REVUE BELGE D'ARCHÉOLOGIE

ET D'HISTOIRE DE L'ART

BELGISCH TIJDSCHRIFT VOOR

OUDHEIDKUNDE EN KUNSTGESCHIEDENIS

LXXVIII - 2009

BRUXELLES - BRUSSEL ACADÉMIE ROYALE D'ARCHÉOLOGIE DE BELGIQUE, A.S.B.L.

KONINKLIJKE ACADEMIE VOOR OUDHEIDKUNDE VAN BELGIË, V.Z.W. COMMISSION DES PUBLICATIONS /COMMISSIE DER UITGAVEN Excrcicc 2008-2009 / Dicnsljaar 2008-2009 Président/ Voorziller: Mme Cl ai re Dumortier; Directeur des publicalions/ Directeur de uitgaven: Mme Claire DUi\lOHT!ER; Membres/Leden: Dhr. Guy DELi\IARCEL, Dhr. Raphaël DE s�rnDT, Mi\IE JACQUELINE Fo1.1E, M. Yvon LEBLICQ, Mw CLAUDINE LEMAIRE, Dlw. André MoERMAN, Dhr. Raf VAN LAERE.

Conseil scienlifique international / lnlernalionale wetenschappelijke Raad: Thomas P. Campbell (U.S.A.), Lorne Campbell (G.B.), Thomas DaCosla Kaufmann (U.S.A.), Reinderl Falkenburg (Pays-Bas-Nederland), Jacques Foucart (France-Frankrij k), Jeffrey !.\1üller (lJ.S.A.).

AVIS / BERICHT

Les Iellres, livres pour comples rendus et Briefwisseling, werken ler recensie en manu­ manuscrits deslinés à la Revue doivent èlre scriplen beslemd voor hel Tijdschrift, moeten envoyés franco au Direcleur de la Revue el les franco ge ·Luurd worden aan de Direcleur van commandes adressées au Trésorier Général à hel Tijdschrifl en alle beslellingen dienen I'ad resse: gerichl aan de Algemeen Penningmeesler:

Académie royale d'Archéologie Koninklijke Academie voor Oudheidkunde de Belgique van België Musées royaux d'Art et d'Histoire Koninklijke Musea voor Kunst en Pare du Cinquantenaire 10, Geschiedenis B 1000 Bruxelles Jubelpark 10, B 1000 Brussel

[email protected]

Les paiements se font au C.C.P. 000-0100,119- De belalingen dienen Le gebeuren op P.C.R. 24 de l'Académie royale d'Archéologie de Bel­ 000-0100419-24 van de Koninklijke Acade­ gique, ou au comple 310-0381725-19 de l'A­ mie voor Oudheidkunde van België of op de cadémic, Banque Bruxelles-Lamberl, Bruxelles. rekening 310-0381725-19 van de Academie, Chèques ou virements nets et sans frais Bank Brussel-Lamberl, Brussel. Checks of pour la bénéficiaire. overschrijvingen netto en zonder kosten voor de bestemmeling.

Les auleurs de mémoires insérés dans la Revue De auleurs van artikels onlvangen gralis 25 reçoivenl gratuitement 25 exemplaires lirés à overd rukken die niel in de handel mogen parl hors-commerce. lis onl la facullé d'en faire gebrachl worden. Indien ze er meer wen en, lirer un plus grand nombre, à leurs frais, en krijgen zij deze op eigen koslen mits tijdige averlissanl, lors de la remise de la première verwittiging aan de direclie die hun aanvraag épreuve, la direclion, qui lransmellra leur aan de drukker overmaakl. Ook deze overdruk­ demande à l'imprimeur. Ces exemplaires son l ken mogen niet worden verkoch L. Alle over­ égalemenl hors-commerce. Tous porleronl obli­ drukken moeten voorzien worden van eenzelfde galoiremenl une couverlure semblable à celle de kafl als hel lijdschrift, mel als aanvullende aan­ Ia Revue avec, comme menlions supplémen­ duidingen de naam van de auleur en de litel Lai res, Ie nom de !'auteur el Ie lilre du mémoire. van hel arlikel.

Tout arlicle est sou mis anonymement à lrois mem­ Elk arlikel wordt anoniem voorgelegd aan drie bres désignés par la Commi sion des Publications. leden van de Commissie der Cilgaven aangeduid.

La Commission n'assume aucune responsabilité De Commissie neemt geen enkele veranlwoorde­ concernant les articles publiés el les photogra­ lijkheid op zich wat betrefl de gepubliceerde phies reprod uites. Elle n'acceple qu'une seule arlikels en foto's. Er wordl slechls één anl­ réponse à un article ou compte rendu cl qu'une woord aanvaard op elk arlikel of recensie, en seule réplique à cetle réponse. slech ls één repliek op dit anlwoord.

L'adresse cl'un auteur non membre de I'Acadé­ Hel adres van een auteur die geen lid is van de mie peul èlre demandée au Direcleur des pu­ Academie kan aan de Direcleur van de publica­ blicaLions. ties gevraagd worden.

ISS 0035-077X

REVUE BELGE D'ARCHÉOLOGIE ET D'HISTOIRE DE L'ART

PLJ BLi l�E SoL·s LE H.\LTT P.\T RO:\.\GE DE s.�I. LE ROi PAH

L'ACADÉMIE ROYALE D'ARCHÉOLOGIE DE BELGIQUE AVEC LE CONCOLï�S DE LA FONDATION ü1\IVERSITAIRE DE BELGIQUE � . ET .\\'EC LE SOllTIE;-.; DE L.\ Hl�GIO:\ DE BIH XELLES-C,\PIT.\l .E, SERVICE DES nlü:\L.nl E:\TS ET DES SITES

2009 LXXVIII -

BELGISCH TIJDSCHRIFT VOOR OUDHEIDKUNDE EN KUNSTGESCHIEDENIS

L11Tf;EGE\'EN o;-.;LJEH IJE HOGE BESCllEH�ll:\C \',\'.\/ Z.nl. DE 1(0:\li'\G

DOOH DE

KONINKLIJKE ACADEMIE VOOR OUDHEIDKUNDE VAN BELGIË nl ET DE STEL.i'\ \'A N DE L:;-.;JVEHSITAIRE STICllTl'.'IG \',\:\ BEU;IË � E:\ MET DE STEU1\ VAN HET BHLTSSELS llOOFDSTEDELIJK GEWEST, DIE1\ST �lüi'\C�IE:-ITE:-1 E:\ L.\:\DSCll.\PPE-"i

13 F� CXEL Ll�S-BR llSSEL

MEMORY AND WITNESS: 'TRANSLATED' IMAGES*

Ingrid C1uusovÁ

During their cxislence works of art can be compleLcly Lransformed. They change and are rcncwcd. To undersland Lhesc Lransformations one must go back Lo the originals. IL requires a scrious investigation to grasp Lhe rclaLionship beLween an original and its LransformaLion (1). Evcryone interested in the history of art should realize thaL in the course of time paintings and sculplures can expericnce changes in Lheir material subslance, function or even idcnLiLy. In the process of 'translaLion' cerlain public works or arL are quile often dissccled inLo Lheir componenls and subsequcnlly rcfurbishcd to fit into a vasL rc pcrlory of new dcmands. The Lransformed works of art thcn rcgisler not only personal dccisions and attitudes of paL rons and aul hors of the original work of art but also of those who in Lhe course of Lime modilïed and reused Lhem (2). The conlinucd lifc - 'aflerlife' - of such hybrid works or art Lherefore can be sccn as a parlicular manifeslation of various arLisLs' responses to the specific varicty of circumsLanccs offered by complex historica! situations. Unforlunately we usually know very little about Lhc biographies of such modified works of art. Our major source or informalion both about circumslances which allowcd Lhcir crea­ Lion and Lhcir later modifications oftcn remain Lhe works themselvcs. Since J share Lhc idea LhaL Lhe hislory of arL includcs nol only the works of art Lhcmsclves, but also Lheir hislory or personal biography, that is Lo say nol only originals thcmsclves bul also thcir aflcrlifc, 1 will focus my research on precisely such kind of 'translaled' works of art. I will examine Lhe afler­ lifc of selecled works of arL wilhin Lhe broader proccss of Lhcir modification and rc-configu­ ra Lion in order to sludy in de Lail posL-reforma tion sensibili Ly and religiosi ty.

lnslilulc of Arl History, Slovak J\cadcmy of Sciences, Bratislava. * The firsl vcrsion of 1 his arliclc was delivered at the l INA conference 'From Jcon Lo Arl in Lhe Nclhcr­ lands' held in Baltimorc and Washington, November 8-12, 2006. 1 would likc Lo Lhank Marlen .Jan Bok, Shellcy Perlove, Ron Spronk and Susan Urbach for Lhcir kind help and suggcslions. 1 am also gralcful Lo Noël Gcirnaerl from Lhc municipal archivcs of Bruges (Stadsarchief Brugge) for his kind assislancc con­ cerning Lhe hislory of Lhe Maldcghcm fa mily. (1) \N. BENJAMIN, The Task of /he Translalor (inlroduclion Lo Charles Bauclelaire, Tableau.t Parisiens, 1923). The Lcxl Lranslatecl by l larry Zohn, in W. BEN.JMA:-JIN, 11/uminalions, (London : Collins (Fonlana), 197:3), 69-82. (2) In my arlicle 1 will be conslanlly refer Lo Lhe book of M. BAXANDALL, The Li111ewood Sculplors of" Henais­ sanre German (New 1-lavcn-Lonclon : Vale llniversi ly Press, 1980).

3 INGRID CIULISOVÁ

Fig. 1. Sainl John Lhe BapLisL, Sa inl Barbara and Lwo Donors, Bratislava, Sainl-1\·larlin Ca l hcdral. © Courlcsy of Lhe archbishopric, pholo: Anna i\liélichová

The painting Two Donors with Si John lhe Baptist, SI Barbara associaLed with Colijn de CoLer (c. 1450/1455 Brussels? - c. 1539/1540 Brussels?) from Lhe SL MarL in parish church in Bralislava (Slovakia ) offers an inLeresting example of the Lransformation of a work of arL (3) (fig. 1). lt is a hybrid single piece composed of Lhe remnanLs of a lager unil. The painting was sludied for Lhe JïrsL Lime by Gizela Weyde, a curator of the Bratislava Municipal Museum in 1927. She examined its iconogra phy and attributed the work Lo an unknown NeLherlandish painler of the fifLeenLh century. Moreover, she was Lhe firsl to recognize Lhat the large panel was composed of Lwo former allar wings Lo which was added a new cenlral panel of differenl piclorial quality ( ' ). l lowever, il was OtLo Benesch who atLribuLed the la leral boards of Lhe painling to Bru ssels' painLer Colij n de Coter. Benesch believed that, while Lhe panel wilh the donalrix and St Barbara was executed by Colij n de CoLer, the panel wiLh the donor and SL

(3) Two donors wilh St John the Baptist and SI Barbara, oak, 90 x 75 cm, Bratislava, SL l\lartinparish church. The painLing in iLs present form is a junclion of Lwo side panels: 90 x 28 cm, and Lhe additional ccnlral panel : 90 x 19 cm. ("I) G. WE YDE, "Die Tie{P11wegkapelle", Crenzbo/e, 23.x.1927 : 2.

4 ' "'E"IOB\" AND \V ITNESS: 'TBANSLATED l"IAGl�S

.John Lhc Baplisl mighL have been sla rlcd by l lugo van der Goes and la lcr compleled by Colijn de Coler ('). Nevcrlheless, his hypol hesis has nol been accepted by laler scholars and the side panels of Lhe painl ing are confirmed to be Lhe works or Colijn de Coler of a rou nel 1500 (6). Despi Le long-Lerm se hola rly discussions no serious attcn Lion however has been paid Lo Lhe cenlral pa rl of Lhe pa inling and Lo Lhc piclorial concep t of Lhe whole panel in ils presenl shape. Let's Lake a closer look al Lhe painling: The two kneeling donors are set al prayer in Lhree quarler profile in the roreground of the painting. Following the Lradi l ional ru les the man is depicted on Lhe heraldic right, which is Lhe place or honou r. He wears rela lively sim­ ple clothes with a brown fur cloak decoraled wilh a fur collar and wilh slils for his arms. The woman wca rs a black dress wilh fur-Lrimmed sleeves and Lwo gold rings; one or Lhcm is a wedding ring. Bolh donors are presenled in prayer. They are slighlly turned away from Lhe mela l crucif ix standing on a marble plinlh of some unidenlifïable archilecture - an nl lar - which is si lualed behind Lhem . There are no elements Lo indicale Lhe idenlily of Lhc donors, who were presumably husband and wifc and who were probably named aller Lheir pa t ron sainls. The sa inls presenting Lhe donors are placed behind the marble allar. The donor is presented by St John Lhe Ba plisl, holding Lhe La mb of God in his left hand and the donatrix by St Ba rba ra idenl ilïed by Lhe pa lm of marlyrdom and the Lower. The a!Lar divides the composilion of the piclure inlo a Lerreslrial sphere wilh Lhe praying donors and a hea,·enly sphere wilh Lhe palron sa inls. The bad

{:>) G. \\'1·:YD", 0. BENESCll, ,,/'.wei niederl!ïndische ,\//ar/11ïgel in ril'I' Pressburyl'f' Tiefenweykufll'lle". />onlheon 1 (1928) ()8-ïO. ((i) Conccrning Colijn de Colcr sec i\l. .J . F111Eo1..'\x1J1·:H, .,Henwl'l'I van Orley". Jahr//llch der Prmfiischen /{unslsummlungen 29 (1908): 22.)-2 16: .J. ''-'OLTr-To"1BL·, Colyn de Co/er, peinlre brn.rellois (Hruxelles: Nouvelle Soc. rréd 19:3ï) ; C. J>i°,HIEH-1>'l1·:TERE1', Colyn de Co/Pr,,, ses (J/l'/iers brabancons de peinlure ei<'/([ (in du x1·'" el du débul du :-:1·1'" sie'cle (Thesis, Lln ivcrsi l.è libre rle Bruxelles. Bruxelles. 1981): C. P1�RIEH- 1/lETl·:H1·:x, /,es vo/e/s peinls des relables bru.rel/ois conservés m Suede el lr, rayonnemml de Colyn de Co/er (Slockholm: l\:ungl. \'illerhels l listorie och Anlih·itels Akad. 198 1); C:. 1>1::H1En-o'l ETEHEX. Colyn de Co/er el la lechnique piclumle des /H'inlres fl anwnds du x1'" siëcle, (Bruxelles : 1:31-epols 1985) ; C. STHOO, P. SYFE H­ . D ÜL1'". /\. Du1m1s, R. SL.\c11�1t·v1.DEHS, The Flemish Pri111ilives. 111. The Hieronyrnus Bosch, 1\lbrechl Rouls, Gerard /)auid, Colijn de Coter and Goosen van der \\'eydm Croups. Cata logue or l� arly :\elherlanrlish Painting in lhe Hoya l 'luseum or Fine J\rls or Bclgium (Bruxelles: Brcpols 2001), 1. Cll1LISOV.\, Poinlings n( lhe 16/h century Nelherlandish 11wslers: Slovak ort colleclions (Bralislava : Veda 200(i): 56-59. (Ï) The pa inling was rcslored in 2005 by Alcna Kubov�l. IR phologra phs wcrc laken by l:kclrich 1 loffslädler. For more dclails ronccrning lechnical i1l\·esl igalions of lhe panel sce 1. C:w1.1sov.\. Two /)onors wilh Saint John the Rap/is/ and Saint liarbara (Sainl-1'/arlin Cathedra/, Hrali.slovo). in : The Quesl (or 1/11' Originol: underdrawing and lechnology in painliny. svmposiu1n XVI. Brugcs, 200(i, cri. hy 11. Verougslrnetc and C . . Janssens rlc Bislhoven (Lcuwn: Pcclers 2009): 12- lï.

5 INGRID CIULISOV1\

Fig. 2. The Donors and Lhcir Patron Sainls, Anlrnll ischc Gcmälclcgalcric Dcssa u. © Courtesy or Anhallischc Gemäldcgalerie Dessau

Lhe porlrails of Lhe donor and his wife were adj usted into rec langles and united inlo a single panel wilh Lhe new centra! board bearing Lhe crucifix in order Lo fit inlo a new function and probably a new sell i ng . Unfortunalely archival sources do nol inform us when Lhis radical intervenlion Look place, or for who, and why Lhe new larger panel Lhal sits in Lhc centre or Lhe new com posilion was prod uced. 1 Iowever, Lhe work itself provides much evidcnce in ilself and the composilion is an importanl visual documenl. Therefore, we will devote more delai­ led atten lion to il, hut before tha l il is necessary to make a small excursion. The slory of lhe Bral islava pai nling is not as exceptional as it m ight appear at fï rsl sight . The colleclions of Lhe pictu re gallery in Dessau include a painli ng Donors and !heir Palron Sainls (fig. 2) wilh a hislory remarkably similar to thal of the Bratislava work (8).

(8) Donors and P11tron Sainfs, wood, 69,2 x 61,8 cm, Dcssau-Rof31au, Gcmiildcgalcric Dcssau, inv.no. 372.

6 ME�IORY AND \VITNESS: 'TRANSLATED' l �IAGES

As Lhe research or BeL Lina Wcrche has shown Lhe Lwo side panels or Lhc Dessa u pa inling musL also have rormed an allar tha L was probably exccuted during Lhe period 1530-15LIQ in the workshop or Jan van Score! by some or his assislants. This allarpiece was also reassembled in unclea r circumstances and ils wings with donors were refurbished and allached Lo a new cent ra! panel showing a sculpl ured Corpus Chrisl i (} The Bra tislava and Dessau painlings have al leasl Lhrce facls in common. The lï rsl is Lhe fact already menLioned Lhat in bolh cases Lhere was a reuse or earlier paintings which formerly were used as altar wings. Second ly, Lhe panels selected Lo be adapled showed an individual donor and his wif'e in the presence of Lheir pal ron sa inLs. Finally, Lhe panels with Lhe portraiLs or donors who wished Lo be remernbered by Lhe origina l works were placed with­ in a newly created si milar visual context. Tlllls, they were Lransrormed inlo new works by adding new centra! panels, in both cases domina led by Lhe same mot ir thal is by a freesLand­ ing effigy of crucified Christ. 1 L means Lhat Lhe method used Lo reshape Lhe origina ls still followed a production scheme Lypical ror the lale fïfteenlh century Ne therlandish altars by 1° which stereoLyped composition were combined wilh individual panels ( ) . In facL, almosL on the verLical axis or Lhe composition of both cenLral panels a crucifix is standing on a marble plinth or some unidentiriable archileclure associated wilh an alla r. An ea rlhly landscape wilh Lhe cily or Jerusa lem seems to be depicted bebind Lhe crucirix on the Dcssa u pa inling. The scene appears Lo evoke Lhe biblical evenl of Lhe Crucifïxion, highly pop­ ular on Nelherlandish altars during Lhe fïfleenlh and ea rly sixleenlh cenlu ries. l lowever, while according to Lhe medieval Lradition, Lhc dea lh of Chrisl on Lhe cross was usually pre­ senled as a scene wil h a realislic or even natura listic depiclion of Christ's body, the centra! fealure here is an aulonomous lilurgical objecl - a sculplurcd wooden crucilïx. The Bralislava pic ture shows a melal, probably copper crucirix on the centra! pa nel. l lowever Lhe Lypical na luralislic landscape wilh Lhe cily of Jerusa lem is defïni tely missing and instead of Lhe terreslria l world the unearthly realm is presented. The marble allar divides the composi lion inlo Lwo spheres: the Lerrestria l sphere wilh the praying donors on Lhe one hand, and Lhe supcrnalural-heavenly sphere wilh Lhe pa lron sainls SL. John Lhe BaplisL and SL. Barbara probably selected on Lhe basis of Lhe surna mes of donors. The crucifix placed on Lhe plinth appears Lo be the epicentre of Lhe whole piclorial composilion being a sign of Lhe visible conlent of the message proclaimed by Lhe words of Lhe preaching. l\larlin Lu L her's words come Lo mind: 'when 1 hear of Chris!, an image of a man hanging on a cross takes form

(9) See B. \VrncHE, /)ie allniedl'l'trindischen und flämischen Gnnälde des 16. bis 18. Jahrhunderls. Anha/li.sche Gemäldegalerie Dessa11 (\Vei rnar 2001): 165-168, i\I. PA111 ES, "Scorels al/aars/ukken r'n :ijn ail'/ier," in Jan van Store! in L lrechl. A //aars/ukken en schilderijen omslreeks f .5+0. /Jocumen/1'11. Technisch onder:oek (Ccnlra::il Museum Ulrechl 1977): 22-27, also i\I. PAHIES, "Underdrawings in the workshop production o( .fan van Score/ : a sl11dy with in/i"ared ff/lectography", in: Scienti/ïc Exam ina/ion of" eru1y Netlm-/r1ndish Painling. Applicalions in Art llistory, cds : J. R. J. VAN AsPEHEN DE BoEH, J. P. P1LEDT 1<01<, Neder­ lands kunsthislorisch jaarboek 26 ( 1975): 89-228. (10) T. llo1.GEH-Bonc11Ewr, "/nouation, Reconstruction, and neconstrnclion: fforly Nellll'rlandish /Jiptljchs in the 11/irror of" Their /1f'C1'plion," in : F.ssays in context : unfiJ/ding the Nethfflanrlish diptyth, ed ..Jo hn Oliver HAND (:-.Jew l l;wcn : Yalc Cnivcrsily Prcss, 2006): 181.

7 INGBID CIUI.JSO\',\

in my hearl ... If il is nol a sin bul good to hauP the image of Chris! in my hearl, why should il be a sin to have il in my eyes ?' (' 1 ). We know Lhal piclures wilh individual porlrails were of greal importance for Lhe con­ slruction of family memory('�). The decision Lo fuse Lhe farmer altar wings showing porlrails wilh panels bearing a crucifix signilïcanlly changed ils original ideological contexl. The pray­ ing man and wo111an, for111erly presenled as donors of the particular altar, are no Jonger dis­ played in the role of sinners purchasing forgiveness of their sins by the 111eans of Lheir "idols". As a consequence of a sophisticaled manipulalions they receive a new idenlily fitting Lhe syslem of newly developed rcligious and cultural conventions. lt is generally known Lhat Luther despile his reservations aboul i111ages, seeing Lhe111 as symbols of the false doctrine, tolcraled the111. I-Ie disagreed e.g. wilh the Proleslant reformer Andreas Bodenslein von Karlsladt who strongly advocated Lhe belief that bolh Lhe removal and destruclion of images wcre justifiable Chrislian dulies. In Lhe tract J\gainsl the Heauenly Prophels in the Maller of Images and Sacrament of 1525, which appears Lo be Lulher's mosl comprehensive work on the subject of images he clearly explained his benevolent attitude towards them. The allowed images, thal Luther called images of "memory and wilness" and that he regarded praiscworlhy and honourable, also included crucifixes. 'And I say al the au/­ set !hal according to law of Moses no olher images are fo rbidden llwl an image of God which one worships. J\ crucifix, on the olher hand, or any olher holy image is nol fo rbidden ... images (o r memorial and witness, such as crucif'ixes and images of saints, are to be /olerated ... And lhey are nol only to be loleraled, bul (o r !he sake of memorial and the witness lhey are praiseworthy and honourable ...' (':i). The dccision to reuse the earlier allar wings with portrails of donors and

(11) J. J. PELJKAN, 1-1. C. OswA1.o and 11. T. LEmJANN, Lul/m·'.s \\'orks, 10, Church &: iHinislry 11 (Philadel­ phia : Forlress Prcss): 99-100. (12) Aboul a Lopic of memory and cpilaphs 1 have ronsulled namcly 0. G. ÜEXLE, ".1/emoria und illemoria­ bild,'' in: Memoria: der geschichlliche Zeugniswerl des lilurgi.w:hm Cedenkens im Mille/al/ers: Beslandlcil rles Quellenwcrkes Sociclas el Fra lcrnilas 198,1, eds. Karl Sc1-1�110, Joachim \Vo1.LAsc11 (l\lünsterschc l\littelal­ lcr-Schrift. en: Bel. 18): 38,1-1110, J. FENTREss and Ch. \V1c1<11A�1. Social l\lemory (Oxford : Blackwcll 1992), .Hemoria als /(u//ur, ed. Ollo Gerhard ÜEXLE (Göl lingcn: Vandenhocck & Huprechl. 199fi), Ar!, Memory, and Family in Renaissance Viorence, cds. Giovanni C1APELLI, Pa lricia RuR1:-; (Cambridge : Cambridge l'ni­ vcrsily Prcss 2000), The Place of /he DeOfl: Dealh and Remembrance in Lale Medirua/ and /c<,'arly Modern t:urope, eds. 8. GoRDON and P. i\l..\HSHALL (Cambridgc: Cambriclgc Univcrsi ly Prcss, 2000), Care /or lhe /-/ere and !he i-ffreafler, i11emoria, ,lrl and Rilual in !he l\liddle Ages, cds. Truus van BurnEN in collabora­ Lion wilh Andrea VAN LEERDA�J (Brepols Publishcrs Turnhoul 2005). (13) l quotcd according Lo Lhe Lranslalion of Lhc Lexl cnclosed in: W. STEc11mv, f\'or/hern Renaisance Ar! 1400- 1600. Sources and !Jornmmls (Englewood Cliffs/:\l.J.: Prenticc-1:-lall, 1966): 129-130. Concerning Lhe topic of Lhe rclalionship bclween lhc Rcformalion and the images sec namely M. ST1n�1. Die Bilderfi·age in der Reformalion (Gütersloh: Molm, 1977), \Voulcr Th. KLOEK, W. 1-IALSE�IA-KusEs, /(unsl uoor de beelden­ slorm: noordnederlandse kunst. 1525-1580 (1\rl be/are !he iconoclasm: Norlhern Nelherlanrlish ar/ 1525- 1-580), 1.11 ('s-Gravcnhage : Staatsuilgeverij, 1986), D. FHEEDBERG, The Power of images: Studies in /he i-/islory and Theory of Response (Chicago: The University of Chicago Prcss, 1989), S. i\l1c11ALSK1, The Reformalion and /he Visu11/ Arts: The Pro/es/ani image Queslion in Western and Easlern Europe (Lonclon : Roulledge 1993), ll. BELTJNG, Likeness and Presence: A Hislory of /he Image before /he Era of Ar/ (Uni­ versily of Chicago Press, 1994), J. Leo l

8 MEMOHY ANIJ \VITNESS: "rRANSl.ATED' l�l .\Gl'S

have Lhcm placccl wilhin a new piclorial conlcxl dominaled by crucifix rully corrcsponclccl Lo LuLh er's view. l lowever Lhe qucslion remains : whaL moLinü ecl Lhis decision. The Lexl or Lhe conLracl beL wcen Lhe donor and Lhc painLer is unknO\\ïl . In spiLc of Lhis Jack il may be \·cry uscful Lo allempL a reconsLrucLion even if only parls of Lhe clemancls or Lhc unknown second pa Lron, who orclercd Lhc remake of Lhe BralislaYa picLure. /\ more dctailed analysis wil! help Lo clar­ iry signilïcanL qucslions as Lhe social and rcligious sLalus or Lhc clicnl. Wc assume LhaL the donor, who ordcred the modilïed panel, wished first or all Lhal Lhe new piclorial eomposi lion should include porlraiLs of a specific man and woman, as they wcrc re prcsenled on earlicr allar wings. Thcrefore, it appea rs Lo be mosl likely Lhal he mighL have been Lhcir clirecl dcsccndanl, and Llwl one of Lhc inlenlions of Lhe new painling was Lhe con­ scious and dclibera lc manifeslalion of individual fa mily memory. Furlhermore, wilh regard Lo Lhc chosen iconogra phy or Lhc centra! panel J)Caring the crucifix, he was also almost ccrlainly a supporLcr of Lhc Hcforma lion icleas. IL was cuslomary Lhal Lhc indiYiduals, who had oblained posi lions of power wilhin Lhe communily, wished Lo display nol only Lheir perso nal affilia tion, bul also Lhe affïlialion of Lheir wholc fa mily Lo a parlicular Church and Lo the religion il symbolized. l lo\\'C\·er, in Lhis case, Lhc donor had a quile diffïcull lask. l Ie had to deal wilh Lhe ra cl Lhal the clcccased supporlccl dillcrenl rl'iigious Yalues of his own and Lhal their porlraits, togelher wilh Lhe pic­ Lures of Lhcir pa lron sa inls, originally forniccl parl or a dcYolional Lriplych. In Lhe new religious conlcxl, where the wholc concept. of the volivc images had collapsed and Lhe new doclrine of jusLifïca Lion by fa ith was posLulaLecl, Lhc pa lron took a ra dical step. In Lhe Lurbulcnl era of iconoclasm he decided Lo aller Lhe re ligious idenLiLy or his ancestors by displaying Lhem as followers of Lhc Rcf'orma Lion. l le decidccl Lo reuse Lhe picLures showing Lhe porlrails Lo modify Lhe fa mily pasL and al Lhe sa rne Lime Lo creale a new memory. In olher words, he cleciclcd to use the picLures as acliw Lools Lo rnanipulale Lhe pasl. i\lorcoYer, by asking Lhe painter Lo fuse Lhe carlier allar wings ,,·ilh lhe aclclitional cenlral p�rncl placing lhc crucifix inlo Lhc cenler or the nc\Y pictorial composilion, he not only raclically changccl Lhcir farmer ru nclion ; he also raclically allerccl Lhe hislorical iclenlily of Lhe ccnlral pa nel. l\Josl signifïcanlly rcligious slalus or his anccstors was also succcssrully allcrccl. The illusion was crca lccl that lhe ncwlv producecl work of arl was orclcrecl by Lhc porl rayed people, and Lhal Lhey were aclhercnls of the Hcformalion. Thcrdore, ;1 centra! clcmcnl of the soci;li slral­ egy or the unknown second pa lron was memory, il.s rel rospcctivc and prospeclive characler. From Lhis poinl of view, Lhc whole proccss of mocli[icalion and manipula lion was nol only aboul Lhe crca lion of new fa mily memory bul also aboul ils assimilalion willi collecL iYe mem­ ory of pa rlicular audiencc and ils re prcsenlalives (1 ' ) .

(11) The second pa l ron's visual presenee in the piclure sec111cd Lo be indicalcd by the re m:1rk:1ble rnnlrast hclwcen the face or lhe sainl and lhc praying donor. The face or Sl. .John the Haplisl is indecd alypicalh· beardless, and much more realislil' 1 han the race or Lhe donor. Thercfore il might have been considcred lhat il is just an cxample or the praclice of the donor h;iving him r·eprcsenLed in lhc guisc or a sa inl. i\s �larya n :\i ns\\·orlh slalcd : · ... The represcnlation of morl;ds as sa inls, rcllccting a dcsirc to cmulale the li\·cs or lhe sainls and Lo rollow lhcir sacrilÏl'CS and dc\"!ilion lo Cll!"isl hernn1cs increasingly apparent in the early sixleenlh century .. .' ..Jan (;oss;ierl uscd disguiscd portr:iiture in the wings of Lhe deposilion Triptych of 1521 whcrc he gave SL .John Lhc Haplist his ow11 features ;ind Saint J>eler lhose or Lhc donor. INGHID ClllLISOV,\

The lrail of Rdorma lion howcver exprcsscd a mixed scl of circurnslances. As we know, in lhc dramalic period of iconoclaslic revolls lhe modificalion or 'lranslation' of piclures did nol usually occur in lhe way characlerized above. The Ecce Homo by Hieronyrnus Bosch from Frankfurt (;) (fig. 3) gives us a good exarnple of a differcnl slra legy used in lhc process of the manipulation wilh Lhc idcnlily of a picture and with the individual and collective memo­ ry. In Bosch's original conceplion Lhe family of Lhe unknown donor was depicted in lhe paint­ ing, which mosl probably was intended Lo be a religious memorial. The donor with his sans was presenled praying on the lefl side of Lhe pa inting and the donor's wife accompa nied wilh her daughlers was placed on lhe righl siclc. Soon al"ter lhe execution of lhe work, presumably already in lhe course of lhe sixleenth cenlury, the figures of lhe donor and his fa mily wcre painled over. The ccnlral female figure, lhe donor's wife, was drastically scraped away down to the wooden board. 'vVe do nol know whether it was an act of host ility to the picture or an allempl to save il from cornplele deslruction ( 11). \V hal is clear however is lhe facl lhal in

Pcdro de Salamanca. Sec 1\1.\\' n:I\ A11'S\\"ORTH. lnlenliona/ a/leralions of early Nelherlandis/J painlings. Essays in rnernory of J. M. BREALJ"' · ed. 1\:. . l. A vEH Y, New York : The Melropolilan Museum of /\ rl, 2005. p. 59. l lowcver, the rcsloration of Lhc painling and Lhc assoeialcd research did nol confirm Lhis hypothcsis. Sec 1. C1u1.1sov,\, Two Donors wilh SI John lhe Raplisl and SI Barbara (SI Mar/in Cathedra/ in Hralislaua), nole ï. Generally wc do know a lillle about the hislory of panel's ownership. According to information provided by Gizcla WEYDI': the painling in ils present stale was in the 18ï0s donaled by Countess Maldeghcm-Bethlen Lo Lhe ch;;pel of SL Mary in 13rnlislava. G. WEYDE and 0. BENESCH, "Zwei niedrrländische A/larfilïgel in der Pressburgl'f' Tie/enwegkapelle," Pantheon 1 (1928). 68. The arislocratic i\laldeghem family came from the town of Lhal name casl of Bruges. In Lhe sixleenth century Lheir mcm­ bers have been mentioned in conneclion wilh Prince Ernsl of Bavaria, and later associaled wilh a dislin­ guished noble J-!ungarian family, such as Lhe Bethlens. The rlonors on Lhc painting are accompanied by St. John the Baptist and St. Barbara and Lhc namcs of Lhe pa lron saints revcal Lhe forcnamcs of Lhe both donors. However, Lhe archive matcrial galhered by Jean-Jacques Gailliard menlions no married couplc bca ring these names in Lhe van i\laldeghem family arounrl 1500. J . .J. G,\ILJ.IAHD, Hruges 1'/ Ie Franc, ou leur magislralure el leur noblesse, auec des données hisloriques el généalogiques sur chaque fa milie. (Bruges 1867), tJ46-tl61. (15) Ecce Homo, Frankfurt am i\lain, Stüdelschcs Kunslinslilul, ïl,1 x60,5 cm, inv.no. 15ïï. The prescncc of Lhe donors was revealed during Lhe rcsloralion of Lhc picture in 1983 by Peter \Valrlcis. Sec R. 1-1. i\I AHIJ­ "'SSEN avcc la collaboralion de P ETEH RuYFFELAERE, .Jéróme Bosch, 10111 /'1nwre peinl el dessiné (An,·ers 1987): 368. For a summary of scholarship on Lhis panel sce J. SAl\DEH, Niederländische Gemälde in Slädel 1400-15-50 (Mainz 1993): 29- 45 (wilh carlicr scholarly lilcralurc ), .J. SANDrn, Vom Gedächlnisbild :um Sammlerbild : die Eliminierlen Sliflerfiguren in Opoéno und Frankfurt, in: 0. KoTKov,\ , /-/ ieronymus Bosch, následounik : Duanáclilety .lei u chrámu: obra: po :reslaurouáni (1-/ieronymus Bosch-follower : Chris/ among : !he doctors (exhib. cal. Praguc ('>lalional Gallery 1 996), 39-cll, F. ELSIG, "l/ieronymus Bosclz '.ç workshop and the issue of chronology", in F-lieronymus Hosch : new insighls info his li/e and work, ed. by .J. J(oLDEWErJ, 13. VEHMET (Rotterdam, NAI; J\mslerrlam : Ludion, 2001 ): 96-101, L. S1 Lvrn , f-lieronymus Bosch, (Münich : Hirmer 200fi) : 147-150, 405. (16) AL Lhe Lime of the ,·arious oulbursls of iconoclasm, epilaphs Lhal harl surviYcd werc gcnerally returned Lo the descenclanls of Lhe original donors, who would keep Lhcm at home. Therc thcy conlributed Lo Lhe lustre of Lhe farnily. However, il also happcned that subscqucnl owncrs whose religious sensibilitics werc offcnded by papist images had no scruples to removc offending elemcnls and subsequenlty Lo glue Lo­ gelher Lhe remains of Lhc piclurcs wilh Lhcir anceslra l portrails, so as Lo rc lain the hislorical function of Lhc piece. i\I. .JAN Bo1c "Laying claims lo nobility in /he /)u/ch Hepublic: epilaphs, lrue and fa /se," Simio­ lus : Nelherlands quarlerly {o r /he hislory of arl 2tl (1996): 223.

