nuk ka territor të pasur me resurse natyrore, sidomos të tipit që mund të përdoren për ti kthyer në energji të formave të ndryshme. Gjithsesi në hapësirën e kësaj bashkie kemi ndërtimin e një heci të vogël, “Hec Perollaj”, i cili është ndërtuar në pellgun ujëmbledhës të përroit të Bexhmillës më Golaj. Ky hdrocentral ka një kapacitet prej

Fig.58. Rrezatimi djellor mesatar vjetor Fig.39. Shpejtësia mesatare vjetore e erës

0.5 mega‐watt dhe sipas raportit vjetor të ERE për vitin 2017 ka prodhuar 345KW. Njëkohësisht Hasi si pjesë e basenit ujëmbledhëstë të Drinit kontribuon në prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet e Komanit si hidrocentrali më i madh në vënd, të Fjerzës dhe Vaut të Dejës. Kaskadat e të cilëve janë ngritur përgjatë lumit Drin, i cili lag dhe pjesën jugore të bashksë Has, ku formohet dhe liqeni i Fjerzës. Për sa i përket prodhimit të energjisë nga burime të tjera të rinovueshme, sic mund të jenë djelli apo era, akoma nuk është regjistruar ndonjë vepër apo projekt në këtë zonë. Duke iu referuar hartës të rrezatimit djellor dhe atë të shpejtësisë së erërave, vërehet se territori i Hasit

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 195

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has nuk përfshihet në zonat me erëra të forta apo me rrezatim të lartë djellor. Si pasojë nuk përbën interes të vecantë përdorimi i sistemeve për prodhimin e energjisë nga era apo djelli. Sipas të dhënave të Bankës Botërore, përdorimi i energjisë elektrike për banor në Shqipëri ka paraqitur rritje nga 1990 në 2012 (Figura 10.2.5). Në veçanti, për vitin 2012, përdorimi për banor ishte rreth 2118,26 kËh. Përkatësisht për vitin 2011 përdorimi për banor ishte rreth 2,205.7 kËh Sipas të dhënave zyrtare të regjistrimit të vitit 2011, Bashkia e Has ka një popullsi prej 16,790banorësh. Bazuar në popullatë, në total, bashkia Has ka përdorur në vitin 2011 (16,790 x 2,205.7) =37,033,703 kËh energji elektrike. Për këtë studim u llogarit edhe konsumi i energjisë elektrike për vitin 2010, ku për çdo banor ishte 1943,34 kËh. Gjithashtu, Banka Botërore kohët e fundit ka bërë publik dhe konsumin e energjisë elektrike për banor për vitin 2014 dhe në rastin e Shqipërisë ishte rreth 2,309.37 kËh.

Fig.59. Konsumi i energjisë elektrike ndër vite në shqipëri

Konsumi i energjisë elektrike Njësia administrative Popullsia 2011 (kËh) Fajza 3,491 7,700,098.7 Gjinaj 1106 2,439,504.2 Golaj 6187 13,646,665.9 Krumë 6006 13,247,434.2

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 196

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Tabela e konsumit të energjisë elektrike ne bashkinë Has sipas të dhenave të Bankës Botërore për vitin 2011

Nga tabela vërehet se në territorin e bashkisë Has nuk kemi ndonjë konsum vecanërsisht të lartë të energjisë, pasi zona karakterizohet kryesisht nga vëndbanime rurale në të cilat konsumi i energjisëështë shumë i ulët. Kjo si pasojë e mungesës së inrfrastrukturës së ndricimit të rrugëve (shpesh herë e panevojshme për këto zona). Gjithashtu dhe nga përdorimi për ngrohjen e banesave i burimeve alternative sic mund të jetë druri.

Energjia termike e përdorur është për ngrohjen e ndërtesave dhe ujit, përgatitjen e ushqimit etj. Parametri bazë i përdorimit për ngrohjen e ndërtesës është gjëndja termike mesatare deri e keqe e ndërtesave ekzistuese. Veçanërisht për ngrohjen e ujit, është gjithashtu i kufizuar përdorimi i energjisë diellore me ngrohës diellorë shtëpiakë. Për më tepër nuk shfrytëzohen në nivel Bashkie format e tjera të burimeve të rinovueshme, si biomasa ose energjia gjeotermale, nuk janë duke u shfrytëzuar në nivelin e Komunës. Në veçanti për energjinë gjeotermale nuk ka fushë të shfrytëzueshme të regjistruar në territorin e bashkisë Has. Burimi kryesor që përdoret për ngrohjen e banesave është druri, megjithë ndikimin negativ që ka në mjedis ndotja që shkakton, apo dhe në organizmin e njeriut, si pasojë e grimcave të blozës që përhapen në atmosferë nga tymi i sobave. Banorët e Hasit vazhdojnë ta përdorin atë masivisht (për të mos thënë tërësisht) si një nga mënyrat më ekonomike për ngrohjen e banesave dhe jo vetëm. Energjia e produar nga djegja e drurit në banesa përdoret edhe për gatim apo ngrohjen e ujit për dush në disa raste. Furnizimi me dru bëhet nga pikat e ligjshme të shitjeve, por edhe direkt nga sipërfaqet pyjore, prandaj përllogaritja e sasisë nuk mund të jetë e saktë. Gjithashtu, nuk ka të dhëna për përqindjet e drurit të konsumuar për sa i përket prejardhjes së tij (brenda ose jashtë Bashkisë). Kjo ka sjellë një rrallim të konsiderueshëm të pyjeve në territorin e Hasit, krahasuar me situatën para viteve 90’. Përdorimi i gazit natyror në përgjithësi në Shqipëri dhe në vecanti në bashkinë Has, është i pamundur të kryhet në një periudhë afat shkurtër. Pasi në shqipëri ka një sasi tejet të vogël të prodhimit të gazit natyror si dhe mungojnë lidhjet për me rrjetin e gazit të europës. E vetmja mundësi që ekziston për furnizimin me gaz të Hasit, është ndërtimi i linjës të furnizimit IAP, një degëzim dytësor i TAP. Por ky projekt është në fazë lobimi dhe implementimi i tij do të kërkojë një kohë shumë të gjatë. Mes këture ne tërritorin e bashkisë Has nuk janë regjistruar njësi për nxjerrjen e hidrokarbureve dhe prodhimit të lëndës djegëse. Për i përket konsumit primar të energjisë, dmth para se të shndërrohet në lëndë djegëse për përdorim përfundimtar, i cili është i barabartë me prodhimin vendas plus importet dhe ndryshimet e rezervës, minus eksportet dhe karburantet që furnizojnë anijet dhe aeroplanët, të dhënat rezultuan në bazë të konsumit për kg të ekuivalentit të naftës (O.E.) për banor nga Banka Botërore për vitin 2011.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 197

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Sipas Bankës Botërore konsumi për banor ishte në 2010 729.15 kg O.E., në 2011 764.97 kg O.E., në 687.9 kg O.E. në 2012, në 801.3 kg O.E. në 2013 dhe në 808.46 kg O.E. në 2014.

Njësi administrative Popullsia 2011 Konsumi i energjisë në kgOE Fajza 3,491 2,670,510.27 Gjinaj 1,106 846,056.82 Golaj 6,187 4,732,869.39 Krumë 6,006 4,594,409.82 Konsumi i energjisë primare në bashkinë Has në bazë të konsumit për banor nga Banka Botërore

Fig.41. Konsumi i energjisë parësore në kg të karburantit ekuivalent për çdo person për vitin 2011

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 198

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.42. Përdorimi i energjisë sipas sektorëve Nga analiza e të dhënave të cituara më sipër, konstatohet se pjesa më e madhe e energjisë që përdoret brënda territorit të bashkisë Has, prodhohet jashtë saj. Sic u përmënd dhe më sipëer, vlen të theksohet se pjesa më e madhe e energjisë në shqipëri prodhohet nga burime të rinovueshme duke përdorur hidrocentralet, ky fakt tregon kontributin që jep ky sektor në efikasitetin energjitik të metabolizmit. Menaxhimi i prodhimit të energjisë por dhe shpërndarja e tij, sot është një sfidë jo vetëm lokale por mbarëbotërore. Rikonceptimi i hapësirave urbane dhe rurale, implementimi i teknologjive të reja në të gjitha nivelet e përdorimit, informimi i popullatës dhe trajnimi i profesionistëve të fushës, janë disa nga masat që mund të merren për kursim dhe rritjen e eficencës së energjisë. Përdorimi i energjisë së rinovueshme brënda territorit të bashkisëështë i përqëndruar në pjesën më të madhe në konsumin nga banesat, dhe vjen nga hidrocentralet jashtë territorit të bashkisë. Përdorimi i sistemeve të prodhimit të energjisë nga djelli, implementimi i projekteve dhe politikave për rritjen e eficencës energjitike të ndërtesave dhe vendosja në funksionim me kapacitet të plotë të hec Perollaj, janë disa nga masat që mund të ndërmerren për të përmirësuar ekuilibrin e rrjedhave të energjisë. 5.3. Uji Një ndër resurset natyrore më të rëndësiahme (për mos thënë më i rëndësishmi) për njeriun është uji. Si i tillëaksesi ndaj ujit të pishëm dhe mënyra e përdorimit të tij nga ana e një popullsie tregon nivelin e zhvillimit të territorit dhe vetë shoqërisë, në këtë aspekt kujtojmë që banorët e Romës së lashtë ndiheshin superiorë ndaj të tjerëve edhe për faktin se Roma furnizohej me ujë të pishëm nga tre akuadukte të cilët shpërndanin ujin nëpër qytet, një sistem Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 199

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has qe qytet e tjeratë të kohës nuk e kishin. Mjaftueshmëria e ujit varet në shkallë të lartë nga prania e burimeve ujore, ujërave nëntokësore (aquiferëve) dhe ujërat sipërfaqësore (liqene, lumenj, etj), ndërsa cilësia/pastërtia e ujit varet nga shkalla e ndotjes së tokës dhe sipërfaqes së ujit. Uji është i nevojshëm në sektorët shtëpiak, bujqësor dhe industrial, si dhe në shërbime dhe turizëm. Territori i bashkisë Has përfshihet në basenin ujëbledhës të Drinit, i cili është ndër më të mëdhenjtë në territorin e shqipërisë, ku krijohet dhe liqeni i Fjerzës i cili lag kufirin jugor të bashkisë Has. Si pasojë bashkia Has ka akses ndaj një sasie të kosiderueshme uji ku përfshihet liqeni dhe degezime të lumit Drin qe depërtojnë në territorin e bashkisë.

5.4. Materialet Materialet përdoren në funksionimin dhe mirëmbajtjen e aktiviteteve, në përmbushjen e nevojave të popullsisë, në ndërtimin e infrastrukturave etj (p.sh. ushqim, ambalazhim, materiale ndërtimi) dhe pas përdorimit të tyre ose depozitohen si rezervë në sistemin urban, ose hidhen si mbetje. Për shkak të natyrës dhe shumëllojshmërisë të tyre dhe të tregut të lirë, nuk është e mundur që të identifikohen flukset në Bashki, ndërsa flukset dalëse janë më të njohura dhe të identifikueshme (si mbetje, do të shqyrtohen në paragrafin e ardhshëm). Megjithatë, vihet re se produktiviteti i zonës së studimit nuk është shumë i lartë sot. Për shkak të karakterit malor të zonës, aktiviteti bujqësor dhe industrial që ushtrohet është i kufizuar, kështu që është po ashtu i kufizuar dhe prodhimi i materialeve prej tyre. Përjashtimi të vetëm përbën prodhimi i drurit të zjarrit, i cili është gjithashtu mjeti kryesor për ngrohjen e banorëve, por pa pasur të dhëna specifike. Në përgjithësi, vlen të përmendet se 80% e prodhimit bujqësor dhe blegtoral përdoret për të plotësuar nevojat e prodhuesve, ndërsa një pjesë shumë e vogël disponohet në treg.

5.5. Mbetjet dhe emetimet Mbledhja, depozitimi dhe deponimi i mbetjeve tashmë është në kompetencë të Bashkive. Çdo Bashki është kërkuar që të përcaktohet një vënd për deponimin e tyre. Aktualisht në Bashkinë Has funksionon një vënddepozitim, josanitar dhe i paorganizuar, sipas ish Ministrisë së Zhvillimit Urban (http://mbetjet.zhvillimiurban.gov.al), por edhe të kërkimeve në terren. I cili gjwndet në kufirin mes njësisë administrative Fajzë dhe Krumë. Gjithashtu, në bazë të kërkimeve të kryera dhe në terren, u konstatuan të shpërndara në të gjithë territorin e bashkisë vënde të tjera të vogla të deponimit të pakontrolluar.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 200

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.43. Vëndndodhja e grumbullimit të mbetjeve në rrethin e Hasit

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 201

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Fig.44. Vëndndodhja e grumbullimit të mbetjeve në lidhje me qendren administrative Krumë Nuk dihen të dhënat e cilësore (zona së cilës i shërben, viti, rrjedhat e mbetjeve etj. të regjistrimeve të ndryshme të mëposhtme (Ministria, INSTAT) dhe prandaj nuk janë të krahasueshme direct me njëri‐tjetrin ose me të dhëna të tjera të ngjashme dhe nuk mund të nxirren konkluzione të sigurta. Është shumë e mundshme që përbërja e mbetjeve të përfshijë dhe lloje të tjera përveç urbane (inerte, të rënda, mbetjet e kulturave etj).

7. ANALIZA E PËRDORIMIT TË TOKËS Në këtë analizë do të merret në studim përdorimi i tokës dhe mjedisit të ndërtuar në bashkinë Has, gjithashtu do të bëhet dhe klasifikimi dhe analiza sipas pesë sistemeve territoriale të përcaktuara sipas kritereve të Planit të Përgjithshëm Kombëtar. Për hartimin e kësaj analize do të përdoren në mënyrë të vecantë të dhënat e mara nga databaza GIS që është hartuar për territorin e bashkisë.

7.1. Përcaktimi i Territorit në Bazë të Pesë Sistemeve 7.1.1. Sistemi natyror i përdorimit të tokës Sistemi natyror nga vetë fjala por dhe sipas përcaktimit në Planin e Përgjithshëm Kombëtar, përfaqëson tërësinë e resurseve natyrore që përbëjnë një sipërfaqe të caktuar toke. Aty futen të gjitha sipërfaqet e tokës që nuk shfrytëzohen nga njeriu drejtpërdrejt, si pyje, kullota, fusha, male etj. Sistemi natyror i territorit të bashkisë Has përbëhet nga disa njësi natyrore karakteristike, sic jane: Gropa e Krumës, Pllaja e Hasit, lugina e lumit Drin i Bardhë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 202

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

GROPA E KRUMËS E gjendur në pjesën qëndrore të territorit të bashkisë Has ajo ka origjinë tektonike. Në pamje të përgjithshme ajo ka formën e një amfiteatri të madh natyror, e rrethuar nga kurora e relievit gjysmëmalor e kodrinor, që hapet gjërësisht nga jugperëndimi në luginën e lumit Drin. Kjo gropë ka shtrirje verilindje‐jugperëndim, sipërfaqe 227 km2 dhe lartësi mesatare 450‐500m mbi nivelin e detit. Rol të rëndësishëm në modelimit e relievit të gropës së Krumës ka dhe aktiviteti i njeriut i cili ka dëmtuar bimësinë, ka shpyllëzuar shpatet dhe i ka kthyer ato në toka të punueshme. Si pasojë, janë shtuar dhe nxitur proceset e erozionit të shpateve. Luginat e përrenjve që e përshkojnë këtë gropë kanë arritur të depërtojnë në thellësi te mëdha duke dëmtuar strukturën e tokës. Ato fillojnë nga gropa e Dobrunës dhe kontaktit midis Krumë‐Vlahë. Tipari themelor është kontrasti mes luginave të ngushta dhe relativisht të thella, me kurrize ndarëse midis tyre tepër të buta. Pjesa lindore e gropës së Krumës, ajo mes fshatit Golaj dhe qytetit Krumë, ka tiparet e shpatit të butë eroziv, relievi i të cilit përshkohet nga një rrjet i dendur rrëkesh. Pjesa jugore e gropës, ajo mes fshatrave Metaliaj dhe Branogë, dallohet për shkallë më të lartë të copëtimit vertikal. Gjithë rrjeti hidrografik, që ka copëtuar pjesën jugperëndimore të gropës së Krumës, i ka fillimet në burimet e mëdha të kontaktit mes shkëmbinjve ultrabazikë dhe gëlqerorë në pllajën karstike të Hasit Relievi i pjesës

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 203

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has veriperëndimore të gropës së Krumës paraqitet pak më ndryshe. Mes fshatrave Helshan e Perollaj ai merr karakter kodrinor më të theksuar me vlera më të mëdha të copëtimit vertikal. Tiparet morfologjike të kurrizeve rrethuese të gropës ndryshojnë mjaft mes tyre. Ato diferencohen qartë në tre sektorë: jug‐lindor, verilindor dhe veriperëndimor. Sektori juglindor, gjendet mes majës së Tregtanit dhe Kunorës dhe përfaqësohet me një rrëpirë thyerjeje karbonatike, kjo për shkak të diferencimit litologjik dhe tektonik. Sektori verilindor, gjendet mes gropës së Vlahnës dhe Qafës së Prushit dhe përfaqësohet nga një reliev i zhvilluar në ultrabazikë tepër të shkatërruar. Si rezultat i copëtimit intensiv tektonik‐ eroziv, ai është i ndarë në një sërë gropash e lugjesh, si: gropa tektonik‐erozive e Dobrunës, gropa litologjiko‐tektonike e Vlahnës, etj. Këtu zënë fill përroi i Vlahnës dhe Rosmanit. Sektori veri‐perëndimor gjendet mes fshatrave Kurpal e Helshan dhe përfaqëson një reliev të zhvilluar në ultrabazikë të shkatërruar. Njëherësh ky sektor përfaqëson dhe sektorin më të ulët të gropës së Krumës që lidhet me ngritjen më të kufizuar. Gropa e Dobrunës është formuar në shkëmbinj ultrabazikë tepër të shkatërruar nga thyerja tektonike e Qafës së Prushit. Kjo gropë karakterizohet nga një asimetri shumë e vogël për shkak të përbërjes së njëjtë litologjike. Gropa e Vlahnës rrethohet prej majave më të larta të malësisë si ajo e Pashtrikut (1989m), e Kunorës (1512m), e Gajrepit dhe e Kserës. Në dalje të gropës së Vlahnës e deri në bashkimin e saj me gropën e Krumës, përroi i Vlahnës ka formuar një luginë të thellë e mjaft të gjerë.

