Sejm Z 1611 Roku. W Nowym Opracowaniu
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Sejm z 1611 roku W nowym opracowaniu Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego Seria: e-Monografie Nr 77 Dostęp online: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/80041 Janusz Byliński Sejm z 1611 roku W nowym opracowaniu Wrocław 2016 © Copyright by Janusz Byliński Korekta: Ewa Gałyga-Michowska Skład i opracowanie techniczne: Krzysztof Mruszczak Druk: Drukarnia Beta-druk, www.betadruk.pl Wydawca E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego ISBN 978-83-65431-24-0 (druk) ISBN 978-83-65431-25-7 (online) Spis treści Wykaz używanych skrótów .........................................................................................9 Wstęp .........................................................................................................................11 Rozdział I Przed Sejmem ............................................................................................................17 Rozdział II Sejmiki przedsejmowe ...............................................................................................45 Rozdział III Początek sejmu – trudności z wyborem marszałka ...................................................85 Rozdział IV Wota senatorskie ......................................................................................................103 Rozdział V Za wojną – czy przeciw wojnie? ..............................................................................129 Rozdział VI Sprawy pruskie ........................................................................................................151 Rozdział VII O wolność wyznania ................................................................................................173 Rozdział VIII Ostatnie sesje ...........................................................................................................191 Rozdział IX Po sejmie .................................................................................................................203 Skład sejmu z 1611 roku ..........................................................................................211 Chronologiczny przebieg obrad sejmu ....................................................................227 Bibliografia ..............................................................................................................233 Zusammenfassung. ..................................................................................................241 Indeks nazwisk .........................................................................................................245 Wykaz używanych skrótów AGAD Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie AGZ Akta grodzkie i ziemskie AP Gd. Archiwum Państwowe w Gdańsku AP Kr. Archiwum Państwowe w Krakowie AP Tor. Archiwum Państwowe w Toruniu APP Archiwum Publiczne Potockich AWrMieżd. Akta wremieni mieżducarstwija (1610-1613), red. S.K. Bogo- jawleński, I.S. Riabinin, Moskwa 1915 AR Archiwum Radziwiłłowskie AS Achiwum Sanguszków ASWKr Akta sejmikowe województwa krakowskiego ASWPiK Akta sejmikowe województwa poznańskiego i kaliskiego AZ Archiwum Zamoyskich BOZ Biblioteka Ordynacji Zamoyskich B. J. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie BN Biblioteka Narodowa w Warszawie B. Czart. Biblioteka Muzeum Narodowego im. Książąt Czartoryskich w Krakowie DZA-II Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin (Dahlem) Extranea Svenska Riksarkivet Stockholm, Extranea IX, Polen B. Kórn. Biblioteka Kórnicka PAN B. Ossol. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu B. PAU/PAN Kr Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie B. Racz. Biblioteka im. Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu B. UWr. Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego LL Libri Legationum MK Metryka Koronna SSRP Scriptores Rerum Polonicarum T.P. Teki Pawińskiego T. Rz. Teki Rzymskie VL Volumina legum Vol. Const. Volumina Constitutionum, Warszawa 2008 9 Wstęp Sejm z 1611 r. zajmuje w dziejach Rzeczypospolitej szlacheckiej wyjątkowe miejsce z uwagi na kilka niezwykłych wydarzeń, które go poprzedziły: wyprawy króla Zygmunta III w 1609 r. pod Smoleńsk, ważnej nadgranicznej twierdzy, utra- conej przed blisko stu laty, zwycięstwo hetmana Żółkiewskiego nad przeważający- mi wojskami moskiewskimi pod Kłuszynem, układ hetmana z bojarami, wybór królewicza na cara, wejście garnizonu polskiego do stolicy moskiewskiej, zdoby- cie twierdzy smoleńskiej oraz przekazanie przez bojarów władzom polskim cara Wasyla Szujskiego z jego braćmi, którzy byli prezentowani przez Żółkiewskiego na tym sejmie jako „symbol szczęścia zmiennego”. Jakby tego było mało, po sej- mie odbył się jeszcze jeden hołd lenny złożony królowi polskiemu przez elektora