10 MEMORY AND \\llTNESS: 'TRANSl.ATED' rn!AGES

Fig. ;3_ l lieronymus Bosch, IO: ccc l lomo. SLürlcl i\luscum, FrankrurL am :\lain. propcrLy or Lhc Slädelscher Muscums-Vcrcin c.V. © courlesy or SLiidel :\luseum. FrankrurL am :\l;;in comparison wilh Lhe Bra lislaYa painling Lhe presence or Calholic donors, who had Lhemselves portraycd praying ror lheir elcrnal salvalion, \\·as reconsiclcrcd here in a rundamenlally dirrcr­ cnl way. Through Lhc acl or inlcr\'enlion inlo Lhc work Lhe porlrails or Lhe f'a mily membcrs rully disappcared and Lhe work formally erealed as a fa mily mcmorial delïnilcly losl its orig­ inal f'unction.

J\ s wc sa w in bol h cases Lhc pasl was appropriated in order Lo lï l conlemporary re ligious, social and cultural demancls. Successfully correcled piclures no longer fulfilled Lhcir farmer fu nclion or piclorial mcmorial of Calholic donors. NevcrLheless, the stralcgy uscd in Lhe proc­ css of manipulalion of Lhe works of arl rollowcd differenl ways. While the Bralisla,·a painling was oncc again clcsignecl to keep ils primary rcligious f'unction, Lhc inLervcnlion inlo Bosch's painling raclically changecl iLs former religious slal us. In Lhe lallcr case Lhc circumslanccs

11 l:\GHlll C.l lî.ISOV.\ crca lccl bv Llw cwnls or Lhe Hdormalion rcsullccl in Lhc sccularizalion of Lhe painling and Llw fundamrnlal allcra lion or ils idcnlity. By Lhe acl of dcleling the piclurcs of Lhc donors Lhe \\'Ork was lransrormcd !'rom a rcligious Lo an aeslhelic objecl. Afler Lhc painling had losl ils primary purposc, artislic rncrils lcgitimi zed ils furl her cxistcnce. /\sa colleclor's ilc111 Llw F:cce Homo became allracliYc for all art lovers ('7) eager Lo acquire works createcl by 1 I iero­ nymus Bosch.

SA�I El\\' ,\ TTI NG Sommige kunslwerkcn ondergaan grondige WIJZ1g111gen in de loop der lijd. Originele werken worden aangepasl en vernieuwd. Om dergelijk wijzigingen heler Le kunnen begrijpen is hel nuLLig naar de originele Loest and terug te keren. I lel schi lderij Twee schenkers mei sint Jan-de-/Joper m de heilige Barbara, da t in verband gebrachl word t mel Colijn de Coler (ca. 1450f1 L155 Brussel? - ca. 1539/ 1540 Brussel?), van de Sint-1\lartinusparochiekerk Le Bralislava (Slowakije) vorml een inleressanl voorbeeld van een dergelij k hybride kunslwerk. I lel schil­ derij werd onlangs gereslaureerd en bij die gelegenheid grondig besludeerd . l lcL onderzoek bevestigde da L beide zij pa neten oorspronkelijk gebogen koppen hadden en dal zij oorspronke­ lijk waarschijnlijk de vleugels van een LripLiek vormden. Dil tripliek werd in de loop der Lijd onlmanteld. De vleugels met de porlretlen van de schenkers werden tol rechlhoeken ver­ zaagd en samen gemonteerd mel een nieuw cenlraal pa neel dal een crucirix toont. Op die manier werden zij aan een nieuwe functie en wellichl ook aan een nieuw localie aangepasl. De beslissing om beide allaarvleugels Le verbinden met een paneel mel de voorslelling van een crucifix heelt de oorspronkelijk ideologische conLexL grondig gewijz igd. Beide porlretten kregen een nieuwe identileit die beLer pasle bij de nieuwe religieuze en cullurele conventies. !\lel succes werd de illusie gecreëerd dat hel kunstwerk in opdracht gegeven werd door beide geporlreLLeerden en dat zij aanha ngers waren van de l lervorming.

RF:suMÉ

Cerla i nes cruvres d'a rl subi ssen l des changemen ls fonda menLa ux nu cours des à gcs. Les ceuvres originales sonl tra nsformées cl renouvelées. Afin de mieux comprenclre ces tra nsfor­ malions, il fa ul relourner à l'ceuvre originale. Le panneau Deux donateurs auec sainl Jean Baplisle el sainle Barbe associé avec Colijn de Coler (ca 1450/1 755 Bruxelles'? - ca 1539/ 1570

(17) Sources reve::tl thal works of l licrony1nus Bosch wcre apprecialcd al1·cady shorlly aller his dca lh and probably while he was slill ali\·c. The Laslc for 13osch lasled Lhroughout Lhe whole sixlecnlh ccnlury, parl icularly in Spain. Il is also pro,·cd by surviYing copics of Lhc Frankfurl /�'ree /-Jorno howcvcr withoul lïgures of lhc donors (e.g. 'Pilal showing Christ Lo Lhe people', 7ï x 55,5cm, Hijksmuseum, Amslcrclam, in\".llü. A 125), P . . 1..1. '" 'N T1 1 1 EL, All the puinlings of the Nijksm11seum in ,\mslerda111: a complelely i//11s­ lraled calaloyue (A msterdam: Hij ksmuscum 1976) : 1 35, L. S1Lv1m, f-lil'rony111us Bosch (Münich : l lirmcr 2006): 105, J(arel ,. A1' i\J.,;o.;oEH, The lives of /he il/11slrio11s .\'elherlandish and German painlers, {r om the /ïrsl edition of the Schi/dl'l·-boeck (7603-1604) ; preceded by the lilH'age, circumslances ond plate of birlh, life and works of /{are/ van M onder, pa in Ier and poel and likewise his death and b11rial, {r om the Sl'cond edilion of the Srhi/der-boeck (1676-1618), cd. by llesscl Miedcma, (Doornspij k: Dav;;co 1996), lil: LIS- 19.

12 MEMOHY AND \V ITNESS: 'THANSLATED' IMAGES

Bruxelles?) de l'église paroissiale Sainl-Martin à Bra tislava (Slovaquie) nous ofï're un cas in­ lércssant cl'une �U\TC hybride de ce genre. Le lablcau vicnl d'ètrc rcstauré cl a élé éludié en clélail. Ccllc élude a confirmé qu'à !'origine les bords laléra ux élaicnl voulés en haul cl qu'ils rormaicnl probablcmcnt des volels cl'un lriplyquc. Au cours du lcmps, cc lriptyquc a èté démantclè. Les ailcs avec les porlrails des donalcurs onl élé lransrormécs en panncaux rec­ langulaircs el ont élé remonlécs avec un nouveau panncau centra! qui rcpréscnte un crucifix afïn de reprcndre unc nouvelle fonclion cl probablcmenl unc nouvelle localisalion. La décision de rusionncr les deux ailes d'un lriplyque avec un nouvea u panneau a sensiblement inl'luencé leur contcxlc idèologique. Les porlrails onl reçu une nouwllc idenlilé conforme à la nouvelle idéologie religieusc cl cullurcllc dévcloppée par Luther. On a réussi à crécr l'illusion que l'�uvre d'arl avail élé commandée par les gcns porl railurés cl que ceux-ci sympa lhisaienL a vee la Réforme.

13

L'ATELIER D'ALBRECHT BOUTS ET LA PRODUCTION EN SÉRIE D' CEUVRES DE DÉVOTION PRIVÉE

Valentine l-- IENDERJI

A la mort de Dirk Bouls en 1475, ses deux fïls, Dirk Ie Jeune el Albrccht hérilenl de l'alelicr palcrnel à Louvain, c'esl-à-dirc de lous les objels servanl à l'arl de peindre et de lous les tableaux et portrails reslés inachevés et incomplcts ('). Dirk Ic Jeune décéde en J LJ90 (2) cl Albrechl mainlient la production de !'atelier jusque lard dans Ic x v Je siècle. Il mcu rt en e[fel en 1549 (1), soi l à en viron no na n te-cinq ans, u n ::'tge exlrèmcmenl avancé pour !'époque. L'atelier d'Albrechl Bouls esl parliculièremenl réputé pour son imporlanle produclion d'ccuvres destinées à la dévolion privée. Dans Ie cadre de nolre thèse de docloral consacrée au caLalogue crilique de l'ccuvrc du maiLrc, nous nous sommes inléressés à la réalisation en série de ces lableaux de peLils formals deslinés à la dévotion privée. Parmi !'ensemble des su jels représentés, à savoir les \lierge û /'En(anl, Annoncialion, sainl Jéróme pénilenl el Che( de sainl Jean-Baplisle sur un plcll, nous nous sommes parLiculièrcmenl concentrés sur les Chris/ couronné d'épines. Ceci s'explique, d'une parl parce qu'au sein de la peinLure des Pays­ Bas méridionaux des x,.e el xv1° siècles, les effigies du ChrisL donnécs au « groupc BouLs » consliLuenl Ie noyau Ic plus imporlanL d'02uvres conscrvées de ce lype. En outrc, plusicurs (' Ludcs poncluelles onl élé consacrées à ces a.'uHes el nous avons cu l'opporLuniLé d'examiner quclqucs tablcaux, donL cerlains inédiLs. Nous allons ainsi lcnter de démonlrer qu'un modèlc de Chris/ couronné d'épines associé à une Maler do/orosa, créé par Dirk Bouls, a conlinué d'èLrc produit dans l'a lelier de son 1ï ls Al­ brechl el a suscilé la création de nouveaux proloLypes par Ie maitrc au Lournanl du xve siècle.

Dans un arLicle publié en 1961, Erwin Panofsky (' ) s'inLéresse au Chris/ couronni' d'épines cl à la Maler dolorosa conservés à la NaLional Gallcry de Londres (fig. 1) (" ) . Pour l'hislorien

L " ni,·crsilé Libre de Bruxelles. (1) Il exisle une copic conforme du leslamcnl. exéculéc Ic :30 juillcl 1500, el qui fut clécouverle par J\lphonse Wauters. \'oir: i\ .. J. WALTTE11S. Le lts/amen/ du peinlre Thierri 8011/s, appelé aussi Thierri de 1 lariem el Thierri Sluerbo11/. dans Bullelin de /'A cadé111ie royair' de F.frlgiq11e, 2:3, l 8fi7, p. 717-7:30. (2) !.. \',,x BL. YTEX, De sociale silualie oan de Le1111ense fámilie Bouls (ca. /.J:)O-ca. /.).50). clans Dirk 8011/s en :ijn lijd, cal. d'cxp .. Louvain, Sinl-Piclcrskcrk, 1975, p. 160. (:3) Ibid.. p. 173.

( 1) t:. PAXOFSKY, .Jean l fey '.� « EcCP /lama ». Spernlalions abo11/ lis 1\ 11/hor, fis Donor and lls Iconogrnphy, dans B11/lelin des M usées royaux des 8ea11.r-1\rls de 8elgique, 5. 1956, p. 95-138. (5) Atelier de Dirk 13ouls, Chris/ couronné d'épines, .1/aler doloros11. Ycrs l 15ï, :)ï, 1 x 28,3 cm, 3ï,:J x 28 cm, Londres, Na lionat Gallcry, inv. NG 711-712. Voi1· en derniersur ces o: uvrcs : L. CAMPBELL, Nalional Cal­ /Pry calalog111's. The Fi(leenlh Century .\'ellll'rlandish Schools, Londrcs, 1998. p. fi3-h(i.

15 \'.\LE:>;TJ:\'EllE :\DEHIKS

Fig. 1. Atelier de Dirk Bouts, Chris/ couronné d'épines, .Hater dolorosa. vers 1 ·157, Londres, Na lional Callcrv. © 0:a t ional Gallcry i'iclure Lihrary

de !'arl, ces ce u vres s'inspircnl cl'une com posilion originalc perdue de Dirk 13ouls. Sur Ic pan­ ncau de droitc, Ie Christ couronné cl'épincs regarcle Ic spcclaleur, les larmcs aux yeux cl les mains joinlcs. Sur Ic panncau de ga u c h e, la \'icrgc se rec u c i l lc L' ll priérc dcvanl son Fils. Les lïgurcs, rcpréscnlécs :1 mi-corps, se cléLachcnL sur un fond cloré orné d\111e série de peLiLs LraiLs gra phiqucs fo n cés qui Lracluisenl l'ombre porléc des pcrsonnages c l du cadre. La présen La Lion des dlïgics des La blca ux clc Lo nel rcs, inspirée des rcpréscn La Lions i m pé­ ria lcs au caraclère pa négyriquc du début clc l'èrc chréLiennc, s'inscril clans la tradilion icono­ graphiquc. Par conlrc, comme l'a souligné Panol'sky ( ';), Dirk Bouts innovc clans la figurc du Chrisl en combi nan l différcn Ls Lypcs iconogra phiq ucs pou r crécr u nc com posiLi on origina Ic, qu'il nomme Ic Salualor coronalus. L'historien de l'arl y voil unc Lrans[ormalion du Salualor ,1Jundi en une image de la Passion. :'\ous pcnsons, sans pouvoir rcnlrcr ici clans Ic délail, qu'il s'agil plulàl cl'une varianlc de la Sainle Pacr, à laquclle Ic pcinlrc a ajouLC:· la rcpréscnlation des mains croisécs en prièrc cl unc cxprcssion de souffra n c c dérivée de !'Hamme de douleur cl des épisoclcs de la Passion. Nous proposons dés lors d'adopLcr la dénominalion de Chris/ cou­ ronnr' d'épines qui nous semblc plus appro priéc.

(6) E. 1'., :-.-0Fs1

16 L'ATELIER D'ALBRECllT BOUTS

U n au tre élémen L qui d isti ngue les composi tions de Londres des re présen La tions tradi­ tionnelles est l'émotion nouvelle qui émane des personnages. Les larmes confèren l au Christ une plus grande humanité aux yeux du specla leur qui assimile aux siennes les pcincs cndurées pour sa uver les Hommes. Elles consacrent aussi la dignité de la Vierge dans sa résignation fa ce au destin tragique de son fils. D'autre part, la disposition des mains du Seigneur, posées sur Ie bord du cadre comme s'il s'agissa it d'une fenêtre, magnifie en toute simplicité son ca­ ractère divin, tout en frölant la limile du monde extérieur, invilant Ic fidèle à enlrer dans l'espace sacré de la peinture.

L'hypothèsc de la créa tion par Dirk Bouts d'une composition associant ce type original de Christ à une Maler dolorosa avait déjà été émise par Max Friedländer et Wolfga ng Schöne C) qui, sur la base de comparaisons avec des reuvres au caractère autographe reconnu du maître, situent l'élabora tion du prototype vers 1455. Leur avis est généra lement adopté par la majorilé des historiens de !'art. Nous Ie suivons, en ajoutant que les innova tions dans l'iconographie et la représenta tion des personnages sacrés, de même que l'équilibre avec lequel I'artiste combine Ie caractère transcendant de ces cffigies et Ie réalisme immanent de leurs souffrances, sans franchir l'excès de pa thétisme, sont des arguments supplémentaires en faveur d'une créa lion originale de Dirk Bouls. À cela s'ajoule unc expression de retenue et cl'inté­ riorisa tion, caractéristique du maître (8).

Un nombre important de tableaux de Chris/ couronné d'épines et de Maler dolorosa atlri­ bués au « groupe Bouts » nous sonl parvenus soil encore associés, soit sous la forme de pan­ neaux indépendanls. Colin Tobias Eisler, en 1961, et 1-Iélène Adhémar, en 1962, ont établi un recensement de ces reuvres (') . Nous avons repris el complété leurs listes et nous réperlo­ rions aclucllement, parmi les reuvres conservées et eonnues, dix-sepl Lableaux présentanl Ie Christ et la Vierge associés, quatorze rcprésentant Ie Christ seul et vingt-cinq la Vierge de douleur. Les dimensions de tous ces panneaux sonl Lrès proches, oscillanl autour de 37 sur 28 cm. Leur format est généralemenl rectangulaire, avee quelques exceptions de Lableaux cintrés clans la partie supérieure. Les compositions sont identiques mème si, dans certains cas, on note l'ajout d'une série de délails décora lifs. Dans la majori té de ces reuvres, les fi­ gures se détachenl sur un fond doré moucheté. Enfin, le mode de présentalion de ces deux peint ures reste diflïcile à déterminer. [l esl cependanl probable qu'elles étaient associées, à

(7) M.J. FRJEDLÄNDER, Early Nelherlandish Painfing ///. Dieric Boufs and .Joos van Gent, Lcycle-Bruxclles, 1968, 11°83, p. 71 el p. 78 ; W. ScHÖNE, Dieric 8011/s 11nd seine Sclnile, Berlin-Leipzig, 1938, n°19A, p. 129- 130 e L p. 156-157. ' (8) C. PÉR1ER-D I ETEHEN, Thierry Bouls. L'ceuure complet, Bruxelles, 2005, p. 81. (9) C.T. E1sLER, New Eng/and Museums (Les Primilifç {f amands. 1. Corpus de la peinlure des ancims Pays-Bas méridionaux au quin:ie'me sie'cle, 4), Bruxelles, 1961, p. 59-61 ; 1-1. Ao11ÉMAR, Le Musée nafional du Louvre Paris, 1 (Les Primififs {l amands. 1. Corpus de la peinlure des ancims Pays-Bas méridionaux au quinzieme sie'cle, 5), Bruxelles, 1962, p. 57-59.

17 \'ALENTINE llENlJERIKS

Fig. 2. Atelier d'Albrechl Bouts, Chris/ couronni' d'épines, Ma/PI' dolorosa, vers 1490. Paris, �lusèC' du Louvre. © MuséC' du Louvre

!'origine, en lanl que pendanls, c'esL-à-dire qu'elles étaient suspendues cóle à eóle, mais de maniére aulonome et séparée ('0).

Le Chris/ couronné d'épines cl la Maler dolorosa de la l\aLional Gallery cle Londrcs (Fig. 1) cl ceux conservés au i\Iusée du Louvre à Paris (fig. 2) (11), sonL généralement consi­ dérés, parmi les c:euvrcs cneore associécs sous la forme de pendanLs, comme les répliqucs de mcillcurc qualiLé de J'original disparu de Dirk Bouts. L'examen dcndrochronologiquc des pa nncaux de Londres pcrmet de silucr leur réalisa­ Lion vers J!l57 ('�). L'éLude de la Lcchnique picturale montrc eerLaines fa iblesscs d'exécuLion qui jusLificnt leur attribuLion ü un membrc de J'aLelicr de Dirk BouLs. Le ChrisL el la Vierge clu Louvre sant préscnLés au muséc comme des cr uvrcs de J'aLelier de Dirk BouLs, peinks à la fin du xv" ou au clébut du xv1'' siècle. CcLLe datalion rcpose csscnL iellcmenL sur la Lechnique d'cxécuLion des deux panncaux. L'ajoul de blanc de plomb au ton de fond des moclclés est, en elï'et, assez imporlanL, comme Ic révéle !'image radiogra-

(10) JJrayers and JJorlrails. l'n(olding the Netherlandish Diplychs. ca l. d'cxp" WashingLon, Nalional (;allery or /\rl, Anvr1·s, Koninklijk Museum voor Schone Kunslcn, 2006-200ï, p. 2 cl p. 1:). (1 1) Atelier d'AlbrcchL Bouls, Chris/ rouronni' d'épines, .Haler dolorosa, Yrrs 1 •190, 38,6 x29, 1 cm, 38,6 x 29,ï cm, l'aris, i\lusee du Lou\Tl', i\IH (i90-691. \'oir: 11. A1m1·, �1AH, op. ei/" 11°8 l, p. ;) l-fil. (12) I,. CA�IPBELL, op. ei/" p. 6:) el p. 66. nolc 11.

18 L'ATELIEH D'ALBHECI-IT BOUTS

Fig. :1. Atelier d'Albrccht Bouts, Chris! couronné d'épims. Ycrs 1190. l)aris, l\luSL'l' du Louvre, détail 1 H. © l\luséc du Louvre phiquc lri.·s homogène. Cclle simplificalion dans la slruclurc slraligraphiquc carnclérisc l'éYo­ lulion de la conslruction des moclclés au lournanl du xv" siècle (1). Cctle exécuLion Lnrdivc, environ YingL-cinq après la morL de Dirk BouLs, implique que les Lnbleaux du Louvre de­ Yraienl plulól èlrc préscnlés comme des cruvres de l'alclier d'Albrechl Bouls, peinlcs cJ'a près un modèlc de son père. L'examen en infrarougc des Lablcaux de Londres cl de Paris n'a malheurcusemcnl pas apporLé de vériL ablcs réponscs quanL à la genèse de ces cruvres. Il révèle en el'fct lrès pcu de dessin sous-jaccnl. Nous pcnsons cepcndanl que quelqucs LraiLs de mise en place pourraicnL avoir été dessinés. Ces dernicrs sonl néanmoins diffïcilcs à discerner car ils se lrouvcnl sous des couches picluralcs C:· paisscs ou fo ncécs qui ne laisscnL pas su lïïsa mmenL passer les rayons infraro ugcs. Ces lignes corrcspondenL aux plis qui surmontcnl les paupières cl un lrac(• pour­ ra iL avoir été incliqué sous Ie nez el au ccntre de la bouchc du ChrisL (fig. 3). Ces quelqucs

(1:)) C. r1··:1uEn-DÏET1·: 1rn:-1, C:olyn de (.'o/Pr l'i la /l'thniqtu' piclurnfr des Jll'inirr's /lamands ilu X\"' sifrle. llru:-:el­ les, l�l85, p. 11-lï. VALENTINE llEN DERIKS

élémcnls dessinés auraicnt alors servi de poinls de repére pour l'artisle qui les aurait lrans­ posés au moycn d'un ca lque au poinçon. L'hypothèse d'une continuité du prototype boutsien au sein de l'alelier de ses fils el par­ liculièrcmcnt celui d'Albrechl, envisagée dans Ic cadre de l'étude des lableaux du Louvre, esl confirmée par !'examen dendrochronologique de plusieurs autres panneaux recensés. Ainsi, l'exécution du Chris/ couronné d'épines el de la Maler dolorosa du Musée des Beaux-Arls d'O t lawa (' 1 ) peut être si tuée dans les années 1490 el cellc du Christ el de la Vicrge, conservés au Melropolitan Museum à New York, vers 1525 ('�). D'un poinl de vue stylislique, ces reuvres présentenl une série de détails qui enjolivent Ia composition, particulièrement dans Ie trailemenl illusionniste du fond doré. L'examen en réflectographie dans l'infrarouge des tableaux du Metropolilan Museum a révélé de manière très lisible que les personnages ont élé transférés à !'aide d'un moyen rné­ canique de reproduction, à savoir un calque perforé. Un dessin au poncif, ainsi obtenu, appa­ rait en effet de manière très lisible dans les linéaments du visage de la Vierge, Ie contour de ses mains, mais aussi dans les plis des drapés (fig. 4). Un procédé analogue esl utilisé pour Ia mise en place de la figure du Christ. Dans les deux CEuvres, Ie dessin au poncif porle mème sur des détails. Ainsi, il délimite Ie contour des Iarmes et quelques points situent les zones d'ombre les plus intenses dans Ie cou et Ie busle du Seigneur.

La Maler dolorosa de !'Art lnstitute de Chicago ( '1; ) constitue un cas intéressant parmi !'ensemble des peintures qui nous sont parvenues isolées de leur pendanl. D'une technique picturale particulièrement soignée, elle présenle un dessin sous-jacent exécuté librement au pinceau el qui monlre une série d'ajustements (fig. 5). Cette liberté d'écriture dans Ie dessin sous-jacenl, jointe à la quali lé picturale du tableau ont incité les historiens de l'art à y recon­ naitre Ie prototype original peinl par Dirk Bouts. Cette hypothèse est aujourd'hui écartée suite aux résultats fournis par J'examen dendrochronologique qui révèlenl que Ie panneau a été peint entre 1480 et 1495, soil entre cinq et dix ans après la morl du maître.

Un autre Lableau, indépendant, représenlant une Vierge de douleur mérite de rctenir notre attention (fig. 6). l I s'agit de cel ui vendu chez Sotheby's, en 2006, actuellement conservé

(l'I) Alelier d'Albrechl Bouls, Chris/ couronné d'épines, Mater dolorosa, vers 1490, 38,8 x 30,3 cm, Ollawa, Muséc des Beaux-Arts, inv. 36824 .1-2. \/oir: M. BARCl.AY, /)erriàe /'image. Images de i\liséricorde, dans \1emissage, 1999, p. 23-26 el Sorrowful images: Earfy Nelherlandish Devoliona/ Diplychs, cal. d'cxp" Otlawa, i\luséc des Beaux-Arts du Canada, 1999. (15) Alclier d'Albrcchl Bouls, Chris/ couronné d'épines, Maler dolorosa, vers 1525, 40,6 x 3 1 ,8 cm, New York, The Metropolitan Museum or Art, inv. 71.156-157. \/oir: From Van Eyck to Breugel. Early Netherlandish Painting in The i\llelropolilan Museum of Art, ca l. d'exp" New York, The Mctropolilan Museum of Arl, 1998-1999, 11°58, p. 42 et, pour Jes résultats de l'cxamen dendrochronologique, voir: M. 'vV. A INSWORTH, Norlhem Renaissance Drawings and Underdrawings: A Proposed Melhod of Study, dans Master Drawings, 27, 1989, p. 36, note 23. (16) Alelier d'Albrcchl Bouls, Maler doforosa, vers 1490, 38,7 x 30,3 cm, Chicago, Art lnstitule, inv. 1986.998. \/oir en dernier sur cetlc ceuvre : M. WoLFF et al" Norlhern European and Spanish Painlings before 1600 in the Art lnslilule of Chicago . A Calalogue of' the Colleclion, Chicago, 2008, p. 145-151.

20 L'ATELI EB D'ALBBECllT BOUTS

Fig. 4. Alelier d'Albrechl Bouls, Maler dolorosa, vers 1525, New York, The Melropolilan Museum of Arl, détail RIR. © Melropolitan Museum

Fig. 5. Atelier cl'Albrecht Bouts, Maler dolorosa, vers 1490, Chicago, Art Institute, détail RlR. © The Art lnslitut.c of Chicago

21 VAl.ENTIN" llENDERll

Fig. 6. Alclicr d'Albrechl Bouls, l\laler dolorosa, vers 1490, Londrcs, colleclion privée. © \' . l-lcndcriks dans une colleclion privée à Londrcs cl donl nous avons suivi l'cxamcn cl la restauralion (1ï). D'un point de vue stylislique, Ie lablcau esl lrès prochc des versions de la Nalional Gallery de Londres el du l\luséc du Louvre à Paris. L'reuvre, dans un bon élat de conscrvalion, csl cl'unc remarquable qualilé cl'exécution. Gn grand soin est apporlé aux effels de lransparence dans Ie rnodelé des carnalions, légèremenl rosées, mais aussi dans la partie supérieure du voile de la Vierge. Ce travail esl plus sublil que clans les versions de Londres et de Paris. Le trailemenl

(17) i\ lclier d'Albrechl Bouls, Mater dolorosa, vers 1490, 29,5 x 38,7 cm, Lonclres, collcclion privéc. Le Lablcau a fait l'objeL d'unc rcstaura lion à l'lnstitut royal du Patrimoine arLisLiquc, que nous avons suivie de mai 2007 à févricr 2008. Nous Lcnons � cxprimcr loulc nolre graliludc à l'égard du propriéLaire du Lablcau uinsi qu'à l'équipc des restauralcurs de l'Inslilul.

22 L'ATELIEH D'ALBHECllT BOCTS

Fig. ï. J\l clil'r d'Alhrl'rhl lfouls, .Haler doloroso. \"Crs 1190, Lonrlrcs. rnlleclion priYée. détail RIH. © 1\ 1 1\-IHI'.\ des jeux de la lumièrc csl C:·ga lcrncnl Lr(·s soigné cl glissc sur la su rf"a cc ricluralc émaillée du l.ablrau. (;examen en réf"leclogra rhie dans J'infrarougc off'rc des ré•sullals parliculièrcmcnl inléres­ sa nls (f"ig. ï). La mise en place de ccrlains é• lémcnls ré·\'èlc en cl"fcl l'usage d\111 poncif". Les poinls oblenus par Ie dépàl de poudrc de charbon de bois onl ensuile éLé rcpris, au pinccau aYcc un médium liquide. cc qui expliquc qu'ils apparaisscnl sous la f"orme d'unc séric de Lraits qui Sl' suecèclcnl {18). Dans ccrlains conlours de la bouchc cl dans les mains, ils sonl rcliés.

(18) :\ous r·crnrrcions Christina Curric dl' nous aYoir aidét• :"1 inll'l"pn:•ter cc rll'ssin cl de nous aYoir informéc qu"un llH;rnc style dl' dessin sous-jaccnl au poncif, rcpris au pinccau el apparaissanl sous la formt' de pl'lils !rails. a dé rcll'vé dans l;r f)éplomlion du Chris! allr·ibuéc ;ru �lail rc dl' la l)é•plora lion d'J\ rnirns l'l rnnsl'l'Yéc au \lusi•t• dt' l'icardil' ó .\111icns. \"oir ;"1 cc sujet : (; ..\1 T"1·::--: . P. l.ECll.\:'\L". /,1• .Hai'll'I' au

23 \'ALENTINE II ENDEHIKS

Fig. 8. Alelier de Dirk Bouts Bouls, Chris/ couronné d'épines, vers 1461, Londrcs, collcclion privée, délail HIH. © KIK-IRPA

Dans l'enscmblc Ie dessin csl soigné cl prec1s car il indique même l'endroil à parl ir duquel Ic voile qui rc lombe sur Ic front doil èlrc plus transparcnl au stade peinl. Commcnl cxpliquer l'usagc combiné d'un dessin au poncif ret ravaillé ensuitc à main levéc au pinccau avcc un médium liquide ? Il esl possiblc qu'un aide ait lransféré Ie modèle au moycn d'un poncif cl que Ie dessin ait élé ensuitc rcpris par un aulre arlisle. Ce dernier, soucieux du résultal final de son lablcau, aurail alors accordé autanl de soin à la reprise du

/.'euillage brodé: base de données EROS el éludes en /aboratoire, clans Le Maître au Feuillage brodé. Démar­ ches d'arlistes el méthodes d'allribulion d'ceuvres à un peinlre anonyme des anciens Pays-Bas du XI'' sie'cle / The Il/aster of the fünbroidered Poli age. A rlists ' Processes and A ffribulion M elhods Lo an A nonyme Flemish Painter of the X\llh-Cenfury, Co!foque/Symposium, Palais des Bcaux-ArLs de Lille, 2:3-24 juin 2005, écliLé par r-. GombcrL, Deauville, 2007, p. 113-1 19, p. 117-1 18, ills. 78 cl 81.

24 L'ATELIER D'ALBRECHT BOUTS dessin qu'à l'exéculion piclurale. La lrès grande qualilé de la Maler dolorosa s'explique par l'inlcrvcntion d'un maîlre parliculièremcnl habilc, probablcmenl en raison du deslinalairc de l'muvre. Ccllc-ci pourrail dès lors avoir fait l'objet d'une commande ou avoir élé vcnduc sur le marché libre, sa ns doulc à un prix plus élevé. Les résullal s fournis par !'examen dcndrochro­ nologiquc du lableau siluenl sa réa lisalion après 1490 C9). 11 s'agil donc d'un exemple supplé­ menlairc prouvanl la conlinuilé de la produclion du modèlc de Dirk Bouls dans !'atelier cl'Albrecht. Cn Chris! couronné d'épines issu du prolotype boulsien et conservé dans la mème collcc­ lion privée (�0) que la Vierge, préscnte Uil dessin sous-jacent analogue dans son exéculion et dans son écri turc (fig. 8). La figure a en efl'et élé lransférée au moyen cl'un calque perforé et Ic dessin au poncif a ensuite élé repris au pinceau avec un méclium liquide. Malheureusement, il esl diflïcilc de jugcr la techniquc piclura le du tableau étant donné l'hétérogénéité de surface due à un mauvais étal de conservation et à de nombreuses retouches. En outrc, !'examen dendrochronologique du panneau si luc sa réalisation après 1461 (21). Il serail clone anléricur d'une lrcnlaine cl'années à cclui de la Vierge.

Nous pouYons cependant dècluire de !'analyse de ces deux lablcaux qu'unc mème lechni­ que de dessin sous-jacent, en plusicurs phases, caractérisc au moins deux panncaux issus cl'un mèmc a lelier. Nos recherches onl permis de progresser dans la connaissancc de ces lableaux de Chris/ rouronné d'épines cl de Maler dolorosa issus cl'un protolypc boulsien, lant au niveau de leur recensemenl que de leur lcchniquc d'cxéculion et de leur datation. Tous ces élémenls nous auloriscnt dès lors à aYanccr une série d'hypothèses de lra,·ail.

Dirk Bouts a créé, dans les annécs 1455, unc composilion originale combinant un type nova teur de Christ à une \!ierge de doulrnr. Ces muvres, présenlées en pcndants, onl connu un succès considérable au vu du nombre imporlanl de copies qui nous sont parH·nucs, soit cn­ corc associées, soit sous la formc de panneaux inclépenclants. Parmi tous ces tableaux, ccux de la National Gallcry de Londres el du Musée du Louvre de Paris, conslitucnt les cxemplaires de meilleurc qualilé conservés, de mèmc que la i\lfrtler dolorosa de Chicago et ccllc de la col­ leclion privée de Londrcs. L'cxamcn de plusicurs lablcaux a rèvèlé que des procédés identiques ont élé ulilisés, au stade du dessin sous-jaccnl, pour rcproduirc la composition originale qui exislait sans doule sous la formc de dessins conservés dans l'alclier. Nous avons ainsi rclevé l'usage probable cl'un calque au poinçon pour transférer les personnages et de dessins au poncif, Ic plus souvcnt repris au pinceau el parfois combinés à un dessin parliel à main levéc. Le recours à des moycns mécaniques de reproduclion esl unc conséquencc de la réalisa Lion en série de ces tableaux.

(19) P. FH.\ ITUHE, Rapport d'ana/yse dendrochronologique Maler dolorosa, :\/elier d'A lbrechl Bouls, l.H.P.A., 11° dossier 2007.0.9+67, /aboraloire dendrorhronologique P .36 1, ja nvicr 2008, non publié. (20) J\Lclicr de Dirk Bouls, Chris/ co11ronni' dl;pines, 29.9 x 3ï, 5 cm, l.onclrcs, collcclion pri\·éc. (21) P. FHA ITU H 1�. Rapport d'onalyse dmdrochronologiq11e Chris/ co11ronné d'épines, A teller d'A /brechl Bouls, l.H.P.:\ ., 11° dossin 2007.0.9+68, /aboraloire dendrochronologique P 360, janvier 2008, non publié.