PLLAJA E HASIT Me sipërfaqe 126 km2, ajo shtrihet në skajin juglindor të malësisë dhe ka lartësi mesatare prej 900‐1000m mbi nivelin e detit. Përbëhet nga formacione gëlqerore të kretës së sipërme dhe dallohet për shkallën më të madhe të diferencimit tektonik në krahasim me njësitë e tjera. Kjo pllajë është modeluar mbi një pllakë karbonatike të vendosur mbi shkëmbinj ultrabazikë me gjerësi dhe trashësi më të madhe tek maja e Pashtrikut (1989 m). Trashësia e saj rritet, nga 400‐ 500m në jugperëndim deri në 800‐1000m në verilindje. Janë pikërisht thyerjet tektonike shkëputëse që i kanë dhënë pllajës së Hasit karakter diferencues mes pjesës jugperëndimore (më të ulur) dhe pjesës verilindore (më të ngritur) të Pashtrikut. Dukuria më karakteristike e kësaj pllaje është zhvillimi i madh i proceseve karstike. Në këtë zhvillim kanë ndihmuar lëvizjet e reja tektonike ngritëse, thyerjet tektonike të Drinit të Bardhë dhe përroit të Krumës dhe struktura sinklinale. Karsti në pllajën e Hasit është përgjithësisht i ri dhe ka krijuar pak kontraste në reliev. Dukuritë karstike kanë çuar në formimin e një morie formash karstike deri në përmasat e uvalave. Format karstike mes majës së Tregtanit, Domajt e Qytezës (gjysma jug‐perëndimore e pllajës), kanë mbulesë të pasur pyjore dushku dhe ahu, Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 204

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has duke i falur një bukuri natyrore të veçantë. Sigurisht, nuk mungojnë as vlerat historike e kulturore, pasi në majën e Qytezës gjenden gjurmët e një vendbanimi të lashtë. Në rrethina pllaja karakterizohet nga shpate të pjerrëta që lidhen me shkëputje tektonike dhe ndërtime prej formacioneve gëlqerore. Zhvillimin më të madh relievi karstik, në këtë sektor, e ka midis majës së Bjeshkës së Krumës dhe malit Pashtrik. Këto forma janë krijuar kryesisht nga tretja e këtyre formacioneve. Në format karstike mbizotërojnë hinkat me formë elipsi me diametër 25‐60m dhe 2‐7m thellësi, ndërsa dolinat kanë diametër 80‐200m dhe thellësi 20‐35m. Grupi i hinkave dhe dolinave që shtrihen mes majës së Qytezës dhe Domajve formojnë një uvalë tipike eliptike me gjatësi deri në 4.7km dhe gjerësi 1.5km. Në veri të Rrasës së Bregut dhe majës së Qytezës shtrihet relievi tipik i dolinave në evolucionin e të cilave kanë ndikuar përroi i Leshnicës dhe përroi i Gjinajve.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 205

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Zhvillimin më të madh të relievit karstik e gjejmë midis majës së Qytezës dhe asaj të Pashtrikut pasi këtu hinkat dhe dolinat grupohen në dy uvala të mëdha, ajo e bjeshkës së rumës dhe ajo e Cahanit. Kjo e fundit është njëherazi dhe uvala më e madhe dhe më e zhvilluar e pllajës karstike të Hasit. Në verilindje të pllajës ngrihet një reliev malor gati tipik alpin i cili përfaqësohet nga kurrizi malor Pashtrik‐maja e Kunorës. Ky varg malor ngrihet 1300‐1500m mbi gropën e Krumës. Ky ndryshim i lartësisë është rezultat i ngritjes që ka pësuar struktura e Pashtrikut (1989m) dhe që shënon pikën më të lartë të Hasit. Ky kurriz malor është formuar në një kreshtë monoklinale me front nga jugperëndimi, kurse në veriperëndim bie në gropën e Vlahnës, tek guri i Kunorës. Pikërisht këtu mbyllet përfundimisht pllaja e Hasit, duke i lënë vendin relievit të butë gjysmëmalor midis gropës së Vlahnës dhe asaj të Dobrunës. LUGINA E LUMIT DRINI I BARDHË Nga fshati Gjonaj e deri në hyrje të territorit shqiptar, për shkak të ndryshimit të formacioneve nga depozitimet e piocen‐kuaternarit në gëlqeroret e kretakut, lugina ngushtohet dhe hera herës merr tiparet e një kanioni. Si konkluzion, mund të themi se ndërtimi në një pjesë shumë të madhe prej formacionesh të buta, copëtimi tektonik dhe lëvizjet ngritëse kanë kushtëzuar vlerat e mëdha të copëtimit horizontal dhe vlerat mesatare të energjisë së relievit. Si rrjedhojë, ky reliev dallohet nga Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 206

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has zhvillimi intensiv i proceseve të erozionit dhe në përgjithësi të degradimit duke krijuar vështirësi në ndërtimin e vendbanimeve dhe të infrastrukturës, dallohet nga toka të varfra dhe pak punueshme dhe nga mundësi të vogla mbrojtjeje nga degradimi i terreneve. Por pavarësisht anëve negative mund të përmendim edhe disa nga ndikimet pozitive të relievit. Ndonëse është një reliev kodrinoro‐malor që krijon sipërfaqe të kufizuar të tokës së punueshme, në rajonin ndërkufitar të Hasit krijohen mundësi për zhvillimin e blegtorisë, këtu vlen të përmendet dhia e Hasit.

7.1.2. Sistemi ujor i përdorimit të tokës Sistemi ujor edhe sipas PPK‐së përbëhet nga tërësia e vëllimeve ujore sipërfaqesore si lumenj, liqene, përrenj, burime etj. Aktiviteti i të cilëve ndikon drejtpërdrejt në jetën e njeriut por dhe në strukturën e tokës ku veprojnë. Prezenca e terreneve karstike, terrigjene dhe ultrabazike, kushtëzon ndryshime të dukshme hapësinore të hidrografisë dhe të pasurive ujore. Në të parat, pra, në terrene karstike, ka pasuri ujore nëntokësore ndërsa sipërfaqja është më e varfër. Në terrene terrigjenë dhe ultrabazikë, hidrografia është më e pasur në rrjedhje sipërfaqësore por në shumicën e rasteve ato janë të përkohshme. Në përgjithësi rajoni ndërkufitar i Hasit ka rrjedhje të varfra ujore dhe kjo lidhet me reshjet nën mesataren e vendit 800‐900mm dhe me ndërtimin nga formacionet terrigjene dhe ultrabazikë pak të përshkueshëm. Rajonin ndërkufitar të Hasit e përshkojnë lumi i Krumës, i Vlahnës, i Rosmanit, i Leshnicës, i Vranishtit, i Dishticës, i Vogovës, rrjedhja e sipërme e përroit të Skatinës dhe rrjedhja e poshtme e lumit Erenik e Drini i Bardhë. Lumi i Krumës zë fill në burimin e madh karstik të Vrellës, që del në afërsi të qytetit homonim. Ky lumë ka një sipërfaqe të pellgut ujëmbledhës prej 227km2, lartësi mesatare 687m dhe rënie të shtratit 22m/km, ndërsa gjatësia e tij është 26.5km. Ngritja e nivelit të ujit afër 100m të liqenit të Fierzës e ka reduktuar mjaft gjatësinë e tij. Burimi i madh karstik përbën edhe ushqimin kryesor të tij. Në përgjithësi rrjedhja e këtij përroi është e varfër, gjë që pasqyrohet në prurjen mesatare shumëvjeçare prej 1.96m3/sek, ndërsa moduli i rrjedhjes është 8‐ 10lit/sek/km2. Burimi kryesor i ushqimit janë reshjet e shiut dhe pjesërisht ato të dëborës, regjimi i të cilave pasqyrohet drejtpërsëdrejti në regjimin e tij. Në regjimin vjetor të rrjedhjes diferencohen dy periudha, ajo e lagësht (tetor‐maj), e cila përbën 85% të prurjes së përgjithshme vjetore dhe periudha e thatë (korrik‐shtator), që zë vetëm 15% të saj. Një shpërndarje e tillë, përveçse nga regjimi i reshjeve, vjen dhe si pasojë e ndërtimit litologjik dhe shkalla e copëtimit të relievit. Ndërtimi litologjik ofron gjithnjë e më shumë varësinë e regjimit të rrjedhjes me regjimin e Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 207

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has reshjeve dhe kjo qëndron në faktin se ushqimi nga rrjedhja sipërfaqësore përbën 62% të prurjes së përgjithshme, pra mbizotëron mbi atë nëntokësor, që përbën vetëm 38% të prurjes së përgjithshme. Në prurjet mesatare vjetore diferencohen vlerat maksimale dhe minimale paralelisht. Vlerat maksimale kryesore i gjejmë në muajin dhjetor me 13% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore si pasojë e reshjeve të shiut ndërsa vlerat maksimale të tjera i gjejmë në muajin shkurt si pasojë e burimit të fuqishëm të Vrellës (Krumës). Vlerat minimale kryesore i gjejmë në muajin gusht me 0.53 m3/sek ose 2% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore si pasojë e reshjeve të pakta të shiut dhe avullimit të fuqishëm dhe për shkak të mungesës së formacioneve ujëmbajtëse. Regjimi stinor, në ndryshim nga ai vjetor, vërehet që nuk ndjek regjimin e reshjeve. Kështu stina më e lagësht, vjeshta, merr 358.8mm ose 35% të reshjeve dhe zë vendin e tretë për nga prurja duke përbërë 24% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore. Kjo, si pasojë se një pjesë të mirë të reshjeve që bien në formë dëbore veçanërisht në pllajën karstike të Hasit, e cila kalon në rrjedhë nëpërmjet burimit të Vrellës. Sipas faktorëve të lartpërmendur, pranvera ka një prurje mesatare prej 6% më të madhe se ajo e vjeshtës pavarësisht se ajo merr 21% të sasisë së reshjeve vjetore. Stina e dimrit përbën 36% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore gjë që i detyrohet reshjeve të pasura, 26% e sasisë vjetore, por edhe gjendjes së ngopur nga shirat e vjeshtës. Në hidrografinë e rajonit ndërkufitar të Hasit një vend të rëndësishëm kanë burimet, mes të cilëve përmendim atë të Krumës që del nga çarjet tektoniko‐karstike të rrëzës jugperëndimore të pllajës së Hasit. Ky burim dallohet për regjim karstik në varësi të reshjeve, veçanërisht atyre të dëborës. Prurja mesatare vjetore e tij arrin në vlerat 500‐600 litra/sek ndërsa ujërat e tij përdoren për furnizimin e qytetit të Krumës me ujë të pijshëm. Këtu përmendim dhe disa burime të tjera si ai i Spahisë, i Harhullës, i Domajve, i Damjanit, Kabashit,Kusarit etj, të cilët kanë përmasa më të vogla. Si konkluzion mund të themi se rajoni ndërkufitar i Hasit është i varfër në rrjedhje ujore , ndaj edhe ka marrë emrin "Hasi i Thatë". Mungesa e rezervave të mjaftueshme ujore e vështirëson shumë veprimtarinë e ekonomisë bujqësore. Për të zgjidhur deri diku problemin ka ndihmuar krijimi i ujëmbajtësve artificialë, që magazinojnë ujin e periudhës së lagësht të vitit. Megjithëse i varfër në rrjedhje ujore, rajoni ka një sërë burimesh të cilët e kanë zgjidhur problemin e furnizimit me ujë të pijshëm për banorët e zonës. Së fundmi, duhet theksuar se prania e liqenit artificial të Fierzës përbën një atraksion turistik për zonën, sidomos për të pasionuarit pas peshkimit dhe shëtitjes me varka.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 208

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 7.1.3. SISTEMI BUJQËSOR I PËRDORIMIT TË TOKËS Sistemi bujqësor është një nga më të rëndësishmit ndër sistemet përbërës të territorit të shqipërisë, pasi dhe në Planin e Përgjithshëm Kombëtar konsiderohet si nje nga degët më të rëndësishme të ekonomisë së vëndit. Ky sistem përbëhet nga të gjitha sipërfaqet e tokës se punueshme të cilat janë përqëndruar ne ultësirën qendrore dhe atë perëndimore të vëndit. Pjesë e sistemit buqësor është dhe bën dhe dega e blegtorisë me të gjitha resurset natyrore që përdoren për mbareshirmin e kafshëmve blegtorale. Larmia e kushteve dhe faktorëve gjeo‐klimatike që ka sipërfaqja e bashkisë Has ka kushtëzuar shumëllojshmërinë e tokave, të cilat, si në të gjithë vendin, ndryshojnë sidomos në drejtim vertikal. Në këtë drejtim dallohen tokat e kafenjta, të murrme pyjore dhe livadhore malore, ndërsa si nën tipa dallohen tokat aluvionale në luginat e lumenjve. Formimi i mbulesës së tokave në bashkinë e Hasit është bërë kryesisht mbi shkëmbinjtë ultrabazikë, tepër të shkatërruar dhe pjesërisht në ato gëlqerorë e terrigjenë. Ka një reliev kryesisht kodrinoro‐malor, me reshje jo të pasura, rrjedhje të pamjaftueshme për transportin e eluvit, përshkueshmëri të dobët dhe mbulesë bimore jo të pasur. Në veçanti formacioni amnorë ka ndikuar drejtpërdrejt në pasurimin me kripëra magneziale, pothuajse në të gjithë tipat e tokave të tij. Tokat e kafenjta kanë shtrirje të konsiderueshme dhe takohen nga 300m deri në 900‐1000m mbi nivelin e detit. Gjënden kryesisht në gropën e Krumës dhe nëpër luginat e përrenjve. Ato janë të kafenjta livadhore dhe të kafenjta malore. Tokat e kafenjta livadhore përbëjnë pjesën dërmuese të tokave bujqësore dhe shtrihen në gropën e Krumës dhe luginat e përrenjve të Vlahnës, të Rosmanit, etj. Këtu shtrihen nga rreth 300m deri në 500m mbi nivelin e detit. Një nga karakteristikat e tyre dalluese është pasuria në kripëra magneziale, për shkak të mbizotërimit të formacioneve ultrabazike. Përbërja mekanike e tyre është e rëndë, ka strukturë bllokore, nivel humusi 2‐5%, me horizont të ngjeshur e me cilësi fizike të këqija. Këto dukuri lidhen me kompleksin thithës të ngopur me baza ku mbizotëron magnezi. Reaksioni i tyre është acid i dobët, janë të pasura me azot e humus dhe të varfra në fosfor. Njëkohësisht janë më argjilore dhe të pasuruara me lym, gjë që u jep atyre strukturë plisore të ngjeshur e tepër të ngjitshme. Këto dukuri kanë kushtëzuar dhe porozitet shumë të vogël. Për këtë arsye uji dhe ajri depërtojnë me shumë vështirësi e në sasi shumë të pakta. Për t'u bërë të përshtatshme, këto toka kërkojnë gëlqerëzim, punim të thellë dhe kullim. Tokat e kafenjta malore, me kripëzim magnezial, zënë pjesën dërmuese të katit bimor të dushkut në lartësitë, nga 300m deri 900‐1.000m mbi nivelin e detit. Formimi dhe zhvillimi i tyre mbi eluvin e shkëmbinjve ultrabazikë dhe ndikimi i faktorëve biokimikë i kanë bërë ato mjaft të pasura me kripëzim magnezial. Tokat e kafenjta livadhore, janë jo pjellore por shumë të pasura me potas në të gjitha shtresat. Në këtë brez bëjnë pjesë

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 209

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has dhe tokat e kafenjta të kuqërremta të cilat shtrihen kryesisht në pllajën karstike të Hasit, nga fshati Cahan e deri në fshatin Kishaj dhe rrëzë malit Pashtrik. Ato formohen nga argjilat e dekalcifikimit, që grumbullohen në fundin e uvalave dhe dolinave karstike si dhe në ndërthurjen e depozitimeve të tjera me karbonatikët. Këto toka kanë horizont të thellë, ngjyrë të kuqërremtë, teksturë të rëndë dhe krijojnë reaksione acide. Tokat e murrme pyjore ose të pyjeve të ahut shtrihen në lartësitë 1.000‐1.400m mbi nivelin e detit dhe kanë shtrirje tepër të vogël. Dallohen tokat e murrme pyjore malore të cilat gjenden në trajtën e një brezi të ngushtë mes fshatit Dobrunë në veriperëndim të Bjeshkës së Krumës. Kjo shtrirje e vogël e tyre lidhet me faktin se lartësia nga 1.100‐ dhe mbulesa e ahut ku këto toka janë formuar, është e kufizuar. Trashësia e profilit të tyre është e lidhur drejtpërdrejt me pjerrësinë e shpatit. Ato kanë profil të cekët në shpatin veriperëndimor të Pashtrikut, majës së Aplasit dhe Gajrepit ndërsa në pllajën e Hasit kanë profil të thellë. I gjejmë kryesisht mbi shkëmbinjtë gëlqerorë e pjesërisht ultrabazikë, ndërsa mbulesa bimore e tyre përfaqësohet tërësisht nga kati i ahut. Janë të pasura me humus 12‐14 % dhe kanë strukturë kokrrizore të ngopur me baza dhe reaksione neutrale. E veçanta e këtyre tokave është se kanë sasi të konsiderueshme potasi dhe azoti, krahas elementëve të tjerë ushqyes, çka i bën këto toka më pjellore se sa të parat. Tokat livadhore malore shtrihen në rrethinën e majës së Pashtrikut në lartësitë 1.400‐ 1.900m mbi nivelin e detit. Këto toka kanë horizont të thellë të humusit me rreth 20%. Ato mbulohen gati tërësisht nga kullotat alpine duke lenë të zhveshur vetëm kreshtën kulmore të Pashtrikut. Në rajonin ndërkufitar të Hasit dallohen edhe tokat aluvionale në sektor të ngushtë tek luginat e lumenjve Erenik e Drini i Bardhë. Këto toka janë zhvilluar në depozitimet pliocen‐kuaternare nga vërshimet e herëpashershme të lumenjve Erenik e Drini i Bardhë. Kanë nivel humusi 0,5‐ 3,5%, janë toka me cilësi të mira dhe të përshtatshme për prodhim intensiv. Nga analiza e mësipërme dalim në konkluzionin se në rajonin ndërkufitar të Hasit tokat janë të larmishme pasi takohen tre breza tokash si të kafenjtat, të murrmet pyjore e livadhore malore dhe tokat aluvionale. Përtej anëve pozitive të sipërpërmendura të këtyre tokave, ndër anët negative përmendim se tokat në këtë rajon nuk janë produktive pasi janë formuar mbi formacionet ultrabazikë e janë të pasura me kripëzim magnezial. Në Hasin e Shqipërisë dallohet dhe keqmenaxhimi i tokave, sidomos kjo në periudhën komunist ku hapja e tokave në terrenet e pjerrëta i ka kthyer sot ato në vatra erozioni e deri në degradimin e tyre. Nga ana tjetër, përdorimi pa kriter i plehrave kimike apo i pesticideve ka shkaktuar humbje të produktivitetit të tokave. Keqmenaxhimi i tokës vijoi edhe pas viteve 1990 duke e lënë pjesën e saj më të madhe djerrë apo dhe zaptuar nga ndërtime kaotike. Kjo më e theksuar në Hasin e Shqipërisë e sidomos në shpërfaqen e ish‐ndërmarrjes bujqësore në Krumë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 210

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

7.1.4. SISTEMI URBAN I PËRDORIMIT TË TOKËS Jetesa e njerëzve apo shkalla e civilizimit të shoqërisë, lidhet ngushtë me vendbanimet përkatëse. Fillimisht vendbanimet ishin të përqëndruara kryesisht në territoret e ndryshme malore rurale dhe ishin të lidhura ngushtë me ndërveprimin e faktorëve natyrorë por edhe me vetë evolucionin e shoqërisë njerëzore. Këta faktorë ndikuan në zhvillimin e strukturës së vendbanimeve rurale dhe urbane duke zhvilluar tipa të ndryshme. Në hapësirën gjeografike të administruar nga bashkia Has gjenden të dy tipat e vendbanimeve, urbane dhe rurale. Nga pikëpamja administrative bashkia Has ndahet në 4 njësi administrative përkatësisht:

 Njësia administrative Krumë e cila është dhe qëndra administrative e bashkisë, si dhe e vetmja njësi që mund të konsiderohet me karakter urban. Kjo jnësi gjëndet në qëndër të tërritorit të bashkisë dhe rrethohet nga tre njesitë e tjera. Përvec qytetit të Krumës ajo përbëhet dhe nga pesë fshatra të tjerë. Të cilët janë: Zahrishti i cili ndodhet në përëndim të qytetit të Krumës; Gajrepi i cili shtrihet në pjesën veriore të kësaj njësie; ndërsa lidje dhe veri‐lindje te qytetit të Krumës ndodhen fshatrat e Fshat‐Krumës, Cahanit dhe Mujaj‐Dajc.  Njësia administrative Golaj është njësia territori i së cilës përbledh të gjithë pjësën vëriorë të bashkisë Has, si e tillë ajo cotëron pjesën më të nadhe të kufirit me Kosovën dhe ka sipërfaqen më të madhe ndër njësitë përbërsë të bashkisë. Kjo njësi përbëhet nga dymbëdhjetë fshatra ku përfshihen: fshati Golaj në qendër të kësaj njësie si dhe qëndja administrative e saj; në veri të njësisë ndodhen fshatrat Zgjec, Peraj i cili ndodhet në skajin më verior kufi me Kosovën, Letaj, Qarr, Dobrunjë gjithshtu kufi me Kosovën; Në lindje të fshatit Golaj ndodhen fshatrat: Nikoliq dhe ne shkajin më lindor fshati Vlahenp; Në perëndim të Golatj‐t janë tre fshatra nga më i afërti Perrollaj, Helshan tek më i largëti Kostur.  Në kufij me Kukësin dhe Fushë‐Arrëzin ne pjësën jug‐perëndimore ndodhet njesia Fajzë e cila ka në përbërje të saj gjashtë fhstra: Fshati Fajzë si qëndër administrative e njësisë ndodhet në qëndër të saj; Në fashën perëndimore të kësaj njësie ndodhen fshatrat Liqeni i Kuq, Bregovë dhe fshati Metaliaj; Fshati Tregtan ze pjesën veriore të njësisë Fajzë; Ndërsa pjesa lindore e njësisë ka në përbërje fshatin Vranisht.  Edhe njësia administrative Gjinaj përbëhet nga gjashtë fshatra dhe ze pjesën jug‐lindore të bashkisë Has, fshatrat përbërës rë saj janë përkatësisht: Fshati Gjinaj i cili është dhe qëndra e njësisë; Në perëndim të njësisë ndodhen Pusi i Thatë dhe më tëj në veri kufi me njësinë Fajzë ndodhet fshati Myc‐Has; Ndërsa në pjesën lindore dhe veri‐lindore ndodhen tre fshatrat e tjerë, Domaj‐Has, Pogaj kufi me Kosovën dhe Kishaj.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 211

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Vëndbanimet në bashkinë e Hasit, sic shihet dhe nga harta më sipër janë të përqendruara kryesisht në luginat e lumit Drini i Bardhë si dhe në gropat e lugjet e hapësirës së bashkisë Has. Në gjithë sipërfaqen e bashkisë Has mbizotërojnë fshatrat e shpërndara në shpatet e maleve ku mund të përmendim fshatrat Pogaj, Gjinaj, etj. Nga ana tjetër fshatrat e përqendruara i gjejmë të shtrira kryesisht përgjatë luginës së lumit Drini i Bardhë si dhe në gropat e lugje. Mund të përmendim fshatrat Golaj, Metaliaj, Domaj‐Has etj. Sipas banorëve të Hasit vëndbanimet ndahen në tre grupe:

 në "fshatrat e Rrafshit", bëjnë pjesë kryesisht fshatrat që shtrihen në terrene të ulëta (300‐450m) përgjatë luginës së lumit Drini i Bardhe dhe në afërsi të brigjeve të liqenit artificial të Fierzës. Këto fshatra zënë rreth 23.6% të të gjitha qendrave të banuara të bashkisë të Hasit dhe mund të përmendim Zahrishtë, Myc‐Has, Metaliaj, etj.  në "fshatrat e Brisë", bëjnë pjesë kryesisht fshatrat që shtrihen në terrene me lartësi 451‐ 650m. Këto fshatra shtrihen rrëzë kodrave dhe në këtë grup bëjnë pjesë më shumë se gjysma e të gjitha fshatrave që i përkasin bashkisë Has. Ato zënë rreth 44.1% të të gjitha fshatrave të rajonit ndërkufitar të Hasit dhe mund të përmendim Nikoliqi, Golaj, Vranishti, Perollaj, etj.  në "fshatrat e Gurit", bëjnë pjesë kryesisht fshatrat që shtrihen në terrene me lartësi mbi 650m dhe zënë rreth 32.3% të të gjitha fshatrave të Hasit. Këto fshatra shtrihen përreth malit Pashtrik, Rrethi i Kasolles, etj. Dhe mund të përmendim Gjinaj, Cahan, Zgjeç, etj.  Mbizotërimi i shtrirjes së fshatrave të Hasit në lartësitë 451‐650 dhe +650m tregon për karakterin kodrinoro‐malor të rajonit. Vendbanimet që shtrihen në Hasin e Shqipërisë në qendrat e tyre kanë të përqendruara objekte publike si shkolla apo institucione të njësive administrative. Mund të përmendim fshatin Golaj, Fajza, etj. Duhet theksuar se e përbashkët për të gjithë fshatrat e rajonit ndërkufitar të Hasit është vendosja e tyre pranë rrugëve kryesore të rajonit ose rrugëve që lidhin fshatrat me njëri‐ tjetrin. Kjo është mundësuar për shkak të krijimit të lehtësirave në komunikim. Banesat tipike të Hasit janë kullat dykatëshe të punuara me ndërthurje të gurit dhe drurit, por ajo që vihet re në vitet e fundit është së ka ndryshuar pothuajse tërësisht mënyra e ndërtimit të banesave si pjesë e huazimeve nga vendet e tjera. Parcelat e tokës së punueshme janë të fragmentarizuar, një pjesë e vogël e tyre më tepër në formën e kopshti, është pranë banesave, ndërsa pjesa tjetër e tyre është larg banesave. Qyteti i Krumës. Është qëndra e vetme urbane në bashkinë e Hasit. Shtrihet në gropën e Krumës rrëzë malit Gajrep dhe Rrethit të Kasolles, në lartësi 415‐440m mbi nivelin e detit. Kruma është një qëndër me vlera të veçanta patriotike, arsimore dhe kulturore. Banorët e Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 212

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has zonës kanë dhënë kontributin e tyre për përhapjen e arsimit dhe kulturës në hapjen e shkollave shqipe. Siç theksuam, në vitin 1923 në Krumë u krijua shoqëria arsimore "Shkëlzeni" ndërsa në vitin 1928 u hap Internati "Kosova". Gjatë viteve 1921‐1925, Kruma ka qenë qendër prefekture dhe kishte nën juridiksionin e saj nënprefekturën e Tropojës dhe të Lumës. Gjatë viteve 1925‐ 1944 Kruma në pikëpamje administrative ishte komunë e Hasit. Pas viteve 1944‐1972 Kruma ishte qendër lokaliteti për "Krahinën e Hasit". Më 4 shkurt të vitit 1972 Kruma u shpall qytet i rrethit të Kukësit, me funksionin e qytetit bujqësor, pasi më 1964 u krijua dhe "Ndërmarrja bujqësore". Në këtë periudhë, qyteti pati një zhvillim ekonomiko‐social, pasi filluan të ndërtoheshin dhe institucionet administrative, arsimore, shëndetësore, kulturore, etj. Në vitet '80 të shekullit XX, Kruma kishte një popullsi prej 3000 banorësh, e cila kryesisht ishte e ardhur nga fshatrat që ishin zënë nga ujërat e liqenit artificial të Fierzës. Në vitet '90 të shekullit të kaluar, pjesa më e madhe e popullsisë së qytetit të Krumës u largua drejt qyteteve të mëdha si Tirana, Durrësi, etj., ndërsa filloi të popullohej nga banorët vendas të ardhur nga fshatrat e rajonit. Duhet theksuar se, pas vitit 1999, si rezultat i rritjes së të ardhurave nga puna e emigrantëve, qyteti i Krumës po zgjerohet drejt veriut, duke zënë tokat e ish‐ndërmarrjes bujqësore të Krumës, me ndërtime të reja, por pa ndonjë plan të qartë urbanistik. Në vitin 2009 qyteti i Krumës kishte një popullsi prej 4.028 banorësh dhe 841 familje, ndërsa në vitin 2011 qyteti i Krumës kishte një popullsi prej 5.007 banorësh. Kruma në aspektin e zhvillimit të ekonomisë është qytet bujqësor, por, që pas viteve '90 të shekullit të kaluar, gjithnjë e më shumë po zhvillohet sektori i shërbimeve në formën e bizneseve të vogla familjare. Në qytetin e Krumës janë përqendruar dhe institucione sociale: një kopsht, dy shkolla nëntëvjeçare, një shkollë e mesme, një spital, një shtëpi kulture, etj. Që nga viti 2014 e më pas, në vitin 2016, qyteti i Krumës ka marrë një pamje të re. Me planifikimin e ri urban qytetit iu rikonstruktuan fasadat e pallateve, iu asfaltuan të gjitha rrugët brenda qytetit, iu krijuan dhe iu shtuan hapësirat e gjelbra në qytet dhe iu përmirësua ndriçimi i rrugëve.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 213

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

7.1.5 Sistemi infrastrukturor i përdorimit të tokës Në sistemin infrastrukturor të klasifikuar sipas PPK‐së përfshihen të gjitha sistemet infrastrukturore ku përfshihen, rrugët, sistemet e shpërndarjes së energjisë elektrike, ujësjellës‐ kanalizime, telekomunikacioni dhe interneti. Furnizimi me ujë Furnizimi me ujë i popullsisë së bashkisë së Hasit është një ndër çështjet më shqetësuese. Zona ka pasuri ujore e veçanërisht burime uji të pijshëm, që dallohen për cilësi shumë të mirë si përmbajtja e ulët e mineraleve, ngarkesat e vogla mikrobiologjike, tejdukshmëri, freski, etj. Megjithatë problemi i ujit të pijshëm ngelet ende i pazgjidhur. Në bashkinë Has paraqitet kjo situatë e furnizimit me ujë: në qytetin e Krumës kohëzgjatja mesatare e furnizimit me ujë të pijshëm është vetëm 8 orë në ditë ose 22%. Vetëm 33.9% e popullsisë në Bashkinë Has furnizohet me ujë nga SHA Ujësjellës‐Kanalizime ndërsa rreth 66.1% e popullsisë rurale nuk mbulohet me shërbim nga SHA Ujësjellës‐Kanalizime. Kjo pjesë e popullsisë furnizohet me ujë nga disa ujësjellës të vegjël fshatrash të amortizuar në një pjesë të madhe të tyre, siç është ai i fshatit Zgjec, Cahan, Mujë‐Dajç. Të tjera mënyra furnizimi janë disa burime të përbashkëta (burime apo çezma lagjesh apo fshati) dhe puse të hapura nga banorët por të cilat mbartin probleme të cilësisë së ujit dhe mungesës së tij gjatë verës (Gjinaj, Pusi i Thatë). Nga të dhënat e mëposhtme rezulton se vetëm 52.49% popullsisë së rajonit furnizohen me ujë të pijshëm brenda banesave të tyre. Krahasuar kjo shifër me vitin 2001 ka një përmirësim të situatës, pasi në vitin 2001 vetëm 23.3% e popullsisë furnizohej me ujë të pijshëm brenda

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 214

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has banesës. Pra, është shënuar një rritje me 29.19%. Ndërtesat me ujë të pijshëm jashtë banese janë 9%, me rrjet ujësjellësi 12.9% ndërsa me rrjet jashtë ndërtesës 15.37 %. Ndërsa 10.22% e banesave të banuara janë pa asnjë lloj sistemi furnizimi me ujë si pasojë e amortizimit të tejskajshëm të rrjetit që lidh konsumatorin familjar me rrjetin dytësor. Mungesa e matësve ka sjellë humbje të mëdha në rrjet, konsum pa kontroll të ujit dhe faturim aforfe.

Furnizimi me energji elektrike Shpërndarja e energjisë elektrike përbën një nga sfidat më serioze. Plotësimi i kërkesës së popullsisë së bashkisë me energji elektrike përbën një faktor të rëndësishëm për zhvillimin e saj. Në bashkinë Has furnizimi me energji elektrike bëhet vetëm nëpërmjet instalimit të Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 215

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has nënstacionit të Krumës me fuqi 10600 kV, i lidhur direkt me hidrocentralin e Fierzës. Vitet e fundit në rajon kanë filluar të shfrytëzohen resurset ujore për ndërtimin e min HEC‐ve. Dy te tillë janë ndërtuar në fshatin Perollaj dhe Zgjeç me kapacitet 1.5 MVA dhe 4 MVA. Aktualisht bashkia Hast ka energji elektrike 24 orë, e mjaftueshme për të plotësuar nevojat e konsumatorëve, të bizneseve, të shërbimeve shëndetësore, etj. Problem mbetet amortizimi i nënstacionit dhe i rrjetit të transmetimit nga mungesa e investimeve të nevojshme. Më e rënduar paraqitet gjëndja në fshatra ku ka raste të ndërprerjes së energjisë elektrike pasi në fshatra baza energjetike është jashtë mundësive. Kjo e vështirëson edhe më shumë situatën gjatë periudhës së dimrit. Niveli i përdorimit të pajisjeve elektro‐shtëpiake në vitin 2011 për Hasin e Shqipërisë ka pasur një rritje me 32% krahasuar me vitin 20011. Sipas të dhënave të tabelës rritjen më të madhe e kanë pajisje si frigoriferët, lavatriçet, televizorët, celularët dhe dushet elektrikë. Numri i familjeve që nuk posedojnë asnjërën nga këto pajisje është 186 familje, pra, 6.13% të familjeve që kanë të ardhura të pakta ose nivel shumë të ulët ekonomik. Si përfundim themi se niveli i përdorimit të energjisë elektrike në Hasin e Shqipërisë është rritur në krahasim me vitin 2001 për shkak të rritjes së përdorimit të pajisjeve elektro‐shtëpiake.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 216

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Shërbimi postar dhe telefonik Shërbimi postar dhe telefonik në rajonin e Hasit e ka zanafillën e tij që në kohën e prefekturës së Kosovës me qendër në fshatin Krumë. Në bashkinë Has gjatë periudhës 1954‐1990 u mbulua në mënyrë të kufizuar zona me rrjet telefonik i cili përbëhej nga aparatura të vjetërsuara dhe nga centrale që lidheshin me linja ajrore telefonike manuale. Pas viteve '80 kjo linjë u zëvendësua me radio‐rele disa kanaleshe të cilat mundësuan automatizimin. Gjatë viteve 1992‐2002 në kuadër të master‐planit për "Zhvillimin e telekomunikacionit", në shkallë vendi u kryen instalime të reja dhe moderne të centraleve dixhitale. Shërbimi i telefonisë celulare në rajonin ndërkufitar të Hasit realizohet nga futja në treg e kompanive mjaft të fuqishme si AMC, që u instalua në vitin 2000 apo VODAFON që u instalua në vitin 2002 dhe që shtrihej në gjithë territorin. Vitet e fundit në treg operojnë dhe kompani të tjera si EAGLE MOBILE në territorin shqiptar. Shërbimi postar në rajonin ndërkufitar të Hasit paraqitet mirë në qendër, ndërsa në fshatra vërehen vonesa nga mungesa e tetë njësive postare pa ambiente pune. I gjithë rajoni ka shërbimin e internetit duke përbërë një argument për përmirësim të shërbimeve, duke u ofruar nga kompania TELEKOM. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 217

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Pjesa më e madhe e territorit në të gjithë rajonin furnizohet me sinjale satelitore televizive private të vendit dhe nëpërmjet valëve të televizioneve kosovare.

Shërbimi i transportit Karakteri kodrinoro‐malor i zonës e vështirëson shërbimin e transportit të njerëzve dhe mallrave, por kjo nuk përbën faktorin kryesor për situatën e tij. Në rajonin e bashkisë Has transporti automobilistik është i vetmi shërbim transporti për njerëzit dhe mallrat. Arteriet kryesore që kalojnë në rajon dhe që e lidhin atë me qytetet e tjera të Kukësit, Tropojës, Gjakovës dhe Prizrenit janë aksi rrugor Kukës‐Krumë, Krumë‐Gjakovë, Gjakovë‐Prizren dhe Krumë‐Tropojë. Të dhënat nga Bashkia Has tregojnë se rrjeti rrugor rural përbëhet nga 172 km, nga ku 12.5km janë të asfaltuara dhe 159.9km janë me çakëll. Vitet e fundit infrastruktura rrugore ka pësuar ndryshime të rëndësishme, si rezultat i rikonstruksionit dhe asfaltimit të rrugës shtetërore Nr. 23 dhe të rrugës së Vlahnës me gjatësi 6km. Administrimi i rrjetit shtetëror është kryer nga ARRSH. Megjithatë, rrjeti rrugor rural që lidh fshatrat me rrugën shtetërore ose me qendrat e njësive administrative, është në gjendje jo të mirë, i pa asfaltuar dhe me vështirësi kalimi gjatë stinës së dimrit. Mungesa e fondeve dhe e kapaciteteve ka sjellë probleme në mënyrën e organizimit dhe të mirëmbajtjes së rrugëve rurale ndër vite, por, vihet re dhe mungesa e një strukture efektive që i përgjigjet mirëmbajtjes së sistemit rrugor rural. Rikonstruksioni me asfaltim i rrugës së fshatit Zahrisht, Gjinaj, Dobrunë dhe rehabilitimi i një seri rrugësh të tjera, shihet prioritar. Këto rrugë do iu mundësonin banorëve të fshatrave lëvizje të lirë, nxjerrjen e produkteve bujqësore e blegtorale në tregjet e Krumës, Kukësit apo Gjakovës, rritje të numrit ë turistëve në zonat turistike dhe qasje më të mirë në arsim, shëndetësi, shërbime sociale e informacion.