brandenburskiego. Można przyjąć, bez zbytniej przesady, że był to kulminacyjny punkt sukcesów militarnych i politycznych Rzeczypospolitej. Wzrosła w potęgę od końca XV wieku Moskwa, groźna dla państwa Jagiellonów, po wygaśnięciu dyna- stii Rurykowiczów znalazła się w stanie rozkładu wywołanego „wielką smutą”. Zarysowała się wówczas potencjalna możliwość zdobycia tronu moskiewskiego przez królewicza Władysława, polskiego Wazę, z perspektywą objęcia regencji przez ojca, króla Zygmunta III. Hetman litewski Jan Karol Chodkiewicz odnosił błyskotliwe zwycięstwa nad rywalem króla, księciem Karolem Sudermańskim, który przywłaszczył sobie tron szwedzki, dziedzictwo króla polskiego. Z Turcją, groźnym wówczas przeciwnikiem Cesarstwa, stosunki układały się na ogół poko- jowo, a oddanie lenna w Księstwie Pruskim elektorowi brandenburskiemu uznano również za sukces z powodu prestiżowego, bo książę Rzeszy, pan wielki, stanie się lennikiem Rzeczypospolitej, a ponieważ odmowa tego nadania mogłaby pociągnąć za sobą wojnę z Cesarstwem, a przynajmniej z książętami Rzeszy, ba, nawet z kró- lem duńskim, spowinowaconym z elektorem, to wszystko miało zapewnić Rzeczy- pospolitej trwały pokój i dobre stosunki z zachodnimi sąsiadami. Wymienione tu sukcesy króla Zygmunta III i jego doradców wskazują, że sejm z 1611 r. należał rzeczywiście do wyjątkowych. Jeśli weźmiemy pod uwagę przewidywany plan opracowania dzieła poświęconego dziejom parlamentaryzmu polskiego, to nie sposób pominąć to ważne ogniwo, jako niemal modelowy obraz pracy ówczesnego parlamentu Rzeczypospolitej. Stało się to tym bardziej celowe, ponieważ od XVII wieku, za kronikarzem Pawłem Piaseckim, utrzymywał się mit na temat załamania się planów wojennych króla Zygmunta III i jego najbliższych doradców. Oto bły- skotliwe sukcesy monarchy do tego stopnia „zaćmiły rozsądek” sejmujących sta- 11 Wstęp nów, że zapomniały uchwalić dwu poborów na wojnę moskiewską, którą za taką cenę można było zakończyć z pomyślnym skutkiem. Mit taki zwodził historyków z epoki porozbiorowej. Julian Ursyn Niemcewicz oraz Adam Naruszewicz, a w ślad za nimi inni XIX-wieczni historycy, rozbudowali pogląd Piaseckiego. Dopiero ba- dania Aleksandra Hirschberga, Wacława Sobieskiego, Kazimierza Tyszkowskiego, Jaremy Maciszewskiego i plejady późniejszych historyków pogląd ten w pewnym stopniu zmieniły1. W większości prac zwracano uwagę na stronę dekoracyjną tego sejmu, za którą kryły się ważniejsze, zwykle pomijane motywy polityczne i wy- znaniowe. Mianowicie działania opozycyjne rokoszan paraliżowały skutecznie plany królewskie, w obawie, iż w razie zwycięstwa nad Moskwą ugruntowany zo- stanie absolutyzm znienawidzonego monarchy. Obóz rokoszański, na ogół uspokojony sejmem z 1609 r., okazał się jeszcze nad wyraz żywotny i gotów był przy sprzyjającej okazji podnieść zarzewie buntu dla zrealizowania swych celów zmierzających do przebudowy państwa, nawet za cenę wojny domowej. Była to wszakże już nieliczna grupa wichrzycieli, choć mogła dalej okazać się niebezpieczna. Zdawał sobie z tego doskonale sprawę przebywający pod Smoleńskiem król i jego otoczenie2. Sejm z 1611 r. był bodaj ostatnią redutą roko- szan, z której padły salwy przeciw dworowi, mocno przygłuszone odgłosem triumfu moskiewskiego, dlatego tak uroczyście fetowanego przez obóz regalistyczny, by nie- jako zademonstrować wobec przeciwników nie tylko sukcesy militarne, lecz i wyjąt- kową pozycję, jaką król zdobył sobie w społeczeństwie szlacheckim. To odmienne oblicze sejmu można było ukazać jedynie w oparciu o nowe, nieznane dotąd źródła, rozrzucone po archiwach krajowych i zagranicznych. Jednakże nie jest to ostatnie słowo, gdyż brak opracowania wewnętrznych dziejów Rzeczypospolitej na przeło- 1 „Sejm do Warszawy zwołany samymi tylko brzmiał oklaskami z okoliczności dobytego Smoleńska. Pamiętny jest także okazałością tryumfu, odprawionego przez hetmana Żółkiewskiego”. P. Piasecki, Kroni- ka, Kraków 1870, s. 242-243; J.U. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III, Kraków 1880; A. Naru- szewicz, Historia J.K. Chodkiewicza, Lipsk 1837; A. Hirschberg, Maryna Mniszchówna, Lwów 1927; W. Sobieski, Studia historyczne, Lwów 1912; K. Tyszkowski, Wojna o Smoleńsk 1613-1615, Lwów 1932, Arch. Tow. Nauk. we Lwowie, Dz. II, t. VIII, z. 3, s. 11, z przytoczoną literaturą do sejmu z 1611 r.; J. Ma- ciszewski, Szlachecka opinia publiczna w Polsce wobec interwencji Moskwie (1604-1609), „Kwartalnik Historyczny” 1963, R. LXX, z. 2, s. 363-386; tenże, Polska a Moskwa 1603-1618, Warszawa 1968. 2 Kanclerz Lew Sapieha pisał do żony: „w Polsce ludzie bardzo sarkają na tę wojnę, ba i na rokosz się już gotują, który pewnie będzie gorszy niż pierwszy”. List z 27 XI 1610 r., [w:] A. Prochaska, Z listów litew- skiego kanclerza 1609-1611. Wyprawa na Smoleńsk, odb. z „Kwartalnika Litewskiego” 1911, s. 61.