25 VALENTINE HENOERIKS

La technique d'exéculion de !'ensemble des peinlures recensécs varie considérablemcnt. Elle dénole, Ic plus souvenl, une réalisation lardive, confirmée par !'examen dendrochronolo­ gique de plusieurs lableaux. Ces différents constals montrcnt la pérennité du modèle boutsien qui, très apprécié, a suscité une demande importante el a dès lors conlinué d'être produit dans l'alelier d'Albrecht Bouts. L'évolution du marché de l'art au lournant du xve siècle explique aussi la production en grande quantité de ces peintures qui deviennent ainsi accessibles à un plus large public. À cetle époque, on assiste en effel au passage d'une économie basée sur la commande à une production en séric dcstinée au marché libre (22). Les croyants désireux de posséder une image de dévotion découlant d'un prototype renommé pouvaient fa cilement se la procurer et à un prix accessible, varianl sa ns doute selon Ic niveau de qualité d'exécution du lableau. Albrecht Bouls, attentif à ces changcments el, en gestionnaire avisé, y a cerlainement vu une opporlunilé pour développer la productivilé de son alelier. Celle-ci ne pouvait néanrnoins s'envisager sans l'apparition de contraintes qu'il semble avoir aisément surmontées. La pre­ mière est qu'il ne pouvait se contenter du seul succès des compositions de son père. Ainsi, Albrecht a créé, à partir des années 1495, une série de nouveaux prototypes qui plairont et suscitcront de nombreuses copies par ses collaborateurs. La seconde est qu'il a dü adapter l'activité de son atelier afin qu'il puisse exécuter un nombre important de peinlures pour ré­ pondre aux exigences de ce nouveau créneau du marché. Les recherches menées ces dernières années ont apporté une série de renseignements re­ lat ifs à l'organisation hiérarchique des ateliers au xv0 siècle (23). Il a ainsi èté démontré que différentes làches étaient confièes aux rnembres selon leur niveau de compétence. En outre, il est plus que probable qu'une division du travail caractérisait la réalisa tion des peintures dans les ateliers. Il nous semble possible que des pratiques identiques déterminaient la production de tableaux destinés à la dévotion privée. Nous pensons ainsi qu'au sein de !'a telier d'Albrecht Bouts s'est progressivement développé un «atelier dans !'atelier », spécialisé dans l'exécut ion en grande quantilé de ces panneaux. Une même hiérarchie et une même division du travail devaient dès lors présider à son fonctionncment. En outre, différents pein tres, plus ou moins habiles, élaienl responsables de la réalisation de ces ceuvres qui ètaient vendues pour la plu­ part, rappelons le, sur le marché libre, leur prix élant certainement proportionnel à la qualité d'exécution.

(22) P. VAN DEN B R l1'K, L'arl de la copie. Le po11rquoi el Ie comment de /'exéculion de copies aux Pays-Bas aux X \! I' el X \!1 J' siëcles, dans L'en/reprise Brueghel, ca t. d'exp., Maaslrichl, Bonnefa ntenmuscum, Bruxelles, Musée royaux des Beaux-Arls de Belgique, 2001 -2002, p. 13-43. (23) L. CAMPBELL, The early Netherlandish painlers and /heir workshops, dans Le dessin sous-j acenl dans la peinlure. Colloque 111. 6-7-8 seplembre 7979. Le problëme Maître de Flémalle-oan der Weyden, édité par D. l loLLANDERS-FAVART el R. VAN SCHOUTE, Louvain-la-Neuve, 1981, p. 43-61 et Ibid., The Workshop of the van der Weyden Family, dans Le Maître au Feuillage brodé. Démarches d'arlistes el mélhodes d'allribulion d'a>uvres à un peinlre anonyme des anciens Pays-Bas du X \!' siëcle / The Master of the Embroidered Foliage. Arlisls' Processes and Allribulion Melhods to an A nonyme Flemish Painler of /he X \!lh-Cenlury, Colloque/ Symposium, Palais des Beaux-Arts de Lille, 23-2'1 juin 2005, édité par F. Gomberl, Deauville, 2007, p. 45- 5,1.

26 L'ATELIER D'ALBRECHT BOUTS

Comme nous l'avons souligné plus haul, pour répondre à la demande importante d'reuvres de dévotion et exploiter ainsi au mieux ce secteur commercial à la fois porleur et lucralif, Albreeht Bouts esl à !'origine de la création de plusieurs prolotypes abondamment copiés par son alelier. En effet, parmi Ie nombre important d'muvres conservées dont la dala­ Lion el la technique d'exéculion impliquent une création d'Albrechl ou de ses collabora teurs, certaines présentent un style et une typologie novatrice qu'on ne peul faire remonter à Dirk Bo uts. Dans la suile des études menées par Micheline Comblen-Sonkes el Calheline Périer-D'Ie­ teren (21), nous considérons quatre muvres comme a utogra phes d' Albrecht Bou Ls. 11 s'agit du Chris/ couronné d'épines de Dijon, probablement influencé par Hugo van der Goes; de celui représenté sur Ie panneau centra! du triptyque vendu chez Sotheby's en 1995 ; de l'Ecce Homo d'Aix-la-Chapelle; et enfin du Christ de Kansas Cily pour les composilions en londo (25). Il reste un dernier type pour lequel nous n'avons pas retrouvé l'original du maitre, mais donl nous avons une copie de qualité conservée au Fogg Art Museum d'Harvard (2r;). Ainsi, à quel­ ques exceplions près, !'ensemble des portrails du Christ que nous avons répertoriès et qui sant attribués à Albrechl Bouts et à son atelier peuvent être classés à l'intérieur d'une des cinq catégories cilées plus haut e7).

SAMENVATTING Albrecht Bouls en zijn atelier produceerden op hel einde van de 15de en hel begin van de 16de eeuw een reeks werken beslemd voor private devotie zoals portretten van Christus en van Maria. Stilislisch onderzoek van enkele panelen leert dal zij teruggaan lot een prolotype dat door Dirk Bouts werd geschilderd. Deze vaststelling maakt duidelij k dal de Leuvense meester aan de basis ligt van deze productie die later door zijn zonen verder uilgebouwd werd. Deze werken vormden door hun private gebruik en hun meditatieve en empalhische functie, een niche die vanuit commercieel oogpunt belangrijk genoeg was voor Albrechl Bouts om nieuwe prototypes te maken. Technologisch onderzoek bracht aan het licht dal mechani­ sche reproductie technieken eigen aan hel atelier gebruikl werden om productie op grole schaal mogelij k Le maken.

(24) M. CoM BLEN-SONKES, Le Musée des Beau.i:-Arls de Dijon (Les Primili(\ {lamands. 1. Corpus elf la peinture des anciens Pays-Bas méridionau.i; au quin:ieme sie'c/e, 14), Bruxelles, 1986, p. 61-65; C. PÉ111E11-D'I ETE­ R EN, Un Chris/ couronné d'épines, ceuvre inédile du cercle d'A lbrrl fJouls, clans: Annalcs cl'I-Iisloirc de J'Arl cl cl'Archéologic, 24, 2002, p. '16-4 7 . (25) Albrechl Bouls, Chris! couronné d'épines, vers 149.5, 36,9 x 27,6 cm, Dijon, Muséc des Beaux-Arls, i1w. 0.1948-1-P; Triptyque du Chris/ couronné d'épines el riPs anges tenant les inslmmmls de la Passion, vers 1495, 38, 1 x 26, 7 cm (p.c), 25,'I x 14 cm ('·ofels), New York, ven Le Sol heby's, 12/0l/ 1995. 11°8, loca lisa Lion acluclle ineonnue; Ecce Homo, vers 1500, 45,5 x 31 cm, Aix-la-Chapellc, Suermoncll-Luclwig-M useum, inv. GK 57 (Ie tableau est inséré clans un ensemble plus tarclif); Chris/ couronné d'épines, vers 1505-1510, o 28,5 cm, l{ ansas Cily, The Nelson-Alkins Museum of Art, inv. 40-44/·I. (26) Alelicr d'Albreehl Bouls, Chris! couronné d'épines, Maler /Jolorosa, vers 1510, 37,5 x 26,7 cm, l larvarcl, Harvard universily Arl Museum, Fogg Art i\luseum, ill\·. 11°25.<19 el 11°25.50. (27) Nous remercions Cathclinc Périer-D'lelcrcn pou1· sa relcclure criliquc du lcxlc cl ses co1Teclions loujours si pertincntes.

27 AL Lhc end of Lhc 15Lh and Lhe beginning of Lhc lGLh ccnlury, Albrcchl Bouls and his workshop produced a large number of works intcndecl for privale devolion such as porlrails of Christ and of Mary. Slylislic analysis of somc of Lhese panels indicale Lhal Lhey dcrive from a prototype crea led by Dirk Bouls. This conclusion reveals thal the l\lasler from Lou­ vain was al the origin of an aclivily expanded by his sans. Because of their inlimatc usc and meclilativc and empalhie funclion these works were a commercial niche sufficienlly imporlanl for Albrecht Bouls to creale new prolotypes Lhal wcre copied on a large scale in his work­ shop. A Lechnological analysis of some painlings revcaled the use of mechanic means of re­ production specific Lo Lhe workshop, Lo aehieve a large seale production.

28 GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKE DE' SCHILDER UIT HET ZESTIENDE-EEUWS BRUGGE. AANZET TOT RECONSTRUCTIE VAN ZIJN OEUVRE BI NEN DE CLAEISSE SGROEP*

Brecht DEWILDE

De reconstructie \'an hel oeU\Te van een kunstenaar slell clc kunslhisloricus \'Oor een hoop problemen. Zeker wan neer voor de arliesl in kwestie geen rcl'eren tiewerk beschikbaar is, berust iedere toeschrijving in fei te op een wankele basis. Een duidelij k \'Oorbeelcl is de casus ,.an de zogenaamde lsenbr anL- groep ( 1 ). 1 n \'erschiIl ende docu men ten wordt cle Brugse schilder Adriaan lsenbrant (ca. 1480-1551) geassocieerd met hel atelier van Gera rd David (ca. 1 '155-1 523). Los daarvan bcslaa t sederl de tweede hell'L van de negen Liende ecu w een alsmaar uildeinende groep van schilderijen die erg Davidiaans ogen maar die op basis ,·an de uitvoe­ ring niet aan Gera rd David zelf kunnen worden toegeschre\'en. Aanvankelij k aarzrlend, maar naarmate cle Lijd \'Orderde met steeds grotere overluigi ng, werden kunstenaar en oeu\Te mel elkaar in verband gebracht. l loewel geen enkele archicl'tekst or inscriptie deze identifïcalie ondersteunt, circuleert lsenbrant sedertdien in de literatuur als een schilder mel een ruime artistieke nala tenschap. Pas in de jaren Lachtig en negentig van de Lwinligsle eeuw formu­ leerde .Jean C. \\'ilson kritiek op deze al te eenzij dige associatie ,·an kunst en kunstenaar. Zij pleitte er\'oor meer aandacht te besteden aan de rea liteit \'an cle zestiende-eeuwse Brugse k u nstproduclie, waar verschillende anonieme a Leliers onder de noemer 'Da vidiaa ns' schilde­ rijen voor de \Tije rnarkl vervaardigden. llluslraliel' \'oor het ge111;1k waarmee Lraditics ,·asle

Katholieke l'niversilcil Leu,·en. * Dil artikel ,·orml een slerk her\\'erkle wrsie ntn een passage uil de lieenliaalsYerhancleling Porlrl'l­ len en de markt. /let (a milirbedrijf C/aeissens in :1'sliende-ee11111s /3rugge die ik in 200ï aan de Subfacullcil !(unsLwcLenschappcn ,·an de !CC.Leuven heb ,·crcledigd. !\lel dank aan hol'. Dr. KaLlij nc \'�111 der SLig­ helen (h:llL), Prol'. Dr. Didicr i\larlcns (l'U3) en de anonieme 1·cfcrcnl va n dil LijdschrirL om deze Leksl nrn hun commcnlaar Le ,·oorzien. Dank aan Prol'. �larlcns. Barbara Thompson (Londen. \\'ill Libr::iry) en lsl\·ün :-;émelh (Hoedapesl. \luseum mor Schone Kunslen) mor hel \'l'ij\\'illig ler beschikking slellen van beek! ma teriaa 1. Lijsl van arkorlingcn : BAB: Bisschoppelij k Archief Brugge : 0.1\ 8: OCi\l\Y-.\rchicl' lhugge ; l{/\13: Rij ks­

( l) J.C. \\' 1 LS01', .-\ dri11m lsenbrnnl reconsidered : The J laking 1111d ,1/arketing of . 1 rl in Si.rleenlh Cmtury Bruges. Onuilgegc,·cn docloraals,·crhandeling, .John l lopkins l ·ni,·crsily. l\l83 : In.. ·connoisseurship and Copics : The Case ol' Lhc Roucn Grouping'. Ca�elle r!Ps Beau.r-:\rls, l lï. l\l91, pp. l!ll-206 ; Ju., 'Aclriac11 lsenlmrnl and Lhe Problcm or his Oeuvre. Thoughls on /\ ul111J1·ship, Slyll' and Lhc Mcthodology or C:on­ noisscurshi p', Oud Ilolland, l 09. 1995. pp. 1-1 ï.

29 BRECHT DEWILDE vorm krijgen in de historiografie, en de weerbarstigheid waarmee een oeuvre zich !aal her­ evalueren, is de aarzeling van Till 1 lolger-Borchert in de lenloonslellingscalalogus Brugge m de Renaissance: \'an l\ Jemling lol Pourbus uil 1998 om de conclusies van Wilson te aanvaar­ den (2). Enigszins gelij kaardig is de casus van de Brugse schildersfamilie Claeissens. Net zoals bij Adriaan Isenbranl berust de lange traditie van toeschrijvingen binnen de huidige oeuvrever­ deling op een consensus die gegroeid is maar niet door documenten of referentiewerken werd bekrachtigd. Dil belekenl niet dal alle attributies aan herziening toe zijn; voor enkele leden van de familie zijn immers een relatief grool aantal gesigneerde of door documenten onder­ steunde werken bekend. Voor andere leden is dit echler niel hel geval. De oeuvrecatalogus van deze familieleden is dan ook ófwel onbestaande, ófwel doorspekt van stilistische tegen­ strijdigheden of methodologische problemen. De huidige sland van hel onderzoek kan dus hoogst speculatief worden genoemd. In dil arlikel wordt getracht een meer solide grond Le vinden om de verdeling van de schilderijen over de verschillende leden va n de familie Claeis­ sens te argumenteren. Op basis van enkele nieuwe documenten worden eerst de geboorte- en sterfdata van enkele familieleden bijgesteld. Dergelijke cruciale gegevens zetten immers de bakens uit waarbinnen de kunsthistoricus zich kan bewegen voor zijn Loeschrijvingen. Een kri tisch overzicht van de sland van het onderzoek legl vervolgens de leemten en probleem­ punten in de historiogra fie rond de familie Claeissens blool. Hel zal blijken dat voora l de afwezigheid van een referentiewerk voor één van de familieleden, m.n. Gillis Claeissens, er de oorzaak van is waarom een hele traditie van toeschrijvingen niet langer als gezaghebbend kan worden beschouwd. Centrale doelstelling van dit art ikel vormt dan ook het opsporen van een referentiewerk voor deze kunstenaar, op basis waarvan een aanzel kan worden gegeven tot herschikking van het Claeissensocuvre.

De familie Claeissens in het zestiende-eeuwse Brugge

Tussen 1530 en 1653 waren onafgebroken drie genera ties van de familie Claeissens actief in het Brugse schildersmilieu (3). Dankzij een gecoördineerde bedrijfsstra tegie wisten zij temidden van de moeilijke conjunctuur van de zestiende eeuw hun positie op de markt te handhaven. Hel politiek overwicht van de familie in het bestuursorgaan van het beeldenma­ kersambacht (waarloe de schilders behoorden) leidde vanaf het laatste kwart van de zestiende eeuw Lol een 'monopolie' op de Brugse markl. Tot een flink stuk in de zeventiende eeuw vloeiden nagenoeg alle ambachtelijke en artistieke opdrachten uit Brugse kerken en over-

(2) T. 1-lOLGEH-BoncHEHT, 'Adriaan lsenbrant' in: M.P.J. lVIAHTENS (red.), Brugge en de Renaissance. Van Memling lol Pourbus, lenL. cal" Brugge, 1998, 1, p. 122. (3) Over deze kunstenaarsfamilie zie, naast de talrijke bijdragen in museumcatalogi en tijdschriften over af­ zonderlijke schilderijen, vooral: W.1-1.J. WEALE, 'Peintres Brugeois. Les Claeissins (1500-1656)', Handelin­ gen van hel Genoolschap voor Geschiedenis 'Société d'Énwlation ' Ie Br1.1gge, 61, 191 1, pp. 26-76; 1 o" 'A Family of Flemish Painlers', Burlinglon Maga:ine, 19, 1911, pp. 198-199, 202-204. Andere publicaties worden verder geciteerd. Tenzij anders aangegeven, worden biografische gegevens overgenomen uil deze publicaties van Weale.

30 ' GILLIS CLAEISSENS: EEN ONBEKENDE' SCH ILDER heidsgebouwen af naar het familiebedrijf. Drie leden van de familie werden achtereenvolgens benoemd tot stadsschilder, terwijl een vierde het tot hofschilder va n Alexander Farnese en de katholieke aartshertogen schople C'). Gedeelde kenmerken van de Claeissensstijl zijn de fixa tie op slereotype schema's die reeds in de Brugse schilderkunst van de eerste helft van de zes­ tiende eeuw een ruime verspreiding kenden, complete afwezigheid van empathie, gekunstelde dynamiek, summiere en oppervlakkige loepassing van ltaliaanse opvattingen en de voortdu­ rende ontlening van modellen uit secundaire repertoria en gedrukle beeldgrafiek. Het resul­ taat is een formele, weinig ge·1nspireerde kunst die diepgang mist en zich nagenoeg volledig afzijdig houdt van de artistieke ontwikkelingen in Antwerpen en Brussel (5). Enkel in de groepsportretten voor de Brugse magistraat en de stedelij ke corpora ties legden de Claeissens enige inventiviteit aan de dag en slaagden ze erin diversi leit aan te brengen binnen het klas­ sieke sj abloon. In de huidige staat van het onderzoek is het nog niet mogelijk een cijfer te plakken op de productieomvang van de familie. Voornamelijk op het Iberische schiereiland duikt nog geregeld onbekend werk van de Claeissens op ( " ). De talrijk bewaarde schilderijen in musea en particuliere collecties over de hele wereld geven echter een goede indruk van de bedrijvigheid van deze artiestenfamilie. De artistieke nala tenschap van de Claeissens beslaat zowel historie- als religieuze scènes, portretten, mythologie, allegorie en sladsgezichten (7). Met uitzonderi ng van de landschapsschilderkunst vertegenwoordigt hun oeuvre het volledige spectrum aan genres dat in de zestiende-eeuwse Brugse inlerieurs wordt aangetroffen (8). Stichter van de schildersdynastie was Pieler I Claeissens (1499/1 500-1576), die op 10 ja­ nuari 1530 als meester-schilder in hel Brugse becldenmakersambacht werd opgenomen. Dank­ zij enkele porlretten (cf. in{ra) werden zijn trekken aan de vergetelheid ontl rokken (fig. 1). Van Pieters vijf zonen zouden enkel Gillis, Antoon en Pieter II hun va der in het schildersvak opvolgen (bij lage 1 ). Een vierde zoon, Ambrosi us (t 1616), wordt in de docu men ten genoemd als edelsmid (9). De zoon van Pieter II, Pieter lil, en Antoons zoon, Pieter-Antoon (ook wel

(4) DE\YILDE, Por/rellen en de mark/, op. cil. (5) 1-1. F1 EI1E1'S-GEVAEHT, La peinlure d Bruges, Guicfr hislorique et critique, Brussel-Parijs, 1922, p. 56 ; L. VAN PuvvELDE, La peinture {lamande au siëcle de Bosch el Brueghel, Parijs, 1962, p. 3ï3. Zie in laatsle instanlic : D. MAHTENS, 'Un portrait fragmentaire de Pieter Claeissens Il (vers 1530-1612) dans les collec­ lions des musées de Poiliers', Hevue hislorique du Cenlre-Ouesl, 5, 2006, p. 161; J. J(oLDEWEJ.J, A. Hrn­ MESDOHF en P. l-luvENNE, De schilderkunst der Lage Landen, vol. 1: De Middeleeuwen en de zesliende eeuw, Amslerdam, 2006, pp. 252, 268 ; K. VAN OEH ST IGHELEN, Noo{d- m bijzaak. Portretkunst in Vlaanderen van 1420 tol nu, Leuven, 2008, p. 88. (6) Zie in hel bijzonder de recente publical ies van Didier Martens: D. JVL\lnENS, 'Transmission et mélamor­ phose d'un modèle: la descendance au XVlième siècle de Ja 'Virgo inler virgines' altribuée à l lugo van der Goes', A nnalPs de la socii'li' Royale d'A rchéologiP de Brn.xelles, 65, 2002, pp. 105- 188; lo., 'A Ja bus­ q uéda de un pin lor brujensc del Renacimiento: 1,Quién es 'Mora ulus' ?', A rchivo espwiol de A rle, ï7, 2004, pp. 11ï- 128; 1 o., 'lin portrait fragmentairc', op. ei/., pp. 159-164 ; 1 o., 'Un Calvaire monogrammé d'Anloon Claeissens (vers 1536-1613) comportanl un "portrail" de Jérusalem', Bolétin Musea e lnslilulo "Camón Aznar" de lbercaja, 100, 200ï, pp. lïï-212. (ï) Over deze laatsle calegorie, zie: D. MAHTENS, 'Calvaire monogrammé', op. ei/., pp. 17ï-212. (8) DEWILDE, Por/rellen en de markt, op. cil., pp. 18-22. (9) A. VANDEWALLE, 'De besluren van hel ambacht van de goud- en zilversmeden, 1363-1 ï94' in: D. MAHÉ­ CHAL (red.), Meesterwerken van de Brugsr' Edelsmeedkunst, lcnl. ml., Brugge, 1993, p. 423; J.L. MEuI.. E­ MEESTEH, 'Ambachtelijke opdrachten voor de Brugse schildersfamilie Clacissens', Biekor{, 98, 1998, p. 162.

31 BHECJJT DEWILDE

Fig. 1. Gillis C!aeissens, Porlrrl van Pieter Claeissens, 1560, olievPrr op paneel, 39,5 x 29 cm, Oslo Nasjo1wlgallericl (folo D. i\larlens)

Pieler I\'), lielen zich eveneens regislreren als schilder in hel beeldenmakersambacht, maar zouden reeds vroeg overlijden (1°). Pieter 111 Claeissens sl ier!" op 17 maarl 1612; Pielcr­ .\nloon op 19 juli 1608, leYens hel jaar waarin hij hel ambl van ambachlsdeken bekleedde. De enige bekende, gesigneerde schilderijen Yan Pielcr-Anloon zijn De losbandigheid van de mens voor de :onduloed, dal hij ca. 1606 Lol Lweemaal Loe kopieerde naar een gravure van

(10) liet hiaal in hel inschrij,·ingsregisler rnnhel Brugse beclclcnmakersa mbacht Lussen 15ï9 en lfilï !aal niel loc deze dala nader Le spl'ciriëren. Uil de vermelding ,·an hun namen in de mcmorielijsl vall echter af Le leiden dal beiden op hel momenl ,·an hun overlijden reeds hel meeslersc hap hadden bereikt. In de nll'morielijsl Wffclen immers enkel de ambachlsmeeslers gcnoleercl. Zie: C. \'A.-:DE:-1 I-IAL"TE. La corpora­ liun des peinlffs de Bruyes, 13rugge-Korlrijk, 1913 voor een bcl rouwbare uitgave va n beide bronnen. De memorielijsl is eveneens on 1 i nc consu 11 ecrbaa r op < h Llp ://memorielijsl.beclda rch id.org>.

;32 GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKENDE' SCIIILDER

Johannes 1 Sadeler (van beide is de huidige bewaarplaaLs onbekend) (11 ). Pieter li's andere zoon, Jan Claeissens, volgde zijn vader op in stadsdicnsL. Hij overl eed in 1653. Gillis' onwc L­ tige zoon, Gillis II, registreerde zich op 20 februari 1601 in hel Sin t-Lucasgilde Le Brussel. De meeste inlicht ingen zijn beschikbaar over Gillis 1, AnLoon en Pieter Il Clacissens. Toch circuleren in de liLeraLuur verkeerde gegevens omLrenL hun geboorLe- en sLerfda La. Dankzij enkele recent teruggevonden documenten kunnen deze cruciale gegevens nu bijge­ steld worden. Op 31 auguslus 1570 verscheen Pieter I Clacissens voor de Brugse schepenen om de meerderj arigheid van zijn zonen af te dwingen (12). De Lekst vermeldt dat Gillis op dal ogenblik de leeftijd van 33 jaar had bereikt, Antoon de leefLijd van 28 jaar. Volgens de ge­ tuigenis werd Gillis dus geboren in 1536/37, Antoon in 1541/42, en niet in 1536 zoals Lot nog Loe werd aangenomen (l Pieter Il Claeissens wordt in hel document niet vernoemd. DaaruiL valL wellicht af te leiden dal hij op dat moment nog nieL zclfsLandig actief was. Antoon, die zich net als Pieter II in 1570 als meester in het becldcnmakersambacht liet registreren, had op dal ogenblik al een termijn als assistent van Pieter Pourbus achter de rug. Bij zijn rcgisLra Lie in het beeldenma kersambacht kwam Pieter II wellichL rechLstreeks uit het alelier van zijn vader. Pieter lI zou dus de jongste van de drie broers zijn geweesL, en nieL de Lweede zoals James Weale beweerde (11). OmtrenL de sterfdata van Antoon en Gillis lijkt geen beLwisting te bestaan. Die van Pie­ Ler Il zorgde tot voor kort voor verwarring onder kunslhistorici. Op basis van verkeerde in­ lichlingen in de bronnenuiLgavc van James vVeale meende Eva Tahon in 1998 hel overlijden van PieLer Il omstreeks 1612 te moeten siLueren. Dil zou belekenen dal de schilderijen die na 1612 onLsLonden en momenteel aan Pieter II worden Loegeschreven, onmogelijk het werk van deze schilder konden zijn. Deze schilderijen moesten dan hel werk zijn van zijn zoon Pieler III die, volgens dezelfde logica, overleed in 1623. Deze bevinding impliceerde dal hel volledige gesigneerde oeuvre van Pieter Il opnieuw moesL onderzochL worden, in de vcronderslelling dal er lange tijd twee kunslenaars onder de noemer 'PieLcr Claeissens' schilderijen op de markL brachten (15). Heeft dit idee sinds 1998 in de liLeraLuur ingang gevonden, daLzelfde jaar nog werden reeds documenten teruggevonden die de conLroverse kunnen oplossen (16). Petro­ nelle Roelants, de vrouw van wie men dacht dat ze de cchLgenoLe was van Pieter 1 Clacisscns, blijkt integendeel de echLgenoLe Le zij n van zijn zoon PieLer ll. De schilder 'Pierson' die in 1612 overleed en in de memorielijsL van het Brugse beeldenmakersambacht wordL genoemd

(11) A.P. DE M1R1MONDE, 'La musique chcz les peinlres de la fin de l'ancienne école de Bruges", Jaarboek uan hel f(oninklijk Museum voor Schone f(unslen, Anlwerpen, 1976, pp. 77-79; A.H. K1NG, 'Morality and mu­ sic : a sludy of a Flemish Lra nsfor ma Lion scene of Lhe la Ler l 6Lh cenlury', Early Music, 16, 1988, pp. 553- 557 ; B. K1ss, La prod11clion picturale de la fa milie C/aeissins d Bruges. Essai de monographie, 2 dln., On­ uilgegeven licenliaatsverhandeling, Univcrsilé Libre de Bruxelles, 1994, 1, p. 18, Il, pp. 83-85. (12) SAB, reeks 198, /( V, Prolocol nr. 595, fol. 287-288. Dil documenl wordl inlegraal afgedrukl in bijlage 2. (13) WEALE, 'Peinlres Brugeois', op. ei/., p. 62, zonder enige grond van verklaring of een archiefsluk Lcr on­ dersleuning. (14) WEALE, 'Peinlres Brugeois', op . ei/., p. 40, zonder enige grond van verklaring of een archicfsl uk Ler on­ dersleuning. (15) E. TAHON, 'Pieter 1 Claeissens, Picler Il Claeissens, Picler lil Claeisscns, Anloon Claeissens' in: MARTENS, Brugge en de Renaissance, op. cil., 1, pp. 224-225. (16) IVIEULEMEESTER, 'Ambachlelijke opdrachlen', op. ei/., pp. 162-166. BRECHT DEWILDE als zoon van Pieler en Pelronelle, is dus de zoon van Pieler Il en niel Pieler Il zelf. Pieler Il overlecl'cle mel andere woorden zijn eigen zoon Pieler lil en slierf uileinclelijk in 1623. Dankzij een grool aanlal gesigneerde werken, zijn hel oeuvre en de aclivileilen van An­ loon ( 1541/42- 1 613) en Picler 11 (na 1542-1623) vrij goed gekend. Anders is hel gcsleld met dal van hun broer Gillis, van wie lol nog loc geen enkel werk werd teruggevonden, en dat van hun vader Picler 1.

Stand van het onderzoek

Sedert de aanzet op de beroemde lenloonslclling rond de Vlaamse PrimiLievcn in 1902 begonnen verscheidene kunsLhisLorici een groep schilderijen rond de figu ur van PieLcr l Clacis­ scns Le verzamelen ( 1ï). Zoals in hel geval van Adriaan lsenbrant ging de collecLicvorming nicL uit van een basiswcrk waarvan de idcntiLeit van de auLeur met zekerheid vasLsLaaL, maar vanuit stilistische eigenschappen die niet binnen het raamwerk van andere oeuvres schijnen te passen. Bij gebrek aan een referenLiewerk voor Pieter 1 werden alle schilderijen waarvan de herkomst in de omgeving van het Claeisscnsa telier mocsL worden gesitueerd, maar die op basis van het raffinemcnL of de detailleri ng van de uiLvocring niet het werk van AnLoon en Pieter Il konden zijn, aan Pieter l toegewezen. Men scheen daarbij uit het oog Le verliezen dal er binnen de familie nóg een kunstenaar aan het werk was waarvoor geen rcf'erentiewerk beschikbaar was, nl. Gillis Clacisscns. Tegelij k hielden de kunsLhistorici onvoldoende rekening meL de complexe strucLu u r van het Claeissensbedrij I', waar tussen ca. 1560 en 1576 vier leden van de familie (en assistenten) al clan nieL perrnancnL in hetzelfde atelier acLief waren (18). ln plaaLs van te komen Lol de reconstru ctie van hel oeuvre van een persoon rneL een eigen historische en artistieke idenLiLeiL, droegen deze attribuLies bij tot de creaLie van een passe­ parLouLfiguur, precies op dezelfde wijze waarop de creaLie 'Adriaan lsenbrant' als een conLai­ ncrbegrip fungeerde voor alle schilderijen die 'Davidiaans' oogden maar niet aan Gerard David zelf konden worden toegeschreven. SpeculaL ics werden uiteindelijk waarheden en de groep rond Pieter 1 kreeg een vasLe plaats in de historiografie. Zo kreeg PieLcr 1 de artificiële iclenLiLeiL van een kunslcnaar die een "verfijndere schilderstechniek hanteerde dan zijn zo-

(17) G. lluuN DE Loo, Bruges 1902 : E.xposilion de tab!Paux /ïamands des X/Ve, XVe el XV/e siëcles : calalogue critique, tenL. ca L., Gen L, 1902, pp. 81-82 ; WEA LE, 'Pein Lres Brugeois', op. ei/., pp. 29-35; Vlaamse kunst uil Brils bezit, Lenl. ca l., Brussel, 1956, p. 44 ; A. JANSSENS DE B1sTHOVEN, 'De luiken van heL alLaarsLuk meL Antoon \VydooL uiL de Duinenabdij', Handelingen uan hel Genootschap voor Geschiedenis 'Sociéti' d'É­ mulalion ' Ie Brugge, 108, 1971, pp. 230-237 ; D. DE Vos, Steciflijke Musea Bmgge. Catalogus schilderijen l.5de en 76de eeuw, Brugge, 1979, pp. 99-102; J-1. LoBELLE-CALUWÉ, '1-leLschi lderijenbeziL van het Groot­ seminarie te Brugge' in : A. ÜENAUX en E. VAN DEN BEHGllE (red.), De Duinenabdij ( 1627-1796) en hel Grootseminarie (1833-1.983), TielL, 1984, p. 238 ; 0. l I ELLEM A N, I�.SzM001 s-EszL,\Rv en S. lJHBACH, Mid­ deleeuwse Nederlandse kunst uil /-longarije. Een keuze uil de colleclies van hel Museum voor Schone /{unsten, Boedapest en hel Museum uoor Christelijke Kunst, Esztergom, Lenl. cat., Utrecht, 1990, pp. 31-33; TA110N, 'Claeissens', op. cil" Il, p. 1'17-150; 1-1. TER ViiucT, 'Een alLaarsLuk van de kartuizer prior Cornelis Clerx voor de kartuize Sinl-A nna-Ler-WoesLijne bij Brugge', Millmnium, 14, 2000, pp. 128-13�. (18) DEWILDE, Por/rellen Pn de markt, op. cil" pp. 54, 73-76.

3tl GILLIS CL.\EISSENS: EEN 'üNBEKE Dló' SCllll.Dl'B

Fig. 2. Pieter· Il Clacisscns, Tripliek 1mf Christus op de koude slem !'tl schmkn· Corneli11s Christiams. t:"i ï0-ï2. olicYcrf op paneel, middenpaneel ïï.5 x (i 1,8 cm, luiken ïG,5 x 22,(i cm, Bergen op Zoom. �Iarkiczcnhof. (l"o lo R. Dcwildc)

ncn" (i). l leL recenle voorbeeld ,·a n de Tripliek mei Chrislus op de koude sleen (13ergen op Zoom, :\larkiezenhof') (2°) kan als illuslralie dienen \'Oor deze kriliek (fig. 2). l ï Lgm111de van de "o\'crhcersing van laa Lm iddcl eeu wsc kenmerken in vorm, slij 1 en ico­ nogrnlï e" argumenleerde 1 lerrnan Ler Vrugt in 2000 een dalering \'an de /{oudesleenlripliek in 1 de eerslc hcll'L \'an de zesliende eeuw e ) . Door een combinalie Le maken ,·an hel merkwaar­ dige sa mcnspel \'an iconogra fische mo Lieven en de i n\'loedssferen van de abel ij en rond 13rugge, si

(l\J) TA llON. 'C:lacisscns', op. til., 1, p. 211i, 11, p. 15:3. (20) K1ss. l'rnrl11clio11 pitf11rnfe, up. til. Il, pp. 1:-JI-13:) : T., 110N, 'Cl:1l'issc11s'. op. til., 1, p. 22:l, 11, p. l!iO. (21 ) TEH \' 1n-1:T. 'Een :dl:iarsluk'. op. til., pp. 128-131. BRF:CllT DEWILDE

Fig. 3. Pielcr Il Claeisscns, Luiken uan de tripliek van Pirler Carpentier, 1577, olicver[ op paneel, 332 x 106 cm, Arras, Saint-Nicolas en Cilé. (folo B. Dewilcle)

Hoe revelerend de resultaten van Herman ter Vrugt voor de kennis van deze triptiek ook mogen zijn, niettemin schepl zijn 'onontkoombare' identific<:i tie enkele belangrijke proble­ men. Hel eccleeticisme dal de productie van de Claeissensfamilie kenmerkt, heft de "laatmid­ deleeuwse kenmerken in vorm, slijl en iconografie" als argument voor een clalering op. Verschillende typologieën, zoals de Annuncialie op de buitenluiken van de f{ oudesleenlripliek, waren paradigma's die Lol in de eerste helfL van de zeventiende eeuw op nagenoeg onveran­ derl ij ke wijze werden herhaald ("�). Het "middeleeuwse karakler" is dus geenszins een ken­ merk dal beperkl bleef tol het zogenaamde oeuvre van Pieter 1, maar bezette eveneens een plaats binnen hel werk van andere leden van de fa milie Claeissens. Ook op slilistisch vlak bleef de kunsl van de vijfliencle eeuw zijn invloed gelden op het volledige Claeissensoeuvre. De 'moderne' Loelsen in het werk van de Lweecle generatie Claeissens vormden slechts een oppervlakkige schij n en waren bijna zonder uitzondering beperkl Lol de schilclerkunsl van Antoon Claeissens. De claleri ng 1507-28 die Ter VrugL op basis van de naamlijst van het kar­ Luiz erkloosler bekomt, slei L bepaa Iele problemen. Pieter I Claeissens verwierf het meesterschap pas in 1530, wal volgens de statuten van het Brugse beelclenmakersambacht een absolule

(22) Dezelfde bedenking, voor hel motief van de Virgo inler virgines, maakl ook Dirlier Marlens : MARTENS, 'Tr:rnsmission cl métamorphose', op. ei/., pp. 105-188.