9 Analiza e investimeve Në kapitullin në fjalë shqyrtohen investimet e parashikuara, si edhe ato që janë në zhvillim e sipër. Fillimisht, paraqitet kuadri i përgjithshëm në nivel vendi dhe në veçanti investimet e drejtëpërdrejta të huaja gjatë viteve të fundit. Shuma e inputeve të investimeve të drejtëpërdrejta të huaja shënoi në vitin 2013, në lidhje me vitin 2012, rritje të rëndësishme të vlerës së saj në 41,90% (në vazhdim të rritjes prej rreth 5,62% gjatë vitit të kaluar). Veçanërisht, vlera e inputeve të Investimeve të Drejtëpërdrejta të Huaja në vitin 2013 ishte në vlerën prej 944,76 milion € ose afërsisht 10% të GDP‐së.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 218

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Vlen të përmendet fakti se gjatë dhjetëvjeçarit të fundit shuma e totalit të rezervave të Investimeve të Drejtëpërdrejta të Huaja është rritur me hapa galopante. Nga € 382,33 miliona në 2003, ka kaluar në € 4,2 miliarda në 2013. Edhe pse ritmi i zhvillimit të IDH në Shqipëri është në rritje, shfaq ulje dhe ngritje, sipas koniukturës ekonomike të brwndshme dhe ndërkombëtare.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 219

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Ashtu siç kuptohet, Greqia përbën investitorin e huaj më thelbësor në Shqipëri, duke zënë qëndrueshmërisht vendin e parë, që prej vitit 2007 deri në 2013, me përjashtim vitin 2011. Në vitin 2013 zinte 26% të totalit të rezervave të IDH (stock) në Shqipëri. Për të njëjtën periudhë vende të tjera me përqindje të rëndësishme në totalin e IDH (stock) janë Kanadaja (19%), Italia (12%), Austria (10%), Hollanda (9%) dhe Turqia (9%). Pjesa më e madhe e rezervave të IDH në tregun shqiptar i përket fushës së shërbimeve të transportit, magazinimit dhe komunikacioneve (27%), fushës së ndërmjetësisë financiaro‐ ekonomike (20%) dhe fushës së minierave dhe guroreve (18%). Vijojnë me përqindje më të vogla fushat e industrive të tjera (9%), të industisë (8%), të pasurive të patundshme (7%), të ndërtimeve (3%), të tregtisë me shumicë dhe pakicë (3%), të hoteleve dhe restoranteve (2%), ndërsa fushat e tjera tejkalojnë ose nuk tejkalojnë 1% secila, ashtu si duket edhe në tabelë dhe në grafikët që vijojnë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 220

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 221

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 12. ANALIZA SOCIO‐EKONOMIKE 12.1. Analiza e vleresimit demografik Në këtë kapitull realizohet regjistrimi, analiza dhe vlerësimi i karakteristikave demografike të Bashkisë Has dhe evoluimit të tyre me kalimin e kohës. Ky regjistrim, si i situatës aktuale ashtu edhe të tendencave të saj, bën të mundur përcaktimin e pozicionimit relativ të Bashkisë në raport me gjithë territorin shqiptar. Gjetjet e analizës mund të jenë një udhëzues i dobishëm për hartimin e politikave të nevojshme për forcimin e perspektivave të zhvillimit të Bashkisë në aspektin e organizimit dhe menaxhimit të territorit, por edhe në nivel ekonomik dhe social. Informacioni i disponueshëm vjen ekskluzivisht nga burimi kryesor i të dhënave demografike të Shqipërisë, nga INSTAT. Duhet të theksohet se të dhënat e disponueshme nga regjistrimi i vitit 2011 ofrojnë informacion në nivel të ish‐njësive administrative (ish bashkia/komuna ‐ njësi vendore 373) dhe analiza e popullsisë e zonës së studimit bazohet në popullatën e përhershme. Sipas të dhënave zyrtare të Censusit 2011, Bashkia e Hasit ka një popullsi prej 16,790 banorë, ndërsa popullsia e përgjithshme e Qarkut Kukës është 85,292 banorë (20% kundrejt popullsisë së qarkut Kukës dhe vetëm 0.6% kundrejt popullsisë së Shqipërisë). Popullsia e përgjithshme e Bashkisë së Hasit, sipas të dhënave të ofruara nga Bashkia, arrin në 16,432 persona për vitin 2016. Ndërkohë, nuk ka shifra të detajuara të popullsisë në nivel njësish administrative dhe në nivel vendbanimi.

Vështrim historik i zhvillimeve demografike

Rajoni ndërkufitar i Hasit është banuar qysh në periudhën e fundit të neolitit, çka e dëshmojnë dhe gjetjet arkeologjike në këtë rajon. Ngjarjet dhe zhvillimet historike pasuan ndryshime, sidomos në numrin e popullsisë dhe në strukturën e veçoritë e saj. Nga të dhënat arkeologjike dhe historike del se rajoni ndërkufitar i Hasit është një trevë e trungut iliro‐arbëresho‐shqiptar. Ky fakt ka kushtëzuar trashëgiminë e pasur kulturore dhe historike, që zë fill që në periudhën më të hershme, madje gjetjet arkeologjike janë dëshmi mjaft të qarta të vazhdimësisë kulturore që nga periudha eneolitike. Vendbanimi shpellor i Dajçit (2.600‐ 2.100 vjet p.e.r.) paraqet një interes të veçantë dhe përfaqëson të parën kulturë neolitike në rajonin ndërkufitar të Hasit, madje dhe të Kukësit. Ndodhet në shpatin veriperëndimor të malit të Pashtrikut, ka formë gjysmëharku 3m dhe lartësi 1.2m. Kjo shpellë, sipas arkeologëve, mendohet të ketë qenë e banuar që në periudhën e bronzit të hershëm (2.100‐ 1.200 vjet p.e.s.) dhe gjatë periudhës antike të vonë dhe mesjetare të hershme. Vendbanimet e Pusit të Thatë, gjatë periudhës së bronzit, shtrihen në trevën malore në lartësinë 1.440m mbi nivelin e detit e cila quhet Maja e Qytezës. Në këtë vendndodhje janë gjetur disa enë qeramike. Gjatë antikitetit rajoni banohej nga fisi ilir i dardanëve. Treva e tyre kishte shtrirje të gjerë ndërsa qendra e mbretërisë ishte territori i Kosovës. Për këtë flasin dëshmi mjaft të qarta të kulturës ilire siç janë varret, rrënojat e vendbanimeve, fortifikimet si dhe shumë sende prej qeramike apo zbukurime, të përcaktuara si tipike të kulturës ilire. Kodërvarret e zbuluara në afërsi të Krumës, aty ku sot është rezervuari i Llakajve, si dhe grupimet e tjera në vendndodhjet Fajza, Myç‐Has, Perollaj, etj., përfaqësojnë tri periudha varrimesh. Materialet e zbuluara, kryesisht qeramika, shprehin tipare të përafërta Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 222

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has me objektet bashkëkohëse të trevës qëndrore e jugore të Ilirisë. Metalet dhe kulturat materiale të gjetura, na tregojnë për lidhjet ekzistuese me një zonë kulturore përtej Dukagjinit, Fushë‐ Kosovë e Maqedoni.

Kalaja e Kosturit, ndodhet në fshatin me të njëjtin emër dhe është ndërtuar në majën e një kodre shkëmbore 674m mbi nivelin e detit ndërsa nga banorët vendas ajo njihet me emrin "Shkëmbi i Kalasë". Kjo kala është e mbrojtur kryesisht nga natyra dhe ka shërbyer për mbrojtjen e popullsisë gjatë periudhave jo të qeta të antikitetit të vonë dhe gjatë mesjetës. Materialet e zbuluara e vendosin këtë kala në periudhën antike të vonë, por që ka vazhduar edhe gjatë mesjetës.

Banorët e hershëm të Hasit për shkak të relievit kodrinoro‐malor janë dalluar për blegtorë të zotë. Dyndjet sllave dhe toponimet ende ekzistuese të disa fshatrave, pavarësisht pasojave sociale mbi popullsinë nuk arritën të ndikojnë apo ndryshojnë traditat, gjuhën dhe zakonet e kësaj popullsie. Këtë e dëshmojnë fort ruajtja dhe trashëgimia e elementëve tipikë shqiptarë të "Kulturës së Komanit". Elementet e "Kulturës së Komanit", u përfaqësuan nga gjurmët e gjetura në fshatrat Rogovë, Kusar, Romajë, Krumë, etj. Objektet mbrojtëse që emërtohen "qyteza", si Maja e Qytezës dhe varrezat e vjetra me materiale qeramike, të zbuluara në fshatrat dhe vendbanimet e kësaj zone, flasin për vazhdimësi të kulturës ilire tek ajo arbëreshe e shqiptare më tej.

Për këtë vazhdimësi iliro‐shqiptare, të rajonit ndërkufitar të Hasit, flasin dhe të dhëna të tjera të karakterit historik dhe etnografik siç janë ndërtimet e veçanta të banesave të tipit kullë me çardak e frëngjie, veshjet, dasmat (veçanërisht kërcimi dysh karakteristik i quajtur "kcim Hasi"), tradita e punimit në filigran e shumë elementë të tjerë. Toponimet tipike shqiptare janë një tjetër element kyç që tregojnë vazhdimësinë iliro‐ shqiptare. Mund të përmendim emrin e fshatit Lugishtë i cili ka marrë emrin nga fjala lug (luginë) apo fshatin Gorozhup i cili ka marrë emrin nga evolucioni i gurishtë për shkak të afërsisë me malin e Pashtrikut. Këto gjurmë e shumë të tjera janë të mjaftueshme për të treguar dhe argumentuar autoktoninë dhe prejardhjen e popullsisë së rajonit nga ilirët.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 223

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Ndryshimi i numërit të popullsisë në pertudha të ndryshme Të dhëna të plota për popullsinë e Hasit i përkasin vitit 1927, duke parë ndryshimin e numrit të popullsisë nga viti 1927 deri 2011, del konkluzioni se popullsia e rajonit të Hasit është shumë dinamike.

Kruma, ku përfshihet qyteti dhe qëndra e Bashkisë, ka një popullsi prej 6,006 banorësh, shifër e cila përfaqëson 36% të popullsisë së bashkisë dhe 7% të Qarkut Kukës. Kruma nuk është njësia më e madhe administrative e bashkisë pavarësisht se është qëndra administrative e bashkisë, njësia më e madhe për nga sipërfaqja dhe numëri i banorëve është Golaj me 6,187banorë. Ndërsa njësia me më pak banorë është njësia Gjinaj me një popullsi prej vetëm 1,106banorë. Ky kategorizim ruhet dhe në numërin e banesave që ndodhen në secilën njësi, kështu sërisht kryeson Golaj me 1,441 banesa gjithsej, e cila ndiqet nga kruma me 1,354 banesa gjithsej. Njësia Gjinaj sërish shaqet e fundit ne këtë klasifikim me vetëm 291 banesa gjithsej. Siç tregohet në tabelën më poshtë, përqindjet më të mëdha të ndërtesave janë banesa, ndërsa përqindjet e vogla të ndërtesave janë ndërtesa jo‐rezidenciale.

Banesat Popullsia Banesa të Banesa të Ndërtesat Banesat Banesa jo të banuese zakonshme zakonshme jo gjithsej zakonshme të banuara të banuara SHQIPËRIA 2,800,138 598,267 1,012,062 706,046 302,197 3,819 KUKËS 85,292 16,465 23,030 16,522 6,412 96 QARKU HAS 16,790 3,031 4,067 3,018 1,036 13 BASHKIA KRUMË 6,006 827 1,354 1102 251 1 FAJZE 3,491 724 981 640 338 3 GJINAJ 1,106 287 291 164 127 0 GOLAJ 6,187 1,193 1,441 1,112 320 9 Popullsia banuese, ndërtesat për qëllime banimi dhe banesat sipas llojit

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 224

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has POPULLSIA BANUESE‐NDERTESAT

Popullsia banuese Ndetesat

7000

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0 Krume Fajze Gjinaj Golaj

Grafiku popullsia dhe ndërtesat Popullsia e Shqipërisë në dy dekadat e fundit (1989‐2011), pas rënies së regjimit komunist, ka pësuar një ndryshim të rëndësishëm. Popullsia në nivel kombëtar ka rënë nga 3.182.417 (1989) në 2.800.138 (viti 2011). Gjithashtu, janë vënë re lëvizje intensive brënda vendit. Sipas INSTAT, 10% e popullsisë jeton në një qytet apo vendbanim tjetër krahasuar me dekadën e kaluar. Nga 12 qarqet e vendit, 10 prej tyre (me përjashtim të qarqeve Tiranë dhe Durrës) paraqesin një rënie të konsiderueshme midis regjistrimeve të viti 2001 dhe 2011, siç tregohet edhe në diagramin e mëposhtëm. Motivi i ndryshimit të popullsisë në nivel qarku përputhet kryesisht me modelin e migracionit të brëndshëm që tregon se, përveç emigrimit dhe zhvillimit natyror (vdekje‐lindje), migrimi i brëndshëm është një proçes me rëndësi të madhe për ndryshimet e popullsisë në Shqipëri. Përqëndrohet kryesisht në tendencën e urbanizimit dhe lëvizjes tëpopullsisë urbane në qëndra të mëdha urbane. Në të njëjtën kohë, ndryshimet e rëndësishme demografike i atribuohen edhe emigrimit të jashtëm në vëndet fqinje si Greqia, Italia dhe Kosova.

Në bashkinë e Hasit, një çështje e rëndësishme demografike është rënia e popullsisë për shkak të mungesës së stimulimeve ekonomike për zhvillimin e aktiviteteve ekonomike dhe shkallës së lartë të papunësisë (mbi 40%), të kushteve të këqija të banimit dhe mundësive të kufizuara të arsimimit dhe ato shëndetësore.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 225

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has a.në përqindje b.në mijëra

Grafiku për ndryshimin e popullsisë në dekadën 2001‐2011 në nivel qarku

Ndryshimi Ndryshimi Popullsia Klasifikimi ’89‐‘11 ‘01’‐11 1989 2001 2011 absolute% absolute% 1989 2001 2011 Has 19,660 16,790 ‐15% Krumë 6,378 6,006 ‐5% Fajzë 4,132 3,491 ‐16% Gjinaj 1,649 1,106 ‐33% Golaj 7,501 6,187 ‐18% Ndryshimi i popullsisë në mes të 1989‐2011

Gjinia dhe grupmosha Meshkuj Femra Gjithsej 0‐14 15‐64 65+ Gjithsej 0‐14 15‐64 65+ Kukës 42,999 12,449 27,287 3,263 42,293 11,219 27,545 3,529 Qarku Has 8,353 2,394 5,331 628 8,437 2,425 5,383 629 Bashkia Krumë 2,996 860 1,967 169 3,010 896 1,911 203 Fajzë 1,737 497 1,107 133 1,754 505 1,121 128 Gjinaj 565 163 352 50 541 166 337 38 Golaj 3055 874 1905 276 3,132 858 2,014 260 Popullsia banuese sipas gjinisës, grupmoshës

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 226

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

65+

15‐64

0‐14

0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 Meshkuj Femra

Piramida e moshës

Tabela më poshtë tregon dendësinë (numri i personave për kilometër katror). Kështu, duket se Kruma është shumë më e populluar dhe madje me shumë diferencë nga njësitë e tjera administrative, fakt i pritshëm, duke pasur parasysh madhësinë e popullsisë dhe sipërfaqen shumë të vogël. Gjinaj, me vetëm 15.6 banorë për km2, është më pak e populluar. Duke marrë parasysh shkallën e urbanizimit të të gjithë territorit shqiptar, bazuar në një kategorizim modern, totali i Bashkisë renditet në zonat me popullsi të paktë.

Banorë për km² KRUMË 83.7 FAJZË 49.6 GJINAJ 15.6 GOLAJ 33.6

Edhe pse sipas kritereve administrative popullsia e Krumës konsiderohet kryesisht urbane, duke marrë parasysh qasjet moderne të planifikimit hapësinor të bazuara në kombinimin e përmasave (si

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 227

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has numri i banorëve, dendësia, shtrirja e shpërndarjes) klasifikohet në zonat rurale. Të gjitha njësitë e tjera administrative, në çdo rast, janë rurale.

Klasifikimi administrativ Klasifikimi bazuar në rrjet Njësitë Bashkia administrative %urban %rural %urban %rural Krumë 84 16 0 100 Fajzë 0 100 0 100 Has Gjinaj 0 100 0 100 Golaj 0 100 0 100

12.3. Analiza e aspekteve ekonomike Hasi ka numrin më të vogël të bizneseve për 1000 banorë në rajon (12 biznese për 1000 banorë), ndërkohë Tropoja ka 23 dhe Kukësi 19. Sipas zyrës së tatimeve, në tremujorin e tretë të vitit 2015, në Has ushtrojnë aktivitetin e tyre 167 subjekte private (142 persona fizikëdhe 25 persona juridikë) dhe 6 subjekte publike jo‐buxhetore. Pjesa dërrmuese e subjekteve private janë njësi shërbimesh dhe pak janë njësi prodhuese. 11 subjekte private veprojnë në fushën minerare. Për periudhën 2011‐2014, të dhënat për kapacitetet financiare të ish‐NJQV‐ve tregojnë se ish‐Bashkia Krumë ka pasur kapacitete financiare më të mira se të tre njësitë e tjera të marra së bashku. Ish‐Komuna Gjinaj ka kapacitetin më të ulët financiar midis 4 njësive. Ndërkohë, kapacitetet e ish‐Komunës Golaj nga viti 2011 e në vazhdim kanë qenë në përmirësim. Kapacitetet e ish‐Komunës Fajza kanë pasur një përmirësim të vogël nga 2011 e në vijim. Të ardhurat për 2015 kanë qenë 14,833,638 lekë. Transfertat e pakushtëzuara për periudhën 2011‐2014 kanë ardhur në rritje. Për vitin 2016, ato janë 108,340,000 lekë, nga ku jo më pak se 40 % duhet të përdoren për investime.

Zhvillimi ekonomik është i orientuar në bujqësi, blegtori dhe industri minerare, ndërsa ka potenciale në turizëm, peshkim dhe në grumbullimin e bimëve mjekësore. Bujqësia është e organizuar në ferma të vogla familjare. Rreth 28.8% e të punësuarve janë angazhuar në sektorin e bujqësisë. Para viteve ‘90 në shërbim të saj janë ndërtuar 24 rezervuarë me kapacitete 9.4 milion m3 ujë dhe një rrjet vaditës prej 196 km gjatësi. Të dhënat tregojnë se vetëm 55.45% e tokës bujqësore është ndarë në bazë të ligjit nr. 7501, datë 19.7.1991 “Për Tokën”, ndërsa pjesa tjetër është e pandarë (e uzurpuar nga pretendentët për pronarë). Kjo ka sjellë konflikte pronësie dhe është bërë faktor pengues për thithjen e investimeve private e për përfitimin e subvencioneve shtetërore.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 228

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Nga 29 fshatra vetëm 6 kanë prona të regjistruara në Zyrën e Regjistrimit të Pasurive të Patundshme (ZRPP). Sistemi i ujitjes është i amortizuar dhe jashtë përdorimit. Skema e menaxhimit dhe mirëmbajtjes së infrastrukturës së ujitjes vlerësohet si e papërshtashme. Fermat janë shumë të fragmentarizuara; prodhimi plotëson kryesisht nevojat familjare, mbisundon mentaliteti individual dhe mungojnë qasjet e punës në grup. Hasi ka sipërfaqe të mëdha pyjesh dhe kullotash dhe një pozicion gjeografik të favorshëm me kushte të mira klimaterike për mbarështimin e blegtorisë. Mbarë‐shtohen gjedhë (12 200 krerë), të leshta (28 910 krerë) dhe të dhirta (19 000 krerë). Familjet në Has kanë gjithashtu traditë në mbarështimin e shpendëve shtëpiakë, ku numërohen rreth 44 200 shpendë dhe ushtron aktivitetin një pulari intensive. Flora e pasur e zonës mundëson rritjen e bletëve, ku numërohen rreth 4795 bletë. Nga të ardhurat e sferës së bujqësisë 60‐64% sigurohen nga prodhimi blegtoral. Dhia e Hasit ka cilësi të veçanta për qumësht dhe mish. Rreth 70% e tufave të dhive janë të madhësisë 5 deri në 50 krerë; rreth 25% kanë nga 50 deri në 100 krerë dhe vetëm rreth 5% kanë më shumë se 100 krerë. Në bazën e të dhënave RUDA12 janë të regjistruar 178 ferma dhish me 7300 krerë. Mungesa e baxhove, lerave të ujit, promovimi i dobët dhe mungesa e markës së mishit të kecit dhe djathit të dhisë shihen si shqetësuese nga disa blegtorë.

Në industrinë minerare angazhohen rreth 11.3% e të punësuarve dhe ushtrojnë aktitivitetin 11 subjekte të pajisur me leje minerare.