36 GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKENDE' SCHILDER vereiste was om zelfstandig aan de slag te gaan (2'1). Zelfs indien de triptiek als memorietafel was bedoeld (d.i. besleld door derden ter herdenking van de overledene), dan nog zil er twee jaar speling Lussen hel overlijden van Cornelius Clerx en de dalum waarop de opdracht ten v roegste zou kunnen gegeven zijn. Aannemelij ker lijkt dal de tripliek niel door of voor Cor­ nelius Clerx werd besteld, maar door Cornelius Christiaens, wa t de datering van de triptiek zou doen verschuiven naar 1568-72 en ruimte schept voor een attributie aan een ander lid van de familie Claeissens. Hoewel modellen binnen het Claeissensbeclrijf mobiele actoren waren die zich bewogen over de verschillende ateliers heen, en dus als basis voor een toeschrijving niel altijd volstaan, maakt de lreffende accumulatie van types en modellen die enkel in het werk van Pieter Il lijken voor te komen een situering in de omgeving van deze artiesl vrij aannemelijk. Zo ver­ toont de Christus op het middenpaneel qua fysionomie en anatomische structuur van het bo­ venlichaam grote overeenkomst met die van Christus op de luiken van Pieter ll's gesigneerde en gedateerde Drieluik van Pieler Carpentier (Arras, Saint-Nicolas en Cité) (fig. 3) (2'1). De twee soldaten die Christus gadeslaan, behoren tot het karikaturale, popachtige lype van beulsknechten dat zowel op de Tripliek van Pieter Carpentier voorkomt, als op de gesigneerde en gedateerde Kruisdraging, eveneens van Pieter Il (Brugge, Openbare Cenlra voor Maat­ schappelij k Welzijn) (fig. 4) (2"). Eén ervan, de soldaat mel de puntsnor, wordl bovendien in de f(ruisdraging hernomen als de Romein die Christus meesleurt aan een touw. Tenslotte be­ anlwoordt de behandeling van de architectuur, met de transparanle verflagen waar de teke­ ning doorheen schemert, volledig aan de voorstellingswijze die Pieter Il in ander werk hanleerde. Zonder veel aarzeling kan de Tripliek mei Christus op de koude steen dus worden toegeschreven aan Pieter II Claeissens. A Is dateri ng geldt dan de periode 1570-72, de laatste jaren van het priorschap van Cornelius Christiaens en kort na de vrijmaking van Pieter Il in hel beelclenmakersambacht, wal de triptiek meteen tot één van de vroegste werken van deze kunstenaar promoveert. In het meest recente onderzoek word t afgestapt van de speculat ieve benadering die tot voor kort het clebal over de kunstproduclie van de familie Claeissens beheerste. Substantieel onderzoek door Diclier Martens en Barbara Kiss legde een eerste fundament voor de kritische herverdeling van hel oeuvre van de fa milie Claeissens (2n). Recent konden beide kunslhistorici een clirecle link aanlonen tussen de familie Claeissens en de enigmatische schilder Petrus Nicola us/Nicolai Mora u lus, wiens iden Li teit a 1 geruime Lijd voorwerp van cl iscussie was. De

(23) B. DE\\"ILDE, Socialr mobilileil, machlsverdeling en slalus in hfl Brugse beeldenmakersambachl (/./.53-1 795), Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, K.U.Leuven, Departement Geschiedenis, 2004 . pp. 29-30. (24 ) J. LESTOCQUAY, ' Un tableau inconnu de Pierre Cl;;cissens. Volcls de Lriplyque de l'abbaye de Loos il Saint-Nicolas en Cilé d'Arras', Belgisch Tijdschrifl voor Oudheidkunde en /(unslgeschiedenis, 13, 194;), pp. 29-31 ; K1ss, Produclion picturale, op. ei/, Il, pp. 6-10. (25) K1ss, Produclion piclurale, op. cil, Il, pp. 37-38. (26) K1ss, Produclion picturale, op. til., 1, pp. 19-21, 11, pp. 193-194 ; D. MA11TENS en B. I< 1ss, 'Le Lriplyque de Onta neda a ux M usécs Hoya ux des Bca ux-arts de Bruxelles: typologie, a Llri buLi on cl f orlunc cri Liquc', Belgisch lijdschrifl voor Oudheidkunde en l{unslgeschiedenis, ï2, 2003, pp. 11:3-146; iVIAl1TE;-;s, ·A la busqué­ da', op. cil., pp. 113-146; M. NEGHO en D. l\IAHTENS, 'Francisco de (1-I)Onlancda, un mcrcader de Caslro­ jeriz : hisloria y arlc' in: Esludios de hisloria y arle. Homenaje al Pro/esor D. /\ /berlo C. lbá1ïe: Pérez, Burgos, 2005, pp. 337-348.

37 BRECllT DEWI l.D"

Fig. Ll. Picler Il Cl:Jcissens, /{misdraging, lfi16, olieverf op paneel, 107 x 135,5 cm, Hrugge, Openbare Cenlra ,·oor i\la:Jlschappclijk Welzijn. (cop\Tighl KIK-lliPi\, Brussel) naam Moraulus verwijst naar de naam die voorkomL in de signaLuur op een groep van vijf sLilisLisch verwa nLe schilderijen. Op Lwee Yan hen werd een uiLgebreicler inscripLie aange­ brachL: OPVS PETRI NICOLAI MOHAVLI BRVGIS 1:-\ FLANDRIA IN PLATEA Qi AuEl DICITi u ] R DEI N ] HOVDEI N I SACK (Een werk van PeL rus Nicolaus/Nicolai M.oraulus uit Brugge in Vlaanderen in de straal die wordL gehelen de Oude Zak). \'an de schilderijen uil deze l\[oraulus-groep kun­ nen enkel de panelen van hel zogenaamde Sinl-Barlholomeusrelabel uil de kerk van Sanla Maria del PuerLo in Sanloiïa (CanLabrië) nauwkeurig gedateerd worden (fig. 5 en 6). De da­ lum 1561 op de frontons van de laLerale comparLimenLen correspondeerl meL hel moment van de monLage Yan de retabel. De beschilderde panelen moeten dus iets vroeger zijn verYaard igd, ca. 1560 (2ï). Op de Gregoriusmis uil de Sa ra h Campbell Blaffer Founclalion Le l louston, een

(2ï) E. 131�n�1EJO, 'l"n retablo flamenco en la iglesia de Sanla i\laria de Sanloiia', Archivo espc11ïo/ de Arie, 19, 197(i, pp. 1-lG; F.F. PA1wo (red.), Las lab/as (lamencas m la Hula .Jatubea, Ovicdo, 1999, pp. 339-3,10.

38 ' c;JLLIS CLAEISSENS: EEN 'üNBEl

l·'ig. 'i. l'iclrr 1 Clacisscns. Sinl-1311rlholom1'usrelabe/, 1560-6 1, olicvl'rf op paneel, 1:)5 x 188 cm, S:inloiia, S:111l:i M:1ri:1 del l'urrlo. (folo D. M:11'iens) BRECHT DEWILDE

Fig. 6. Pieter l Claeissens, Sinl-Sebasliaan, Paneel van hel Sinl-Barlholomeusrelabel. (foLo D. MarLens) ander schilderij uil de Moraulus-groep, troffen Martens en Kiss de trekken aan van helzelfde alelicrmodel als de heilige Franciscus op het linkerluik van de Onlanedalripliek (Brussel, Ko­ ninklijke Musea voor Schone Kunslen van België), die reeds vroeger als een product van het Claeissensatelier werd geidentificeerd (28). Ook frappante gelijkenissen in de motieven en de­ tails op de achtergrond van beide sc hilderij en spraken in hel voordeel van een attributie aan een telg uit de familie Claeissens. Afgaande op de datering van het Sinl-Barholomeusrelabe/ bleek enkel een idenl ificatie mel Pieter I Claeissens tot de mogelijkheden te behoren. Om­ streeks 1560 had immers nog geen enkel ander lid van de familie het meeslerschap bereikt.

(28) C. \'A:-1 DEN BERGEN-PANTENS, D. VERLOO en L. l(ocKAERT, 'Le Lriptyque de OnLaneda cl'AnLheunis Claeisscns. 1-lisLorique, Lechniquc picturale el LraiLcment', Bullrlin van hel J(oninklijk Insliluul voor hel l(unslpalrimonium, 18, l 980-8 1, pp. 59-80.

40 ' GILLIS CLAEISSENS: EEN ON BEKENDE SCH ILDEH lït een analyse van hel inschrijvingsregisler en de memoriclijsl va n hel Brugse beelclenma­ kersa mbacht werd bovendien duidelij k dal er geen enkel ander geldig alternatief' beslaal ,·oor de iel en Lifï ca Lic van de onbekende kunstenaar. Aa ngcnomcn wordt nu da L 'Nicolai' slaa L voor de gcnilieh·orm van het Yerlalijnsle palronicm ·ciaeissens', dal 'Moraulus' ,·crwijsl naar de woonplaals van Picler 1 in de .Jan Miraelstraal, Lerwijl 'Oude Zak' de aanduiding is van de straal waar het alclier van de schilder gevestigd was. De bevinclingen van l\lartens en Kiss belekenden zowel een doorbraak als een cesuur in de reconslruclie van het oeuvre van de fa milie Claeisscns. De werken uil de Moraulus-groep, waarvan de pro tagonislen ge ken merkt worden door zwaar gegroefde, haast karika tura Ic gc­ zich Len, gekunslelde dynamiek en een tendens Lot monumenlale beheersing Yan hel beeldvlak, verlonen weinig verwanlschap mel de werken uit de Lradil ioncle Pieter 1 Claeissens-groep. Didier l\Iartensmaa kt clan ook de radicale assumptie dal de werken die de kern van de Pieler 1 Claeissens-groep vormen aan zijn zoon Pieter II moelen worden toegeschreven f1). Om de geldigheid van deze slelling na Le gaan, zou het volledige Clacissensoeuvre aan een nieuwe evaluatie moelen onderworpen worden. Dil art ikel wil daartoe de aanzel geyen door die an­ dere onbekende variabele, nl. Gillis Claeissens, in de discussie Le betrekken. Ondanks enkele bescheiden, maar tegelij k ongefundeerde, pogingen kon Lol nog Loe geen enkel werk mel ze­ kerheid aan deze kunstenaar worden toegeschreven (3°). Cit zijn grafschrift (11) en zijn aanbe­ steding door hel hof Le Brussel blijkL nochtans da l Gillis Lijdens zijn leven een zekere bekendheid genool. Bovendien is hij hel enige lid van de familie Claeisscns da t door latere hist oriografen in de lijsL ,·an noemenswaardige Bruggelingen werd opgenomen C2).

(29) iVIAHTlóNS, 'A la busquéda', np. til., p. 123. (30) \Y .1-1.. 1. \\'t::.\LE, E:i:posifion des Primili(� flamands el d':\rl ancien, lcnl. ral., Brugge. 1902. p. 120: l lcu:\' DE Loo, /Jr11ges 1.902, op. ei/., p. 82 ; WEALE. 'Peinlres Brugcois', op. ei/ .. p. :)8 : l( 1ss, Produelion picl11ra/e. op. ei/., 1, p. 17. (31 ) Sepu/111re van Gillis Claeissins ( Pieler de houde, in synen lyr/e uennaerl schildere ende onderhouder u1111 syne floocfleyl: overleed/ in/ iaer 160.5 den .ruif" december. l�nde 11an ionck11r. Elisabe/la (' fan Boe/an/, syne lwysur. ou1'rieedl in! iaer 1609. WE.\LE, 'Pcinlres Brugcois', op. ei/., p. 37. De ,·ersic in 1.-M. DE l-looc11i-:. \'ers11emelinghe 1111n alle de sepu/luren, epilaphien, besel/en, 1.va1'pens ende blasomen, die gevonden wordm in alle ril> kercken , kloosters, abdyen, rnpe/len ende godsl111ysen, binnen de slad van Brugge. 6 dln .. 01313, ms. "149. ca. 1700, 111, fol. 175 wijkl af in enkele details. Omwille van werkzaamheden in de kapel kon de lrans­ criplie niel geYCrifieerrl worden. (32) :\ egidius Claessl'l1i11s, piclor domeslicus f\le.rnndri Farn1's1ï, Parmae el Piacenliae ducis, e..rinde seq11enlium gubemalorum demum arrhid11cum piclor. llab11il d11os /i'alres :\nlonium el Pelrum in eadem arle ncellen/es. (;.J. l looGE\\'EHFF en .J.Q. \'AN liECTEHEN ALTENA (cris.), 1\moldus B11che!i11s ·'Res Picloriae .. :·. :\anlee­ keningm over k11nslena11rs en lw nslwerkl'/1 voorkomende in :ijn Diarium, Nes picloriae, .\' olae q11olidianae en IJescriplio urbis u//rajeclina1' (J.583-163fi), Qucllensluclicn zur 1-lolländischen l\.unslgcschichlc, 25, ·s-Gra­ YCnhage, 1928. p. 5,1; Egidi11s Claysson Ho/�Schilder van Alexander Famese, van :\ arls-1/erlog Emr'si, 11an fJeter llenriques, Graaf van Fonlaine, 1'n 1H111 Alberl11s en l:abelle. A. SANDEHUS, \'erheerlykl \!!a11ndre, :3 dln., l,eidcn-Rollcrdarn-'s Gra,·cnhagc, 1 ï:i5, 1, p. 180; :\egidius ofle Gillis Claissens van Bmgghe hofschil­ der vanden herlogh van Panna sliPif 11" 160.5. J.P. VAN iVIALE, Na11ke11righe /3eschryvinghe 11ande 011cfr ende hedendaeghsche geslaelhede vr111de Pdele ende vermaerde sladl Bmgghe in \ïamderen. 01313, ms. 132, 172:3-vóór 1734, 1/3, fol. 132r. Anloon Claeissens worcll weliswaar vermeld in .J.B. ÜESCAMl's, \loyage pillol'l'sq11e de la F!andre l'i du Brabanl a11ec des réfli'.rions relalivemenl au.r arls PI quelq11es gravures, Parijs, 1769, p. 270. maar enkel ornclal Dcscamps hem aanzag als de auleur van (;erarrl Davids Gordel'/ 11an Cambyses (Brugge, Groeningcmuscum). Deze veronderstelling \\·erd naderhand opgepikt door K. Sc1 1:\'.\.\SE, Siederlänrlische BHECHT DEWILDE

Biografische schets

Net zoals zijn broers Anloon en Pieler Il kreeg Gillis Claeissens (1536/37-1605) zijn op­ leiding in de werkplaals van zijn vader. Op 18 oklober 1566 liet hij zich als meester-schilder regislreren in hel Brugse beeldenmakersambacht (3�). Tot 1570 moet hij nog in het ouderl ijk a Le lier aclief zijn geweesl. Pas met het eerder vermelde rekwest aan de schepenen van 31 auguslus van dat jaar Lrachtle Pieter 1 subsidies los te weken waarmee zijn Lwee oudste zo­ nen hun eigen zaak konden opsla rten : ten fyne dal alzulcke conlraclen als van zy voort an ma­ ken :ouden van weerde moghen wesen ende huerlieder effect sorteren (3·1). Ondanks hel akkoord van de schepenen (1'') blij kt uit hel verder Le bespreken contract van 1574 en de registers voor de hypotheekbewaring van 1580 dat Gillis nog tot aan de dood van zijn vader in het ouderlijk huis in de Oude Zak bleef wonen (36). Bij het overlijden van Pieter I in 1576 werden de onroerende bezitlingen verdeeld over zijn weduwe en zijn vijf zonen. J\tlarie Meese kreeg het vruchtgebruik over vijf delen van hel eigendom in de Oude Zak. De resterende vijf delen gingen naar de broers. In verschillende elappes kocht Gillis de erfdelen van zijn moeder en broers op. Om de nodige fondsen voor deze inveslering bijeen Le zamelen, leende hij bij Antoon, Pieter II en Ambrosius Claeissens. Omslreeks 1586 was hel huis volledig in zijn bezit C7). De inspanningen die Gillis deed om de eigendomslitel van het atelier in de Oude Zak te verwerven, moet allicht als een poging wor­ den gezien om ook het cliënteel van zijn overleden vader binnen te rijven. Tussen 1591-92 en 1599 woonde hij in het Oostgist elhof (18). De redenen voor deze verhuis blijven onduidelijk. In tegenstelling tot zijn broers Antoon en Pieter Il werkte Gillis zich niet op in dienst van de Brugse publieke instituten. Slechts bij één gelegenheid wordt zijn naam in professio­ neel verband aangetroffen in de archieven van een Brugse instelling. Vlak voor zijn dood onlving hij vanuit de kathedraal van Sint-Donaas de opdracht om een altaarstuk uit de kerk van \Vatervliet (zo'n 30 km Len oosten van Brugge) te restaureren. Omwille van de troebelen in de grensstreek werd het paneel tijdelijk binnen de muren van Brugge bewaard. Na Gillis' dood in 1605 werd dit schilderij, samen met nog twee andere werken, uit zijn atelier Lerug­ gevordercl (39). Gillis' afwezigheid in de archieven van de Brugse publieke instellingen maakt dat zijn activileiten minder gedetailleerd kunnen worden gereconstrueerd clan die van zijn broers. Zijn vroegst gedocumenteerde opdracht dateert uit 1572, wanneer hij vergoed wordt

Brie(e, StuLLgarL-Tübingen, 183,1, p. 3'18. Meer daarover in: K1ss, Produclion piclurale, op. cil., 1, p. 10; T. l loLGEn-BoRCl-IEnT, 'De ontdekking van de Brugse schilderkunst' in: MARTENS, Brugge m de Renaissance, op. ei/., 1, pp. 19-20. (33) VANDEN HAUTE, Corpora/ion des peinlres, op. cil., p. 91a. (34) Zie hel. document in bijlage 2. (35) Apostille bij het document in bijlage 2.

(36) L. G1LL1 0DTS-VAN SEVEREN, ' Les régislres des 'Zestendeelen· ou Ie cadastre de la ville de Bruges de l'an­ née 1580', f-landelingen van hel Cenoolschap uoor Geschiedenis 'Sociélé d'Émulalion ' Ie Brugge, 48, 1893, p. 234 . (37) MEULEMEESTER, 'Ambachtelijke opdrachten', op. cil., pp. 163-164. (38) HAB, FS\V, nr. 24, Rekeningen 1564-1644, passim; WEALE, 'Peinlres Brugeois', op. cil" p. 36. (39) BAB, SD, G20, reg. 177, fol. 70r; MEULEMEESTEH, 'Ambachtelijke opdrachten', op. cil" p. 165.

42 GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKENDE' SCHILDER voor het schilderen van hel blazoen van de heer van Tilleghem ("0). Twee jaar later ver­ klaarde hij zich akkoord om de luiken van het epitaaf van broeder Claeys Van de Kerchove, meesler van het Magdalenaleprozenhuis op Sint-Andries, in te vullen meL porLreLLen en schutsheiligen. Het is dit contracL dal de basis zal vormen voor de reconstructie van het oeuvre van Gillis Claeissens. Alle werken die konden worden verzameld, werden geschilderd in opdracht van particulieren. In een later stadium ging Gillis andere markten opzoeken. Volgens een nota in een re­ kwest van het beeldenmakersa mbacht uit 1592 verliet hij reeds in 1589 de stad om in dienst 1 te treden van Alexander Farnese en later van de aartshertogen Albrecht en Isabella (' 1 ). Op 8 oklober 1596 liet hij zich daartoe registreren als buitenpoorter van Brugge, waardoor hij de stad voor bepaalde duur kon verlaten zonder aan zijn poorterrechten te verzaken ( '2). \Van­ neer Gillis precies (aan het hof) te Brussel verbleef, valt te achterhalen door de afkorting van de rente op zij n huis in het Oostgislelhof van naderbij te bestuderen. In de rekeningen van de kerkfabriek van Sint-Walburga , de ontvangende instelling, wordL voor 1591 en 1592 op Gillis' beLaalplicht gewezen, maar worden geen ontvangsten geregislreerd. De betalingen voor 1593 en 1594 worden pas in de rekening van 1596-97 genoleerd, die van 1595 en 1596 in de reke­ ning van 1597-98. In de jaren 1597 en 1598 werden blij kbaar geen betalingen ontvangen. Voor 1599 werd wel een bedrag geïnd, maar dat werd later opnieuw geschrapt. De afkorling op de hypotheek voor 1599 en 1600 werden uiteindelij k gedaan door de nieuwe bewoner, Ghysbrecht Vleys (43). Op basis van deze gegevens kan verondersteld worden dat Gillis' ver­ blijf te Brussel uit twee periodes bestond. In 1589 zou hij een eerste maal naar Brussel ge­ trokken zijn, om kort na de dood van Farnese in 1592 terug te keren naar Brugge. De betalingen voor 1593-1596 lij ken erop Le wijzen dat hij in die jaren opnieuw in het Oostgistel­ hof verloefde. Toen Gillis vervolgens in 1596 het buitenpoorterschap kocht, werden ook geen belalingen aan de kerkfabriek meer geregistreerd. Daaruit valt op Le maken dat hij toen voor langere tijd buiten de stad verbleef. Dit tijdstip correspondeert ook ongeveer met het moment waarop Albrecht van Ooslenrijk tot landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden werd aange­ steld. In het najaar van 1604 moel Gillis opnieuw naar Brugge Leruggekeerd zijn. In dat jaar kreeg hij immers vanuit Sint-Donaas de opdracht om het altaarstuk uit de kerk van Water­ vliet Le restaureren en nam hij zijn laatste mandaat op in hel bestuur van het beeldenmaker­ ambacht. Het is niet bekend of Gillis migreerde op verzoek van de vorsten, of dat hij zelf aange­ trokken werd door het aantrekkelijk perspectief van een kunstminnend hoL Latere kroniek­ schrijvers betitelden hem steevast als hofschilder. Hel valt echLer te betwijfelen of hij ooit dit staLuuL bereikte. In de archieven van het hof wordt Gillis eenvoudig aangeduid als schilder van Brugge (44). Nel zoals andere schilders voerde hij wellicht slechts occasioneel opdrachlen

(40) WEALE, 'Peintres Brugeois', op. ei/., p. 37. (4 1) Si\ B, reeks 314, BZ, Rekwesten, dossier 1592, 2° doe., fol. lv (ongepubliceerd document). (42) i\ . Sc11ouTEET, Indices op de builenpoorlerboeken van de stad Brugge 1548-1788, Poorterboeken van de Zuidelijke Nederlanden, 1/6, 2 dln., Handzame, 1965-73, 1, 32. (43) RAB, FSW, nr. 24 , Rekeningen 1 561)-164,1, passim. (4'1) M. DE MAEYEH, Albrechl en Isabella en de schildPrkunsl. Bijdrage tot de geschiedenis van de XV11 -eruwse schildPrlwnsl in de Zuidelijke Nederlanden, Verhandelingen van de Koninklij ke Vlaamse Academie voor

43 BHECllT OEWILOE uil Yoor hel hof', zonder daarbij speciale prerogalieven Le genielen (1�'). Als zodanig schilderde hij Lussen 1598 en 1600 een J\.ruisiging voor de hofkapel Le Brussel en korl voor zijn lerug­ keer naar Brugge eind 1604 een miniatuurporlrel van de Infa nte Isabella dal gemonleerd werd in een gouden omhulsel, bezet met diarnanlen en hangend aan een gouden kelling. Van dit portret, noch van de Kruisiging, bleef enig rcstanl bewaard ('';). Uil Gillis' eersle Brusselse periode zijn geen opdrachten bekend. Viermaal nam Gillis een rnandaal op in hel bcsluur van het Brugse beeldenmakersam­ bachl. In 1570-71 zelelde hij als vinder, in 1577-78, 1 58cl-85 en 1604.-05 als deken (';). Tijdens zijn derde amblslermijn spande hij in de hoedanigheid van voorzitter van hel ambacht een proces in tegen Remy Slalpaert en de voogden van de kinderen van Claeys Puccel, lwee schil­ ders uil Brugge. Volgens de aanklacht hadden Hemy en Claeys zich tijdens de jaren van de calvinistische bezelling (1578-1584) gecompromitteerd aan een financieel wanbeheer, zodanig dal de corpora lie nu rnel schulden zat die opliepen lol vijllig pond Vlaamse grolen. 1 Iet am­ bachlsbesluur eislle dal de koslen zouden worden verhaald op de bezittingen van de beklaag­ den, desnoods op die van hun echtgenotes of' nakomelingen. Remy en Claeys haalden het argument aan Yan algemene verdwazing en colleclieve schuld en pleitten voor een kwijlschel­ ding van de schuldenlasl. Ze Yerwelen Gillis zijn quade ende hardneckeghe opinie {. .. / die lselve ambacht mei :ekere andere die hy lol zynder intentie ghebrocht heeft in roere steil ( '8). Op 19 mei 1585 werd de zaak uitgesleld ler nazichl van de gilderekeningen. 1 let eindvonnis van de sche­ penen is niet bekend. \V el liel Remy Stalpaert in 1586 beslag leggen op het rechl van stedelij k officie van lijnwaadmaal dal de erfgenamen van Claeys Puceel genoten, om daaruil de som van Lien pond Vlaamse groten te recupereren, over de cotisalie uanden ambochte vrtnde schilders ( '9). Tussen 1576 en 1586 huwde Gillis met Elisabeth Boelandls (5°). Voor zover de bronnen !alen uitschijnen, bleef hun echlverbinlenis kinderloos. Zoals eerder vermeld, registreerde een buiteneehlelijke zoon van Gillis, nl. Gillis Il, zich op 20 februari 1601 in het Sint-Lucasgilde Le Brussel. Gillis I stierf op 17 december 1605 en werd bijgezet in de kuiperskapel van de Sinl-Jacobskerk Le Brugge. Zijn echtgenote overleed in februari 1609 ; (5 1 ) zijn zoon ca. 1622.

\\'elenschappen. Lellcren en Schone l( unslen van België, Klasse der Schone Kunslen, 9, Brussel, 1955, pp. 230-232, 282-28·1. ( 15) S. VAN SrHAi\"G, 'Les peinlres à la cour d'Alberl et Isabelle: une lenlalive de classilïcalion' in : 11. VL1EG1-1 E en 1\: . VA"/ OEH STIGllELEN (red .), Sponsors or /he Pas/. Flemish Art and Patronage, 1-560-1700, Turnhoul, 2005, p. 37. ( 16) J\. P1NCHAHT, !\rchives des arts, sciences el lellres, Archives Générales du Royaume cl J\ rchives de l'étal clans les provinces, Sluclia 51, 3 clln., Gent, 1860, anaslalischc herdruk, Brussel, 1991, 1, pp. 28 1-285, Il, p. 321; DE l\IAEYE11, J\/brechl en Isabella, op. cil., pp. 23 1 -232, 265, 282-285. ( 17) WEALE, 'Peinlres l3rugeois', op. ei/., p. 36 ; SAB. reeks 409, /·'Ac, Oorkonden, D, ·I okl. 1604 (ongepubli­ ceerd documenl).

( 18) SA B, reeks 314, BZ, Processen, 1585, 1 c doe., fol. 2r (ongepubliceerd documenl). ( 19) R.A. PARME"ITIEH, 'Bronnen voor de geschiedenis va n hel Brugsche schildersmilieu in de 16c eeuw', Bel­ gisch Tijdschrif"I voor Oudheidkunde m Huns/geschiedenis, 11, l 9tl 1, p. 28. (50) Op het momenl van de errenisverdeling in 1576 was Gillis nog ongehuwd. Toen hij in 1586 de laalsle erfdelen van hel huis in de Oude Zak opkochl, werd hij in de documenten als gehuwd aangeduid. l\IEu­ LEMEESTER, 'Ambachlelij ke opdrachten', op. cil., pp. 163- 164. (51) WEALE, 'Peinlrcs Brugcois', op. ei!., p. 36; J. D'l-loNDT, L. VANDAMME en 1. V t::HHEPT, Cra(slmm op papier. Cra(schrif"lmuer:amelingen in Brugse archieuen en bibliotheken, Brugge, 2003, pp. 13-1 '1.

1( 4 GILLIS CLAEISS ENS: EEN 'üNBEI

Een referentiewerk voor Gillis Claeissens

Zoals gezegd kon tot nog toe kon geen enkel schilderij aan Gillis Claeissens worden Loe­ geschreven. Naar aanleiding van de Lenloonslelling van 1902 en hel pioniersartikel uil 1911 deed James \iVeale weliswaar enkele pogingen om een werk aan Gillis toe te schrijven, maar zijn aLLributies bleven verondcrslellingen die niel konden sleunen op een documenl or een inscriptie (5�) . Ook Barbara Kiss slaagde er in haar overzichlswerk uil 1994 niel in om de productie van Gillis aan de anonimiteit te onttrekken (53). Nochtans zijn de noodzakelijke voorwaarden voor de reconstru ctie van Gillis' oeuvre al geruime tijd aanwezig.

In 1983 publiceerde Jozef Gcldhof een contract van 13 februari 1574 (n.s.) tussen Gillis Claeissens en broeder Claeys Van de Kerchovc van het Magdalenaleprozenhuis op Sint-An­ dries (5-1). Gillis verbond er zich toe de luiken van een reeds aanwezig epitaaf te overschilderen en een slei portretten Loe Le voegen. Op hel ene binnenluik beloofde hij de heilige Nicolaas ar Le beelden, op de andere binnenvleugel hel porlrel van broeder Claeys mel onderaan zijn wapenschild. Beide figuren dienden gesilueerd Le worden in een landschap mel luchtpcrspcc­ Lief dal aanslool bij hel oude middenpaneel. Waar nodig werd Gillis opgedragen hel oude paneel Le restaureren en bij te schilderen. Op de buitenluiken moesten, aan de ene kant, de heilige Johannes komen en de portrelten van zijn vader, zijn broer en nogmaals broeder Claeys. Op de andere vleugel wenste de opdrachtgever de heilige Jacob Le zien en de beeltenis van zijn moeder en zijn vier zussen in een landschap. Onderaan de Laferelen op de builen­ luikcn moesl een inscriptie komen in de trant van hier licht begraven ofte sepeltuer, alnaarge­ lang het oordeel van de schilder. Gillis ging akkoord het werk tegen Pinksteren 1574 Le voltooien en zou daarvoor vier pond Vlaamse groten onlvangen. Uit voorzorg liel broeder Claeys een clausule bij het contract invoegen waarbij hij de voortgang van de hele operatie en de kwaliteit van het uiteindelijke resultaat kon controleren, ter advies bijgestaan door zes meesters van het beeldenmakersambachl. Indien hel resullaal niel voldeed aan de eisen uit het conlract, werd hel loon van Gillis ingelrokken. De opdracht verliep allerminst vlekkeloos. Na drie conlrolevisitaties aan het atelier van de kunstenaar !iel broeder Claeys op 18 december 1575 door het gildcbcstuur bepalen dat hel schilderij uilerlijk op 1 april 1576 voltooid moest zijn, op stra ffe van een boctepremie van zes Carolusgulden (d.i. 25 % van de oorspronkelijke verloning). l loe de kwestie verder verliep, is nicl precies te achterhalen. Volgens een nola van Claeys in de marge van het contra ct werden Gillis op 27 april 1576 twee ponden Vlaamse gro ten uitbelaald, wa l slechls de helfl is van de aanvankelij k overeengekomen prijs. Jozef Geldhof slaagde er niet in de triptiek te lokaliseren. Evenmin slaagden andere au­ teurs erin de welomschreven luiken op te sporen. Een stel panelen dal in 1836 in hel bezil

(52) er. noot 30 en infi·a. (53) l(1ss, Produclion piclurale, op. cil" 1, p. 17. (5'1) .J. GELDllOF. 'De Claeissins en hel Magdalena-leprozenhuis', f-lel Rrugs Ommeland. 23, 1983, pp. 219-268. De Lranscriplie van Geldhof mist enkele surnrniere Lekst.passages. In bijlage :3 wordt een gecorrigeerde versie van hel conlracl. afgcclrukL. BRECHT DEWILDE

Fig. 7. Gillis Claeissens, Sint-Nicolaas \!an Myra, Fig. 8. Gillis Claeissens, Claeys \!an de J(erclwve in Luik van de Tripliek van Claeys \!an de l(erchove, aanbidding voor Sint-Nicolaas \!an Myra, Luik van 1576, olieverf op paneel, 86 x 32,5 cm, Boedapesl, de Tripliek van Claeys \!an de J( erchove, 1576, olie­ Szépmüvészeti Mlizeum, inv. nr. 360. (copyright Szép­ verf op paneel, 86 x 32,5 cm, Boedapest, Szépmüvés­ müvészcti Mlizeum, Boedapest) zeti Mlizeum, inv. nr. 363. (copyright Szépmüvészeti Mlizeum, Boedapest) kwam van het Museum voor Schone Kunsten te Boedapest (Szépmûvészeti IVIuzeum, inv. nrs. 360-363) en sindsdien opeenvolgend aan Frans I Pourbus en Pieter I Claeissens werd toege­ schreven, (55) kan echter zonder problemen worden herkend als de luiken uit het contract tus­ sen Gillis Claeissens en broeder Claeys Van de Kerchove (fig. 7-10). In 1990 waren de panelen

(55) A. BRE01us, 'De schilderijen te Budapest', Nederlandse/ie kunslbode. Beeldende kunst, Oudheidkunde, Kunstnijverheid, 2, 1880, pp. 373-374 ; H.V. Tsc1-1uo1, Landes-Gemälde-Galerie in Budapesl vormals Esler­ házy-Galerie, Wenen, 1883, p. ix; T. VoN FRIMMEL, Kleine Galeriesludien, I, Wenen, 1892, p. 320 ; A. Piet.ER, Museum c!Pr bildenden Künsle. Szépmuvészeli Museum Budapesl. Kalalog der Galerie Aller Meisler, 2 dln" Tübingen, 1968, !, pp. 142-143; 1-I. TA1<Ács, A Pyrker képtár a Szépmtïveszeli Muzeumban, Eger, 1987, pp. 276-277; K1ss, Produclion picturale, op. cil, II, pp. 111-116; !. EMBER en Z. URBACH (red.), Museum of Fine Art Budapesl. Old Masters ' Gal/ery. Summary Calalogue, II, Early Nelherlandish, Dulch and Flemish Painlings, Boedapest, 2000, p. 33.

46 ' GILLIS CLAEISSENS: EEN ONBEKENDE' SCHILDER

: r balillr ff!IGJ]Ilrt nib; 1ltu1c; mm Î [U !TI!lffrf ffn i11lllfrG >ÎÎll - nÜI'rl'i rn iG mi11 nit>l..nlJrliltu . . . .

Fig. 9. Gillis Claeissens, Jaquemine Van de Zande en Fig. 10. Gillis Claeissens, Jan Van de /(erchove en =ijn haar dochters, Luik \'an de Tripliek van Claeys \"an =oons, Luik van de Tripliek van Claeys \"an de l\erc­ de l\n-rhoue. 1576, olieverf op paneel, 86 x 32,5 cm, hove. 157(), olie,·erf op paneel. 86 x 32,5 crn, Boeda­ 13oedapcsL. Szépmüvészeli i\lüzcum, inv. nr. 362. pesL , Szépmüvészeli i\lüzcum, inv. nr. 361. (copyright (copyrigh L Szépmüvészcl i M üzcum. Hocda pcsL) Szépmüvészcli i\lüzeum, BoedupcsL) aanwezig op de LenLoonstelling Middeleeuwse Nederlandse kun.si uil Hongarije in hel CaLharij­ neconvenL te ULrechL en in 2000 vormden ze nog het onderwerp van een bijdrage van Carl Van de Velde op het symposium Flemish 1\ rl in Hungary (gepubliceerd in 2004 ) ( '") . Bij elk van deze gelegen heden bleef hel geci Leerde arLikel van Geld hof ech Ler onopgemerk L. l leL paneel meL invenLarisnummer 360 beeldt de heilige Nicolaas \'an l\Iyra af, Le her­ kennen aan zijn bisschoppelijke kledij , mij ler en staf en aan de episode van de opwekking van de vermoorde kinderen in de kuip als zijn atLribuuL. Op nummer 363 knielL een man neer voor een bidstoel waarop een bock ligt opengeslagen. Aan de zijkanL van de lezenaar werden

(5G) l IELLE�IA1', .1 /iddeleeuwse ,\'ederlandse kunst, op. ei/.. pp. 31-33, 8·1 : C. \'.\;-.; DE \0El.DE, ·The frag111enls or a sixlccnlh century Flemish epilaph painling in Lhe Museum of Fine Arls in Burla pesL' in: C. \',, N oE VEI.DE (red.), F!emish Art in l/11ngary : Symposium R11dapest, 12-13 May 2000, l

17 BREC llT I>E\\ïLDE een wapenschild aangebrachl, een opschrifl in een earlouehe (\'erholen ghepeijns / :al won/en onlrfl>cl / als elck vanden kl.'rc / houe wort 11[erjwec/) en een inseriplic op de voel (AETATIS. 53. J.576). Zowel de heilige �icolaas als de geknielde man werden in een landschap gesilueerd waarvan de horizon een zekere eonlinu"fteil verloonl. Op nummer 361 werd Johannes de EYangelisl geschilderd, Le idcnlilïcercn aan de gifbeker, en drie mannelijke figuren geknield voor een bidstoel. Zij werden geplaalst in een onclcl'iniecrbare ruimle. Tussen de drie figuren vall een aanzienlijk lecl'Lijdsvcrsehil Le noteren. De fysionomie van de mcesl linkse persoon is idenlick aan die Yan de man op hel paneel mel invenlarisnummer 363. Paneel 362 LensloLLe, beanlwoordt van opzel aan nummer 361. Hier knielen Yijf \Touwen neer Yoor een bidsloel onder bescherm ing Yan de heilige .Jacob de i\leerdere, Le herkennen aan zijn pelgrimsallribu­ Lcn. De composi Lie van de vloerlegels op de panelen 361 en 362 vertoon L een overcenkomslig pa Lroon. Onderaan beide pa nclcn werden volgende i nscri plies aa ngebrach L:

Paneel nummer 361 : Ter memorie Jafn/ ua/n/defn/ l\erchoue :yfnj dees (iguerefnj al En/de/ Jaquemine vafn/de Za/n jde :y/nj ghese/lenede Oock huere ki[njds vad[er/ moed/er/ broed/er} :uslers bil voor al \'afn / broed[ er/ Claeys ua[njde/n / l\erchoue de dool heef se mede

Paneel nummer 362 : Ic hadde eens goel en dal was mijn Nu moe/el een anders :ijn /\ nders en is min niet ghebleuen Dan dal Ic om gods wille hebbe ghegheue[nj

Niel alleen bcanlwoord l de beschrijving va n de panelen zoals die uil hel conlracl kan worden afgeleid, nauwkeurig aan de voorslelling op de pa nelen uit Boedapesl, ook de dalum 1576 en de nadrukkelijke vermelding Yan de naam Claeys \'an de Kercho\·e leveren hel on­ omsloolbare bewijs dal deze panelen kunnen worden geïdenlificeerd als hel werk van Gillis Clacissens. Op basis van hel conlracl kan de idenlileil van de personen nu worden vastgelegd . De man geknield voor de lezenaar op nummer 363 en de meesl linkse figuur op nummer 361 slellen niet Jan Van de Kerc hove Yoor, zoals in de ca lalogus van 2000 nog werd be­ weerd, ('ï) maar Claeys \'an de I

(5ï) E�rnrn, .\Juseum of" 1-'ine Ar/ Hudapes/, op. ei/., p. :B. (58) \'., r-; DE \"ELDE. 'Fr:.igmcnls", op. ei/., p. 92.

48 l

' GILLIS CLAEISSl�Ns: EEN 'oi'-"BEl

onderaan pa nee! 361 kan de vrouw die hel groepje aa nvoerL worden geïden Li lïceerd a Is .J aque­ mi ne Van de Zande. Enkel over de opdrachLgever zijn enkele biografische bijzo nderheden bekend. Geboren in 1523 trad Claeys \'an de Kerchove in 1 5Lll binnen in het i\Iagdalena­ leprozenhuis op SinL-Andries, waar hij geruime Lijd hel ambt van renLmeesLer vervulde. In 1571 voerde de leprozerij onder zij n leiding beveiligingswerken uil aan hel hospiLaal en de kerk. De uiLgaven voor deze onderneming boekle hij in een afzonderlijk kohier. Hel is precies achleraan dil volume dat Claeys in 157LI hel conLracL rneL Gillis Claeissens noteerde. Op 9 augustus 1579 volgde hij Jan \1 an de V erden op a Is gast huismeesl er. Claeys overleed ui Lei nde­ lij k in 1597 op vierenzeventigja rige leell ijd ('\' ) . Verder onderzoek in de archieven van hel i\lagdalenaleprozenhuis verschafle weinig bij­ komende informalie over hel schilderij. Ondanks hel feil dal zowel het LesLamenL als de in­ venlaris van het sterfhuis van Claeys \'an de Kerchow bewaard bleven, wordL in geen Yan beide rnelding gemaakL van he L epi Laaf ("0). A k Len in Yerba nel meL fu ndati eslich Lingen werpen wel een lichL op de oorspronkelijke plaalsing en de verdere pedigree van hel allaarsluk. Op 10 november 1564 stelde broeder Claeys een eeuwige jaargeLijde in ,·oor de zielen Yan .Jan Van de Kerchove en Jacqueline (of Jacquemine) \'an de Zande (1;1 ). De fundalie was verbonden aan de kerk van SinL-Catharina op Assebroek, nel builen de wallen van Brugge Ler hoogte van de KaLelijnepoorL (of Ca lharinapoorl), waar zijn ouders op hel kerkhof waren begraven. Oorspronkelijk gesLichL als een bijkerk van 0.-L.-\'rouw kwam SinL-CaLharina door de aanleg van de sladswallen in 1279 builen de sLadsvesLen te liggen. Hoewel de kerk sindsdien nieL langer tol hel grondgebied van Brugge behoorde, bleef haar parochie gebied binnen de muren omvatten (fü). De kerk werd ook steeds onder cle achL parochiekerken va n Bru gge gere­ kend ( 6'i ) . In deze schamel kercke, zoals de Brugse rederijker Eduard De Dene haar in 1561 noemde, ( '; ' ) stelde Claeys Van de Kerchove op 30 januari 157·1 (n.s.) een Lweede fundatie in. waarvan een bevesliging ,·olgde in een akte \'an 5 april t··'). 1 Ioewel de LeksL van de stich­ Ling geen melding maakt \'an een epilaaf of ern reeds aanwezig schilderij, moel hel fa milie­ por'Lret zijn ontstaan aan deze fundalie Le danken hebben. 1 Iet conlract meL Gillis Claeisse ns daleert immers van ,·ier dagen na hel instellen \'an dil jaargeLijde. \'ermoedelijk was hel fa milieporLrcL dus bedoeld voor een allaar in de kerk waar Claeys' ouders waren bijgezeL en waar waarschij nlijk ook Claeys en zijn broer en zuslers in de LoekomsL zouden begra ven wor­ den. Omwille van de oorlogsdreiging gaf de magislraa l op 15 maarl 1578 hel be\'CI om alle kloosters en kerken binnen een slraal van Lweeduizend voel vanaf de sladswallen, in feile alle

(fi9) GEL0110F, 'De Ci:Jeissins', op. ei/ .. pp. 250-252. (60) OAB, F.H, Liassc 22/5 (ongepubliceerd document). (fil ) OAB. F.H, Charter 1263 (ongepubliceerd document). (62) .J. ÜE s�IET en 11. ST.\LP.\EHT. Assebroek, ill'flllkllndiye schets, Brugge, l!l:)O, p. :3 ; :\1. :\L'YTT ENS, lnuenla­ ris uan 111'1 archief' uan de Sinl-Calharinakerk fl1 van de Magdalmakerk Ie Hrngge, Hijksarchicf Le Brugge, lnvenlarissen, 12. Brussel. 1999, p. ï. (6:}) SA >: nEnL'S, \'erheer!ykl \'/aandrr', op. ei!. . µ. 163. (6 1) Gecilcerd in: L. G11vs. ·oc 11.-Cal harinakerk builen Brugge'. lfa,korf. 12. !!JO!, p. 21:3. ((i5) Oi\13, /•'J\/, Chart ers 1:330 en 1:):)3 (ongepubliceerd documenten). De inhoud van de fundatie wordt her­ haalcl in een bundel uil 15ï 1 (n.s.)· OAH. F.H. Liassc 2·1 (ongepublicccrrl document). BRECJIT DEWILIJlo gebouwen in de paallanden die als uiLvalsbasis voor de vijand konden dienen, binnen de Lien dagen af te breken (r;6). Ook de SinL-Catharinakerk was dil lol beschoren. De kerkdiensLen werden Lijdelijk verlegd naar een zijkapel van 0.-L.-Vrouw LoLdaL de kerk in 1588 een nieuw onderkomen vond in de verlaten kapel van de wollewevers, vlakbij de Katelijnepoort. Alle goederen uit SinL-Catharina, alle de schaeillen, leghelen, ende ( ... ] lhou/lewerk, als ghesloel!en, cruucen ende anderssins da er mede de voornf oom de j kercke vercierl was, werden voorlopig opge­ slagen in het klooster van de wilhelmieten nabij de GentpoorL. Onder de ornamenten bevon­ den zich het orgel, een glazen sacramenLshuis, de beelden van hel doksaal, grafzerken, metaalwerk, allerhande papieren ende anders. Andere goederen vonden een schuilplaats bij parochianen, vrienden en toegewijde gelovigen (67) . Op 8 september 1588 stichtte Claeys een nieuw jaargetijde, ditmaal voor zijn eigen zie­ lenheil en verbonden aan de kerk van het Magdalenaleprozenhuis (68). Hel hospiLaal situeerde zich op dat ogenblik nieL langer op het SinL-Andriesdornein nel buiten Brugge. Zoals de Ca­ tharinakerk diende ook de leprozerij in 1578 aan de eis tot afbraak te gehoorzamen (69). On­ danks hevig proLest van humanisLische stadsbestuurders als Zegher Van Male die bekommerd waren om de hygiëne binnen hun stad, zochL de Magdalena een onderkomen in het passanLen­ huis Nazareth op de Garenrnarkt (0). Bij die gelegenheid moel Claeys in de kerk van hel passantenhuis een nieuwe graftombe hebben laten oprichten. Dit valt af te leiden uit zijn wens om in de kerk van het passantenhuis, daer nu myn sepullure licht, te worden begra­ ven (1 ). Ook de Lekst van de fundatie uit 1588 vermeldt uitdrukkelij k de sepulluere van( den ] zelven Broeder Claeis liggen (de] binder kercke (�). Een post uil de rekening bij de boedelinven­ taris, waarin de metser Adriaen Van der Gracht vergoed word L over loopen doen ende sluylen vanf den j sepullure, bevestigt dat Claeys effectief volgens zijn wens in de kerk van het passan­ tenhuis Ler aarde werd besteld. De steenhouwer Joos Wittebroot beitelde zijn overlijdensda­ tum in de grafzerk (73) . Na de val van de calvinistische republiek in 1584 gingen in heel wat Brugse kloosters en kerken restaura L iecarnpagnes van sLart. Altaren werden heropgebouwd en kapellen terug in gebruik genomen. De fundatie van Claeys uit 1588 kaderde wellicht binnen dezelfde sfeer van hernieuwde religiositeit na de jaren van proLestantse repressie. De keuze voor de kerk van het leprozenhuis als nieuwe plaats voor de graftombe valt te verklaren van­ uit de biografie van de opdrachtgever. Sedert zijn promotie tot gasthuismeester in 1579 was de sociale identiteit van Claeys meer dan ooiL verbonden met hel hospiLaal waarover hij het beheer voerde. Nu door de afbraak van de Catharinakerk de band met de familietraditie fy­ siek verbroken was, kon hij dan ook vrijuit de comrnemora tie van zijn overleden familieleden

(66) A. DucLos, Bruges : hisloire el souvenirs, Brugge, 1910, p. 227.

(67) G11vs, ' De H.-Catharinakerk', op. cil., pp. 292-295. (68) OAB, FM, Charter 14,16 (ongepubliceerd document). (69) S. VAN OurnvvE D'YoEWALLE, Beschrijving der gemeente St. Andries, Brugge, 1930, p. 89; L. BELJCl(ELS, Brugge : H. Magdalenakwarlier, Brugge, 198'1, pp. 98-99. (70) Z. VAN MALE, De lamentatie van Zeghere van Male. Brugge na de opstand legen Spanje 75.? 0, A. DEw1TTE en A. V1AENE (eds.), Brugge, 1977, pp. 18-19. (71) OA 13, FM, Liasse 22/5 (ongepubliceerd document). (72) OAB, FM, Charter 1446 (ongepubliceerd document). (73) OAB, FM, Liasse 22/5 (ongepubliceerd document).

50 GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKENDE' SCHILDER

!alen samengaan meL zijn persoonlijke representa Lie. Vanaf 1588, maar misschien al enkele jaren eerder, moet hel familieportret dus het graf van Claeys in de kerk op de Garenmarkt hebben gedecoreerd . DocumenLen in verband meL de re ligieuze diensten in de kerk van het Magdalena leprozenhuis bevesLigcn da L de stichLi ng in de achtt iende eeuw nog sLecds werd onderhouden ('1). Mogelijk werd het schilderij pas aan hel einde van de achtLiende eeuw on­ der de Franse bezetter uit zijn oorspronkelijke locatie gelicht (') om vervolgens tussen 1820 en 1827 in de collecLie van Johann Ladislaus Pyrker, aarLsbisschop van het Hongaarse Eger, terecht te komen. Van daaruiL werden de panelen in 1836 als onderdeel van een uiLgebreid legaat aan het Museum voor Schone Kunsten Le Boedapest geschonken (71>). Brugse historio­ grafen als lgnace-Michel de Hooghe die ca. 1700 een grafschriftenverzameling aanlegde of Pactrice AnLoine BeaucourL de NoorLvelde die in 1773 zijn beschrijving van de 0.-L.-Vro u­ weparochie en haar kerken en instellingen voltooide, vermeldden in de kerk van het Magclalena­ leprozenhuis enkel de graftombe van Philips cl'Ognies en schilderijen van (.Jan?) I-lerregouts (t 1721). Onda nks de opzet van het werk van De Hooge om alle grafzerken Le invenLariseren, waren de tombes van de hospitaalbroeders te ondienstig om te worden opgenomen ('ï). !\let de iclenLilïcatie van Gillis Claeissens als auteur van de BoedapesLpanelen, en hel vastpinnen van de oorspronkelij ke locatie(s), zij n nochLans niet alle problemen van de baan. Heecls in de museumcatalogus van 2000 werden de moeilij kheden gesignaleerd om de oor­ spronkelij ke toestand van het schilderij te reconstrueren ('8). l\Ieer in hel bijzonder slaat de plaatsing van de vrouwelijke familieleden op pa nee! 362 volgens dezelfde rich tingsas a Is de mannelijke familieleden op 36 1 een reconstructie in de klassieke pendanLvorm tegen. Indien deze panelen als de binnenluiken van een Lriptiek zouden fungeren, betekenL dit dal één van beide met zijn rug naar de centrale voorstelling zou komen te staan. De suggestie in de cata­ logus van 2000 als zou het centrale paneel dubbele vleugels aan iedere zijde hebben gehad, valL op basis van de opgave van personages in hel conLract af te schrijven. Volgens Carl Van de Velde bestaat de enige mogelijkheid crin da L het epiLaaf oorspronkelij k geen lripLiek was maar een diptiek. Deze stelling houdt in dat de panelen oorspronkelijk geen gescheiden luiken waren maar de op een gegeven moment in tijd opgedeelde helften van één vleugel. Naar ana­ logie met de Dipliek van Joris Van de Velde, toegeschreven aan Aclriaen lsenbrant en momen­ Lecl verdeeld over de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België te Brussel en de 0.-L.-Vrouwekerk te Brugge, vormden de panelen 361 en 362 dan de linkervleugel van de clipLiek in geopende Loestand. Gesloten waren clan Claeys Van de Kerchove en zij n schutshei-

(ï'I ) OAB, FM, Liasse 2,1 (ongepubliceerd doculllcnL). l lcL doculllcnl in kweslic is nieL precies gedalccrrl lllaar word L bcwaarel Lussen a ndcrc achltiencl e-ccuwse slu kkcn. (75) De panelen worden niet vc1weld in de lijsL van: C. P10T, Rapport ei Mr. Ie MinislrP de f'inlérieur sur les /ableau:r enlevés ei la Relgique en 179.J el reslilués en 1815, Brussel, 1883. (ï6) VAN DE VELDE, 'Fraglllenls', op. ei/., p. 91 . (77) ÜE Hooc: 11 E, V ersannelinghe van alle de sepu!luren, op. cil., 1 V, fol. 123: Dar'r zyn nog f'enige andPrf' zerkm in dese l(erke, mal'/" a!le van hospilaelbroeders, en dien volgens ondienslig : P.A. 8EAUCOL"RT DE Noo1n­ \'ELDE, Oescriplion hislorique de l'ég/ise collégiale el paroissiale de Nolre Dame d Rruges, auec ul1P hisloirP chronologique de lous les préuols, suivie d'un recueil des épilaphes ancienne & modernes de celle ég!isr', Brugge, 1773, fl· 3Ll3. (78) EMBEB, J/useum of Fine Ar! H11dapesl, op. ei/., p. 3'3.

51 BRECllT IJE\VILIJE lige in éL·n Lafereel Le zien. Omwille van de allusie op resurreclie in de earlouehe op de leze­ naar van paneel :3G3, moel de voorslelling op de reehll'rvleugel van de diplick volgens Van de \'clde beschouwd worden als een afbeelding \·an hel Laalste Oordeel C'). l Ioewel de reconstruclie Yan de Boedapcslpanelen als een dip Liek de meest \'Oor de hand liggende oplossing lijkt, rijzen onoverkomelijke problemen in conf'ronta lie met de beschrijving van hel epitaaf in het conlract. De aanhef' vermeldL reeds nadrukkelij k /wee dueren aan min[en / tafereel. Even wrder worden nogmaals duidelijk de buur/\' (hel middenpaneel) en de dueren genoemd. De beschrijving van de af' Le beelden lïguren volgt bovendien een vaste logi­ ca : inde :.elve du eren van binnen in dheen duere [". j dand[er/ duere [ ... / voor/ van buu/en upde :elve elueren up dheen duere [".} up dand[erj duere. Wijzigingen Len opzichte \·an de oorsprnn­ kelijke opzet lijken niet hel geval Le zijn geweest. De nola waarmee Claeys Van de Kerehove op 18 december 1575 door het besluur van hel beeldenmakersambachl liet vaslleggen dal Gillis hel schilderij, ind[en / voorscr/even j manieren, uilerlijk op 1 april daaropvolgend diende Le leveren, vermeldt nogmaals expliciel een tafereel mei/en dueren. Ook gegevens uit de voor­ slelling zelf' kunnen als legenargumenl voor een diptiek worden aangehaald. De groepsporlrel­ Len op panelen 361 en 362 lijken Le zeer besloten binnen de eigen lijsl om als één scène Le worden verondersleld. Bovendien zouden de panelen aan de zijkanten oorsprnnkelij k een flink aantal cenlimelers breder moeten zijn geweest om een oplossing te kunnen bieden voor de vereniging \·an de bidstoel en de afgesneden rng van Claeys \'an de Kerchove in één tafereel. Eveneens om de eenheid van het palrnon van de vloerlegels Le bewaren én om Le verhinderen dat beide inscriplies onderaan als nalte inkl in elkaar overvloeien, zouden beide panelen oor­ spronkelijk een groler oppervlak moelen gehad hebben. 1 Ietzelf'de geldl ,·oor nummers 360 en 363. Ook deze panelen hebben exlra ruimte nodig om de Yersmelling van de kuip en de bid­ stoel in één scène mogelijk Le maken. Hoewel het landschap van 360 en 363 zeker overeen­ komslen vertoonl, kan een continu prngramma sterk betwist. worden. In hel bijzo nder hel dorpsgezicht mel het brugje op 360 en hel drukker bebouwde gehuchl op 363 sluiten niet zonder meer aan. Beide panelen beantwoorden overigens volledig aan hel tradilionele Lype van schenkersluiken van een Lriptiek zoals hel Claeissensatelier er wel meerdere prnduceerde. Bovendien doen de blik Yan de geknielde Claeys en de kwarldraai van zijn pose een ander f'ocusobject dan de heilige Nicolaas veronderslellen. Van de Velde gaat ervan uit dal de panelen mel het fa milieportrcl het hoofdpaneel van de (veronderstelde) diptiek aan de binnenkanl flankeerden. Ten onrechle, zo blijkt uil hel contracL. Zoals de teksl lijkl te suggereren, was hel de bedoeling dat de panelen met num­ mers 360 en 363 respectievelij k hel linker- en rechlerluik van een tripliek in open toesland gingen vormen. De panelen met de portrelten van de mannelijke en \'!'Ouwelij ke leden van de Van de Kerchovef'amilie worden in het conlract vervolgens expliciet als de buitenluiken ver­ meld. Een reconslructie van het schilderij volgens de lelter van het conlract leverl bijgevolg een drieluik waarvan de aandachl van de geportrelleerde familieleden op 361 en 362 gericht is op een objecl dat niel in het Lal'ereel zelf zil verval. ln gestolen toesland krijgen we, mel andere woorden, een voorslelling die contacl zoekt met de wereld builen de lijsl. Deze onge­ wone constructie vindt zijn verklaring wellicht in redenen van composilorischc aard. Op-

(79) VAN DE VELDE, 'Fragmcnls', op. ei/., p. \B.

52 GILLIS CLAEISSEr-;s: EEN 'ONBEKENDE' SClllLDEH drachlgevers die hun allaarsluk een biografische dimensie wilden meegeven door hel invoegen van andere fa milieleden, echlgcnolcs of kinderen, sleldcn de kunstenaar voor een grole uilda­ ging. Enerzijds hadden arlicslcn de plicht het heraldisch onderscheid binnen de gczinsslruc­ Luur Le rcspecleren, anderzijds zagen ze zich genoodzaakl een oplossing Le vinden voor de ongelij ke verhouding Lussen de beperkle beeldruimle van de Lripliekvleugel en de omvang van hel familiebestand. Wellichl 0111 die reden opleerde Gillis ervoor om de leden van de Van de Kerchovefa milie Le inLe greren in een same ngesleld groepsportret, nel zoals Adriaan Isenbranl en Pieter Pourbus hem hadden voorgedaan (8°). Deze oplossing liet Gillis toe zijn figuren op een realislische manier in de ruimte te integreren zonder hen aan lichamelijkheid Le !alen inboeten. Dezelfde oplossing, maar dan in pcndanlvorm, waarbij de mannelijke en vrouwelijke familieleden zonder inlcrmcdiërend sacraal objccl in aanbidding naar elkaar Loc gekeerd slaan, zou een louter bclekcnisloze constructie zijn. In de geschiedenis van hel schen­ kersporlrel zij n dergclij kc voorbeelden dan ook nagenoeg onbeslaande. Op de bui Len 1 u ik en van 1 lans Memlings Tripliek mei hel Laatste Oordeel (Gdansk, l\iluzcum Narodowe) knielen de schenkers Angelo di Jacopo Tani en zijn echlgenole Calerina di Francesco Tanangli weliswaar als pendanlen tegenover elkaar, maar als in een soorl chiasme is hun focus in wezen gerichL 8 op de Madonna en de heilige l\fichacl in de niche op de LegcnoYcrliggende luiken ( 1 ). Op een gelijkaardige manier sit ueerde Jan \'an Eyck de palroons .Joos \'ijd en Elisa beth Borluul op de bui Lcnvleugels van de Aanbidding van hel Lam (Gents altaarstuk) (Gen L, Sin L-Baa fska Lhc­ draa I) in aanbidding voor de Lwcc Sinl-Jans in grisaille (82). 1 lel enige Lot nog Loc gekende Legenvoorbceld is hel Besloten hof mei calvarie (Mechelen, 0.-L.-Vrouwgasthuis), in 1525-28 geschilderd door de Mceslcr van hel l\lechcls Sinl-Jorisgildc, waar de schenkers Maarlcn A von Ls en Sozij ne Van Cool en op de bui Lenluik en naar clkaar Loe gekeerd slaan zonder dal er een sacraal objecl Lussen hen in slaat dal bclekenis vcrlecnl aan hel geheel (8';). De LripLiek van Claeys van de Kcrchovc slond waarschij nlijk zo opgesteld dal de pcr­ speclieflijn waarlangs de familieleden werden georiënlccrd, uilliep op een cxlernc sacra le voorsLelling. l\fogclijk hing in de buurt van het epilaaf een fundatiesteen met gegraveerd cru­ cifïx, of slond ergens een beeld van de heilige l\faagd of de heilige l\Iagdalena. Op die manier bleef de fa milie \'an de Kcrchovc zelfs na de dood aclief blijk gewn van haar \TOmc devolie. Ook wanneer de luiken van de Lripliek gesloLen waren (wal overigens het groolslc deel van de Lijd hel geval was) bleef de familie zo verwikkeld in een permanent gebed. De vlocrl cgels, waarmee de reële ruimte va n de kerk zich uitstrekl op paneel, verschaffen hel Lafcrecl een bijzondere ruimlelijke dimensie waardoor de sacra le conversa lie aan overtuigingskrachl en re ligieuze re Loriek win L. Gelij kaa rdigc prakLi j ken zijn bekend ui L 0.-L.-Vro uw. Op de M adon­ na en kind mei de heilige Anna en schenkster uil 1479-83, nu in hel Mctropolitan Museum of Arl (Roberl Lehman Colleclion) maar oorspronkelijk bedoeld voor de Van Nieuwenhovckapel in deze kerk, knielt de geporlrcllccrdc, Anna De Blasere, echlgenole van Jan Van Nieuwen-

(80) P. llu,·ENNE. Pieter Pourb11s: mresler-schilder, J.52-1-1-58·1, lcnl. cal., Brugge, 1981, pp. 203-20(). \'oor Adriaan lsenbrant, zie supra. (81) D. DE Vos. /-lans J1/e111/ing, h1'/ 1101/erligP oe1111re, J\nlwcrpcn, 19\:J!I, pp. 82-8!J. (82) E. D11ANE1"S, 1-lubnl en .fan \!an Eyck, J\ n l wcrpcn, 1980, pp. 96-97. (83) 1\spr·clen van de Laalgolir•k in Hrnbanl, Lent. cal., Leuven, 1971, pp. 26·1-2fö.

53 BRECHT DEWILDE hovc, neer in aanbidding voor een object builen hel beeldveld. De bewaarde, oorspronkelijke lijsl verloonl geen hcchlingssporen die hel schilderij zouden identificeren als onderdeel van een diptiek of triptiek. Wellicht hing het porlrel rechts van de fundatiesteen die een lid van de familie in de kapel liet installeren. Naast de gebruikelijke allusie op de fundatie die de fa milie in deze kapel had geslichl, was de steen mogelijk ook gedecoreerd met een crucifix. Op die manier zouden schilderij en fundaticslecn een compositorisch geheel vormen en zou de blik van Anna uit de lijsl belekenis krijgen (81 ). Volgens een zeventiende-eeuwse bron was ook in de kapel van de familie Metteneye in 0.-L.-Vrouw een memoriesteen aangcbrachl met, links daarvan, het portret van Wouter Metteneye en zijn zonen en, rechts, hel portret van zijn echtgenote Margriete Canneel met haar dochters (85). Samen met de 'installaties' uit 0.-L.-Vrouw vormt het epitaaf van Claeys Van de Kerchove mogelijk de echo van een speci­ fieke praktijk en traditie van ruimtelijke communicatie in de funeraire kunst waaraan in de historiografie nog nauwelij ks aandacht werd geschonken.

Aanzet tot reconstructie van het oeuvre van Gillis Claeissens

De identificatie van Gillis Claeissens als auteur va n de Boedapestpanelen levert een refe­ rentiewerk voor deze kunstenaar aan de hand waarvan het Claeissensoeuvre kan worden geëvalueerd. Het zal blijken dal vooral werken die oorspronkelijk op het aclief van Pieter I Claeissens werden geplaatst, aan Gillis kunnen worden loegeschreven (86). Het Porlrel uan abl Roberl Holman uan de Duinenabdij (Brugge, Grootseminarie), dat vol­ gens het opschrift in de linkerbovenhoek in 1571 moet geschilderd zijn, werd tot nog toe af­ wisselend toegeschreven aan Antoon en Pieter l Claeissens (fig. 11) (87). Een confrontatie van dit portret met werken uil de Moraulus-groep en schilderijen waarvan het auteurschap van Antoon of Pieter II Claeissens vaststaat, !aal concluderen dat het hier om een creatie van Gillis Claeissens gaat. De soepele uitlijning van het gezicht van de abt en de plastische model­ leri ng van het huidoppervlak beantwoordt aan die van de portretten op de Boedapestpane­ len (88) . De verfijnde schilderstechniek en de sensibiliteit voor de weergave van textuur is van een orde die in ander werk van de familie Claeissens niet wordt aangetroffen. Het grote ob-

(84 ) G. BAUMAN, Early Flemish Porlrails 1425-1525, New York, 1986, p. 25 ; M.P.J. MARTENS, 'The Epitaph of Anna van Nieuwenhove', Melropolilan Museum Journal, 27, 1992, p. 39. (85) J. GAILLIARD, lnscriplions (unéraires el monumenlales de la Flandre Occidentale, 1, Arrondissemenl de Bru­ ges, Tl, Bruges, Eglise de No/re Dame, Brugge, 1866, p. 73 ; MARTE:-

54 GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKENDE' SCHILDER

Fig. 11. Gillis Claeissens, Portret van abt Roberl Ho/man, 1571,

olieverf op paneel, 112 x 8, 1 cm, Brugge, Grootseminarie. (copyrighl KIK-IRPA, Brussel)

servatievermogen en de trefzekerheid waarmee ieder detail in het gelaat va n de abt werd geregistreerd, slaat haaks op de strak afgelijnde en gesynthetiseerde gelaatstrekken van de figuren uit de Moraulus-groep (89) of de geschematiseerde en gestandaardiseerde portretten van Antoon en Pieter Il Claeissens (90). In tegenstelling tot de haast dwangmatige neiging van Antoon en Pieter II om de fysionomie van hun modellen sterk te vereenvoudigen, werd

(89) Hi er moet echter aan Loegevoegd worden dat er vooralsnog geen portrcl mel zekerheid aan Pieter 1 Claeissens kan worden toegeschreven. (90) Zie daarover: DEWILDE, Por/rellen en de mark/, op. cil., pp. 87-91. Gelijkaardige conclusies bij : lVIAHTENS, 'Porlrail fragmen laire' , op. cil., p. 162; VAN DEH ST1GHELEN, Hoofd- en bijzaak, op. ei/., p. 88.

55 BRECHT DEWILDE

Fig. 12. Gillis Claeissens, A bi Robert Ho/man in aanbidding voor de Salva/or Mundi, ca . 1569, olieverf op paneel, 25,5 x 15 cm, Engelse privaatcollecLie. (folo uil hel �l..J. Friedländer-archief, gelegat eerd aan hel Hl{D, Den Haag) hel porlrel van de abt geschilderd mel grolc zin voor persoonlijkheid. Hel 'bijwerk' als juwe­ len, de decoratieve omslag van hel bock en de opsmuk van hel leeskussen vormen slaalljcs van delailrealistische vaardigheid. Eveneens ligt de soepele en rustige pose van abl 1-lolman mijlcnYer van de gekunslcldc theatraliteit uil hel oeuvre van Pieter I of Antoon Claeissens. Op een ander momcnl liet abt Holman zich nogmaals portrellercn op wat oorspronkelijk een reisallaar moet zijn geweesl (Engelse privaatcollectie) (fig. 12) (11 ). Op de tenloonslelling

(91) Afkomstig uil de verzameling Pcnnclh, geveild in 1832 Le Londen; in 1902 gesignaleerd in de collectie van Lady Wantage (Lockinge House, Berkshire); aangekocht door Jones Loyd, de latere Lord Overslone; in bruikleen gegeven aan hel Cily Museum and Arl Gallery. Birmingham: niel langer vermeld in de catalo­ gus van Bir111ingha111 van 1960 en 1983.

56 ' GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKEN DE SC HILDER van de Vlaamse Primitieven uit 1902 stond het schilderij gecatalogeerd als een werk van Gil­ lis Claeissens (92). In de Calalogue crilique van deze expositie schreef Georges Hulin de Loo hel portret op naam van Pieter I Claeissens (93). Sedertdien werd aan deze attributie niet meer getwijfeld (94). De datering die I-Iulin de Loo voorstelt, kan aangevochten worden. Volgens hem moet het portret later zijn ontstaan dan het zonet vernoemde I-Iolmanportret uit 1571. Daarentegen lijkt het dat het Engelse portret iets vroeger gesitueerd moet worden. De abl in aanbidding voor de Salvator Mundi is een krachtdadig en zelfverzekerd figuur met een strak gelaat en met ogen en een mond die de figuur iets besluitvaardigs geven. De abt op het Brugse portret anderzijds, met zijn geprononceerd jukbeen en zijn licht ingevallen wang, straalt een zekere vermoeidheid en ouderdom uit. \V aarschijnlijk plaatste Robert Holman de opdracht voor het reisaltaar dus iets vroeger dan zijn monumentaal abtenportret, bij voor­ beeld ca. 1569, bij de aanvang van zijn abbatiaat (95). De toeschrijving van het Engelse Holmanportret aan Gillis Claeissens werd in de oor­ spronkelijke catalogus van de Expositie uit 1902 beargumenteerd op basis van het for­ maat (%). In opdracht van de katholieke aartshertogen schilderde Gillis aan het begin van 1 de 17c e eeuw immers een portret op miniatuurformaat: un pelil pourlraicl de la sérénissime 9 infante {. .. ] en huile sur une carle ( 7). In 1543-44 verwierf Pieter 1 Claeissens echter het lid­ maatschap van de broederschap van Sint-Jan-de-Evangelist uit de Eekhouta bdij, de corpora­ tie die de miniaturisten uit Brugge verenigde (98). Of hij ooit effectief minialuren heeft uitgevoerd is niet bekend. De broederschap van Sint-Jan was immers in de eerste plaats een re ligieus genootschap, geen ambachtscorporatie. Bruggelingen die het beroep van boekver­ luchter wilden uitoefenen, moesten weliswaar lid zijn van de broederschap, maar ook perso­ nen die niks met het beroep van miniaturist te zien hadden, en zelfs vrouwen, konden het lidmaatschap verwerven (99). Leden die vanuit devotionele objectieven de toegang tot de broederschap verwierven, werden in de regel aangeduid als ghildebroeders van gracien. Pieler 1 wordl in de rekeningen betiteld als verlichter, wat impliceert dat hij ook daadwerkelij k ge­ rechtigd was het beroep van boekverluchter uit te oefenen. Hoewel tot nog toe geen minia­ turen van zijn hand kunnen worden aangeduid, moet toch rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat Pieter l eveneens vertrouwd kon zijn geweest met het schilderen op klein formaat.