Hasi ka kushte të mira tokësore dhe klimaterike për kultivimin e disa bimëve mjekësore dhe aromatike. Në zonë gjendet në sasi të konsiderueshme dëllinja e zezë dhe e kuqe, trumza, agulicja, shqema, trëndafili i egër, sherebeli, kamomili, hithra, manaferra, cefalarja e Pashtrikut, boronica, bari i bletës etj. Këto bimë gjenden në gjendje të egër dhe konsiderohen si bimë‐bio të pastra, të pandikuara nga faktori human, por grumbullimi dhe tregtimi i tyre është i kufizuar për shkak të mungësës së përvojës, kapaciteteve dhe distancës së largët nga pikat e grumbullimit.

Hasi ofron një potencial të madh turistik për shkak të pozicionit gjeografik, vlerave të larta natyrore dhe aspekteve të shumta historike e kulturore. Në planet e zhvillimit të dy ish‐NjQV (Golaj dhe Krumë) përmendet si objektiv i përgjithshëm zhvillimi “Të rriten mundësitë për zhvillimin e turizmit...”. Tek “Plani i menaxhimit të mjedisit ‐Bashkia Krumë” është hartuar plani i menaxhimit të resurseve dhe të infrastrukturës turistike. Dy guida turistike rajonale kanë një kapitull për Hasin. Zhvillimi i turizmit është frenuar nga infrastruktura rrugore e papërshtashme, mungesa e promovimit dhe informacionit të vazhdueshëm turistik, mungesa e përvojës dhe kapaciteteve akomoduese, si dhe nga mungesa e një strukture administrative përgjegjëse për turizmin në zonë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 229

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 12.4. Analiza dhe problematikat e situates se punesimit Të dhënat për punësimin ndryshojnë në varësi të burimit të të dhënave. Sipas zyrës së tatimeve, në Has ishin të punësuar 1115 punonjës për tremujorin e tretë të 2015, ndërkohë për të njëjtën periudhë, sipas zyrës së punës ishin 920 të punësuar. Numri më i madh i të punësuarve është angazhuar në sektorin shtetëror (rreth 60.5%), ku peshën kryesore e mban sektori buxhetor. Të dhënat administrative nga zyra e punës tregojnë se 44.6% e të punësuarve janë femra, ndërsa të dhënat nga bashkia për sektorin buxhetor tregojnë së 48.3% e të punësuarve janë femra, pjesa më e madhe e të cilave të punësuara në arsim, shëndetësi dhe më pak në polici. Individët me nivel arsimor fillor dhe 8/9‐vjeçar janë më të punësuarit (41.5%), të ndjekur nga kategoria me arsim të mesëm dhe profesional (33.4%) dhe universitar (24.3%). Në zonën urbane, kategoria arsimore më e punësuar është ajo me arsim të mesëm dhe profesional, ndjekur nga kategoria me universitet; i njëjti trend vërehet edhe në dy qytetet e tjera të qarkut Kukës. Shërbimet mbajnë peshën kryesore të të punësuarve (60%), ndjekur nga bujqësia (28.8%) dhe industria (11.30%). Në një raport të tillë janë të gjithë njësitë administrative. Shkalla e punësimit të grave është në shifrat më të ulëta në vend. Vetëm 10.6% e grave të grupmoshës 15‐64 vjeç janë të punësuara (qarku 13.8%, vendi 25.5%).

Shkalla e papunësisë është e lartë. Rreth 63.1% e forcës punëtore 15 vjeç e lart është e papunë. Niveli i papunësisë së grave dhe të rinjve është veçanërisht shqetësues. Rreth 61.1% e grave janë të papuna (në nivel qarku 48.8% dhe në nivel vendi 31.4%). Ndërkohë, papunësia tek të rinjtë e moshës 15‐24 vjeç arrin në 83.3%. Të dhënat administrative nga zyra e punës Has tregojnë se peshën kryesore të papunësisë e mbajnë punëkërkuesit që përfitojnë ndihmë ekonomike (73.4%), ndjekur nga punëkërkuesit e tjerë (14.3%). Rreth 35.3% e punëkërkuesve të papunë janë kryefamiljarë, 49% janë femra nga ku 8.3% janë gra kryefamiljare. Vetëm 60% e punëkërkuesve të papunë arrijnë të gjejnë punë gjatë një muaji. Koefiçienti i varësisë së përgjithshme është 56.71% kundrejt 47.1% në shkallë vendi. Kjo tregon se Hasi ka një popullsi më të vogël në moshë pune se sa në shkallë vendi. Shkalla e lartë e papunësisë vjen nga mungesa e njohurive, përvojës, teknologjisë dhe kapaciteteve për shfrytëzimin e resurseve të shumta që janë në territor. Ka mungesë fuqie punëtore të kualifikuar sipas kërkesës së tregut dhe mungesë të njohurive dhe aftësive për të bërë biznes. Vihet re një hezitim për sipërmarrje për shkakt të frikës nga taksat dhe mungesës së informacionit. Nuk ekziston asnjë zyrë informacioni se ku, sa dhe si një produkt apo resurs mund të mbillet, grumbullohet, shfrytëzohet, shitet apo blihet. Në ish‐NJQV‐të ka pasur mungesë të politikave vendore për punësimin me përjashtim të “Paktit territorial të punësimit” të ngritur në nivel rajonal.

Në Has 47.6% e njësive ekonomike familjare (NjEF) kanë si burim të ardhurash ndihmën sociale dhe përfitimet shtetërore. Ky tregues është më i lartë se në nivel qarku, çka tregon se ka një numër të lartë familjesh pa të ardhura ose me të ardhura të pamjaftueshme. Të ardhurat nga remitancat (6.2%) janë më të larta se rajoni dhe dy bashkitë e tjera të qarkut. Ndërkohë, të ardhurat nga puna e paguar ose vetëpunësimi janë 29.6% ose rreth 10% më të ulëta se rajoni.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 230

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Shteti zbaton disa programe sociale: (i)programin e ndihmës ekonomike, nga i cili për periudhën shtator‐tetor 2015, numri i familjeve përfituese ishte 1981 ose 37.3% e familjeve të Hasit; 308 familje ishin me ndihmë të plotë dhe 1673 familje me ndihmë të pjesshme; 134 familje kishin kryefamiljarë gra; (ii) programin e pagesës së papunësisë, nga i cili në mënyrë progresive deri në muajin tetor 2015 kanë përfituar 279 persona, nga këto 137 ishin gra, 93 persona nga sektori shtetëror dhe 186 nga sektori privat; (iii) programin e invalidëve të punës, nga i cili përfitojnë 409 invalidë; (iv) programin e pagesës për personat me aftësi të kufizuar, nga i cili përfitojnë 401 persona për të cilët prej fillimit të vitit 2015 janë shpenzuar 45,459,500 lekë; dhe (v) programin e pensioneve të pleqërisë, nga i cili përfitojnë 2212 persona ose 18.5 % e personave të grupmoshës 15 vjeç e lart.

Në ish‐njësinë Krumë u ngritën disa njësi në ndihmë dhe në funksion të grave, të rinjve dhe moshës së tretë, por për shkak të mungesës së fondeve ato nuk kanë qenë funksionale. Ndërkohë, në ish‐njësitë e tjera këto zyra nuk kanë ekzistuar as formalisht. Një nga treguesit për matjen e mirëqenies ekonomike është PBB. Për të pasqyruar këtë tregues u përdorën të dhënat e publikuara nga INSTAT sipas Nomenklaturës së Njësive Territoriale për Statistikat (NUTS) për nivelin 1, 2, dhe 3 dhe jo nivelit LAU 1 apo 2, pasi INSTAT ende nuk ka publikime për këto nivele. Bashkia Has si pjesë përbërëse e rajonit të veriut (NUTS 2), ka PBB‐në me çmime korrente1 më të ulët se dy rajonet e tjera (qendra dhe jugu); qarku i Kukësit (NUTS 3) ka PBB‐në me çmime korrente më të ulët se sa katër qarqet e tjera (Dibër, Shkodër, Lezhë, Durrës). PBB për frymë është me ulët në qarkun e Kukësit krahasuar me tre qarqet e tjera të njëjtit rajon, por më të lartë se në qarkun e Dibrës. Ndërkohë, rajoni i veriut ka treguesin më të ulët të PBB‐së për frymë se dy rajonet e tjera. Në të njëjtën linjë është edhe Standardi i Fuqisë Blerëse.

12.5. Analiza e shërbimeve publike Shërbimi arsimor Arsimimi i popullsisë është një nga treguesit më të rëndësishëm të zhvillimit. Siç theksuam, dëshirat dhe prirjet për t'u arsimuar nuk kanë munguar asnjëherë në popullsinë e zonës së Hasit. Këtë e tregon dhe tradita e hershme e rajonit për arsim dhe kulturë. Është ky shkaku kryesor që ka bërë të mundur praninë e institucioneve arsimore të ciklit 9‐vjeçar në pjesën më të madhe të qëndrave të banuara. Arsimi i mesëm i përgjithshëm ka ekzistuar në qytetin e Krumës, Golaj dhe Fajzë, por ky i fundit, për arsye të uljes së numrit të nxënësve, është mbyllur. Në bashkinë e Hasit në arsimin parashkollor për vitin shkollor 2015‐2016 janë regjistruar 564 nxënës nga këta, 325 djem dhe 239 vajza. Arsimi 9‐ vjeçar ndiqet nga 2458 nxënës, 1273 djem dhe 1185 vajza. Në arsimin e mesëm janë regjistruar 810 nxënës, nga ku 467 ose 58% janë vajza. Rreth 16% e nxënësve djem dhe 9% e nxënësve vajza të arsimit 9‐vjeçar, nuk ndjekin shkollën e mesme për shkaqe ekonomike apo largësisë me shkollën, dukuri që vërehet kryesisht në zonat rurale.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 231

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Për bashkinë e Hasit problem paraqitet përgatitja profesionale e punonjësve të arsimit, pasi në jo pak raste mësuesit janë pa arsimin përkatës dhe jashtë profilit të tyre. Edhe pse numri i shkollave nuk ndikon direkt në cilësinë e arsimit, ai përsëri është i rëndësishëm. Nevojiten ambiente dhe pajisje të përshtatshme shkollore që të nxisin të rinjtë për të ndjekur shkollën dhe për të mos e braktisur atë. Por këto institucione në bashkinë e Hasit janë të pamjaftueshme, pra, ka mungesë të theksuar të institucioneve arsimore në rajon. Këto problematika dhe mangësi ulin ndjeshëm nivelin arsimor dhe cilësinë e tij, duke përbërë kështu një motiv për migrimin e popullsisë. Shërbimi shëndetësor Shërbimi shëndetësor përbën prioritet kryesor, ndaj dhe ai është ngritur dhe funksionon në bazë komunash. Ky sistem përfshin brenda tij qëndra shëndetësore, ambulanca, shtëpitë e lindjes, spitalet, konsultoren e grave e të fëmijëve, etj. Karakteri kodrinoro‐malor i rajonit dhe një sërë faktorësh të tjerë si mungesa e furnizimit të rregullt me ujë, mungesa e pajisjeve mjekësore të nevojshme, mungesa e ilaçeve të sigurta apo mungesa e personelit mjekësor me kualifikim përkatës, përbëjnë faktorët kryesorë që bashkia e Hasit, të konsiderohet ndër zonat më të varfra për sa i përket cilësisë së shërbimeve të kujdesit shëndetësor. Shërbimi shëndetësor në Has është kryesisht publik, me përjashtim të shërbimit farmaceutik dhe stomatologjik. Ky shërbim ofron pjesën më të madhe të shërbimeve shëndetësore si në fushën e parandalimit, diagnostikimit dhe kurimit. Shërbimi spitalor mbulohet nga spitali i Krumës, i cili ka 24 shtretër me koeficient shfrytëzimi 26% dhe personel mjekësorë 9 mjekë e 18 infermierë. Në shërbimin parësor shërbejnë 7 mjekë dhe 44 infermiere‐mami, 1 infermiere‐ mami për 350‐400 banorë, tregues i përafërt me atë në shkallë vendi. Siç e përmendëm dhe më sipër, problem kryesor mbetet mungesa e mjeteve dhe pajisjeve mjekësore për diagnostikimin e disa sëmundjeve por dhe shkalla e madhe e amortizimit të këtyre institucioneve. Shpesh herë të sëmurët dërgohen për diagnostikim më të specializuar drejt qytetit të Kukësit, të Gjakovës dhe të Prizrenit. 12.9. Monumente dhe zona të trashëgimisë kulturore dhe historike Trashëgimia kulturore përbën një ndër elementet e rëndësishëm të identitetit rajonal, pasi me të janë të lidhura një sërë vlerash të veprimtarive shoqërore. Elementet e trashëgimisë materiale e shpirtërore, si organizimi i veprimtarive jetësore (folklori, vallet, doket e zakonet, zhvillimi i kulteve të ndryshme, etj.), unifikojnë të tashmen me të kaluarën duke ndikuar kështu në forcimin dhe ruajtjen e identitetit rajonal. Trashëgimia kulturore së bashku me mjedisin natyror njëherësh luajnë një rol të rëndësishëm në diferencimin rajonal të një hapësire të caktuar gjeografike, në rastin e studimit tonë, të rajonit ndërkufitar të Hasit. Hasi dallohet për trashëgimi të pasur kulturore e cila ka vazhduar që nga periudha e neolit, në vazhdimësi me kulturën ilire, me kulturën e Komanit e deri në ditët e sotme. Për vazhdimësinë

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 232

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has e saj flasin edhe të dhëna të tjera historike dhe etnografike. Banorët e hershëm të rajonit të Hasit që nga dardanët, arbëreshët e më pas shqiptarët u dalluan si blegtorë të zotë, furrxhinj e argjendarë. Në morinë e gjithë kësaj kulture bën pjesë edhe tradita e përpunimit të leshit (për punimet artistike si qilimat e sixhade e deri tek zbukurimet) si dhe tradita e përpunimit të gajtanit, që e dallon zonën nga të tjerat. Monumentet kuturore të Hasit Monumentet arkeologjike

 Tumat në Krumë. Në qytetin e Krumës, aty ku sot është rezervuari i Llakajve, gjendet një grumbullim prej 24 kodërvarresh. Nëpërmjet materialit të zbuluar jepet mundësia e përcaktimit të tri periudhave varrimesh: a) shek. XII‐VIII p.e.r; b) shek. VI‐V p.e.r; c) shek. IV e.r. Materiali i zbuluar shpreh tipare të përafërta me ato të objekteve përkatëse bashkëkohëse të trevës qendrore e jugore të Ilirisë, si dhe lidhjet e saj me një zonë më të gjerë se Rrafshi i Dukagjinit që shtrihet edhe në Fushë Kosovë dhe në Maqedoni.

 Tumat në Myçhas. Sipër fshatit Myçhas në vendin e quajtur "Qafa e Pogaqes" në një lartësi 700m mbi nivelin e detit, ndodhen 9 kodër‐varreza. Nga gërmimet dhe studimi i materialeve të shumta u konstatua se periudha më e hershme lidhet me epokën e bronzit të vonë. Nga ana ndërtimore këto kodërvarre paraqesin ngjashmëri me nekropolin e Çinamakës. Ato janë të ngritura kryesisht prej dheu.

 Kalaja e Lekës. Kjo kala është ngritur në një kodër shkëmbore, 259m mbi nivelin e detit. Ka trajtën katërkëndëshi me përmasa të brendshëm 2.40 me 2m. Lartësia e ruajtur është 1.60m. Muret e saj janë ndërtuar prej gurësh lumorë dhe si mjet lidhës ka shërbyer llaçi i bollshëm, i përbërë prej gëlqere dhe zhavorr lumi. Dyshemeja është shtruar po me këtë lloj guri të lidhur me llaç. Ka shërbyer si qendër e rëndësishme lidhëse mes Scodrës (Shkodrës) e Gegjes (Gjakovës) si dhe degë të tjera nga ku kalonte traseja Lissus‐Naissus. Kjo kala e ruajti këtë rol deri në periudhën e mesjetës.

 Kalaja e Kosturit. Kalaja e Kosturit është ndërtuar mbi një majë mali shkëmborë 674m mbi nivelin e detit, që njihet nga banorët e zonës me emrin "Shkëmbi i Kalasë". Është e mbrojtur kryesisht nga natyra pasi anët e malit janë shumë të pjerrëta dhe aty‐këtu ka shtigje të hapura dhe të zëna me mure. Në anën perëndimore ruhet një trakt muri 2.5m i gjatë dhe 1m i lartë i cili përbëhet prej gurësh shkëmborë të papërpunuar. Kalaja është e ngritur në dy maja shkëmbore dhe ajo më e larta ka shërbyer si pikë vrojtimi. Qeramika dhe teknika e ndërtimit të murit e datojnë kalanë në periudhën antike të vonë.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 233

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Monumentet arkitektonike Tipi i banesës në rajonin ndërkufitar të Hasit është i ngjashëm me ato të malësinë së Gjakovës dhe Rrafshit të Dukagjinit, por me një ndryshim se në rajonin në studim mbasi arritën në një konceptim arkitektonik të përshtatshëm mbetën në këtë stad, ndërsa në malësinë e Gjakovës u shtynë më tej përpunimet arkitektonike. Përgjithësisht ekzistonte kompleksi i banimit të një familje të madhe që përbëhej nga kulla, shtëpia e zjarrit, dhoma e fjetjes dhe objektet ndihmëse si hambari, stallat e bagëtive etj. Tipat kryesore të banesave kullë janë:

 banesa të tipit kullë, të ndërtuara me gurë ku kati i parë është shtëpi zjarri dhe kati i dytë është dhomë pritje. Hyrja është në drejtim të kundërt ndërsa kullat kanë dritare të vogla me hark guri, të mbuluara me kapak dërrase. Shpesh kanë frëngji për vrojtim dhe luftim dhe disa prej tyre janë të pajisura me një shtresë që dilte mbi frënxhi e që quhej "karallhane";  banesa të tipit kullë, të ndërtuara me gurë në katin e parë dhe me dru në katin e dytë;  banesa të tjera të tipit kullë të ndërtuara me gurë katin e parë dhe të dytë ndërsa përpara kanë një divanhane (ballkon) të dalë e të ndërtuar me dru të dizeniuar bukur me dyer e dritare me hark. Muri i gurit lidhej me llaç e me hatulla (brez druri) në çdo 1m lartësi muri. Mbulesa, në zonat malore, është me dërrasa, tjegulla dhe rrasa guri. Shumë nga këto objekte ekzistojnë edhe sot si rrjedhoje e restaurimit të tyre ndërsa disa të tjera janë dëmtuar ose ka ndryshuar funksioni i tyre. Ndër banesat që gëzojnë statusin e monumentit të kulturës përmendim banesat e Ibrahim Gjonit, e Mus Hasanit, e Bajram Ukës, e Man dhe Hate Ferizollit, e Man Çelës, e Avdyl Qerimit (sot Ram Çela), e Dem Pavdejës, e Deli Kovaçit, e Selman Zyber Dautit, etj. Shkolla Internati në Krumë. Në vitin 1928 u hap internati "Kosova" me nxënës nga Hasi, Luma, Malësia dhe Kosova. Në vitin 1932 u inaugurua godina e re e shkollës ku kati i parë shërbente për mësim dhe kati i dytë si fjetore. Është ndërtesë dykatëshe me kate të larta rreth 4m. Ka klasa me shumë dritë dhe me 3 dritare të mëdha. U restaurua nga Atelieja e Shkodrës në vitin 1978 ndërsa sot është Muzeu Historik Krahinor.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 234