(92) WEALE, Exposition des Primili/s /1amands, op. cit" p. 120. De locschrijvingen va n de werken op deze lenloostelling gebeurden door de toenmalige eigenaars (Ibid" p. xxx). (93) HuLIN DE Loo, Bruges 1902, op. cil" p. 82. (94) Vlaamse kunst uil Brits bezit, op. ei/" p. 44. (95) U. BERLIÈRE, e.a" Monaslicon Beige, 111: Province de Flandre occidentale, Luik, 1960, pp. 411-LI 12. (96) De uiteenzetting in: HuuN DE Loo, Bruges 1902, op. cil" p. 82. (97) Cf. supra, noot 46. (98) RA B, FAm, Librariërs, nr. 207, Rekeningen 1543-1555, passim. (99) P. TR10, 'L'enlumineur à Bruges, Gand et Ypres (1300-1450). Son milieu socio-cconomiquc cl corporatif', in: M. SMEYERS en B. CARDON (red.), Flanders in a European Perspeclive. J\!lanuscripl 11/uminalion around 1400 in Flanders and Abroad, Leuven, 1995, pp. 726-727 ; C. REYNOLDS, 'Illuminators and Lhe Painlers' Guilcls', in : T. KREN en S. McKENDRICK (red.), 11/uminaling the Renaissance. The lriumph of' Flemish manuscript Painling in Europe, tent. ca l" Los Angeles, 2003, pp. 18-19.

57 BRECIIT DEWILDE

Fig. 13. Antoon Claeissens, Johannes de Doper, Middenpaneel van de Tripliek mei hel leven van Johannes de Doper en schenkster Luisa Grianda, eerste decennium 17de eeuw, olieverf op paneel, middenpaneel 66 x 47,5 cm, Brussel, Koninklijke iV!usea voor Schone J( unsten van België. (copyright KIK-IRPA, Brussel)

Morelliaanse details kunnen bezwaarlij k worden aangehaald als argumenten in het voor­ deel van een toeschrijving aan Pieter I Claeissens. De klauwachtige voeten van de Salvator Mundi met de verbreding ter hoogte van de grote teen of de handen met de geknakte pink zijn inderdaad terug te vinden op het Sinl-Barlholomeus-relabel uit de Moraulus-groep, maar evengoed op de Tripliek van Johannes de Doper en schenkster Lui.sa Grianda van Antoon Claeissens (Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België) (fig. 13) (1°0). De

(100) Over dil drieluik zie: H. VEROUGSTRAETE-MARCQ en R. VA>i Sc11ouTE, Cadres el supports dans la peinlure (lamande au:r J.5' l'l 76' sièc/es, Heure-le-Romain, 1989, pp. 270-27 1 (met opgave van literatuur).

58 ' GILLI S CLAEISSENS: EEN 'ONBEKENDE SCI-I ILDER

voorstellingswijze van handen en voeten van figura nten (d.i. de niel-geportretteerden) moet worden beschouwd als onderdeel van het gedeeld artistiek kapitaal van de familie Claeissens en is geënt op de humanislische opvattingen over het menselijk lichaam (1°1 ). Opvallend in het Engelse Holmanportret is opnieuw de uilersl gesofisticeerde schilderswijze in de behande­ ling van details en lexluur die de vergelijking met de Boedapestpanelen en het Brugse Hol­ manportret kan doorstaan. Het nuchtere realisme van porlret en figurant valt daarenboven nauwelijks te verzoenen met de haast karika lura le personages van de Moraulus-groep of de dozij nfiguren uil het oeuvre van Antoon en Pieler II. Indien de nieuwe datering van hel reis­ altaar wordt aanvaard, komt een loeschrijving van het Engelse 1-lolmanporlret aan Anloon of Pieler II overigens niet eens in aanmerking. In 1569 had geen van beiden reeds het meester­ schap bereikt. Wellicht was Gillis Claeissens dus zowel de auteur van hel Brugse als van het Engelse abtenporlret. Hoewel de bronnen daarover niks prijsgeven, is het niel uitgeslolen dat Gillis zijn oplei­ ding vervolmaakte in het alelier van een andere meester. In compositioneel opzicht toonl het Brugse portre t van abt Holman alvast overeenkomsten mel het Noord nederlandse portret­ type van het Portret van Paus Adrianus V 1 van Jan van Score! (verloren, bekend van een zevenliende-eeuwse kopie in hel Centraal l\luseum te Clrecht), hel Portret van Andries Willemsz. van Sonnevell van Maarlen Yan l lecmskerck (Alkmaar, Stedelijk Museum) en hel Por/re/ van Thomas Gresham van Anthonis Mor (Amslerdam, Rijksmuseum). Mogelijk ves­ ligde deze Noord nederlandse invloed zich via hel werk van Pieler Pourbus die in 1567 een gelijkaardig - helzij frontaler - schema locpasle in hel Por/rel van Bisschop Pieler de Corle (huidige bewaarplaats onbekend) ( 1°�). Overigens is het niel ondenkbaar dat abt Holman het profiel van de bisschop voor ogen slond toen hij Gillis mel de opdracht voor zijn eigen portret belaslte. Naast de invloed van Noordnederlanclse schema's vertoont Gillis' slijl echter ook die lypische trekjes uil het Claeisscnsa lelier als de slrakke mond, de gefixeerde blik, het ontbre­ ken van psychologische diepgang, het Yermijden van lichleffccl en de fijne gelaatstrekken van de figuranten : elementen die zich het mccsl nadrukkelij k manifesleren in het werk van Antoon en Pieter Il. Een ander schilderij waarvan het auleurschap al langer ler discussie slaat, is hel ver­ meende Zelfporlrel van Pieter 1 Claeissens (Oslo, Nasjonalgalleriet) (fig. l) ( 1 °:1). Er beslaat geen reden om te twijfelen aan de idenlileil van de geporlrelteerde. Zoals het opschrift in de cartouche op de geschilderde omlijsting mccdcell, gaat hel om de schilder PETRVS CLAEISS. Omwille van de leeftijd (AETATIS SUAE 60) en de dat ering (A0 DNI 1560), zoals aangegeven boven het hoofd van het model, komt enkel Picler I Claeisse ns voor idcnlifïca tie in aanmer­ king. I Iet auteurschap van hel portret geefl daarentegen \\·cl aanleiding Lol twijfel. Zoals Dirk De Vos en Eva Tahon reeds eerder opmerklcn, is de inscriptie moeilijk op te vatlen als een

(101) !\:.B. Ho BEHTS en .J. D.\V. To�1L1NSON, The (a bric of the body · Curopean lrnditions of analomical illuslra­ tion, Oxforcl, 1999, p. 131. (102) 1-IL"YE:'-l'iE, Pieter Pourbus, op . ei!., pp. 18-·19. (103) Over dit porlrcl, zie : C. KH.,�1�1. De Levens en \\'erken der J-Jo//andsche en \ïaamsche f(unslschilders, Beeld­ houwrrs, Graueurs en Bouwmeestrrs ur111 de uroegstm lol op on�e Tijd, t\mslerclam, 185ï, 1, p. 236 ; WEALE, 'Pcinlres Brugcois', op. ei!., p. :�O ; 01' eeuw uon Bruegel : de schi/r!erkunsl in Belgii; in de 16"' eeuw, Brnssel, 1963, p. 83 : I< 1 ss. Production picturale, op. ei/, ll. pp. 3-5.

59 BRECHT DE\\' ILDE

signaluur. Indien er sprake zou zijn van een zclfporlret, dan had de kunslenaar eerder FECIT of FACI EBAT geschreven in plaals van de etikellerende beroepsaanduiding PIC[ ToR ] . Bovendien strookl de formule AETATIS sU.\E in het beeldvlak niel mel hel idioom van een zelfportret. Indien Pieter l zij n eigen trekken op paneel had vastgelegd, had hij ongelwijfeld AETATIS MEA E loegevoegd ('0 ' ). De si tua Lie wordt des Le gecom plicecrder door de vaststelling dat er van dil portret niel één exemplaar bestaal zoa ls Lol nog toe werd aangenomen, maar drie. Het exemplaar uit Oslo is het bekendste en was in 1998 (als een werk van Pieter 1) aanwezig op de Lenloonstelling Brugge en de Renaissance: van l\llemling lol Pourbus ('05). Tussen de documentalie in de Witt Library te Londen beYindt zich een nagenoeg iden­ tieke afbeelding van het port rel uit Oslo (huidige bewaarplaals onbekend) (fig. 14), met uit­ zondering van enkele kleine delails die makkelijk over hel hoofd worden gezien: op de voorslelling uit Londen hangt hel haar wa L lager over de oren dan bij hel Osloportret zo da L enkel nog de oorlel zichtbaar is; de florale decoralie Yan de geschilderde omlijsting wordt er niel onderbroken door een carlouche waarin de identiteil van de afgebeelde wordt onthuld maar vormt daarenlegen een conlinu geheel ; de omlijsling vertoont minieme afwijkingen zoals de vier bollen in het ondersle register, de gekru lde bladertoppen in de rechter boven­ hoek en het ontbreken van de Lrosachtige bekroning, rechts Ler hoogte van de nek. Omwille van hel detaillisme van deze afwij kingen wordl dil portret in de Witt Library aanzien als het meer bekende Osloporlret. Inlichlingen omlrenl de herkomst of de huidige bewaarplaals wer­ den dan ook overgenomen uit hel gegevensbesland van hel Osloportre l. Het andere portret, waarvan melding word t gemaakt in hel Rij ksburea u voor Kunsthistorische Documenta tie in Den Haag, werd niel ingeschreven in een geschilderde omlijsling (huidige bewaarplaats onbe­ kend) (fig. 15) ('06 ). Te oordelen naar de lengle van het haar, sluit deze voorstelling aan bij het Londense portret. Anders dan bij de voorgaande porlrellen, wordt het jasj e van de afge­ beelde ditmaal niet afgebaard mel een kanten kraag. Tussen de drie portrelten bestaan lichte varialies in de gelaatslrekken. Ter hoogte van het neusbeen in het Osloportret, maakt de wenkbrauw van hel rechteroog (Yanuit hel standpunt van de geportretteerde) een lichte wel­ ving die op het Londense en Haagse portret ontbreekt. Het rechteroog van het Londense en Haagse portret lijkL bovendien iels groter te zij n weergegeven. Ongeveer in de helft van de lijn die loopt van de neus naar de mondhoek vertoont het Osloportret een lichte uitstulping die bij het Londense en Haagse model afwezig is. Hetzelfde geldt voor de meer gepronon­ ceerde lijn ter hoogle van de mondhoek en hel grotere reliëf' van de kin. Op het Londense en 1 Iaagse portrel zijn de wangen van Pieler 1 wat meer uitgezakt. De vloeiende kaaklij n van het Osloportrel maakt daar plaats voor een vollere en meer gediversifieerde kaaklij n. Op hel Londense en Haagse porlrc l heeft de geportretteerde een dubbele kin. In alles toont de man op het Osloportret zich een sluk jonger dan op hel Londense en Haagse portret. Op basis van de overeenkomsl in de delails Lussen de afzonderlijke voorstellingen kunnen het Londense en 1 laagse port re l rond dezelfde tijd worden gesitueerd. De iets subtielere en meer detailgevoelige uitvoering van het gelaat in het Osloporlret en de jongere indruk die de

( 104) DE \'os, Stedelijke 1'I usea Brugge, op. cil., p. 102; TA1-10:-1, 'Claeissens', op. ei/., 11, pp. 148-149. (105) TA110:-1, 'Claeissens', op. cil., 1, p. 219, Il, pp. 118-1 -19. (106) In 1953 door i\fa x Friedläncler gesignaleerd in de kunslhanclel Frederick l\lonl Le New York.

60 GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKENDE' SClllLOEH

Fig. 14. Gillis, Anloon of Piclcr Il Claeisscns, Por/rel van Pieter I Claeissrns, 1560-ï6, drager en afmclingen onbekend, huidige bcwaarplaals onbekend. (copyrighl Will Library, Londen) afgebeelde daar geeft, doel vermoeden dal dil hel prololype is waarop beide andere porlrel­ ten zich baseerden. In 1560, op hel moment waarop hel veronderstelde protolype werd ver­ vaardigd, had Gillis de leeflijd van 23 of 24 jaar bereikL, Anloon de leeftijd van 18 of 19 jaar. Pieter II was wellicht nog een stuk jonger. Zeker Gillis had dus al de leeflijd bereikt om over voldoende technische maturiteit Le beschikken om een waarheidsgelrouw portret te schilderen. De krachtige voorstellingswijze en de meticuleuze weerga ve van de Lrekken van Pieler l, met aandacht voor de tactiele tonaliteit van de huidlextuur, zijn facetten die met name in de Boedapestpanelen en het Brugse J Iolma nportrel zijn gelijke vinden ( 1m). Indien Gillis de au-

(!Oï) De slilislische overccnkomsl tussen de Bocdapeslpanclen, hel Brugse 1 lolmanporlrcl en hel Osloporlrel

61 BRECHT DE\VILDE

Fig. 15. Gillis, AnLoon of Pieter Il Claeissens, Por/rel van Pieler I Claeissens, 1560-76, drager en afmetingen onbekend, huidige bewaarplaaLs onbekend. (foLo uit hel M.J. Friedländer-archief, gelegaLeerd aan het HKD, Den Haag) teur was van het Osloportrel, wie kan dan de andere portretlen geschilderd hebben? De tref­ fende overeenkomst tussen het aantal portre lten en het aantal zonen dat Pieter I in het schil­ dersambacht opvolgde, de chronologie waarop ze hel meesterschap verwierven (Gillis 1566, Antoon en Pieter II 1570) en de - gesuggereerde - chronologie van de portretlen (prototype 1560, de andere twee iets later) zet makkelijk aan tol speculat ies. Het is echter allerminst duidelijk of de subtiele nuances tussen het prototype en het Londense en Haagse portret ook betekenen dat ze door een andere hand werden geschilderd. Overigens werd eerder bij andere sc hilders geobserveerd dat portretten van personen met wie de artiest een persoonlijke

werd reeds vastgesteld door: K1ss, Produclion piclurale, op. ei!, IJ, pp. 3-4 , 112, maar daar werden deze schilderijen nog op naam van PieLer I Claeissens geplaatsL.

62 ' ' GILLIS CLAEISSENS: EEN ONBEKENDE SCHILDER band had, vaak een hogere kwaliteil bezitlen of een grotere invenliviteit ten toon spreiden dan portretten voor een extern publiek, als werd de psychologische verhouding van de kunste­ naar tot zijn model op symbolische wijze gekristalliseerd in de faclor arbeid (1°8). Pieter 1 werd in driekwarl vooraanzicht afgebeeld tegen een egaal groene achtergrond, wat een conventionele formule was onder Brugse portrelschilders als Adriaan Isenbrant, Alb­ recht Cornelis, Ambrosius Benson en Pieter Pourbus ( 1°9). In tegenstelling tot andere zes­ tiende-eeuwse kunstenaarsportretten, waar in de pose, de Kopfwendung, de attributen en de toevoeging van schildersalaam steeds vaker retorische registers worden bespeeld, ligt de klem­ toon in het portret van Pieter I bovenal op de kwaliteit van de uitvoering ( 110) . Het is slechts door de beroepsaanduiding in de cartouche van het Osloporlrel dat de man in het ovaal kan ge·1dentificeerd worden als een schilder. De losse schilderswijze met brede maar rake toets contrasteert met de fijne borstelstreken in ander werk van de familie Claeissens en wijst mo­ gelijk op een informele contexl. Afbeeldingen van werkplaatsen en verkoopsruimten in minia­ turen en schilderijen tonen aan dat ambachtslui en kooplieden hun winkel of kantoor vaak decoreerden met artistieke objecten. Deze voorwerpen hadden een publicitaire functie en (1 1 1 . dienden als uithangbord voor de zaak ) Hel is goed mogelijk dat het portret van Pieter 1 binnen het atelier in de Oude Zak naar de potentiële koper toe fungeerde als barometer van de kwaliteit die in het bedrijf werd afgeleverd. Naar analogie mel Catharina van I-Iemessen (1528-na 1567) die haar ego eveneens in verscheidene portrelten vastlegde, kunnen de portrel­ ten van Pieler J ook hebben gediend als relatiegeschenk om belangrijke opdrachtgevers voor (11� . de artistieke vaardigheden van het Claeissensbedrijf Le sensibiliseren )

(108) K. VA:-1 OEH ST1GHELEN, 'Das Porlrii l zwischen 1550 und 1650. Die Emanzipa lion cines Genres' in: E. iVIA1 en 1-1 . VLJEGHE (eds.), Von Bruegel bis Rubens. Das goldene Jahrhunderl der flämischen i\llalerei, tenl. cat., Keulen, 1992, pp. 171-182; J.L. i\IECLE�JEESTEH, ·De voornaamste porlrelschilder van het ze­ ventiende-eeuwse Brugge : Jacob van Oosl de Oudere', Vlaanderen, ,18, 1999, p. 1 '17. (109) M.J. FrHEoL.:\NoER, · Arnbrosius Benson als Bildnismaler', Jahrbuch der /(öniglich Preus:ischen t

63 Bijlage 1 °' "" Stamboom van de familie Claeissens (1499/1500-1660)

PIETER 1 (1499/ 1500-1576) schilder, m. 1530; verluchter, (m. ) 1543/44 x Marie Meese (15 13-na 1586) Christoffel (t ca. 1577) Dochter (minderjarig in 1577) x Margriete Coene

GILLIS 1 (1536/37-1605) ______GILLIS Il (buitenechtelijk, t ca . 1622) schilder, m. 1566 schilder, m. 1601 x Elisabeth Boelandts (t 1609)

PIETER-ANTOON (Pieter IV) (t 1608) l:ll schilder " til (l :i: Maaike (161 1 x Joos De Muer, timmerman) ..., 0 ANTOON (1541/42-1613) ril schilder, m. 1570 Catharina (1660 weduwe Philips Vande Kerckhove, edelsmid) :;::: r x Elisabeth Roelants (t na 1613) 0 ril -{Josinne of Judoca (1611 x Jan Baptiste Kerckhove) Victor (° 1574) Ambrosius (t 1616) edelsmid, m. vóór 1567 x Marie De Baieul Maaike (minderj arig in 1616)

PIETER III (t 16 12) schilder

PIETER II (na 1542-1623) JAN (t 1653) schilder, m. 1570 1 schilder x Petronelle Roelants (t 1615) Dochter (t 1624) GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKENDE' SCI-IILDEH

Bijlage 2 1570, 31 augustus - Rekwest van Pieter 1 Claeissens aan de schepenen van Brugge om startkapitaal voor zijn zonen Gillis en Antoon te bedingen*

Pieter Claeis den schildere ende Maria Meese uxor als vadere ende moedere van Gillis ende An­ th[euni]s beede zyne zonen [verthoonen hoe] lal de zelve Gillis ghecommen was ter oude van xxxiij iaren of daerontrent ende de voorn[oomden] Anth[euni]s oudt xxviij iaren ooc of daerontrent ende beede lbl schilders van huerlieder styl vertoochende hoe zylieden lel oock wys ende vroet ghenouch waren om huerlieder zelfs te werden als ende huerlieder styl wel ghenouch connende om huerlieder fl costen te Idi winnen lel byden welcken verzochte l consent om hemlieden beede lgl huerlieder zelfs mach te maken ende uut Jhl huerlieder broode te doene ende elc van hemlieden li l toe te leghen twee hondert guldenen van xl gr[ooten] stic lil ten fyne dal alzulcke contracten als van zy voorl an maken zouden van weerde moghen wesen ende huerlieder effect sorteren ende dil al Ik\ inde presencie vande voornomde Gillis ende Anth[euni]s die tzelve ooc begheerende waren ter presenlie van Jan Stheenwaert Jacop Parisys ende Jan Bellehaye vrienden ende maghen die daer inne con­ senteirden.

Signatuur, doorslreepl : Pieter Claeis

In de marge staat : Gheconsenteirt den laelsten 1n ougst lxx present Aerts Raet Heede Boodt Sproncholf Woestyne Oudeghceste.

* Om de leesbaarheid van het document te bevorderen werden bepaalde doorhaalde passages in de tekst behouden. Enkele passages werden wellicht doorstreept bij hel verlenen van de toestemming door de schepenen. " Doorslreepl : den welcke b Doorstreep! : ooc c De laalsle drie woorden werden doorslreept. d Doorstreept : willen c Doorstreept: 1 willen Jde r Doorstreep/ : denzelven Gillis ende An lh[eu ni]s g Doorslreepl: by huerlieder heeren consente 11 Doorstreept: zynen ; De laatste veerlien woorden werden doorstreep!, en werden aangevuld mei : om daer mede huerlieder zouden, eveneens doorslreepl. i Erboven, doorslreepl : len enen rega rd e k Doorstreept : proffyt te doene

SAB, reeks 198, J( V, Protocol nr. 595, fol. 287-288. Ongepubliceerd document.

65 BRECllT DEWI LOE

Bijlage 3 1574 (n.s.), 3 februari - Akkoord tussen Gillis Claeissens en broeder Claeys Van de Kerchove van het Magdalenaleprozenhuis op Sint-Andries i.v.m. het schilderen van de luiken van een epitaaf

1573

Den iij"11 in sporkele 1573 zoo bestede ic m' Gillis Claeys wuenen!clel indien! Houden Zack binder stede van Br[ugghe] twee elueren aan min[en! Lafereel Le v!erjschilcleren en!cle] te slellen inde zelve elueren van binnen in clheen cluere S1 Nicolaeys en[cle! clancl!erj cl uere moel ic gheconlerfeyt slaen met een wapenbcrt claer onclere de zelYe elueren Yan binnen ghesloffeerl met lucht loovers ol'Le lancltschepen wercklycke naer den hesch vancl!enj buuck van Lzelve Lafereel Lwelcke oock v!er]nisl ende v[er!claersl zyn moet claert ooirboor en[clej profyt es voort va n buulen upcle zelve elueren up clheen cluere moel st Jan ghemaect zyn mel de figuere inl wilde Yan min!enJ Yaclere en!cle] myn broedere en[deJ ick en moet er by gheconterfeyl staen up clancl[er] cluere moet slaen S1 Jacop mel de figuere van min[enj moeclere en[clel Yier myne zus ters inl wilde en[cleJ voort beneden den voel moet oock ghestoffeirt zyn naercl[enJ heesch van[cleJ wercke en[cleJ claer oncl[er] ghescreven hier licht begraven of'Le sepelluer zoo dal besl voughen zal welck voorscr[ even J werck vulclaen zyn moel te Sinschen lxxiiij eerst com[m]en[cle] claer vooren dal den voorn[oomdenj m' Gillis hebben zal vier pond[en ] gro[ote]n dies mach ic tzelve werck doen vizitheeren al waert mel zes meesters hem dies v!er]staende en[clel indien dat claer niel de voorn[oomcle] iiij lb. aen v[er]client en es en zal hem die niel betaelen clan ter discretie van[clel goede man[nJen dil was ghedaen Len voorscr[eve J daeghe bind!e] goclshuuse vanclJe] Magclaleene presenl m' Marck Vancle Velde m' Pauwels de Praet den m' vancl!e] voorn[oomcle] go!clJshuuse heer .Jan Vancl!en] 1 leyde en!de] meer andere. Den xviij"11 in december xvc lxxv voor deken en[de] heet gheweest Yoorde derde reysse jeghens den voorscr[even! Gillis Claeys en[clej v[erJzocht min[enj Lafereel Lhebbene ghemaect ind[el voorscr[eve] manieren en[de l hem Gillis was gheordon[n]eirt my Lzelve Lafereel metten elueren te leveren vul­ macht den eersten dach van april 1576 claer naer volgh[endeJ upde v!er!buerte van zes carolus ghulclenen te weten de viere Lot profyle vand[en] cape ,·ancl[en] schilders den vyfsten tot profyle van[de] aermen en[ de J den zesten ghulclene Lot profyte va nJden ] gheva[ n [ghenen en!de 1 gaf last tzelve te doen theekenen beth!aelt] den clercq van clachvaerc l v gr[ ooten ]. in de marge van fo l. 9r. : Den xxvij"11 in april 1576 beLh!aeltJ m' Gillis up rekenin!ghe] twee ponden gro[ote]n.

OA B, FM, Reg. 554, fo l. 9r-10r. Gecorrigeerd L.o.v . .J. GELD HOF, 'De Claeissins en het Magdalena­ leprozenhuis', Hel Brugs Ommeland, 23, 1983, p. 268.

RÉSUMÉ

De 1530 à 1653, trois générations de la familie Claeissens, sans inLerrupLion, furent acti­ ves comme peintres à Bruges. EtanL donné les gra ndes ressemblances entre leurs peintures el vu Ie manque de travaux de référence conccrnanL les différents membres de la familie, il en résulte qu'une longue tradition d'aLLribuLions s'appuie en gra nde parLie sur des hypothèses. Des recherches récenLes ont permis de réaLtribuer un cerlain nombre de peintures aux diffé­ rents membres de la fa milie. Cet article présente un nouveau travail de réf'érence pour un autre membre de la familie, qui joua un ràle important mais discrel à Bruges, cl qui est

66 GILLIS CLAEISSENS: EEN 'ONBEKENDE' SCl-l lLDEB

Loujours resté dans l'anonymat. Sur base de cette étude de référence, la diffusion des reuvres de la fa mille Claeissens a ensuiLe éLé réévaluée et quelques nouvelles attributions onL été pro­ posées.

SuMMABY

Between 1530 and 1653 three genera tions of the fa mily Claeissens were con tinuously active as painters in Bruges. Due to the close stylistic resemblances between their painLings and the lack of reference paintings for each member of the fa mily, the traditional aLLribuLions are largely hypothetical. RecenL research made it possible to rea ttribute a number of painL­ ings lo several members of Lhe fa mily. This article presenLs a new reference painting for anolher member of the family who played an important but discrete role in Bruges bul who always remained anonyrnous. This new reference painting makes it possible to propose several new attributions.

67

LE BURINISTE LUIGI CALAMATTA (CIVITA VECCHIA, 1801 - MILAN, 1869) ET SON CEUVRE*

Godelieve DENHAENE

Le 16 mars 1836, Ie botaniste et politicien Barthélemy Du Mort ier déclare à la Chambre des représentants : « C'est un fa it bien pénible pour la Belgique de voir que chez elle il n'y ait plus de graveurs, alors qu'au xv1e et au xv11e siècle elle était la terre classique de la gravure. A l'exception de deux ou trois graveurs, il n'y en a plus chez elle ; il est indispensable de faire renaître eet art, et pour cela il faut créer une école de gravure » (1). La remarque de Du Mortier concerne donc la décadence de la gravure en Belgique (2) et Ie problème de la création d'une école qui enseignerait cette discipline. Cette importance ac­ cordée à la gravure s'explique par Ie contexte historique de la naissance de la Belgique, oü l'esta m pe pouvait joue r un rö le précis. Grace à e lle, Ie jeune pays peut en effet faire la pro­ pagande de son patrimoine artistique aux quatre coins du monde. Pour faire connaître ce pa­ trimoine, il fa ut Je reproduirc grace à une gravure d'excellente qualité. Il est donc nécessaire, élant donné !'absence de graveurs, de recréer une école nationale qui enseigne !'art de graver. Cette école reproduirait !'art ancien, remettrait en valeur !'art du temps de Hubens et de Van Dyck et donnerait à nouveau des cours de technique du burin, d'eau-forte et de xylographie. La gravure sur bois debout est aussi concernée ta nt sont fréquents les livres de contrefaçon qui se publient sans illustration. Tant et si bien que les imprimeurs, notamment A. Wahlen et J.-P Méline, réclament déjà en 1834 une école de gravure dépendant du gouvernement ou d'industriels (3).

Membre corrcspondanl de l'Académic royale d'Archéologie de Belgique. Je remercic vivemenl Nicole Walch, ancien conserva lcur du Cabinet des Eslampes de la Bibliolhèque royale de Belgiquc cl Ie Or. IVlarie-Chrisline Claes pour m'avoir généreusemenl fa il bénéficicr de leurs élucles sur Calamalla. (1) 1-1. l-IYMANS, CEuvres, éludes el nolices relalives d /'hisloire de /'ar/ dans les Pays-Bas, !, La gravure, Bruxelles, 1920, p. 400. (2) J. RAINEAU, «Le discours sur la décaclcnce de la graYure de !'Ancien Régime à la Restauralion», dans ' ' Ph. l

69 GODELIEVE DENJIAENE

Fig. 1. J\uguslc Desnoyers, L'espérance soutien/ /'homme jusqu'a la mort, burin, Bibliolhèque Royale, Estarnpes, S.I 13ï0ï, plano. Photo © Bibliothèque royale de Belgique

Cc qui fail Ic plus défaut en Belgiquc, ce sonl les burinistes. Or Ie burin reprèscnlc, avanl Ic xxe siècle, l'arl Ie plus apprèciè en gravure ; l'artiste s'y trouvc en eff"el confronlè à l'objeL à reproduire trail pour trail clans Ie cuivre. Il y ajoule, par des moyens qui lui sont propres, des effels de clairs obscurs, de brillances, de chatoiements. Alors que la Belgique connail cettc décaclencc du burin, la France, l'A.nglclerre, l'Al lc­ magne, l'llalie accomplissenl au conlraire de récls progrès clans cc clomaine ( ' ). L'ILalie peul se vanter de la production de Giuseppe Longhi (1766-1831) qui enseigne à Milan, de celles de Paolo Mcrcuri (1804-1884), de Luca Rosaspina (1762-1841), de Paolo Toschi (1788-1854 ) de Pietro J\ nclerloni (1785-1849) (5) . . . L'Anglelcrre admire l'cr uvre de Charles Howarcl Jones (1764-1837), de Samuel Reynolcls (1773-1835), de Samuel Cousins (1801-1887)... En France se succèdent aussi plusieurs grands maitres Leis que Alexandrc Tarclieu (1758-1844), Charles

{cl) J. L.\llA'-:, L'Es/ampe, l. 1, Paris 1959. p. Jï,I, 18ï. 293. (5) i\ .�l. C:o�IAN[)L·cc1 , Di=ionario illuslrato dei pi/lori, rlisegnalori e incisori italiani moderni el conlemporanPi, 1 \'Oi., i\lilan,

70 l 1

LE BURINISTE LUIGI CALAMATTA

Fig. 2. Louis-Pierre Henriquel-Duponl, Dibulade, burin, Bibliolhèque Royale, Eslarnpcs, S.IV 18881, LJ0• Pholo © Bibliolhèque royale de Belgique

Clémenl Bervic (1756-1822), Auguste Dcsnoyers (1779-1857) (fig. 1), Henriquel-Dupont (1797- 1892) (fig. 2). Ces arlisles sonl rnondialemenl connus pour leurs ceuvres qui atteignent un réel nivea u de perfection. Il est inlércssanl de constaler que si les eau:x fortes de Meryon et Coro t se vcndenl à 2 francs, une O? uvre de Desnoyers se vend 800 francs au:x amateurs de la fin du siècle ((i). Mais il n'est pas rare qu'un burinisle, pour attcindre le niveau de perfection qu'il projetle et qui atleinl parfois Ie travail d'orfèvrerie, metle des années pour achever une ceuvre. Ainsi, Luigi Calama tta a-L-il besoin de sepl ans pour graver Ie « VO?u de Louis Xl 11 » d'après Ingres el vingt ans pour graver la Joconde ().

(6) LAHAN, op.cit., p. 172.

(7) Ch. BLANC, «La .Jocondc .. '" Ca::.elle des /Jmux-Arls, l. l. 1859, p. 163-167.

71 GODELIEVE DENllAENE

S'il est possible de cilcr des noms de burinisles fameux aclifs en France, en !talie et en Anglelerre en celle périocle du début du x1x0 siécle, ce n'esl pas Ie cas pour la Belgique ou, nous l'avons dit, eet arl connaîL un déclin alarmant. A Anvers, J'Académie des Bcaux-Arts ne dispose plus de profcsseur dans cette discipline de 1806 à 1820. En effet, en 1806, Ignace Vanden Bergh est refusé comme professeur à l'Académie de sa ville natale et Ie cours de burin est supprimé. Vanden Bergh ira travailler à Paris (8). En 1820, Joseph Charles de Meule­ meester (1771-1829) occupe Ie poste à Anvers de manière sporadique jusqu'en 1829. Sa mort a pour conséquence de fa ire replonger l'état de la gravure à un stade peu brillant. Personne n'est prêt à assumer la relève. Le Français Ferdinand Lhérie (1770-1848), disciple du maître, ne réussit pas à faire école. Cette täche ne reviendra qu'en 1832 à un autre élève : Erin Corr ( 1805-1862) (9). Au début du siècle, la situation n'est pas meilleure à Bruxelles ou il n'y a pas de cours de burin à l'Académie. De plus, depuis 1820, les réels amateurs d'estampes voient surgir la litho­ graphie qu'ils n'apprécient pas à cause de son manque de raffinement. lis so nt Lémoins du succès de ce nouveau moyen de reproduction; ils pressentent la dispari tion de la gravure tra­ ditionnelle au profit de cette invention facile et envahissante (1°). Celle-ci trouve à Bruxelles et dans maintes villes (Mons, Tournai, Gand, Bruges ...) une vogue grandissante (11); les ate­ liers s'y multiplient. Marcellin Jobard (12) est Ie premier à ètre à la tête d'un établissement important de dessin et d'imprimerie lithographiques. L'entreprise d'Antoine Dewasme­ Pletinckx lui succède rue des Paroissiens à Bruxelles. Le peintre Joseph Paelinck (1781-1839), grand collectionneur et amateur de gravures an­ ciennes, professeur à l'Académie, lance Ie cri d'alarme; il fait prendre conscience aux autorités de !'absence de tout enseignement de gravure tradition nelle ; cette mise au point ren force chez Ie directeur gènèral des Beaux-Arts, Ie comte Amédée de Beauffort, Ie désir de voir se créer une école de gravure. Le projet prend forme (13); celle-ci sera situèe au numéro 11 (actuelle­ ment Ie 11°39) du Grand Sablon à Bruxelles et sera annexée à l'établissement lithographique Dewasme-Pletinckx; Dewasme en sera Ie directeur. La question est à ce point sèrieuse qu'elle est discutée à la Chambre des Représentants comme nous J'avons dit précédemment. Le pro­ gramme de l'école comporte des cours de dessin, confiés à Henri Van der Haert, Jean-Bap­ tiste Madou, Paul Lauters. Les cours de gravure sur bois sont dispensés d'abord par Jules Bougon, Elwam et ensuite par les frères Henry et William Brown. La gravure au burin n'y figure pas, à défaut de professeur. Il manque donc à l'ècole, à ses débuts, un maître qui puisse réaliser Ie projet de créer en Belgique une des meilleures écoles de burinistes.

(8) HntA:-is, op. cil., p. 393. (9) Ibidem, p. 397. (10) Ibidem, p. 399. (11) J. H. M. VAN Dm MARC!<, Romantische boekillus/ralie in België, Roermond, 1956, p. 271. (12) Jobard, Biographie nationale de Belgique, 10, 1888-1889, col. 493-499. (13) L. ALVIN, Nolice sur Louis Calamalla, graveur, suivie du calalogue de l'ceuvre du maître, Bruxelles, 1882, p. 6. Pour la création de cette école, pour les discussions qu'elle suscite, voir, outre Alvin, l- IYMANS, op. cil., p. 395-403 qui recadre cel événement dans l'évolulion el l'histoire de la clécadence du burin en Bel­ gique; voir également VAN DER MARCK, op. cil" p. 112 el BLACHON, op. cil" p. 114.

72 LE BURi ISTE LUJGI CALAMATTA

C'est vers un artiste de réputa tion internationale - Luigi Calamatta - expert en tech­ niques diverses - burin, eau-forte, manière noire -, que se tournent en 1837 les autorités belges chargées de créer l'Ecole royale de gravure à Bruxelles. Calama tta est au sommet d'une carrière brillante. Il vient de remporter la médaille de Ière Classe et la croix de la Légion d'Honneur à l'Exposition des Beaux-Arts de Paris de 1836 avec la gravure réalisée d'après Ie Vreu de Louis Xlll: d'lngres. Cette reuvre et ces distinctions attirent, en effet, l'attention du comte Amédée de Beauffort, alors préoccupé de renforcer son sou tien à la gravure en Belgi­ que. Jules Dugniolle, son secrétaire, est chargé par son chef de contacter Calamatta. Celui-ci, installé à Paris, consent à venir enseigner à Bruxelles à condition de pouvoir passer six mois par an en France (1'1). Calamatta est nommé professeur par arrêté du 5 juin du Minislère de l'Intérieur et des Affaires étrangères. Il arrive à Bruxelles Ie jeudi 31 août 1837 ('5). Sa valeur est immédiatement reconnue, ce dont témoigne son traitement qui s'élève à 6000 francs alors que celui de Paul Lauters et de Henry et William Brown comme professeurs de dessin ne s'élève qu'à 2000 francs ('6) .

* * *

Mais qui est Luigi Calama tta, eet homme à qui Ie gouvernement va confier Ie sort de la gravure beige Cï) ? La source principale pour retracer la vie de ce graveur est un document laissé par I'artiste lui-même. Il s'agit de ses Memorie, restées au stade de manuscrit, et conservées à la Bibliothèque historique de la Ville de Paris. Calamatta est né Ie 21 juin 1801 dans une familie de la bourgeoisie de Civitavecchia (Latium). Son grand-père, Michelangelo, originaire de l'île de Malle, travaille au service de la flotte papale de Benoît XIV. Comme il avait épousé une femme apparentée à Pie VI, ce pontife est favorable à ce que !'on confie à Michelangelo la restauration du port de Civilavec­ chia. L'énergie déployée par eet homme lui vaut d'obtenir les grades honorifiques et richement rémunérés d'ingénieur en chef de la Comarque et de chevalier de Malte. Il reçut également la charge d'exécuter les travaux d'ingénierie Iiés au port d'Anzio. C'est au cours de eet ouvrage

(14) ALVIN, op. cil., p. 9. (15) Le Conservaleur beige, 31 aoüL 1837. (16) A VB, Fonds de l'InstrucLion publiq uc, Académies : 2135-2177 non classé. (17) Pour des biographies de CalamaLt:i, voir cclles compilées par R. ÜJETTI, Luigi Calamalla incisore, Rome, 1874. - L. ALVIN, Nolice sur Louis Calamalla, graveur, suivie du catalogue de l'ceuvre du mai'lrP, Bruxelles, ' 1882. Ch. BLANC, Les arlisles de mon lemps, Paris, 1876, p. 110-128. J-1. BEHALDI, Les graveurs du x1x siëcle, IV, Paris, 1885. - V. C0Rsucc1, Luigi CalamaLLa incisore, Civitavecchia, 1886; U. T111EME - F. BECKEH, lüïnsllerlexikon, V (191 1), p. 367 s. ; - S. VAsco, « Calamatta », dans Dizionario biografico degli llaliani, Rome, IstiLuL o della Enciclopedia Italiana, XVI (1971), p. 411- 414. - « Calama LLa », dans A/1- gemeines l<ünsllerlexikon, Munich-Leipzig, XV, 1997, p. 544-545. La collection la plus complète d'ceuvres de Calamatta est conservée à CiviLavecchia (Museo Civico). Elle ruL don née à la ville par Ic colonel A. Cialdi, ami de CalamaLLa. CeLLe collecLion a été entièrcmcnL rcsLaurée depuis !'an 2000. Le CabincL des EsLampes de la Bibliolhèque royale de Belgiquc possèdc lui aussi la quasi-Lotalité de ceuvrcs de l'arlisLc.

73 GODELIEVE OENllAENE qu'il aurail élé empoisonné par un cnlreprcncur cnvicux. Après lui, son fïls, lc père de Luigi, s'occupcra des mèmcs Lravaux ( 18) . La familie de Fcrmina Nalali, mère de CalamaLLa, souLicnt Napoléon Ier. Le frère de Cala ma tta, Michelangelo, s'cnrölera clans la garde im périalc. Les Natal i, ba nq u icrs clcpu is des généra lions, engagenl des sommes consicléra bles en faveur de l'Empereur au cours de la cam­ pagne cl'Egyptc; ils scronl ruinés par suite de mauvaiscs spéculations ()) . CcLLc admiration pour Napoléon influencera les visions politiqucs de l'arLisle. Calamatta perd ses parcnls alors qu'il cnlrc clans l'aclolescence. Un onclc malcrnel, Gio­ vanni Antonio, le prend en charge. Ce n'est pas à Civilavecchia, qui n'cst qu'unc grosse bour­ gade de pècheurs dépourvue cl'établissemenL scolaire, que Calamatta peul reccvoir une formaLion. Contre une modcsle pension, son oncle Ie place à l'Ospizio de S. Michclc à Home. Cette importante institution, sil uée clans Ie quarlier de Trastcverc, avait élé crééc au xvt0 siècle par différcnts papcs. Elle conlinuc à èlre enLrclcnuc par Ie gouvcrncmenL ponLifical au x1x0 siècle ; son bul: dispenser unc formation profcssionnelle aux jeunes orphclins. Elle ras­ scmble de nombreux alclicrs cl'arl et cl'artisanal du bronzc, du marbre, de la laine cl du verre. Luigi esL desliné à apprcndre Ie lravail de la laine, mais suite à des problèmcs de sa nlé, il est lransféré au départcmcnl de gravure. Il y apprend les rudimenLs du dessin et suil l'apprentis­ sage du burin. Il a la chance de traYailler imméd ia lemenl avec des artisLes rcconnus. Ses premiers maitres son l Anlon io Concioli (1736-1820) cl Fra ncesco Giangiacomo (1782-1864) (fig. 3) qui fonl connallre la peinlure italienne en produisant des images clans lesquellcs ils ne gravent que les conlours des c:euvres. Giangiacomo est direcLeur de la 'scuola d'arte' de l'Ospizio et s'est rendu célèbre par ses gravures 'linéaires' qui reproduisenL les frcsques des ° xve et xv1 siècles de l'église de l'Aracacli de Home, de S. Maria del Popolo, de la Chapclle de Nicolas V et des Slanze du Vatican. Calamatta écril clans ses mémoires qu'il a vite ac­ compli des progrès. On conslaLe toutefois que dès sa première formalion, Ic graveur est mis en contact avec l'c:euvre de Raphaël, !'arliste par excellence qui lui servira conslammenL de modèle (2°). Le jeune apprenLi continue ses éludes avcc Anlonio Ricciani (1776-1847), futur directeur de I'Académie de Naplcs, graveur célèbre pour avoir lravaillé à la Galerie de Turin oü furent égalemcnt appelés les burinistes Luca Rosaspina, Paolo Toschi, Pietro Anderloni. Ricciani, qui avait gravé Le lriomphe de Galalée et la Trans(iguralion, donne lui aussi Ie maltre cl'Urbin comme modèle à son élèvc. Pendant son séjour à S. Michele, CalamaLla se lie avec lrois autres pensionnaircs devenus excellents graveurs; il s'agil de Paolo Mercuri (1804-1884), Pietro Mancion (1803-1888) et Francesco Floridi (!ere moitié du x1xe siècle) avec lesquels il gardera loujours des conLacts a mica ux.

(18) ÛJETTI, op. cil., p. 8. (19) VASCO, op. cil., p. 412. (20) Chr. M1cHEL, « line muLaLion du regard : l'interpréLal. ion gravée de Raphaël de !'Ancien Hégime à la Res­ ' ' Lauralion », dans Ph. KAENEL - R. HEICHAHDT, GravurP el communicalion inlercu/lurr'll<' m.1 x\'111 el x1x siecles, 1-1ilc leshei m-Z.urich-Ncw York, 2007.

74 LE BURINISTE LUIGI CALAMATTA

Fig. 3. Francesco Giangiacomo, gravure linéaire d'après les vitra ux de Guillaume Marcilla l à l'église de Sanla Maria del Popolo à Home, burin, Bibliothèque Hoyale, Eslampes, S. Il 86276, plano. Pholo © Bibliothèque royale de Belgique

On peul se fa ire une idée des occupations de Calamatta à l'Ospizio en lisanl la vie de Mercuri écrile par son contemporain Ignazio Ciampi (21 ). !Vfercuri entre à S. Michele quelques années après Calamatta (1816); il a aussi pour maitre Giangiacomo qui lui laisse une grande liberté, l'encourage à [aire des copies de plàtres et de cartons et lui permet de se rendre, avec Calamatta, au cours de nu de l'Académie ainsi qu'au Vatican pour dessiner les Slanze de Ra­ phaël. A l'Ospizio, Mercuri copie de nombreuses estampes de la collection du directeur et lit beaucoup, nolammenl 'vVinckelmann. On suppose que Calamatta en fait autanl. Ce qui res­ sort, entre autres, de la biographie de Mercuri concernant l'enseignement de S. Michele, c'est

(21 ) 1. C1AMP1, \lila di Paolo Mercuri, Home, 1879.

75 GODELIEVE DENl-IAENE l'importance accordée au dessin dans la formation de l'élève graveur. La main doit ètre assou­ plic par J'exercice constant de croquis de sorte que Ie buriniste n'utilise pas ses instruments de manière mécanique. L'élève qui ne sait pas « plier » la main en souplesse deviendra un gra(­ (i atore de cuivre (22). Calamatta réalise en premier lieu des certificats-vignettes de « confirmation )) pour les confirmés de S. Maria in Laterano (23). Il exécute sa première gravure pour Ricciani, à savoir la copie sur cuivre de la Madone d l'En(ant de Cristofano Allori (Civitavecchia, Museo Civico). Il suit ensuite l'enseignement de Domenico Marchetti (1784-1844), professeur à S. Michele, membre de l'Accademia di San Luca, collaborateur de Berthel Thorvaldsen pour la réalisation des Vingt-cinq statues el bas-relie(s (24). Calamatta reste à S. Michele jusqu'à l'àge de 17 ans et semble avoir été expulsé de cette institution à la suite d'un incident: les élèves de l'Ospizio ayant appris qu'un surveillant devait être démis de ses fonctions pour des raisons contes­ tables, Calama tta s'oppose à cette mes ure rigoureuse. A vee ses amis, il se rend chez le cardi­ nal Ercole Consalvi, protecteur de l'institut. Précédé d'un élève qui portait une croix ornéede rameaux, traversant une grande partie de Rome au milieu d'une foule de curieux, Ie groupe se dirige de l'Ospizio de S. Michele vers Ie Quirina!, résidence dudit cardinal. La garde suisse lui refuse l'entrée ; deux jeunes sont admis et rencontrent Ie prélat. L'homme d'Etat écoute et promet que Ie jour suivant il se rendrait à l'Ospizio pour trailer le problème exposé par les jeunes qui sortent du palais pontifical suivis par les gendarmes. Quelques jours plus tard, les plus turbulents élèves, parmi lesquels Calamatta sont renvoyés de l'Institut (25). Tout Rome parle de l'événement qui, heureusement, ne met pas fin à la carrière de Calamatta mais sus­ cite chez celui-ci un état de rébellion. Seul à Rome, il jouit de la protection de Domenico Marchetti, le maître graveur de S. Michele, qui lui prodigue ses encouragements et lui fournit le travail nécessaire pour sa subsistance. L'élève peut ainsi continuer à se perfectionner dans l'étude du dessin, art primordial pour acquérir la capacité de graver. Il faut peu de temps à Calamatta pour se montrer excellent dessinateur. A ttiré par !'art néoclassique de son temps, Calamatta se tourne vers Antonio Canova et Hertel Thorvaldsen pour parfaire son éducation en copiant leurs muvres. A !'époque, ces deux sculpteurs incarnent la redécouverte des idéaux de la beauté antique. Calamatta est attiré par la concentration de lignes pures de leurs sculp­ tures qu'il retrouvera plus tard chez Ingres. Il raconte dans ses notes que Canova aurait refusé de le recevoir dans son atelier. Thorvaldsen, au contraire l'aurait accueilli et laissé étudier ses muvres, notamment Ie portrait du Général Poloscki, les Trois Grdces et la statue de Vénus (2"). Calamatta rencontre vraisemblablement Thorvaldsen par l'intermédiaire de Marchetti qui col­ labora à l'ouvrage Vingl-cinq che(s-d'ceuure. .. de l'artiste danois (27). Les dessins de Calamatta sont encore à découvrir; on ne sait pas comment ce dernier a traité ses modèles. C'est de 1818 que date la rencontre avec le graveur André Taurel (1794-1855) alors pen­ sionnaire de l'Académie de France à Rome. Taurel jouera un röle important dans la vie de

(22) CIAMPI, op. ei!., p. 15. (23) ÜJETTI, op. cil., p. 28. (24) Rome, 1830. (25) ÜJETTI, op. cil., p. 9. (26) VASCO, op. cil., p. 412. (27) CüMANDucc1, op. cil., lil, p. 1096.

76 LE BURINISTE LUIGI CALAMATTA

Calamatta. 11 Ie familiarise avec Ie milieu français et lui donne du travail pour plusieurs mais (28). Il lui enseigne la technique de la gravure à la française. C'est Taurel qui attirera Calamatta en France, mais ce départ ne se fait pas immédiatement. Calamatta séjourne d'abord à Florence en 1820. Il y fréquente l'homme qui influencera profondément sa carriére et ses théories artistiques: Dominique lngres (1780-1867), àgé de 40 ans, travaille en !talie depuis quatorze ans et s'est nourri pendant tout ce temps des grands maîtres classiques de la Renaissance italienne qui influencent aussi Ie graveur (29). Il ne connaît pas à Rome le succés espéré après des débuts prometteurs à Paris. Quand Calamatta Ie fréquente à Florence, il vient de commencer Ie V ceu de Louis XJ 11 (fig. 4) commandité par la cathédrale de Mon­ tauban, ceuvre qui Ie rendra célèbre sept ans plus tard à Paris et dont Calama tta exécutera la reproduction au burin (fig. 5) (3°). Mais Calamatta a !'occasion de suivre Taurel à Paris en 1823. Deux causes expliquent facilement eet 'exil' : d'une part, Rome offre, en ce début de x1xe siècle, une vie artistique assez limitée ; Ja France a dava ntage à offrir à un artiste ; d'autre part, la situation politique de l'Italie est celle d'un pays soumis qui cherche péniblement à se libérer de l'emprise de l'Au­ triche et ou la liberté d'action est précaire. A Paris, Calamatta travaille pour Taurel et pour son propre compte. Il exécute deux petits portraits de l'artiste de la Comédie française Chéron et de !'actrice Levert (1827) dans lesquels il montre la façon d'utiliser Ie burin (31). Il adopte la mème manière que Marchetti, mais fait déjà apparaître les premières tentatives de son style propre. Le sart de Calamatta est toutefois lié à celui d'Ingres. En 1824, Ie peintre de Montauban rentre à Paris après des années de difficultés en Italie pendant lesquelles il a essayé en vain de s'affirmer. Il a dans ses bagages Le vceu de Louis Xl 11 (32). Calama tta l'accueille chez lui, passage Ste-Marie, rue du Bac (33) . Ingres expose son tableau à l'Exposition annuelle des Beaux-Arts de 1824. C'est Ie succès. Calamatta admire ce tableau et comprend à que! point ce sujet s'adapterait à une transposition en gravure et lui permettrait de faire montre de son savoir dans ce domaine. Ingres n'accepte pas immédiatement cette demande étant donné Ie nombre d'excellents gra­ veurs actifs en France à ce moment. Mais l'insistance de l'ltalien et l'intervention de Thor­ valdsen parviennent à convaincre Ingres de laisser exécuter un dessin d'après son tableau. Le dessin s'avère excellent au point que le peintre se montre admira tif et, selon Ojetti C"), les artistes français manifestent leur enthousiasme alors qu'ils se montrent généralement sévères envers tout étranger (35).

(28) S. ANDEHSON-RiEDEL, «The Sojourn of Engravcrs at the French Academy in Rome, 1806-1824 », dans ' ' Ph. KAENEL - R. RE1 CHAHDT, Gravure el communicalion inlercullurelle au xv111 el x1x sie'cles, Hildes­ heim-Zurich-New York, 2007. (29) BLANC, op. cil" 1876, p. 179. (30) V. POMAHEDE (dir), Ingres 1780-1867, cat. exposition. Paris, Musée du Louvre, 2006, p. 231. (31) Pour une étude de l'évolution du style et de la manière de graver de Calama tta, voir BLANC, op. cil" 1876. (32) Sur ce tableau et sa naissance, voir V. PAMARJDE (dir.), Cal. exposition lngres 1780-1867, Paris, Musée du Louvre, 2006, p. 23 1 et s. (33) BLANC, op. ei/., 1869, p. 103. (34) ÛJETTl, op. cil., p. 10-1 1. (35) BLANC, op. cil" 1869, p. 105.

77 GODELIEVE DENllAENE

Fig. 4. Dominique lngres, Le V

78 LE BUHINISTE LUIGI CALAMi\TTA

Fig ..). l,11igi C:alama LL:1. IA' \"rr,u de /,011is X Il/ ei' après lngrcs (t8:3ï), burin d cau-forle. J!!H x ïl.ï cm, Hibliolhèquc Hemde. Esla111pcs. S.11 \)06:3. l>hoLo © Hibliolhl•quc ro�·all' de Bclgiquc GODELIEVE DENllAENE

Ingrcs, à ce poinl conlcnl du dessin de Calamalla, Ic lui achète et, à sa morl, Ie laisse au graveur, par disposilion lcstamentaire, comme lémoignage d'une durable amitié C';). Calarnat­ la cornmence son entrcprise qu'il lerrnine en 1836 el la publie chez les éditcurs Hitlner et Goupil à Paris. La durée de l'exéculion de la gravure s'explique par Ie fail que Ingres lrouve lous les jours des modifica lions à apporter au cuivre el suscite ainsi la colère de Calama tta qui finil par ne plus prendre en comple les remarques du peintre (37). Pendant qu'il exécute Ie Va'u de Louis Xfll, Calamalta travail\e à d'autres pièces. Il débule en fail à Paris au Salon de 1827 avec la gravure Bajazel el Ie Berger d'après une peinture de Pierre Joseph Dedreux-Dorcy (fig. 6). L'année suivante, il accompaane son ami André Taurel qui a reçu la chaire de gravure de l'Académie des Beaux-Arls d'Amslerdam. Le voyage lui permct de dé­ couvrir !'art du Nord el de compléter sa formalion essentiellement inspirée de l'ltalie et de la France (38). Il parcourl l'Allcmagne et la Hollandc. A Amsterdam, il réa lise Ie portrait du Bourgmeslre Frederik van den Poll ; il s'arrêtc à Strasbourg, à Carlsruhe, à Munich, ville dont !'art plein de dynamisme lc fascine et lui fait prendre conscience, par contrasle, de !'immobi­ lisme dans lequel les beaux-arls s'enlisent en Italie ou la production des arlistes s'affaiblit de plus en plus. En 1829, alors qu'il se trouve en Toscane pour des motifs de santé, Calamatla commence à graver la Joconde (fig. 7) pour laquelle il recevra en 1855 la médaille d'or à l'Exposition universelle de Paris C1). En fail, toute la vie de Calamalla est soumise aux dures contraintes du burin. Il travaille pendant des années aux mèmes cuivres des

(36) VAsco, op. ei/., p. LI 12. (3ï) ÜJETTI, op. ei/" p. 10-11. (38) VASCO, op. eil" p. 412. (39) L'année suivanle, CalamaLta esL à Paris ou il rclrouve son ami Paolo l\lercuri qui a lui aussi quitlé Rome. lis parLageront un alclier Passage Rivoli ; voir à cc propos l'article très inslructif de Ch. BLANC, '' Cala­ malta », Gazelle des Beau.r-A rls, t. Il, 1869, p. 9ï-l 16. (40) Ch. BLANC, « La Jocondc ... », Gazelle des Beau.r-A rls, L. 1, 1859, p. 163-16ï. (4 1) VASCO, op. eil" p. 412. (42) ALVIN, op. eil" p. 23, 11°2 (lilhographies).

80 LE BURINISTE LUIGI CALAMATTA

Fig. 6. Luigi Calama LLa, 13mjazel el Ie berger cl'après Dcclrcux-Dorcy (1827), burin, 44,� x 5(),6 cm, Bibliolhèquc Royale, Eslampcs, Sll 18294 . Pholo © Bibliolhèquc roya le de Bclgiquc

81 GODELIEVE DENllAENE

Fig. 7. Luigi CalamaLLa, La Joconde, burin, 43,4 x 56,8 cm, Bibliothèque Hoyale, Estampes, S. ll 23642. Photo © Bibliothèque royale de Belgique au buri n, ensuite à la manière noire - Ie masque mortuaire de Napolèon Ier (43). Il le rèalise d'après Ie moulage qu'avait rapportè de Sainte-Hélène, en 1821, Ie docteur Antonmarchi, mé­ decin corse qui avaiL assisté l'Empereur dans ses derniers moments. La gravure est parfaite d'exécution. Calamalta a arrangé le plàtre sur une table et l'a ceint d'une couronne de lauriers. Un large ruban forme une sorte de cravate autour du col dont les bords éraillés par le moulage sont ainsi dissimulés. L'épée et la croix de la !égion d'honneur occupent Ie devanL du dessin. Reproduire ce masque correspond à un acte d'oppo­ sition et l'estampe de Calamatta a presque la valeur d'une muvre politique; elle connaît un

(43) ÜJETTI, op. ei/., p. 11; VASCO, op. ei/., p. 412; BLANC, op. cil., 1876, p. 179.

82 LE BUHINISTE LUIGI CALAMATTA réel succès et on la trouve bientót encadrée chez les anciens soldals de !'Empire. Ces estampes rendront l'arlisle célèbre dans une population encore très atlachée à I' « Empereur ». En 1843, c'est Ie porlrait de Giuseppe l\l lazzini peint par Emilia J Iawkcs qui sert de modèle à Calamat­ la. Celui-ci ne peut ètre qu'attiré par ce fervenl patriote révolulionnaire el républicain qui passe sa vie à essayer de réaliser l'unité de l'ILalie. Mais leurs opinions rcspectives sur la guerre entre l'Autriche et Ie Piémont les opposeront.

Calamatta vit dans la capitale française entouré de la considéra tion du public; il esl bien accueilli dans les salons. Il l"réquenle des cercles d'artistes el d'écrivains comme Ic laissc en­ lrevoir Charles Blanc, son élèvc, dans un arlicle ou il décrit !'atelier de son maitre fréqucnté par 1 lenriquel-Dupont, !'abbé de Lamennais, Paul Delaroche, Liszl, Thévenin, Ary Scheffer, 1 1 Ie poèle Giannone, George Sand (fig. 8) ... ( ). Sa rencontre avcc Georges Sand est sans doutc l'une des plus heureuses de son séjour français. Il lui esl présenté alors que Buloz, l'édileur de Georges Sand, commande un portrait de l'écrivain. Calamatta et Sa nd se lienl d'une profonde amitié qui durera toule leur vie. Leur correspondance est régulière et traite de problèmes de Lous genres. Calamatta et sa familie séjournent souvent à Nohanl, Sa nd prcnd Ie parli de Calamatta dans ses écrits, notammenl contre Dclacroix. Elle fail maintes fois allusion au graveur dans sa correspondance ('" ). Ces liens se rcnforceronl cncore quand Ic fils de George Sand, Maurice Dudevanl, épousc Marcellina, la fille de Calamatta, en 1862. Depuis 1824, c'est-à-dire depuis Ie Va>u de Louis XI 1 !, lngrcs el Calamatta lravaillenl lrès souvenl ensemble. Calamatla, bien que son cadel de 22 ans de Jngres, est l'inteq1rète attitré du maître. Il grave notamment de lrès nombreux portraits d'après Ingres. On peut citer celui de Rousseau, de Paganini, d'Ingres lui-mème, de Fernand-Philippe d'Orléans, du comlc Mathieu Molé (fig. 9), des membres de la familie Marcotte, de M. Martin, elc .... C';). Mais lngres joue également un rólc important dans Ie cercle familial de Calamatta. Il est Ie mailre de peinlure de Joséphine Raoul-Rochelte, la femme du graveur ('7). Calamalla se marie en effet en 1840, alors qu'il est en fonction comme professeur de l'Ecolc royale de gra­ vure à Bruxelles. Il épouse la fille de Désiré Raoul-Rochette, l'éminent archéologue, membre de l'Jnstitut, conservateur du Cabinet des médailles de France. Joséphine Raoul-RocheLLe est aussi la petile !ï lle du sculpteur Jean-Antoine Houdon. L'enfant du couple, Marcellina (Lina), nait en 1842. Ingres en est Ie parrain. L'extrème religiosilé de la femme de Calamalta la pousse à s'entourer de personnes très pratiquantes. Calamatta ne partageanl pas les idées de sa femme, les époux se séparenl en 1852. Calama tta vit seul à Bruxelles avec sa fille. A sa mort, son épouse se fail religieuse ('8).

('14) Ch. BLANC, « Calamalla », C11zelle d1's Beau.r-Arls., L. 11, 1869, p. 97-1 16, surloul 108-1 11. (15) G. SANU, /-/isloire de ma vie, IX, Paris, 1856, p. 209-15. - Id., Correspondance, éd. par G. Lubin. Il, Paris, 1966, p. 7117 n.; lil-VI, ibid. 1967-1 969, 11r/ lndicem ; VIII, ibid. 1971, ad lndicem. (46) Pour unc lislc des ceuvres de Calamalla cl de son écolc, \"Oir ccllcs compilécs pa r R. Ü.JETT1 , Luigi Cala­ malla incisore, Rome, 18711. - L. ALVIN, Nolice sur Louis Ca/amalla, graul'llr, suivie du rnlalogiw de /'a•uore du mailre, Bruxelles, 1882. - I-1. BEHALDI, Les graul'll/"S d11 XL\:,. sie"cle, J\', Paris, 1885, p. 51. - V. Con­ Bt;CCI, Luigi Calamalla incisore, Civilavccchia, 1886 (!17) VASCO, op. ei/., p. 412. «18) \'. l{ AHENINE, CeorgP Sa!l(/, sa uie el ses a'uvres, Paris, 1899. IV, p. 121.

83 GODELIEVE DENHAENE

Fig. 8. Luigi Calamatta, George Sam/, burin cl eau-rorte, 25,5 x :34,5 cm, Bibliolhèquc Royale, Eslampcs, Sll 19771. Pholo © Bibliolhèque royale de Bclgique

Depuis 182ï jusq u'à 1834, c'est-à -dirc pendant une bonne partie de son séjour pans1en, CalamatLa travaille à reproduirc sur cuivrc Ie Vreu de Louis X11l, d'lngrcs - gravure qui sera son chef-d'�uvre. Il obtienl pour celui-ci plusieurs dislinctions à l'exposition des Beaux­ Arls de Paris de 1837. CeLLe pièce, louée à l'u nanim ité, consacre définilivemcnl Ic succès de Calamatta et popularise son nom.

* * *

84 LE BURINISTE LlilGI CALA�IATTA

Fig. \l. Luigi Calamatla, Louis-.1/alhieu Jlo/P d'après lngrcs, burin cl cau-forlc. -12,ï x 53,G cm. Hililiothi·qur l"{oyalc. Esl::i mpcs, Slll Jï950. Pholo © Hibliot hèquc roya le de Bclgiqur

En 1837, Calamalla esl un arlisle alïïrmè qui a Lravaillé d'a près les meilleurs peinlrcs de la Henaissance ilalienne ('n) el d'après de lrès bons arlislcs f"rançais \'ÎYanls ('0). Sa rorma lion classique, sa capacilC:· cl'uliliscr Ic burin, la mani(·rc noirc cl J'eau-rorlc, sa f"rèqucnlalion de perso11nagcs tels que lngres, Paul Dclaroche, son Lravail pour la chalcographie de \'crsa illes, scs porlrails de François Guizol, de l\lalhieu l\Iolè, lui onl Ya lu une répulation slable cl ccllc cl'excellenl artisle. Calamalla csl libre de grosses commanclcs cl n'csl lié à aucunc inslilulion, il ,- icnl cl'oblenir Ja croix de la légion d'I Ionncur; il esl clone compréhensible que Ic gouvcrnc-

( 19) Haphaël. \'inri, Rcni, Lcsucur. Cigoli, Hol licclli, \lasaccio. l�ubcns. Ccllini. Luini, Picro del la Fra1H'l'sca . . (50) l'<1ul DL'iarochc, lngrcs, Dcvcria. (;eorges l laylcr, �lercuri, Madr:izzo, I·:Lex, .Joséphinc Cala111alt:1. i\ 1·.v S<'hrffcr, \'an l�yckcn, \larlou, de Helly. Kcllog ..

8-,) menl beige s'adresse ü lui pour venir occuper Ie posle de professeur de burin à l'Ecole royale de gravure de Belgique qui vienl de se créer. Calamalla a d'ailleurs fail un lrès beau porlrail de Lfopold Ier d'apri.·s Georges l layler (1836). Calamatta débarque ü Bruxelles un an plus larcl en aoül 1837. Il loge au Sa blon, n° Ll 9, chez les parenls de .Jean-Baptisle l\leunier qui clevicndra son élève. Plus larcl, Calamalla clé­ ménage au premier élage du n°39 du Sablon, là ou se lrouvc insta llée l'écolc de gravure. La làche de Calamalla se révèle difficile. Le monde du buri n a disparu à Bruxelles. Les clernicrs artistes à l'avoir savammenl utilisé sonl Pierre-François Martcnasic (1729-1789) el J\ nloine Alexanclrc Carclon (1739-1822) (51). L'Italien nc lrouve aucun point cl'a ncrage ; il parl de ricn pour farmer des élèves capables de réponclre à la clemancle du public cl du gouverne­ menl. Il cloil fa ire refleurir un arl enlièrement éleint. Cette classe qu'il crée au sein de l'Ecole royale de gravure cloil égalcmenl ètre capable de rivaliscr avcc la classe de burin qu'Erin Corr Yienl de mcltrc sur pied <1 l'Académie cl'Anvers. Cet lrlanclais a succéclé à Joseph Charles de Meulemeesler (1771-1829) cl au Français Fcrclina nel Lhérie ( ?-1848) ("2) en La n L que li lu laire du cours de gravure à l'Acaclémic. Les élèves de cel lrlanclais, enlrainés clans Ie couranl artis­ liquc qui suit la chule de François Navez, suivenl Guslave Wappers et Ic mouvemcnl roman­ liquc né de l'exallation de la pcinture romantique nalionalc. Les ceuvres de Van Dyck et de Rubens sont à l'honncur. Quancl l'Ecole royale de gravure de Bru xelles s'ouvrc, Erin Corr el Calamatta se présenlcnl comme les deux seuls prolagonisles de la gravure beige, Corr est Ie représcntant de l'écolc lradilionnelle flamande, el Calamatta s'afJïche comme l'acleple de l'arl de la Renaissance ilalienne par excellence. L'émulation née de ces deux lenclanccs opposées animera les graveurs cl'Anvcrs el les élèves de Calamalla ( "'1 ) . Ce dernier travaille à de nom­ breuscs planches. Favorisé par Ic fait qu'il ne cloil presler scs cours à Bruxelles que six mois sur clouze, il voyage sans cesse en !talie pour poursuivre sa formation et copicr des chefs­ cl'ceuvre du xv1'' siècle. Son but est cl'cn laisser des copies parfai tcs aussi proches que possiblc de l'original. Son choix esl diclé par son respect de la Hena issance. Il copie La Joconde (1837) cl la Léda de Vinci, Simonella de Bolticelli (1838), unc Têle d'ange de Luini ( 1 8Ll 2), des Ma­ dones, la \'ierge d la chaise (18LJ 2), la Sainle Familie (1842), l'Jncendie du Bourg (1851) de Raphaël, Frédérique de J\llonle(ellre de Piero clella Francesca (1847). De ses conlemporains, il copic entre aulres Francesca da Rimini cl'Ary Scheffer (1843) (fig. 10), la Dé(ense de Rome de Tommaso de Bclly (1849), Ie Christophe Colomb (1865) cl Ic Jugemenl de Galilée (1865) de .Joseph-Nicolas Robert-Flcury, la Source de lngrcs (1868). Parmi les ceuvrcs belges, il repro­ cluil Souvenir de la Palrie cl'A lfrccl Stevens (1823-1875), la Sainle Cécile de Jean-Baptisle Van Eyckcn (1850). Curieuscmen l, cel arlislc sévère repro cl uit, a vee son élève G usta vc Biot l'ceuvrc anccclotique Oh ! de Jean-Baptislc Maclou (1851) ou des paysans ébahis marquenl leur élonnemenl clevanl on ne sait que! speclacle. Parmi les nombreux portra ils qu'il a gravés, en plus de ceux déjà cités, lïgurcnt ceux de Georges and (1836, 1840), de Victor-Emmanuel (1866), de la l\lalibra n et ccux qu'il a copiés cl'après van Hanselaere (Rooman de Black) (1850),

(51) l ln1ANS, op. ei/" p. 391-393. (52) lbide111, p. 39·1 -39ï. (53 ) Ibidem, p. ,100.

86 1.E BL'RINISTE LülGI CAl.A�I ATTA

rig. 10. Luigi Calam<1 Lla, Fmncrsrn da Himini d'après i\ry Scheffer (1813), burin, :�ï,ï x 28,2 cm, 1:3ihliolhèque l�oyale, l�slampes. SI\' 21 10. Pholo © Bihliolhèque rnyale de Helgique i\laclame Calamalta (Raoul-H.ochPlle) (1853), :-\nloinc l�lcx (Legenlil) (1856). . \ntonio ;\lasulli (Cauour), l\lercuri (Uon S 11), Calamalla devienl unc fïgurc imporlanle de lë1 Yic cullurelle cl arlislique beige. :\ Bru­ xelles, il !"réquenle les exill·s ilalicns cl surlout Ic cercle de savanls cl d'arl islcs qui gravilenl aulour d'J\clolphc Quelclel, Ic directeur de l'Obscrvaloirc (" ). Il y passe cl'innombra blcs soirécs mémorablcs par la richcsse de la convcrsa lion cl par l'amusemcnl ; il y re nconlre des arlislcs imporlanls de l'écolc beige : Jcan-Baplisle l\laclou (1796-1877) ('" ), Paul Clays, Paul La ulcrs (1806-1875), François-Joseph l\avez (lï87-1869), Louis c;allail (1810-1887), EugL·nc Simonis (1810-1882), 1 !enri Decaisne (1799-1852). Ccsarc clcll',\cqua (182 1-1905). Lui-mémc rcçoil scs an1is dans son apparlemenl du Grnncl sa blon qui rcgorgc de curiosilé·s.

(5 1) Dans l":ihondanlc lilléra lurc sur i\ dolphc Quelclcl, Yoir cnlrc aulres .ldolphe Q1wle/el (!7.9ri- 187-I ) . /è.rpo­ silion dornnwnlaire. Cil. exposi lion. llihliol hè·quc rova ll' ril- Bl'lgique. Hruxl'llcs. l\Jï 1. (5!i) '" · STAPPAERTS, « l\ol icc su r .J.-H. l\ladou », ,\nnuairc de l".\c;1dt'mie ro�·ale de l klgique. 18ï\J.