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has 13.DATABAZA TERRITORIALE GIS Roli i GIS ne studimin e faktoreve ekonomike e sociale

Qellimi i projektimi te planifikimit urban hapsinore eshte per te rritur atraktivitetin dhe cilesine e mjedisit urbane. Ka per qellim krijimin e hapesirave me te mira urbane.duke marre parasysh parimet socilogjike sociale, dhe ekonomike te konceptit te qendrueshmerise. Planifikimi hapesinore duhet te hartohet dhe te ndertohet me kujdese qe te ndikoje direkte ne reabilitimin e territorit ku ky plan studjohet dhe projektohet, qe ky territore te kete mundesi te ofroje potenciale dhe resurse me te mira per banoret por edhe per vizitoret. Te kete ndikim ne mbrojtjen e burimeve dhe resurseve si natyrore dhe atyre kulturore , por sidomos te kete mundesti qe te ule ne maksimum ndikimet negative te ndryshimeve negative ne mjedis. Ky studim duhet te kete aftesi qe te ofroje per zonen perfitime sociale dhe ekonomike te komonitetit, qofte direkte apo indirekte . Parimet qe duhen te merren parasyshe jane permbledhur ne gjashte pika te meposhteme

Kriteret mjedisore Kriteri per pjesmarrjen e publikut Aspektet gjinore Siguria dhe kriteret e kohezionit social Kriteret e fleksibilitetit Dizanji Planifikimi urban duhet te krijohet ne bashkepunim me aktoret kryesore nga pjestaret e qeverisjes vendore si dhe nga pjesmarrja e publikut. Per kete do te krijohen takime te ndryshme ne formen e nje ëorkshop‐i ku do te kerkohet mendimi i publikut dhe do te organizohen dhe shperndahen pyetesore te ndryshem se si e mendojne banoret zhvillim urban te territorit te tyre, me qellim qe ky planifikim te jete sa me fuksional dhe gjitheperfshires. Keto takime me publikun do te ndimojne qe te behet nje plan urbanistik sa me gjitheperfshires por gjithashtu

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 235

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has do te ndihmoje komunitetin per te, identifikuar me mire, kuptuar dhe mbrojtur burimet natyrore brenda kufive te tyre. Identifikuar ceshtje te mundeshme mjedisore dhe konflikte me perdorimin e tokes ne nje kontekst zhvellimore dhe te marre ne shqyrtim strategji te mundeshme per tu perdorur gjate pergatitjes se nje plani sa me gjitheperfshires, qe promovon ate menyre perdorimi te tokes qe merr ne konsiderat mjedisin natyral, si vlere ne komunitetet tona. Objektiv eshte fitimi i informacionit të mjaftueshëm për përdorimin nga e kaluara dhe e tashmja e territorit publike, kufijtë e saj nga pikëpamja e përdorim në të ardhmen. Sistemet e informimit gjeografik jane softëare qe perdoren per te mbledhur, rruajtur, menaxhuar dhe hartuar te dhena hapesinore. Ne kete projekte studimi ne do marrim ne konsiderate funksionet e ketij sistemi, per te bere nje vleresim te rolit qe ka GIS‐i ne analizat ekonomiko‐sociale te menaxhimit te territorit. Vihet ne dukje qe, nderkohe qe GIS eshte shume i perdorur ne fushat e biznesit, ne administrate si dhe ne disiplina te tjera, perdorimi i tij ne analizimin e faktoreve te planifikimit hapsinore urban eshte i pa zhvilluar. Baza e sistemit GIS jane te dhenat. Jane te dhenat qe na bejne te mundur te krijojme analiza specifike ne fusha te ndryshme. Te dhenat mund te mblidhen nga burime te ndryshme , dhe ato ndahen ne formate te ndryshme, si ne te dhena tabelare, te dhena vektor, ose imazhe (raster data) qe mund te jene fotografi ajrore ose imazhe sateltiore, ose sipas rastit harte topografike, e gjeoreferencuar. Aftesia e GIS eshte qe mund te bashkoj te dhena te ndryshme, nga burime te ndryshme, duke krijuar keshtu te Dhena (neë data sets) te reja. Ne te tilla raste p.sh mund te kemi kombinime te te dhenave social‐ekonomike nga njesi te ndryshme hapesinore. I bazuar mbi keto te dhena , GIS‐i mund te beje analiza te ndryshme mbi karakteristikat e zones nga ku jane mbledhur keto te dhena, dhe te beje llogaritjet e saj ne baze te asaj qe i kerkon perdoruesi. Pra meqenese te dhenat ne GIS jane hapesinore, nje perdorim i zakonshem do te ishte te masje distancat te nje karakteristike te caktuar. Keto distance mund te jene fizike, ose distance rrjeti ( si psh nje rrjeti transporti ) ose mund te perfshij disa koncepte

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 236

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has te tjera te pergjithshme te distancave sociale, sic mund te jene gjithashtu dhe levizjet demografike te popullsise qe krijojne fenomenet sociale. Ne kuptim te llogaritjeve te distancave, GIS‐i mund te perdoret per te ndertuar matje te siperfaqeve, ose per te percaktuar fqinjet reth karakteristikes qe kerkohet. Gjithashtu nga analiza ne GIS mund te nxjerrim dhe tendencat qe ka nje zone e caktuar per tu zhvilluar, duke llogaritur te dhenat e kesaj zone, si siperfaqen e zones, numrin e popullsise se zones, por gjithashtu dhe moshen mesatare te popullsise etj.

2.Të dhënat dixhitale (numerike), gjeoreferencimi 2.1 Grumbullimi i materialeve hartografike

Metoda e zgjedhur për vektorizimin e materialit të nevojshëm është ajo e vektorizimit nga raster‐ i. Për këtë qëllim do te skanohen me rezolucion 300 dpi te gjitha hartat e territorit te Bashkive Fushe Arrez, Has e Bulqize dhe Njesite Administrative qe nga ato topografike te shkalles 1:25000, 1:10000, te gjitha planshetat e hartave kadastrale, e atyre gjologjike dhe projektet e Bashkive Fushe Arrez, Has, Bulqize dhe Njesite Administrative kane ne format leter. Në këtë mënyrë do te perfitohet materiali dixhital raster, por ky material është pa koordinata megjithëse paraqet një hartë. Në fakt ky raster ka koordinata, por këto nuk janë në ndonjë sistem koordinativ, por janë koordinatat e pixel‐eve me të cilët është formuar raster‐i që përfaqësohen nga numri i rreshtit dhe numri i kolonës.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 237

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Në një sistem të tillë nuk ka kuptim të bëhet vektorizimi i elementëve pasi materiali vektor i prodhuar në këtë mënyrë nuk është në shkallë reale dhe as në ndonjë sistem koordinativ. Kështu që para se të fillohet vektorizimi duhet të bëhet proçesi i gjeoreferencimit, me anë të të cilit bëhet e mundur që materiali dixhital raster të vendoset në shkallë reale (1:1), gjithashtu planshetat e skanerizuara 1:2 500, deri ne 1: 25 000 duhet të vendosen në koordinatat e saj reale. Për të kryer këtë proçes duhet që të disponohet një program i përshtatshëm kompjuterik, i cili të ketë funksionet e gjeoreferencimit. Programe të tillë ka shumë, ne përdorim për këtë qëllim dhe GIS ‐ in. Teorikisht për të regjistruar një raster në koordinata reale mjafton të zotërohen 2 pika në raster, të cilave u njihen koordinatat në Sistemin Koordinativ Shtetëror. Praktikisht 2 pika nuk janë kurrë të mjaftueshme, pasi me anë të dy pikave ne mund të bëjmë vetëm një transformim për shkallën e hartës dhe një për rrotullimin, ndërsa materiali dixhital raster ka nevojë dhe për një shpërndarje të deformimeve që mund të ketë patur origjinali në letër. Si rezultat minimumi i domosdoshëm i pikave të njohura duhet të jetë katër. Në rastin e hartave topografike 1:25 000, per hartat kadastrale te shkalles 1:2 500 këto katër pika janë katër qoshet e trapezit të planshetës. Ndersa per hartat te tematikave te tjera qe Bashkite Fushe Arrez, Has, Bulqize dhe Njesite Administrative mund te disponoje pikat qe do te perdoren per gjeoreferim mund te jene dhe objekte te njejte qe do te identifikohen si ne terren dhe ne harten perkatese.

3 Dixhitalizimi dhe përgatitja e informacionit dixhital për GIS. 3.1 Metoda e dixhitalizhimit (Vektorizimi) Elementet e hartes qe do dixhitalizojme jane: rruget, hidrografia, kufinjt administrative, qendrat e banimit etj. Per dixhitalizimin e rrugeve duhet te hapim nje shape te ri. Te tabela e atribute vendosim te dhenat per rrugen. Fillojme duke hapur editor ne menyre qe te kemi mundesi te shkruajme ne kolonat e ndryshme te tabelave dhe klikojme te atributes. Bejm editimin japim save edits→stop eding dhe pot e hapim atributet e shapit do te shikojme qe jane shfaqur te dhenat qe kemi bere. Ne te njejten menyre do te veprojme per te mbledhe

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 238

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has gjithe informacionet e nevojshme qe jane ne format letre, dhe qe duhen per projektin dhe qe jane specifikur ne termat e reference. Dhe ne perfundim do te kemi nje informacion dixhital per te gjithe elementet qe ne do te dixhitalizojme.

Ky informacion i grumbulluar ne forme vektori do te kete dhe tabelen e atributeve perkatese per rruget atributet do te jene kategoria e saj, gjersia, gjatesia, e tje. Ne te njejten menyre si vepruam me rruget do bejme e per te gjithe te dhenat e tjera qe na duhen per harten tone, vetem se cdo te dhene qe fusim duhet ta fusim ne format te cilin do ta perdorim si psh qendrat e banimit te behen me point. Pasi i kemi krijuar te gjitha fillojme me perpunimin e hartes.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 239

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

3.2 Perpunimi i dBase, mbushja me atribute sipas tabeles dhe pozicioni reciprok. Shtresat e informacioni te perftuara me ane te metodes se dixhitalizimit apo me ane te perpunimeve te shtresave te dixhitalizuar, pervec paraqitjes grafike kane nevoje te kene te dhenat tabelare qe japin ne menyre te qarte vecorite e elementeve te shtresave. Nje informacion minimal per kete qellim futet gjate fazes se perftimit, por pastaj eshte e nevojshme qe Database i ketyre shtresave te zgjerohet me vecori te tjera te cilat do te sherbejne si per simbolizimin dhe klasifikimin hartografik te elementeve ne keto shtresa ashtu dhe per analiza GIS mbi to.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 240

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Per plotesimin me informacion te tabelave perdoret ne shumicen e rasteve metoda e bashkimit (join), e cila na ben te mundur bashkimin e te gjithave te dhenave shtese tabelare me elementin perkates hartografik. Ky proces behet i mundur duke patur nje kolone me informacion te perbashket ne te dy tabelat (dBase i shtreses dhe tabela me informacione shtese). Qellimi kryesori i ketij studimi eshte menaxhimi i territorit e Bashkive Fushe Arrez, Has, Bulqize. Percaktimi i qarte I funksionimit zonal i te gjithe territorit dhe berja e nje parashikim te sakte per mbrojtjen e te gjithe resorseve qe keto Bashki e Njesive Administrative qe ka ne menaxhim dhe te behet nje mbrojtje dhe nje promovim i tyre sa me i mire. Paraqitja ne GIS e nje te dhene te tille eshte mjaft me frytdhenese sesa shqyrtimi i shifrave te tilla ne nje tabele e cila nuk ben te mundur lokalizimin e pozicionit gjeografik te te dhenave e si

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 241

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has rrjedhoje eshte shume e veshtire per te nxjerrre nje konkluzion per kete te dhene ne baze territoriale. Me nje planifikim te tille urban qeverisja vendore do te jete ne gjendje qe te di dhe te kete nje informacion te sakte dhe te krijoje analiza dhe statistika te ndrysheme per te gjithe territorin e saje qe ka ne administrim. Pa marrë parasysh numrin e komunitetit qe perbehet nga nje njesi administrative apo bashki, sistemi Gis ne planifikimin hapsinore urban eshte shume i rendesishem per parcelizimin te territorit qe kjo nje njesi administrative apo bashki menaxhon, perdorimin e tokes, per sistemin e adresarit, per menaxhimin e rrjetit te transportit, etje eshte shume i domosdoshem. Dhe gjithashtu per menaxhimin dhe monitorimin e treguesve te shumte urban dhe rajonal, planifikon nevojat e ardheshme te ketije komuniteti dhe ne perputhje me planin ndihmon ne permiresimin e cilesise se jetes ne komunitetin qe jeton ne kete territore. Çdo ditë e me shume me zhvillimet e shpejta qe ka territorin nje njesi administrative apo bashki si ne aspektin demografik, turistik, ekonomi, etj lind domosdoshmeria e planifikimit te nje plani urban hapsinor te territorit te tyre. Sistemi GIS ofron planifikuesve urban dhe inxhinierëve me mjetet që ata kanë nevojë për të projektuar ne harte territorin e nje nje njesi administrative apo bashkie. Planifikuesit kanë ekspertizë teknike, politik, dhe të kuptuarit fiskal për të transformuar kete projekte ne një vision te se nesër në një plan veprimi strategjik për sot dhe per te ardhmen. 4. GIS për të lehtësuar procesin e vendim‐marrjes.Planifikuesit kanë qenë gjithmonë të përfshirë në zhvillimin e komuniteteve . Fillimisht, kjo nënkuptonte hartimin dhe ruajtjen‐ inxhinjerik te qytetit ose fshatit nëpërmjet rregullimit të përdorimit të tokës dhe mbështetjen e infrastrukturës. Tani, përveç kësaj sfide komplekse, pushteti lokale duhet të behet faktor në këto vendime. Kushtet ekonomike kanë ndryshuar me shpejtësi duke komplikuar më tej procesin duke kërcënuar fondet e nevojshme për të kryer këto funksione. Deri më sot, qeverisja vendore ka qenë rixhide duke reduktuar dhe kanë pasur buxhete te shkurtuar në mënyrë drastike duke u përpjekur për të ruajtur nivelet e shërbimit. Me zhvillimin e teknologjisë së informacionit,

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 242

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has veçanërisht në GIS, ka provuar rolin e tij vendimtare për të ndihmuar qeveritë lokale per të përballuar këtë mjedis. ESRI ® softëare eshte zgjidhjea me e mire qe ndihmon ne ndërtimi dhe planifikimin të sigurisë, dhe të punëve publike plotësojnë apo tejkalojnë këto kërkesa. ESRI softëare eshte një zgjedhje e qeverisjes lokale për planifikim dhe analiza. Duke përdorur softëare GIS nga ESRI, agjencitë e planifikimit kanë zbuluar se si detyrat tradicionale mund të kryhet në mënyrë më efikase dhe detyrat qe mund te jene jopraktike apo te pamundura, mund të realizohet lehtë.

4.1 Përfitimet e përdorimit të GIS në qeverisjen lokale përfshijnë si në vijim: • Rritja e efikasitetit. • Kursimi ne kohë. • Gjenerimi i të ardhurave. • Ofrimi i mbështetjes vendim. • Permiresimi ne saktësi. • Menaxhimi i burimeve. • Kursimi i parave. • Rritja e aksesit ndaj qeverisë. • Rritja e pjesëmarrjes së publikut. • Nxitja e bashkëpunimit më të madh mes agjencive publike.

Ndërsa bashkësia sot përballet me shumë sfida, disa prej tyre, të tilla si ndotja dhe trafiku, mund të trajtohet nga planifikime të kujdesshëm dhe krijuese. Kjo është puna projektues për të trajtuar probleme të tilla dhe te ofroje zgjidhje të qëndrueshme për sot dhe të ardhmen. Planifikimi duket mjaft e thjeshtë: studimi hapsinore duhet te jete sa me i thjeshte qe ta kuptojne te gjithe faktoret qe ndikojne ne kete territor, qe jetojne aty dhe kane ose jo nje rol vendimarres te jene sa me te gjithe perfshire ne kete studim. Realiteti ne ditet e soteme është shumë më komplekse. Sot, qyteti, fshatrat, dhe planifikimin rajonal do të thotë që kanë të bëjnë me ndryshim të vazhdueshëm.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 243

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Mijëra organizata dhe qeverisjes vendore, si dhe agjensi te planifikimit hapsinor në veçanti, kanë përqafuar mjetet GIS nga ESRI si një mjet për të përmbushur këto kërkesa, ndërsa kanë të bëjnë me financimin e kufizuar dhe personelin. GIS promovon një imazh të mirë publik i një departamenti të planifikimit. E pajisur me mjete GIS nga ESRI, anëtarët e stafit mund të shpejtojne qasje në informatat mbi hartat e parcelave, të tilla si zona të ndjeshme mjedisore, dhe të gjitha çështjet në lidhje me zbatimin e zonimit, statusi lejes, dhe informacione të tjera të planifikimit. Planifikimi gjithëpërfshirës Planifikuesit përdorin GIS për përgatitjen e planeve, e cila vendosur standarde për vendimet e politikave në lidhje me rreze të gjatë ndryshime në mjedisin fizik të komunitetit. Planifikuesit e bëjnë përdorimin e GIS të qetë, ata zhvillojnë një vizion për komunitetin që rrit cilësinë e jetës për të gjithë qytetarët. ESRI mjete GIS ndihmon planifikuesit per analizimin e problemeve më shpejt dhe tërësisht, formulojë zgjidhje, dhe monitorimin e progresit drejt objektivave afatgjatë për komunitetin. Harta ËebGIS i lejon përdoruesit për të kërkuar për çdo pronë në qytet nga adresa, emri i pronarit, ose ID, informacione, të tilla si madhësia e parcelës, emrin dhe adresën e pronarit, dhe vlera e prones. Raporti final dhe harta image janë bërë të disponueshme për publikun në një CD‐ROM. BCDCOG inkorporuar të dhënat skulpturë dhe ndryshimet në regjistrin e saj ArcVieë të ndihmojë planifikuesit vendore në identifikimin e tendencave të përdorimit të tokës dhe për të krijuar basemaps më të sakta. Projekti prodhon bazën e të dhënave parë multitemporal image për t'u përdorur nga planifikuesit vendore dhe rajonale në zonë. 4.2 Përfitimet • Të planifikuesit ndihmon në identifikimin e tendencave të përdorimit të tokës dhe zonat developable tokës • Ofron mbështetje vendim • Kursen kohë • Promovon përdorimin e ndërmarrjeve apo te sistemit të GIS

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 244

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Të dhënat dhe teknologji • Rritja e saktësisë

Analiza e GIS‐bazë ka luajtur një rol të rëndësishëm për qytetin në vendosjen e qëllimeve dhe zhvillimin e planeve strategjike për një korridor problematike urbane. Përveç kësaj, informacioni mund të përditësuar vazhdimisht për përdorim politikat e tokës e mëtejshme e menaxhimit.

5. GJEOREFERENCIMI I HARTAVE TREGUESE TE SKANUARA. Figure PERSHKRIMI

SISTEMI KOODINATIV Hartat Treguese te skanuara qe do te vihen ne dispozicion do te gjeoreferencohen ne sistemin koordinativ te perdorur nga ZQRPP i cili eshte sistemi Gjeodezik Shteteror i Republikes se Shqiperise, ku si elipsoid i perdorur eshte Krassovsky (Pulkovo 1942) dhe si projeksion Gauss Kryger zona e 4 ne hemisferen veriore te rruzullit te tokes.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 245

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has SOFTI NE PERDORIM Per kryerjen e Proçesit te Gjepreferencimit do te perdoret Autodesk Raster Design 2009 i cili ka modulin correlate ne paketen Image posaçerisht per kete qellim si dhe mundeson eksportimin e imazhit ne formen e gjeoreferencuar. Kjo ndihmon pasi shume softe specifike si CAD por edhe GIS mund ti therrasin si te dhena, dhe ato do te shfaqen ne pozicionet e tyre reale.

HTR DHE NOMEKLATURA Sikurse eshte e ditur çdo Harte Treguese ne shkallet perkatese, 1:2500, 1:1000 dhe 1:500 kane nje nomeklature (emertese) te percaktuar, si dhe kornize ku jepen te dhenat mbi koordinatat gjeodezike dhe ortogonale. Ne hartat te shkalles

1:2500 konfiguracioni eshte i tipit trapez, pasi

jane krijuar nga ndarja e trapezit te shkalles 1:5000. Ndersa ne shkallet 1:1000 dhe 1:500 Hartat Treguese paraqiten ne formen e drejtkendeshave ku perkatesisht ato kane dimesione 600x900m dhe 350x450m. Te gjitha HTR te skanuara pasi te kalojn procesin e gjeoreferencimit do te jene te emertuara ne baze te ketyre nomeklaurave.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 246

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Figure PERSHKRIMI

SOFTI NE PERDORIM Per kryerjen e Proçesit te Gjepreferencimit do te perdoret Autodesk Raster Design 2009 i cili ka modulin correlate ne paketen Image posaçerisht per kete qellim si dhe mundeson eksportimin e imazhit ne formen e gjeoreferencuar. Kjo ndihmon pasi shume softe specifike si CAD por edhe GIS mund ti therrasin si te dhena, dhe ato do te shfaqen ne pozicionet e tyre reale.

RRJETI KUADRATIK I HTR Duke qene se rrjeti kuadratik i nomeklaturave per çdo shkall (1:2500, 1:1000 dhe 1:500) eshte i njohur nga pikpamja matematikore, per çdo harte treguese ne do te bejme gjeoreferencimin duke perdorur keto koordinata. Ku per hartat ne shkallen 1:2500 jane perllogaritur kooridinatat ne kulmet e trapezit, per hartat ne shkallen 1:1000 dhe 1:500 pervecse jane perllogaritur koordinatat e kulmeve ato kane ne permbajtjen e tyre edhe percaktimin me simbolin e kryqeve te barazlaguar ne forme kuadratike nga njeri tjetri me 10cm nga qendra e tyre. Distanca e ketyre kryqeve eshte 100m ne shakllen 1:1000 dhe 50m ne shkallen Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 247

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Figure PERSHKRIMI

1:500. Pra gjate gjeoreferencimit te kesaj pjese te imazheve pervecse do te perdoren kulmet e hartes per gjeoreferencim, do te marrin pjese ne te edhe simbolet kryq.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 248

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has SAKTESIA E GJEOREFERENCIMIT Eshte shume i rendesishem momenti i saktesise se gjeoreferencimit, pasi saktesia e ketij produkti ndikon drejtperdrejt ne saktesin perfundimtare te hartes se dixhitalizuar. Prandaj per 700 zona kadastrale do te behet gjeorefrencimi i HTR te skanuara, por gjate kesaj procedure do te behet kujdes edhe per kontrollin e gabimit te lejuar ne saktesi. Pasi jo cdo imazh mund te gjeoreferencohet lehtesisht ne saktesine e lejuar. Kjo ndodh per arsye se hartat te cilat jane perdorur per nje kohe te gjate, letra e ka humbur vetin e saje ne nje fare menyre dhe nuk eshte aq sheshet, mund te kete pesuar perthyerje te ndryshme apo dhe grisje etj. Kjo ben qe gjate terheqjes qe i behet imazhit jo cdo kulm mund te shkoje ne vendin e tije por do kete spostime. Keto spostime duhet te jene brenda gabimit te lejuar qe mos te ndikojne ne deformimin e polgionit te parceles. Autodesk raster design ne momentin e gjeoreferencimit tregon dhe gabimin mesatar kuadratik per çdo pike te marre si dhe ate ne total per te gjithe nomeklaturen. Sa me shume pika te njohura te merren per gjeoreferencimin e imazhve aq me shume i afrohemi formes reale te siperfaqes se tokes. Kjo mund te ndodhi vetem per hartat ne shkalle 1:1000 dhe 1:500 duke perdorur edhe

kryqet , pasi per hartat 1:2500 siç shihet edhe ne figure, vetem 4 pika mund te merren megjithese saktesia eshte e kenaqshme ne kete rast 0.686m, pasi saktesia e lejuar eshte 0.2mm x shkallen. Duke ditur qe dhe saktesia e lejuar gjate krijimit te ketyre HTR eshte ±1m ne pozicionimin e kufirit te prones.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 249

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has EKSPORTIMI I HTR TE SKANUAR NE GEOTIFF Pasi te jete kryer proçedura e gjereferencimit brenda saktesise se lejuar. Secili prej imazheve do te eksportohet si imazh i gjeoreferencuar ne formatin geotiff. Kjo per arsye sepse eshte nje nga formatet qe perdoret gjeresisht ne boten e gjeoinformacionit pasi vete tiff si format pranon te kete "tile" ku mundeson nje procesim me te leht te imazhit si dhe metadaten "gjeografike" ku mundeson pozicionimin real ne saje te koordinatave te lexuara nga kjo metadat.

DIXHITALIZIMI I HARTES TREGUESE TIPI PERSHKRIMI

Softi ne Perdorim Softëare i cili do te perdoret per dixhitalizimin e hartave do te jete AutodeskMap 2009 ku do te kete te integruar edhe modulin Autodesk Raster Design 2009 per pjesen e gjeoreferencimit te hartave treguese. Ky soft eshte nje lider ne fushen e sistemeve CAD por gjithashtu edhe te sistemit GIS. Pasi duke filluar qe nga viti 2008 AutodeskMap suporton lidhjen, shikimin dhe editimin e te dhenave ne gjeodatabaza (GIS) apo databaza te tipit te ndryshem apo dhe file te veçanta.

ArcSDE Connection MySQL Connection ODBC Connection Oracle Connection Raster Image or Surface Connection SDF Connection SHP Connection: (Komponent i projektit te tenderuar) SQL Server Connection SQL Sever Spatial Connection ËMS Connection: (Ëeb Map Service connection)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 250

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has TIPI PERSHKRIMI

ËFS Connection: (Ëeb Feature Service connection)

Gjithashtu ai suporton edhe ruajtjen e te dhenave ne formatin DËG apo DXF sipas kerkeses se projektit te tenderuar. Keto tipe skedaresh mund te ruhen deri ne versionin fillestar te krijimit te ketij sistemi CAD. Patjeter qe suporton edhe Autocad 2.5 DXF release ku mund te lexohet apo editohet edhe me AutoCAD 12

Figura qe pasqyron objektet qe jane pasuri e paluajteshme do te jene te mbyllur.

AutodeskMap 2009 mundeson qe vektoret te tipologjise line apo polyline te snapohen me njera tjetren dhe te krijojne nje siperfaqe te mbyllur.

Numri i çdo pasurie te paluajteshme do te jete brenda siperfaqes te seciles i perket

AutodeskMap 2009 mundeson pozicionimin e tekstit me koordinata reale neperjet node'it . Pra siç tregohet edhe ne figure, pika blu tregon pozicionim e tekstit brenda siperfaqes se parceles se pasurise te paluajteshme. Kjo eshte nje proçes shume i rendesishem pasi nuk mjafton thjesht teksti te ndodhet brenda kesaj siperfaqeje, por eshte node ai i cili duhet te jete me doemos brenda kesaj siperfaqe. Ashru siç tregohet ne figure edhe pse teksti me numer 123/2 eshte brenda poligonit, node i tekstit eshte jashte tije dhe kjo do te bente qe kjo parcel praktikisht te mos identifikohet me numer pasurie ne momentin e krijimit te ESRI shp file e cila do te shpjegohet ne fazen e mepasme.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 251

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has TIPI PERSHKRIMI

Ne çdo nderprerje vijash do te kete node

AutodeskMap 2009 mundeson lidhjen e tipologjive line apo polyline me njera tjetren nepermjet node've. Siç tregohet edhe ne figure çdo nerprerje vijash eshte e shoqeruar me node.

Nuk do te kete mbivendosje vijave ndarse te objekteve te ndryshem

Gjate dixhitalizimit nuk do te krijohet mbivendosje vije edhe nese objektet ndajne te njejtin segment me njeri tjetrin por ai do te vizatohet nje here te vetme. Por gjithashtu AutodeskMap 2009 me ane te modulit draëing clean up mundeson identifikimin dhe menjanimin e dublimeve te vijave ndarse te objekteve te ndryshme qe mund te ndajn te njejtin kufi me njeri tjetrin qe gabimisht mund te jete hedhur nga operatori.

Poligonet e vijave dhe te ndertesave qe bejne pjese ne me shume se nje flete harte do te perseriten patjeter me te njejtat koordinata ne secilen nga hartat.

Duke qene se hartat e gjeoreferencuara do te jene brenda saktesise se lejuar ateher poligonet e parcelave apo dhe te objekteve do te jene vazhdimsia e vektorit nga njera hart ne tjetren ku nuk nderpriten nga korniza e Hartes Treguese.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 252

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Pozicioni i elementeve te hartes do te lejohet te levize ne krahasim me origjinalin vetem ne rastet kur behen lidhjet me ane te fletes se hartes.

Do te respektohen nga ana jone tolerancat e lejuara per çdo shkalle:

1:2500 1.3 mm 1:1000 1.3 mm 1:500 1.3 mm

Diferenca ne pozicionin e elementeve te hartes per gabime te operatorit gjate dixhitalizimit.

Do te respektohen nga ana jone toleranca e lejuara 0.2mm. Autodesk Map mundeson (zoom in/out), dhe zmadhimi qe do te ndiqet nga operatore tane do te jete 10 here ne bashkimin e kulmeve te poligonit per te percaktuar me shume saktesi bashkimin e vektoreve.

Kufiri i Zones Kadastrale qe sherben per nje zone kadastrale do te perseritet me koordinata te nejta per zonen kadastrale njitur.

Autodesk Map mundeson kopjimin e nje vektori dhe ngjitjen e tije ne vizatim me koordinata reale me an te komandes "Paste to original Coordinates". Ne kete rast ai segment i kufirit i cili i perket edhes zones kadastrale kufitare do ti atashohet asaj zone kur te filloj dixhitalizimi per te.

AutodeskMap 2009 mundeson hedhjen dhe strukturimin e te gjitha layer'ave te meposhteme ne mjedisin e tije te punese me ane te moduli Layer Properties Manager.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 253

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Name BORDER_C

LineType CONTINOUS

Colour 1 (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Description Ne kete layer do te hedhim pikat e kulmeve te trapezit te hartes, percaktuar si qendra te nje rrethi me rreze ne varsi te shkalles se hartes qe do te dixhitalizohet

Entities Entity Type CIRCLE (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features

Entry rules Rrezja e Rrethit: Shkalla 1:2500, 100m. Shkalla 1:1000, 40m. Shkalla 1:500, 20m. Koordinatat e kulmeve te rrethit do te hidhen ne sistem 6shifror per X dhe Y.

Border rules

Name BORDER_L

LineType CONTINOUS

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Description Ne kete layer do te jete vija kufizuese e hartes kadastrale i cili eshte nje poligon qe bashkon fletet e kulmeve te hartes. Ne kete raste operatoret do ta vizatojne poligonin ne forme te vazhduar duke lejuar qe te

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 254

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has dublohen vojat me poligonin e hartes kufitare.

Entities Entity Type POLYLINE (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features elementi Line type Colour vija kufizuese e hartes BYLAYER BYLAYER

Entry rules Pikat e poligonit do te dixhitalizohen sipas radhes se percaktuar ne specifikimet teknike.

Border rules

Name BORDER_T

Description Ne kete layer do te vendosim emrin e nomeklaturave perkatesitsht per çdo shkall 1:2500, 1:1000, 1:500. Pasi emertesat e tyre ne varesi te shkalles ndryshon lloji i formatit te perdorur [p.sh. "K-34-100-(164-A)" per HTR te shkalles 1:2500]

Style ROMAND.SHX (AutoCadMap Text Style)

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type Text (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features Do te perdorim karakteristikat e ketij teskti ne varsi te shkalles si me poshte:

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 255

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Kendi Rrotullimit Shkalla Lartesia 37.5 0 1:2500 [m] 15.0 0 1:1000 [m] 0 1:500 7.5 [m]

Entry rules Pikat e fillimit te tekstit do ti vendosim sa me afer qendres se poligonit qe permban layer'i BORDER_L

Border rules

Name CZONE_L

Description Ne kete layer do te vendosim vetem vektoret qe jane kufij te zones kadastrale

LineType CONTINOUS

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type eshte LINE ose POLYLINE (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features Ne elementet e ndryshem te terrenit qe mund te jene pjese e kufirit te zones kadastrale operatoret tane gjate dixhitalizimit do te ndjekin rregullat e meposhteme. Ne rastet kure nje vije paraqitet si vije ndarese ndermjet dy elementeve te ndryshem, ajo do te dixhitalizohet nga operatoret tane ne perputhje me hierarkine e meposhteme: Elementi Hierarkia LineType COLOUR Kufi ndertese 1 BYLAYER 4 Hekurudhe 2 BYLAYER 5 Kufi rruge 3 BYLAYER 3 Kufi uji 4 BYLAYER 2 Skarpate 5 BYLAYER 6 Kufi parcele pasurie 6 BYLAYER BYLAYER Kufi zone i perafert 7 BYLAYER 1

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 256

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Features Ne elementet e ndryshem te terrenit qe mund te jene pjese e kufirit te zones kadastrale operatoret tane gjate dixhitalizimit do te ndjekin rregullat e meposhteme. Ne rastet kure nje vije paraqitet si vije ndarese ndermjet dy elementeve te ndryshem, ajo do te dixhitalizohet nga operatoret tane ne perputhje me hierarkine e meposhteme: Elementi Hierarkia LineType COLOUR Kufi ndertese 1 BYLAYER 4 Hekurudhe 2 BYLAYER 5 Kufi rruge 3 BYLAYER 3 Kufi uji 4 BYLAYER 2 Skarpate 5 BYLAYER 6 Kufi parcele pasurie 6 BYLAYER BYLAYER Kufi zone i perafert 7 BYLAYER 1

Entry rules Operatoret tane do te perdorin ne menyre taksative funksionet SNAP qe mundesohen ne AutodeskMap per te siguruar kondicionet apsolute te NODE'eve. Siç e kemi bere te ditur edhe me siper nodet do te jene prezent ne çdo nderprerje vijash. Do te perjashtohen ato raste kur vijat e kufirit kadastral bashkohen me vijen kufizuese te hartes (BORDER_L) Vijat e kufirit te zones kadastrale qe shkojne ne kufijte e fletes se hartes do te lidhen me vijat e te njejtit kufi ne hartat fqinje ne baze te tolerancave:

Shkalla 1:2500 1.3 mm 1:1000 1.3 mm 1:500 1.3 mm

Border Do te dixhitalizohen vetem vijat qe ndodhen brenda vijes kufizuese te hartes. rules

Name CZONE_T

Description Ne kete layer do te vendosim numrin e zones kadastrale.

Style ROMAND.SHX (AutoCadMap Text Style)

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 257

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Entities Entity Type Text (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features Do te perdorim karakteristikat e ketij teskti ne varsi te shkalles si me poshte:

Kendi Rrotullimit Shkalla Lartesia 37.5 0 1:2500 [m] 15.0 0 1:1000 [m] 0 1:500 7.5 [m]

Entry rules Pikat e fillimit te tekstit do ti vendosim sa me afer qendres se poligonit qe permban layer'i CZONE_L

Border rules

Name PARCEL_L

Description Ne kete layer do te vendosim te gjitha vijat qe jane kufij te parcelave te pasurive, duke perjashtuar ato raste kur kufiri i parceles eshte edhe kufi i zones kadastrale.

LineType CONTINOUS

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type eshte LINE ose POLYLINE (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features Ne elementet e ndryshem te terrenit qe mund te jene pjese e kufirit te parcelave te pasurive operatoret tane gjate dixhitalizimit do te ndjekin rregullat e meposhteme. Ne rastet kure nje vije paraqitet si vije ndarese ndermjet dy elementeve te ndryshem, ajo do te dixhitalizohet nga operatoret tane ne perputhje me hierarkine e meposhteme: H i e r a r k i Elementi a LineType COLOUR Kufi ndertese 1 BYLAYER 4 Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 258

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Hekurudhe 2 BYLAYER 5 Kufi rruge 3 BYLAYER 3 Kufi uji 4 BYLAYER 2 Skarpate 5 BYLAYER 6 Kufi parcele pasurie 6 BYLAYER BYLAYER

Entry rules Operatoret tane do te perdorin ne menyre taksative funksionet SNAP qe mundesohen ne AutodeskMap per te siguruar kondicionet apsolute te NODE'eve. Siç e kemi bere te ditur edhe me siper nodet do te jene prezent ne çdo nderprerje vijash. Do te perjashtohen ato raste kur vijat e kufirit kadastral bashkohen me vijen kufizuese te hartes (BORDER_L) Vijat e parceles se pasurise qe shkojne ne kufijte e fletes se hartes do te lidhen me vijat e te njejtit kufi ne hartat fqinje ne baze te tolerancave:

Shkalla 1:2500 1.3 mm 1:1000 1.3 mm 1:500 1.3 mm

Name CZONE_T

Description Ne kete layer do te vendosim numrin e zones kadastrale.

Style ROMAND.SHX (AutoCadMap Text Style)

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type Text (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features Do te perdorim karakteristikat e ketij teskti ne varsi te shkalles si me poshte:

Kendi Rrotullimit Shkalla Lartesia 0 1:2500 37.5 [m] 0 1:1000 15.0 [m] 0 1:500 7.5 [m]

Entry rules Pikat e fillimit te tekstit do ti vendosim sa me afer qendres se poligonit qe permban layer'i CZONE_L

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 259

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Border rules

Name PARCEL_L

Description Ne kete layer do te vendosim te gjitha vijat qe jane kufij te parcelave te pasurive, duke perjashtuar ato raste kur kufiri i parceles eshte edhe kufi i zones kadastrale.

LineType CONTINOUS

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type eshte LINE ose POLYLINE (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features Ne elementet e ndryshem te terrenit qe mund te jene pjese e kufirit te parcelave te pasurive operatoret tane gjate dixhitalizimit do te ndjekin rregullat e meposhteme. Ne rastet kure nje vije paraqitet si vije ndarese ndermjet dy elementeve te ndryshem, ajo do te dixhitalizohet nga operatoret tane ne perputhje me hierarkine e meposhteme: Elementi Hierarkia LineType COLOUR Kufi ndertese 1 BYLAYER 4 Hekurudhe 2 BYLAYER 5 Kufi rruge 3 BYLAYER 3 Kufi uji 4 BYLAYER 2 Skarpate 5 BYLAYER 6 Kufi parcele pasurie 6 BYLAYER BYLAYER

Entry rules Operatoret tane do te perdorin ne menyre taksative funksionet SNAP qe mundesohen ne AutodeskMap per te siguruar kondicionet apsolute te NODE'eve. Siç e kemi bere te ditur edhe me siper nodet do te jene prezent ne çdo nderprerje vijash. Do te perjashtohen ato raste kur vijat e kufirit kadastral bashkohen me vijen kufizuese te hartes (BORDER_L) Vijat e parceles se pasurise qe shkojne ne kufijte e fletes se hartes do te lidhen me vijat e te njejtit kufi ne hartat fqinje ne baze te tolerancave:

Shkalla 1:2500 1.3 mm 1:1000 1.3 mm 1:500 1.3 mm

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 260

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Entry Operatoret tane do te perdorin ne menyre taksative funksionet SNAP qe rules mundesohen ne AutodeskMap per te siguruar kondicionet apsolute te NODE'eve. Siç e kemi bere te ditur edhe me siper nodet do te jene prezent ne çdo nderprerje vijash. Do te perjashtohen ato raste kur vijat e kufirit kadastral bashkohen me vijen kufizuese te hartes (BORDER_L) Vijat e parceles se pasurise qe shkojne ne kufijte e fletes se hartes do te lidhen me vijat e te njejtit kufi ne hartat fqinje ne baze te tolerancave:

Shkalla 1:2500 1.3 mm 1:1000 1.3 mm 1:500 1.3 mm

Border Do te dixhitalizohen vetem vijat qe ndodhen brenda vijes kufizuese te rules hartes ose kufirit te zones kadastrale. Pikat e vijes kufizuese qe jane kufij pasurishe do te lidhen me vijen kufizuese te hartes nepermjet funksionit SNAP.

Name PARCEL_T

Description Ne kete layer do te vendosim te gjitha numrat e pasurive te paluajteshme.

Style ROMAND.SHX (AutoCadMap Text Style)

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type Text (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features Do te perdorim karakteristikat e ketij teskti ne varsi te shkalles si me poshte: Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 261

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Kendi Rrotullimit Shkalla Lartesia Ne perputhje me formen e parceles 1:2500 5.0 [m] 0 1:1000 1.5 [m] 0 1:500 0.7 [m]

Entry rules Per çdo parcele pasurie do te kete numrin e vete Ne rastet kur ne hartat burim mungon numri i pasurise Ne rast se parcela nodhet ne kufi te hartes do te shikohet harta fqinje e cila mund te kete te shenuar numrin e parceles. Ne rast se nuk do te gjendet edhe ne harten fqinje atehere ne vend te numrin operatore tane do te vendosin germa X e shoqeruar me nje numer progresiv. Ky numer do te filloj me 1, per parcelen e pare qenuk gjendet numri i pasurise, e do te vazhdoje me radhe X2, X3 etj. Çdo parcele brenda nje harte do te kete vetem nje numer. Ne rastet ku operaoret do te hasin ne harten burim me dy apo me shume numra te ndryshem do te shkruhen te dy apo me shume numra dhe para numrit do te vendoset germa Y. Pozicioni i tekstit ne rastet kur shkalla e hartes eshte 1:2500 do te vendoset nga operatoret ne te njejtin pozicion me ate te hartes burim. Siç e kemi shpjeguar edhe me siper: Ne te gjitha rastet pika (node) e fillimit te tekstit qe tregon numrin e pasurise do te vendoset brenda vijave kufizuese te parceles. Tekstet do te shkruhen ne te njejtin pozicion qe kane ne harten burim, me perjashtim te rasteve kur ne harten burim teksti ndodhet jashte parceles. Ne keto raste operatori do te sigurohet qe pika e fillimit te tekstit eshte brenda parceles edhe pse vete teksti mund te qendroje jasht saje.

Border rules Trupi i tekstit qe paraqet numrin e pasurise do te vendoset gjithmone brenda vijes kufizuese te hartes.

Name BUILDING_L

Description Ne kete layer do te vendosim te gjitha vijat qe jane vija kufizuese te ndertesave me perjashtim te vijave qe njekohesisht jane kufij te parcelave te pasurise apo kufije te zones kadastrale

LineType CONTINOUS

Colour 4 (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type eshte LINE ose POLYLINE (Mundesohet ne

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 262

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has AutoCadMap)

Features

Entry rules Operatoret tane do te perdorin ne menyre taksative funksionet SNAP qe mundesohen ne AutodeskMap per te siguruar kondicionet apsolute te NODE'eve. Siç e kemi bere te ditur edhe me siper nodet do te jene prezent ne çdo nderprerje vijash. Vijat e ndertesave qe shkojne ne kufijte e fletes se hartes do te lidhen me vijat kufi e te njejtes harte fqinje ne baze te tolerancave:

Shkalla 1:2500 1.3 mm 1:1000 1.3 mm 1:500 1.3 mm

Border rules Do te dixhitalizohen vetem vijat qe ndodhen brenda vijes kufizuese te hartes ose kufirit te zones kadastrale. Vijat qe shkojne deri ne kufirin e hartes do te lidhen me vijen kufizuese te saje nepermjet funksionit SNAP te mundesuar ne AutodeskMap.

Name PARCEL_S

Descript Ne kete layer do te vendosim te gjitha simbolet qe kane te bejne me disa ion karakteristika te parcelave te pasurive.

Style SYMATH ose SYMAP (AutoCadMap Text Style)

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type TEXT per simbole, LINE per vijat bashkuese (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features Do te perdorim karakteristikat e ketyre dy tipve tekst ne varsi te shkalles si me poshte:

TEXT Shkalla 1:2500 Elementi Latersia Stili Germa Drejtimi i rrjedhes se ujit 12.5m SYMATH a pylli 7.5m SYMAP c

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 263

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Shenja e Perkatesise ne pronesi 5.0m SYMAP ~

TEXT Shkalla 1:1000 Elementi Latersia Stili Germa Drejtimi i rrjedhes se ujit 5m SYMATH a pylli 3m SYMAP c Shenja e Perkatesise ne pronesi 2m SYMAP ~

TEXT Shkalla 1:500

Elementi Latersia Stili Drejtimi i rrjedhes se ujit 2.5m SYMATH a pylli 1.5m SYMAP c Shenja e Perkatesise ne pronesi 1m SYMAP ~

Entry Pozicioni dhe orientimi i simboleve do te jete i ngjashem me ate te hartes burim . rules Border Trupi i simboleve do te shtrihet brenda vijes kufizuese te hartes. rules

Name SECONDARY

Descripti Ne kete layer do te vendosim te gjitha vijat qe kane interes per topografine e terrenit, on por qe nuk jane kufij te zones kadastrale, parcelave te pasurive apo ndertesave.

LineType CONTINOUS

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type eshte LINE ose POLYLINE (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features Dallimin e karakteristikave operatoret tane do ta bejne nepermjet ngjyrave si me poshte. Ne rastet kur vijat jane vija ndarese te dy elementeve, ngjyra do te vendoset ne baze te hierarkise:

Hier Line Elementi arkia Type Ngjyra

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 264

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Hekurudhe 2 BYLAYER 5 Kufizim rruge 3 BYLAYER 3 Kufi uji 4 BYLAYER 2 skarpate 5 BYLAYER 6 linja elektrike 6 BYLAYER 8 te ndryshme nga sa me siper 7 BYL AYER 9

Entry rules

Border rules Operatoret tane do te perdorin ne menyre taksative funksionet SNAP qe mundesohen ne AutodeskMap per te siguruar kondicionet apsolute te NODE'eve. Do te dixhitalizohen vetem vijat qe ndodhen brenda vijes kufizuese te hartes ose kufirit te zones kadastrale. Vijat qe shkojne deri ne kufirin e hartes do te lidhen me vijen kufizuese te saje nepermjet funksionit SNAP te mundesuar ne AutodeskMap.

Name TOPONYMS

Description Ne kete layer do te vendosim te gjitha toponimet qe ndodhen ne harte. Teksti i toponimeve do te shenohet gjithnje me germa kapitale dhe me lartesi te ndryshme ne varesi te shkalles se hartes treguese

Style ROMAND.SHX (AutoCadMap Text Style)

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type TEXT (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features TEXT:

Shkalla 1:2500 Toponimi Lartesia Ngjyra qytet 12.5m BYLAYER fshat 10.0m BYLAYER lume 10.0m 2 rruge nacionale 7.5m BYLAYER

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 265

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has rruge 6.0m BYLAYER

Shkalla 1:1000 Toponimi Lartesia Ngjyra qytet 5.0m BYLAYER fshat 4.0m BYLAYER lume 4.0m 2 rruge nacionale 3.0m BYLAYER rruge 2.5m BYLAYER

Shkalla 1:500 Toponimi Lartesia Ngjyra qytet 2.5m BYLAYER fshat 2.0m BYLAYER lume 2.0m 2 rruge nacionale 1.5m BYLAYER rruge 1.2m BYLAYER

Entry rules Pozicioni i toponimit do te jete i ngjashem me ate te hartes burim .

Border Trupi i toponimit do te jete brenda vijes kufizuese te hartes. rules

Name MATCH

Description Ne kete layer do te vendosim simbolet qe tregojne moslidhjet e elementeve ne kufijte e fletes se hartes. Dimesionet dhe ngjyra do te vendosen ne baze te kritereve te me poshte. Keto simbole paraqesin moslidhjet (jasht tolerances) te layer'ave CZONE_L, PARCEL_L, BUILDING_L dhe SECONDARY.

Style SYMAP.SHX (AutoCadMap Text Style)

Colour 0 BYLAYER (AutoCadMap Colour Index, ACI)

Entities Entity Type TEXT (Mundesohet ne AutoCadMap)

Features TEXT:

Shkalla 1:2500 Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 266

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Germa Toponimi Lartesia Ngjyra  Zone kadastrale 15m 1  Parcel pasurie 15m 2  Nderte 15m 3  Vije sekondare 15m 5

Shkalla 1:1000 Germa Toponimi Lartesia Ngjyra  Zone kadastrale 6m 1  Parcel pasurie 6m 2  Ndertese 6m 3  Vije sekondare 6m 5

Shkalla 1:500 Germa Toponimi Lartesia Ngjyra  Zone kadastrale 3m 1  Parcel pasurie 3m 2  Ndertese 3m 3  Vije sekondare 3m 5

Entry rules Pozicioni i simbolit do te jete ne vendin ku egziston moslidhja.

Border rules

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 267

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Per levrimin e skedareve, kompania “Gjeokonsult&Co” shpk do te organizoje ne baze te rregullave te percaktuar ne specifikimive teknike.

5.1 Konvertimi I materjave ekzistues nga Autokodi ne Gis Arsyeja e perdorimit te softi AutoDeskMap 2009 dhe jo thjesht AutoDesk 2009 i cili mund te permbushi kerkesat per pjesen e dixhitalizimit te hartes dixhitale eshte pikerisht per kete komponent te projekti. Ku skedaret DXF duhet te ngarkohen ne nje strukture GIS te percaktuar ne formatin ESRI shp. AutoDeskMap 2009 permban modulin Map (teresia e modulit eshte per perdorimin e GIS) i cili ne te permban edhe komponentin e topologjise dhe konertimin e materjaleve egskzistuese ne formatin Gis. Prandaj duke perdorur AutoDeskMap 2009 dhe modulin e topologjise, ne mund te krijojme topologji te tipi poligon. Ku do te jene poligonet e parcelave dhe te ndertesave. Keto poligone do te krijohen ne varsi te struktures se layer'ave te perdorura gjate dixhitalizimit. P.sh. per te krijuar topologjin e Parcelave do te marri pjese layer'i PARCEL_L dhe CZONE_L.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 268

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

Ne kete menyre te gjithe poligonet qe jane ne nje zone kadastrale jane te mbyllura grafikisht. Duke krijuar edhe topologjin atehere keto parcela nuk jane vetem grafikisht por edhe ne formen logjike bazuar ne standartet GIS. Pas korigjimeve te gabimeve te mundeshme qe mund te lindin si pasoje e pastrimit te vizatimit nga objekte te gabuara duke perdorur Draëing Clean Up, si dhe krijimit te topologjise, per çdo klas te dhenash, do te behet exportimi ne baze te struktures se ESRI shp file te percaktuara ne dokumentat e specifikimeve teknike. Do te krijohet edhe nje list per pasaktesiste nese ato do te pengojne kete tranformim te te dhenash.

Do te behet kontrolli i zakonshem i bazuar ne rregullat logjike te percaktuar standartin e perkohshem te shkembimit te te dhenave te regjistrimit fillestar, dhe nese do te identifikohen pasktesi keto te dhena do te shenohen si raste te karakteristikave te veçanta. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 269

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has

5.2 NGARKIMI I SKEDAREVE MDB Do te behet ngarkimi i skedareve MDB dhe çdo skedari me te vjeter te bazes te te dhenave qe perputhet me skemen e Karteles dixhitale sipas standartit te perkohshem te shkembimit te te dhenave te Regjistrimit Fillestar. Keto te dhena do te lidhen me ane te nr. pasurise. Pasi numri i pasurise eshte unik brenda nje zone kadastrale, nr. zones kadastrale eshte unike ne Republiken e Shqiperise. Pra ne rang Republike do te mjaftoje kombinimi i ketyre dy numrave per te percaktuar nje ID unike, ose ne rang zone kadastrale do te mjaftoje vetem nr. i pasurise se paluajteshme.

Duke perdorur kushtet logjike do te krijohet nje raport per e cila identifikon te dhenat dhe natyren e pasaktesise se saje. 5.3 PERPUTHSHMERIA E TE DHENAVE TE PASURIVE. Pasi te dy komponentet te jene te ngarkuar ne kete strukture GIS . Do te kryhet perputhja e te dhenave dixhitale korresponduese te pasurive ne Kartelen dixhitale te ngarkuar me Harten Treguese te ngarkuar. Keto te dhena te perputhura te pasurive do te kategorizohen duke krahasuar vleren e siperfaqes se pasurise ne Kartele me vleren e siperfaqes se pasurise se llogaritur ne HTR dixhitale. Keto klasifikime do te jene: A‐ pranohet me 5%

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 270

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has B‐ ndryshon me 5‐10% C‐ ndryshon me 10‐25% D‐ ndryshon me me shume se 25%

5.4 RAPORTI I TE DHENAVE TE REGJISTRIMIT FILLESTAR.

Do te pergatitet per çdo zone kadastrale nje pershkrim i Metadates ku do te permbledhe te dhenat e pasurive ne zonen kadastrale dhe do te identifikohen ne menyre te pergjithshme problemet e spikatura cilsore te cilat do te identifikohen gjate ngarkimit dhe perputhjen e ketyre te dhenave. Pershkrimi i Metadates do te jete ne formatin standart te percaktuar ne dokumentacionin e specifikimeve teknike.

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 271

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has Do te pergatitet per secilen zone kadastrale nje harte tematike e cila do te identifikoje te gjitha pasurite me pasaktesi cilesore dhe kategorive te pasurive. Do te gjenerohet nje produkt dixhital i HTR dixhitale te konvertuara duke iu referuar standatit te dokumentacionit te termave te referencave. Do te gjenerohet nje produkt dixhital per kartelen dixhitale te konvertuar duke perdorur formatin standart te percaktuar ne standartin e Perkohshem te Shkembimit te te Dhenave te Regjistrimit Fillestar. Do te pergatitet nje raport perfundimtar ku te permblidhen rezultatet e punes, ku do te identifikohet çdo problem qe do te ndeshet gjate punes, identifikimi i çdo problemi me kartelen dixhitale dhe HTR dixhitale qe mund te kerkoje vemendjen e ZRPP.

14. Vlerëaimi i të dhënave, problemeve dhe perspektivave

Duke u mbështetur në të gjitha analizat e bëra më sipër , paraqiten më poshtë konkluzionet kryesore për gjendjen aktuale të Bashkisë, avantazhet e veçanta të Bashkisë, dobësitë e identifikuara, potenciali i zhvillimit dhe perspektivat e Bashkisë, si dhe dhe vështirësitë që mund të hasen nga Bashkia. Si avantazhe (Strengths) të rëndësishme përmenden fillimisht:  Mjedis i pasur dhe i qetë natyror me vlerë të rëndësishme kulturore dhe ekologjike  Peisazhe të paprekura dhe të bukura.  Afërsia me qëndrën urbane Kukës e cila parashikohet të shndërrohet në një nga portat hyrëse të shqipërisë.  Ekzistenca e njësive themelore të mikpritjes – ushqimit traditë të fortë dhe të gjatë kulturore.  Burime të shumta të ujit të pijshëm të pastër, të përshtatshëm për amballazhim në shishe.  Njohje e rajonit përmes produkteve të standartizuara bujqësore.

Më poshtë shënohen pikat e dobëta (Weaknesses) të Bashkisë dhe konkretisht:  Mungesë nga territori i bashkisë i rrugëve kryesore kombëtare dhe ndërkombëtare ‐ mungesë qasjeje e vendbbanimeve jashtë rrjetit të rrugëve kryesore.  Pamundësi për të tërhequr fonde të mjaftueshme për investime.  Infrastruktura teknike urbane e papërshtatshme dhe të pamjaftueshme (p.sh. furnizimi me ujë, kanalizimi, menaxhimi i mbeturinave).  Ulje e numrit të popullësisë dhe plakja e saj.  Braktisja e vendbanimeve malore dhe fshatrat e largëta nga banorët e tyre.  Numër i kufizuar dhe cilësi e ulët e infrastrukturës së turizmit dhe rekreacionit. Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 272

Analiza dhe Vleresimi i Territorit te Bashkise Has  Ndërtesa të shpërndara jashtë kufijve zyrtarë dhe ekzistenca e ndërtesave informale.

Potenciali më i rëndësishëm i zhvillimit ‐ mundësi (Opportunities) të rajonit, në raport edhe me ambientin e jashtëm, përmblidhen në:  Hapësira përmirësimi i rrjetit të brëndshëm rrugor (lidhje e selisë me njesitë administrative) dhe lidhja rrugore me bashkitë fqinje.  Tendencat të rritura të zhvillimit të ekoturizmit në vend dhe jashtë vendit.  Zbatimi / Programim ndërhyrjeve të rëndësishme (a) rigjenerimit urban që rrisin funksionin dhe imazhin e qytetit të Krumës, (b) Infrastrukturës sociale që përmirësojnë jetën shoqërore dhe mundësitë rekreative, dhe (c) ndërtimin e banesave sociale për grupet në nevojë.  Interesi i Bashkisë për projekte dhe investime për të krijuar vepra të reja dhe ndërhyrjeve në ekonomi, duke u fokusuar në format e buta dhe alternative të turizmit (p.sh. turizmi rural, turizmi dimëror).  Kthimi i banorëve të cilët kishin emigruar brënda dhe/ose jashtë vendit me njohuri dhe mundësi financiare.  Shfrytëzimi i trendeve ndërkombëtare të kërkesës për produkte cilësore lokake agro‐ ushqimore.  Shfrytëzimi i instrumenteve financiare dhe fondeve nga BE dhe organizatat ndërkombëtare,  Afërsia me destinacione kryesore dhe të njohura turistike.  Bashkëpunim i mirë dhe i vazhdueshëm me bashkitë fqinje dhe institucione (p.sh. OJQ) për çështje që kërkojnë bashkëpunim ndër‐bashkiak.

1. Referencat SHËNIM: Referencat do të shtohen në dorzimin final të këtij raporti!

Adresa: Tirane,Kashar,Kthesa e Kamzes,Pallati Mehillaj,kati IV, Zyra 2 Cel: 0674078211 Email: [email protected] Faqe 273