8ï (;Ql)ELI E\'E IJENllAE:-IE

Pcndanl dix ans, Calamalla csl profrsscur à l'écolc de gravure sa ns eonnailrc une grande aisa ncc ainsi qu'il Ic confie à George Sand ( '" ). ,\ parlir de 1 8·16, des changemenls de pro­ grarnmcssont prC:·,·us dans I'écolc de gravure. En 1817, des arrangemenls inlerYienncnl enlrc Ic gouverncmcnl cl la \'ille de Bruxelles qui privc l'Ecolc de gravure de son aulonomic el !'annexe à l'AcadC:· mie royale des Beaux-Arls de la villc par arrèté royal du 3 novcmbre 1848. Calamatla devienl pro f'esseur à l'Académic cl dircclcur de l'Ecole de gravure. Il a pour collèguc François Navcz, Jean Baplisle Van Eycken (1809-1853), Jcan-Baplisle De Landls­ hcer (1797-ca 1853), Henri De Cocnc (1798-1866), Balthazar François, Frans Suys (1783- 1861), Alfred Cluyscnacr (1837-1902)". Il y donnc des cours de dessin qui porlenl lcurs fruits el forme unc pléiadc de jeuncs graveurs de talenl ; les plus connus sonl Guslave-Joseph Biot, Auguslc Danse, Joseph Delboële, .Joseph Demanncz, David Desvachez, Léopold Flameng, .Joseph Fra nck, Aclolphe Lucio Lelli, .Jean-Baplislc l\Ieunicr. Le Cabinel des Eslampes de la Bibliol hèque royale de Belgiquc possède d'ailleurs des ccnlaincs de documenl s de ces élèvcs, cssenlicllemenl des porlra its de personnalilés belges de !'époque ("7). l\lais Calamalla reste aussi aclif en dchors de la Belgique et de I'Académie de Bruxelles. Il oblicnl d'ailleurs une reconnaissancc inlernationale puisqu'cn 1855, il est nommé présiclcnl du jury arlistiquc de la première Exposition L'niverselle de Paris. Trois ans plus tarcl, Pie IX " . lui conlïc la reproduclion de la Slan:a de Raphaël ayanl pour thémc la /Jispule du Saint Sacremenl ('8). La mème année, il Lravaille à la Calcogralïa Camera le de Home pour survciller l'aciéragc de planches, procédé déjà inlroduil en France, mais nouveau en llalie (59). A Bruxelles, l'enseignemenl délivré par Calamalla esl basé sur les principes appliqués par lngres et chers au classicisme des x,.e et xv1° sièclcs: l\lasaccio, Piero della Franccsca, Leo­ nardo da Vinci el surloul Raphaël. A vrai dirc, il semble que Cala malla se soit Loujours scnti clépaysé en Belgiquc. Du moins c'cst ce qu'a lïïrme son élève Charles Blanc. EL de fail, Lrès ra rcmenl, il esl f'a il référencc à des mailres hollanclais ou flamancls alors que l'Ecole royale de gravure devail remellre en valeur Ic patrimoine beige. Le mailre n'hésitc pas à exprimcr son pcu de goul pour l'arl flamand cl son aspccl anccclotique. Dans une lellre aclressée de Bru­ xelles Ie 19 novembrc 1860, à son éclileur parisicn l\larcotle, il écrit: «Nous avons unc assez belle exposition. Les pelits Lalenls augmcntc nl cl granclissenl, les grands ici ne fonl guère cléfaut, parce qu'il n'y en a jamais eu. Le genre hisloriquc (l'histoire) esl Lout à fait nul; Ie paysagc esl en grande prospérilé, non pas Ie paysage italicn el poussinesque, mais Ie paysagc anglo-hollandais. Les animaux dcvicnnent la pàlure et la parure de toulcs les imaginal ions et de Lous les salons. Tout Ie monde sail faire un bceuf, un chicn, un cheval. L'humanilé qui n'élait qu'aux clieux cl aux sainls, lombe clans la basse-cour. C'cst Lrès nourrissant; mais, hors de lable, cela ne vous relèvc pas !'esprit; \'OUS n'avez pas unc idée de la quantité de jolis,

(56) G. SA:-:D, Correspondance, éd. par G. Lubin, Il, Paris, 1966-1971. I\', lcllrc 1559, p. 119; \'lil, letlrc 4035. p. ()J J-f-i13. (57) Cc fonds riehe cl varié, jusqu'à préscnl généralcmcnl ignoré de la criliquc, méritc unc élude qui mcltrail en valeur J'éeolc de Calamalla. !\ propos de ces élèvcs, voir l IYMANS, op. cil" p. JO.J - 107, ·110-415. (58) CalamaLla ne pul achevcr ccllc ccuvre qui ful compléléc par Luigi C:erroni; voir C1AMP1, op. ei/" p. 30. (59) \'ASCO, op. cil., p. 113.

88 LE BURINISTE LUIGI CAL/\ 'IATTA gcntils cl charmanls lablcaux qu'il y a dans ceLLe excellcnle cxposilion de pclils pein­ lrcs. » (60) En dehors de ccttc cri tique acerbc de l'arl flamancl, Calama LLa a laissé des docurnenls inlércssants qui se trouvcnl aujourcl'hui conservés à Civilavccchia (Musea Civico) ainsi qu'au Cabinel des Estampes de la Bibliolhéque Hoyale. Ces fcuillcs reprennent des moclèlcs de la Péninsulc qui ont servi cl'éluclcs pour les cours de dessin de I' Acaclémie el sur lesq uellcs se lit l'i nscri plion : « J\ppro uué par Le Conseil de Perfeclionnemenl de /'Enseignemenl des A ris du Des­ sin. Séance du " . ». C'esl gràce à ces planches que Calamalta enseignait les clrapés, les élucles de tèlcs, Ie mouvement, les proportions". Nous lrouvons ainsi des détails des figures de /Ecole d'!l fhènes et de l'lncendie du Bourg (fig. 11). Dans la Déposilion de Croix de la Villa Borghèse, c'est la lète de Nicoclèmc qui serl de moclèle. Ces planchcs, qui onl plus de 70 x 60 cm, con­ sliluenl à la fois des référcnccs à un moclèle classiquc de la Renaissance, pour Ie clrapé, la physionomic, !'attitude, Ie geslc. Malgré l'école de haule qualilé que Calamalta a réussi à mcllrc sur pied, la méthoclc, les résulla ls, les thèmes choisis ne scmblent pas avoir plu à lous. Le mécontentement du minislre de l'ln lérieur, Charles Rogier, se manifesle quanl aux oricn­ lalions de cette acaclémie qui ne réponclcnt ni à l'a ltente du gouvernemenl ni à cclle du pu­ blic. Le reproche majeur résiclc clans Je fait que l'acaclémic ne prencl pas pour moclèle J'ancienne école flamande. Cc défaut serail dü, selon la crilique, à !'absence de gcslion séricuse de l'élabl issement. L'Ecole de Ca la ma tla el I' Académie aura icn l manq ué à leurs missions. En 1859, Charles Rogier cherche à réformcr l'enseigncment du dessin et de la gravure en insli­ luanl un « Conseil de perfeclionnemenl de l'enseignemenl des arts du dessin » dont fa il parl ie Calamatla. Il clemancle aussi un Projel d'encouragemenl de la gravure à une commission donl Calamatla, Con-, Louis Alvin, Adolphe Siret sonl mcmbrcs. Les constalalions sonl nègalives. C'esl dans cette atmosphère de critiqucs que l'arlislc clémissionnc de sa fonction de clireclcur de l'école de gravure en 1861, laquclle fermera d'ailleurs ses porles avec Ie cléparl du maitre pour l'I talie (61). L'llalie élant délivrée des Autrichiens, Calamalla csl prèt d'y relourner. Le l\linislre de l'Instruclion publique, Terenzio Momiani, Ie charge de prenclre la succession de Giuseppe Longhi comme professeur à l'Accademia di Belli Arli de Brera et de rendre vie à l'enseigne­ menl de la gravure sur cuivre (r;2). Mais, Calamalta n'est pas sa lisfail de l'enseignemenl ina­ clapté à l'évolution des goüls de !'époque. L'école de gravure n'esl plus fréqucnlée. La lilhographie se diffuse, porlcusc de nouvcllcs ressources. Le lcmps de la gravure de reproduc­ lion csl passé. Calamatta poursuil ccpcndant son ceuvrc : il exéculc Ie porlrail de la comlcsse Clara Maffei dont il fréquenle Ie salon (m). Il fail aussi celui de Cavour, de Viclor-Emmanuel el du poèle Pielro Giannonc, 11 rcnconlre notammenl Boïlo, Alcardi, Verdi. Comme cruvre, il représen te Gali/ée deuanl Ie lribunal du Sainl-Officr el Ie Retour dr Colomb d'A mérique. En vail­ lanl palriolc, il s'enróle en 1866 parmi les volontaires pour la libéralion de la Vénélie el par-

(fiO) Ch. BLANC, Les arlisles de mon lemps, Paris, 187fi, p. 120. (61 ) 11HI A:\S, op. ei/" p. 407-"108. (62) C. ALHEH1c1, «La scuola cl'incisionc clcll' Accaclemia cli Brcra nel pcriorlo ncoclassico », 1\rle /ombard", \' 19()0, p. lil s. (fi3) /\ . BA1rn1EHA, R" Il sa/ollo de/la conlensa Ma((ei, Milan, 192fi.

89 GODELIEVE DENl-IAl�NE

Fig. 11. Luigi Calamatla, lncendie du Bourg. Jrune homme accroché à w1 mur, d'après Raphaël (1851), burin et eau-[orLe, 46 ,8 x 76,9 cm, BiblioLhèque Royale, EsLampes, SI 12'100. Photo © BiblioLhèquc royale de Bclgiquc

90 LE BURINISTE LUIGI CALA 1ATTA

Licipc à Ja balaille de Vezza cJ'Oglio clans Ic seplième balaillon des volonlaires. Il assisle à J'enlrée de Viclor-Emmanuel à Venise (" ). Après 1866, il conlinue son aclivilé: scs clcrniers Lravaux sonl la « Source » cl'après lngres, Ic porlrail du coloncl Cialcli el ses étucles consacrées à la !Jispule du Sainl-Sacremenl de Ha phaël, sa pi us gra nclc ocu vre reslée inachevée. 11 meurt Ie 8 mars 1869 à Milan ou il esl inhumé. En 1885, son corps csl Lra nsféré à Civitavccchia, sa viJJc natale, clans Uil monumcnl éJevé par SOUSCriplion c�').

SAMENVATTING Bij het begin van de 19dc eeuw verkeert de Belgische graveerkunst in een dergelijk ver­ val dal de overheid bij Koninklijk Besluit van 26 juli 1836 een Erole royale de Gravure opricht. De tekenkunst word l er onderwezen door I-1. Van der 1 Iaerl, J.B. l\laclou en P. La uters, de houtsnede door 11. en \V . Brown en de burij ngraYure door L. Calamalla, een kunstenaar mel een inlernalionale uitstraling. Zijn eerste vorming geniel hij in het Ospi:io de San Michele te Home waar hij lessen volgl bij Anlonio Hicciani en Domenico Marchclli. l lij vervolmaakt zich nadien bij Berlel Thorvaldsen en André Taurel. Na zijn verbanning naar Parijs in 1823 graveert hij veel naar lngrcs. Calamalta bezoekt Nederland, Duilslancl en llalië waar hij de meesters van de lla liaanse Henaissance kopieert . l lij graveert Levens politieke on­ derwerpen die zijn republikeinse ideeën weerspiegelen. Tol zijn vriendenkring behoren: l Ien­ riquel-Dupon l, abbé La mmena is, Pa ui Dela ro che, Liszl, Thevenin, A ry Sehefl'er, G ia n none, George Sanel ". \1 a nar augustus 1837 doceert hij burij ngra vu re in de Ecole royale de Gruuure van België. De meesler en zijn leerlingen hebben als opdracht deze kunsl, die volledig in verva l geraakt is, weer Lot bloei Le brengen en de concurrentie aan te gaan mel de burijnklas van Erin Corr aan de Antwerpse Academie. In 1848 word l de Ecole royale de Gravure opgeslorpl door de Academie van stad Brussel. Veertien jaar lalcr dienl Calamalla zijn onlslag in. Italië is op dal ogenblik bevrijd van de Oostenrijkers en hij wordt gevraagd om Giuseppe Longhi op te volgen als professor aan de !\ccademia di Bel/i !\rli di Brem. l lij OYerlijdl Le l\lilaan op 8 maarl 1869.

SuMMARY AL the begin n i ng of the 19Lh century Lhe arl of engra vin g is of such cleplorable qua li Ly in Belgiu m Lha L Lhe Govcrnmenl decides by Hoya 1 Dec ree of Lhe 26th .Ju ly 1836 Lo crea Le an Ecole royale dr Gravure. Drawing is laught by 11. Van der 1 Iaert , J.B. Madou and P. La ulers, woodcut by 11. and W. Brown and burin engraving by L. Calamalla, an arlist of interna­ tional renown. He received ils firsl formalion in Lhe Ospi:io de San !Hichele in Rome where he allended lessons by Antonio Hicciani and Domenico l\larchelli. La ler he perfected himself uncler Bertel Thorvaldscn and J\nclré Taurel. Aller his banishmenl Lo Paris in 1823 he made several engravings aller Ingres. Calamatla visilecl lhe Nelherlands, Germany and ltaly where he copied lhe maslers of the llalian Renaissa nce. He also made several polilically inspired engravings Lhal clearly reflecl his re publican sympa lhies. l lcnriquel-Duponl, abbé Lammenais,

(6'1) VAsco, op. ei!" p. 4 Ll. (65) Ibidem, p. 41:3.

91 GODELIEVE DENIIAE:\'E

Paul Delaroche, Liszl, Thevenin, Ary Scherfcr, Giannone, George Sand ... belang Lo his l'riends. From August 1837 onwards he teachcs buri n engraving at the Rco/e royale de Gravure in Belgium. The master and his pupils are expeclecl Lo revive lhis arl and Lo compele wilh lhe engraving class by Erin Corr al Lhe Academy ol' Anlwerp. In 1848 the Eco/e royale de Gravure is inlcgra led in lhc Academy of Brussels. Fourleen years laler Calamalla decides Lo resign. Italy is no langer occupied by Lhe Auslrians and he is asked Lo succeed Giuscppe Longhi at the Accademia di Belli Arli di Brera. l Ie passes over in l\lilan on lhe 8lh l\larch 1869.

92 COMPTES RENDUS - RECENSIES

A ulour de la Madeleine Rcndcrs. Un aspect de l'l1 isloire des colleclions, de la reslauralion e el de la conlrefaçon en Belgique dans la premiére moilié du xx siécle, sous la dircction de Dominique VA:\'WJJ�SBERGllE, avcc la collaboralion de Cal herine BouHGUJG:\10:\' cl .Jacques ÜEBERG11, Tnstilul royal du Palrimoinc arlistiquc / Koninklijk lnsliluul voor hel l

L'arrivée à l'IRPA en 2004 , pour cxpcrlise, de la Madeleine Renders, un lablcau disparu dc­ puis la fin de la Seconde Guerre mondiale, élait !'occasion de rouvrir un dossier bn:ilanl, mais pas­ sionnanl, lié à deux fïgurcs 111;1jeurcs de l'histoirc de la peinlure lïa mandc, Ic banquier, collcclionncur, amaleur el marchand à ses heurcs, Émilc Rcndcrs, cl Ic rcslauralcur mais aussi fa ussaire à ses heurcs, Jef Van der \'eken. Partanl des donnécs lechniqucs de !'analyse en labora­ loirc, la problémalique, ccnlréc sur cc pasliche prélendumcnl unc copic ancienne (de Mcmling!) du Yolcl droil du Triplyque Braque du Lou\TC, s'esl \"U élargic au conlcxlc art islique sous les lemps lroublés de la guerre, à l'enquèle documenlaire sur ces deux pcrsonnalilés aux conlours plus que lïous, à une mise en perspeclivc hisloriographiquc, les faisanl t.oules deux dialoguer aYec les grands no111S de l'histoire de la pcinlurc flamandc, de l\lax J. Friedländcr à Georges l lulin de Loo en pas­ sanl par Friedrich \\linkler, jusqu'à une reccnsion (assurémenl l'une des contribulions les plus rc­ marquables de eet ouvragc) des a>uvres qui peuvcnt aujourd'hui èlre rendues au pinccau du grand rcsla ura leur-ra ussaire riamand. Osons l'a rfirmcr, l'opéra lion, menéc sous les a uspices de l'I nsli lul royal du Pa trimoinc arlisliquc, a élé orchesl rée de main de mailrc par Dominique Vanwij nsberghc. Les annécs onl passé el avcc ellcs s'cst eslompé Ie risquc de réYciller de ,·icux démons, du moins jusqu'à cc que réapparaisse, qui sait: ?, Ie pa nncau des Juges inlegrPs de Gancl. L'heurc était \Tnuc d'en reprendre l'élucle. l)'aillcurs, Hélène \'erougslracle, I�ogcr \'an Schoute el Till l lolger­ Borchcrl nc venaienl-ils cl'en lraccr la Yoie clans Ic cadre d'une rcmarquablc exposition organiséc au musée Grocningc de Bruges, consa eréc au probléme des reslauralions cl falsifïcalions? Au ccnlrc du fïorilègc des reuvres qui s'y lrouvaicnt proposées à la sagacité du public, présenlations didacli­ ques �i l'appui, se lrouva il un panneau lié au couple Hendcrs-\'an der \'eken, la déjà célèbre et cmblémalique \!ierge d l'En/ànl, jusqu'uvrc aujour­ cl'hui mais qui s'csl avéré, au lermc cl'unc minulieusc analyse en laboraloirc, n'èlrc en cléfïnilivc qu'un past iche, cerles gènial, repcinl de boul en boul (ou quasimenl) par Ie virluosc de la p:tlellc cl des pigmcnls d'alors, Ie bien nommé \'an der \'eken. La qucslion pour cerlains puristes dcmeu­ rcra pcul-èlrc de savoir si, dès tors que support aulhcnliquc il y a cl que sous Ic quasi inLégra l surpcinl se cache encorc, grallèe ou non, la composilion originale, il conYienl de parler de raux. Quesl ion oiseusc sinon spécicuse pour bcaucoup, surtoul quand on sa it, ainsi que l'ont magislra lc­ mcnt démontré les conlribu lcurs clc cc volume, quellcs inlcnlions réclles se cachaicnl derrière ces rcslaurntions abusives. L'ombre du trafïquanl, à \Ta i dire, planait depuis bien longlcmps au-dessus de la lïgurc, cnta­ chée cl'opacilé en clépit de son imposanlc cl rayonnante harbc blanche à la Léopold II, que fut l�milc Hcnclcrs. D'aucuns déj

93 C:OMPTES HENDLIS - HECENSIES chef, avaienl dénoncé !'origine plus que douleuse de bien

Anne BuvLE, L'église Nolre-Dame du Finislére à Bruxelles aux xv11/ el x1xe siécles. Redécouverles el documenls inédils (Colleclion Inves tigations, 1 ) . Bruxelles, Sociélé royale d'Archéologie de Bru xelles ; Beauvechain, Éditions Nauwelaerts, 2008, 176 p" 81 ill. couleurs. ISBN : 978-2803800759. Prix : 32 €.

Dressant sa façade Ic long de la rue commerçante la plus fréqucntée de Bruxelles, l'église Nolre-Dame du Finislère méritail assurémcnt mieux que l'indifférencc des baclauds chargés de COMPTES RENDUS - RECENSIES paquels cl à la recherche de bonnes affa ires. La monographie d'Anne Buyle, par son conlcnu largement inéclil el sa présenlalion richement illuslrèe, rend justice à cel èclilïce clonl Ie style entre baroquc el classicisme - Ie nècrlanclais préfèrant Ie termc classicerende barok à celui de style Louis XIV - ful volont iers considérè comme « manquanl cl'harmonie » (Des Marez). Évilanl l'ècueil des slèriles débals de slyles el cl'appella lions, l'ouvrage cxploile des archives inèclites, en pa rticulier une exceplionnclle chronique du xv111c siècle dans laquelle sont Lranscrils les comples de construction et collés une Lrcnlainc de plans, dessins cl'architeclure cl projets de mobilier. L'hisloire de l'èglisc esl inclissociable de celle du quart ier qui, situé entre l::i première cl la seconde enceinle, ne connul son Yéritable essor qu'à parl ir du xv111e siècle, notammcnt avec la construclion en 1775 de la place Saint-Michel (des Marlyrs). Une chapelle mariale bà tie vers 1617 devint en 1646 une paroisse desservie par des Ora loriens. Des fouilles en onl reconnu Ic plan. De­ Yenue Lrop pelite, cetle chapelle ful remplacée par l'église actuelle donl la construclion s'ètendil de 1708 à 1727 cl la décoralion inlérieure jusqu'en 1752. La partie supérieure de la façade el Ie lan­ Lernon ne datcnt que de 1827 et sonl unc inlcrprétalion libre des projcls dessinès un siècle plus LÖL. Cnc grande slatue mariale ful posée au milieu de la façade en 18L12 el une chapelle dèdiée à Nolre­ Dame du Bon-Succès érigée Ie long du flanc seplenlrional en 1850-1851. Dans les annécs 1863- 1874, Ie percemenl du boulevard Adolphe Max longeant Ie ehevel de l'église eul des répercussions profondes sur les maisons de l'llot. L'hisloire récenle de l'édilïce, classé en 1958, ful marquée par des reslaurations succcssives. Plusicurs noms sonl liés à la conslruclion de l'église. Si Ie chcruret la sacrislie furenl bàlis par un mallre maçon bruxellois, Malhieu De Sager, c'csl au sculpteur anversois Henri-Fra nçois Ver­ brugghcn que la paroissc s'adressa en 1712 pour la conceplion esthélique de l'église. Il livra des dessins pour la nef el la façade ainsi que les délails pour les aulels cl les ornemenls intérieurs. Ces documcnls sont conservés el reproduils dans l'ouvrage. En 1713, la direction du chanlier fu l confiée à Guilla ume De Bruijn, Ie controleur des Lravaux de la Yille. Il convienl. encore de citer Ic nom de Rubens qui aYail peint Ycrs 1620 Ic retable de l'lmmaculée Conccption pour Ie mailre-aulcl de la première chapellc du Finislère. Alïn de financer la conslruclion de la nouvelle église, la pa­ roisse vendil Ic tableau en 1711 à un marchancl anvcrsois qui Ie dépcça en quatre morceaux. Le fragmenl ccnlral avee la Vierge el l'Enfanl aboutil clans la colleclion du roi de Prusse à Sanssouci mais clisparut pendanl la Seconde Guerre mondiale. Cnc grande gran1re conlemporaine du Lableau, due au burin de Schelle ó Bolswerl, donnc unc image invcrsée de cc que ful Ie Rubens du Finis­ Lère. Le YOtablc de l'églisc clcmeure unc énigme qu'Anne Buyle nc résoul pas. Finislère clériH-L-il de fïnis lerrae. allusion à l'emplacemcnl excentré dans la ,·ille, ou de venslerslerre, unc fenèlre en forme d'éloile, ou cncorc de veslenwairls, allusion ó la proximilé des remparls? Gagcons que cclle question nc concerne que peu de passanls clans la rue Neu,·e ! Thomas Coo�1ANs

Thomas CooMANS & Anna BERGMANS (red.) In zuiverheid leven . /-/el Sinl-Agnesbegijn­ ho( van Sint- Truiden, Brussel 2008 (Relicla monografieën 2), Brussel, 2008, 479 p., ill. ISBN 978 90 7525 000 0. Prijs 60,- € (verzending niel inbegrepen).

Hel proYinciebesluur van Limburg heell iels met begijnhoven. In hel Hassel lse begijnhof wer­ den vlak na de Tweede Werelcloorlog zowel de grondslagen gelegd voor een provinciaal museum als voor een provinciale bibliolheek en het Sint-Truidense begijnhof was ,·an 1970 Lot 1997 de thuis­ basis voor de provinciale monumentenzorg. Toch bclekenl dit niel dal beide sites op een bijzonder respcclvollc benadering konden rekenen. De schade die het Hassellsc begijnhof ten gevolge van geallieerde bombardemcnlen Lijdens cle Tweede \Verelcloorlog opgelopen had, werd 'hersteld' door Slan Leurs wiens ingrepen hel karakler van de site en de gebouwen Lot op vandaag grondig bepa­ len. De opeenvolgende invullingen die hel provincicbesl uur aan de si lc gaf, en vooral de agressieve confronlalics mel hedendaagse kunsl sinds het einde van de 20slc eeuw, hebben hel geheel uil.ge-

95 CO�IPTES HEN IJllS - HECENSIES hold lol een 18de-eeuwse scène mcl beperkte geloofwaardigheid. 1 lcl Sint-Truidense begijnhof vormde jarenlang hel uilhangbord voor een visie op monumenlenzorg waarin respeel ,·oor archi­ leclurale ensembles èn sociaal weefsel hand in hand gaan. Maar ook hier was op hel einde van de 20sle eeuw een duidelij ke aceenlvcrschuiving merkbaar. De dynamiek, die hel Provinciaal Museum voor Religieuze Kunsl jarenlang lcn loongespreid had, kon niel belcllcn dat de museale acliviteiten geslaakt werden zodat de begijnhofkerk nog bijna uitsluilend een functie voor manifeslaties aller­ hande kon opnemen. Nadal de alomlegenwoordige hedendaagse kunsl zich ook hier mel de nodige agressivileil manifesteerde, kwam het in 1997 uileindelijk lol een breuk met de oorspronkelijke eigenaars De \'riem/en van hel Begijnhof vzw. Dat in deze omstandigheden niel alleen hel laalsle pand in provinciaal bczil - hel Torenhuis - nog gerestaureerd werd, getuigt misschien meer van een huiver om een langelermijn planning op te geven dan van een visie op de loekomst. En dal een welenschappelijke publicalie van hoog niveau over datzelfde Sint-Truidense begijnhof in op­ drachl gegeYen werd en gepubliceerd werd, heefl iels irreëel. Decennialang heeft hel onderzoek naar de begijnenbeweging zich rnoral in de sfeer van de volkskunde, de folklore gesilueerd. Hel is pas dankzij de groeiende popularileil van de gemier studies dal hierin vera ndering is gekomen. Baanbrekend daarbij is het werk van Waller Simons die trouwens een lijdlang te Sinl-Truiden woonde voor hij uilweek naar de Verenigde Slalen. In vergelijking mel de begijnhoven van Brugge, Genl or Leuven is dat van Sinl-Truiden klein maar hel is relalief goed bewaard in zijn 18de-eeuwse vorm. De middeleeuwse kerk mel een uniek en­ semble muurschilderingen maakl echter hel verschil. Bij hel begin van mijn loopbaan als provinciaal amblenaar heb ik de reslauraliecampagne Yan de begijnhofkcrk lijdens de tweede helft van de jaren zeventig van vorige eeuw van nabij kunnen ,·olgen vandaar dat mijn naam ook in deze publica lie opduikl. Deze persoonlij ke belrok­ kenheid maakl hel tegelijk makkelij ker om de huidige sludie naar waarde Le schallen en legelijk moeilijker om een objectief' oordeel Le vellen over sommige elcmenlen. Bijzonder positief is de beslissing geweest om bij hel onderzoek aan verschillende specialislen ler zake de opdracht Le geven deelaspeclen uil Le diepen. De bijdrage van l lanne Van Herck over de geschiedenis van het begijnhof tol aan de Franse Revolutie is mel een enlhousiasme geschreven waaruil een grote sympa lhic voor het onderwerp blijkt. De invloed van het onderzoek naar de begij nenbeweging door Walter Simons is alomlegenwoordig. Toch geeft de strucluur een wat war­ rige indruk. Vooral de laalsle periode wordl mijns inziens wal onrechl aangedaan. De litel van de paragraaf De begijnengemeenschap van Sint-Truiden in vrije ual weerspiegell deze nega lieve visie, die voor een goed deel gebaseerd is op het teruglopend aanlal begijnen, maar die voorbij lijkl te gaan aan de grondige vernieuwing van het gebouwenpatrimonium. Net voor die laalsle periode is de auteur ook een beetje het 'slachtoffer' van een wetenschappelij ke, projeclma lige benadering waarin slechts een beperkle lijd aan plaatselijk literaluuronderzoek kan gespendeerd worden. Bij­ dragen zoals deze van I<. Stevaux over Vanden Elsken waarin zijdelings en summier de rol van de Sinl-Truidense begijnen bij de verspreiding van anlijozefïstische propaganda vermeld wordt, had­ den ongetwijfeld voor een posil iever beeld van deze periode kunnen zorgen. Een demografische benadering waarbij evenluele verschuivingen in de geografische herkomst van de begijnen in de loop der eeuwen onderzochl wordt, zoals dat ook YOOr de abdij van Sint-Truiden gebeurde, zou hier eveneens interessanl geweesl zijn. Maar deze randkriliek wordt meer dan gecompenseerd door de uilgcbreide lijsl van begijnen die 1-lanne Van l lerck in bijlage geeft. Ieder die ooil dergelijke lijslen heeft samengesleld weet hoe moeilijk en ondankbaar dit werk is. Thomas Coomans schreef een objectieve en boeiende bijdrage over de poslrevolulionaire we­ derwaardigheden van hel begijnhof. Daarbij krijgl, de restauratiecampagne van 1970-1981 en de werking van het Prouinciaal Museum voor Religieuze ](unsl (1979-1997) ruime aandachl. De bewe­ ring dal er tijdens de jaren zeventig weinig belangslelling was voor archeologisch onderzoek (p. 75) behoefl echter enige nuancering. De belangstelling was er wel degelijk, op de begroting waren hier­ voor trouwens kredieten voorzien. Maar zoals dat vaak gebeurde was de aannemer echter niet erg happig op een dergelijke inmenging. Notities en schelsen over de posilie van de graven, op de

96 CO�I PTES RE 1DUS - RECENSIES pla:üs waar zich nu de dienslkelder bevindt, werden al snel 'vermisl' en aan personeelsleden die op eigen houlje aantekeningen probeerden Le maken werd de loegang Lol de werf' ontzegd. Marc Laenen bezorgL in zijn uitgebreide bijdrage een grondige bouwhislorische sludie va n de panden die slruclureel tol de begijnhof'sile - begijnhofparochie zoals in de tilel slaal lijkL mij min­ der aangewezen - behoren. De onderlinge ruimlelijke relalie van de verschillende gebouwen worclL geanalyseerd en vervolgens wordl ,·an elk gebouw een gedelailleerde lechnische beschrijving ge­ geven. Honalcl Dreesen behandell in een korl inlermezzo hel hislorisch en recenL gebruik van na­ luursleen op hel begijnhof' waarbij cle relalie rneL de abdij van Sinl-Truiden, die volgens de lradilie OYer eigen groeven beschiklc, spij lig genoeg niel aan bod komt. Thomas Coomans tekenl een grondige en baanbrekende sludie oYer de complexe bouwgeschie­ denis van de begijnhof'kerk die, ondanks de rcstaura l iccampagncs Yan 1934-1935 en rnn 1970-1981, nooit hel voorwerp uilmaakle van een gedegen bouwhislorisch onderzoek. De uilzonderlij ke kap­ conslruclic van hel begin van clc J!lde eeuw, die ook dendrochronologisch onderzochl werd, krijgl daarbij volop aandachL. De auleur onlraf'elt op oHrluigende wijze de verschillencle bouwfases van de begijnhof'kerk ondanks hel feil dal beide 20slc-eeuwse reslauraties hel vinden van gcl uigcn hier­ voor vaak bcmoeilijkLe. De muurschilderingen, die hel meesl kenmerkencie elemenl vormen voor de SinL-Truidcnse begijnhof'kerk, worden behandeld door Anna Bergmans die de gelegenheid aangrijpl om eerder on­ derzoek dal zij hierover verrichllc uil Le diepen en aan Le vullen. Elke muurschildering wordl in delail besproken, een aanlal iclenlilïcalies wordl hernomen en loegelicht waarbij de auleur slerke argumenlen aanvoert om de enigmalische vrouwelijke chrislo(ore figuur Le idenlifïceren als Maria Magdn lena. Andere idcn Lilïca lies, hoewel ongetwijfeld correcl, roepen \Tagen op naar de lokaIc clc­ ,·olie, \Tagcn, die door gebrek aan bronnen, op dit ogenblik spij lig genoeg onbcanl\\·oorcl moelen blijYen. Ook de gesuggereerde mogelijke relatie lussen sommige muurschilderingen en gedrukle prenlen openl nieuwe perspeclieven voor verder onderzoek. Minder overluigend lij kl mij de samen­ hang mel de muurschilderingen te Zepperen waarbij evenluele gemeenschappelij ke voorbeelden mijns inziens de grote onbekende vormen in hel vergelijkende stilistische onderzoek. Eén muur­ schildering blij f'L on,·ermeld. Een onderzoek meL een l"V-lamp op een sombere ,,· inler:wond eind Yan de jaren zeyenlig brachl de schaduw Le voorschijn van een slerk Yen·aagde muurschildering die zich links van de deur in de zuidgevel bevindl, nu y]ak boven en ongelwijfeld gedeellelijk ver­ nield door de brandkraan. V:rn de voorslelling zelf konden geen delails onderscheiden worden. Al­ leen de boYenzijcle Yan de kader was herkenbaar. Aan de binnenzijde Yan de hoeken was een driehoekig Yclcl afgebakend waarin een claLum 15 / .. Yaag hcrkenbanr was. Mireille i\ladou herneeml cle sludie van de kledij Yan de afgebeelde personages en stool daar­ bij onwillekeurig op de \Tagen naar hel realilcilsgehalle rnn de oorspronkelijke afbeeldingen, onder meer als hel om kleuren handell en naar de irnpacl van de oudere reslaura ties. i\larjan Buyle behandell de hisloriek Yan de verschillende reslaura lie- en conscrvaliccam­ pagnes wnarvan de muurschilderingen hel Yoorwerp uilmaaklen en licht daarbij een Lipj e op ,·a n cle sluier, die hangt over clc relatie meL de aannemer lijclens de laalsle reslauraliecampagnc (p. 289). De lapsus (p. 282) waarbij de auleur gcdepulecrdc Albert Clacsscn Lol gouverneur rnaakl - hij Lekende op 30 mcL 19ï3 hel conLracL met hel Kil\. als plaalsvervangencl gouverneurin afwe­ zigheid van goll\·erneurLouis Roppe - wezc haar vergeven. Leon Smels, cerlijds o.m. veranlwoordelij k voor hel Provinciaal .1Jusewn voor H.eligieu::e I

97 CO�IPTES HENDllS - HECENSIES lll'sehrij\'ing geeft van alle elementen waar\'a n vaslslaa L dat ze ooit in de begijnhofkerk thuis hoor­ den, spreekt boekdelen : weinig opvallende slukken, slechts enkele overstijgen hel regionale belang. Palric-k Hoose beh;rndell L' en \'a n deze pareltjes: hel orgel dal pasloor Giselin in 164'1-1646 a;111 de kerk schonk en dal na een lang aanslepende en grondige restauralie, nu behoorL Lol de oudsle homogene orgels van de Nederlanden. In de \'erschillende bij lagen komen aan bod : de c-hronologie van hel begijnhof, de Lranscriplie van de slichlingsakle, de slalulen en de beschrijving opgcmaakL Len Lijde ,·an de secularisatie, de bo\'engemelde lijst van begijnen vanaf de slichling Lol aan de opheffing evenals de inventaris, de epitafen en een samenvalling van de dendrochronologische rapporlen. De uilvoerige bibliografie wordL ge\'olgd door een samenvalling in hel Frans en hel Engels en door een index op persoons­ namen en op plaalsnamen. Deze rijk geïllustreerde en ,·olumineuze publica lie van hoog ni\'eau O\'er een begijnhof dat deel uitmaakt \'an hel l ' NESCO werelderfgoed, is de preslalie ,·an een ganse ploeg waarvoor Lim­ burg en vooral Sint-Truiden dankbaar mag zijn. OngeLwij feld zijn er hier en daar enkele correcties aan Le brengen maar in essentie is dil de eerste wetenschappelijk verantwoorde publicatie van die omvang die afgelopen eeuw over een begijnhof in onze slreken gcmaakL werd. Dal de bijdragen nin evenwichtige kwaliteit zijn behoorL tol de verdienste van alle medewerkers maar voora l ook van beide eindredacteuren Thomas Coomans en Anna Bergmans. Moge deze publicatie niet alleen Lol voorbeeld strekken voor andere, gelijkaardige studies maar ook bijdragen Lol een bezinning over de invulling va n de begijnhofkerk die beler verdient dan een rol als receptieve ruimte voor concerlen en (on)aangcpasle Lentoonslellingen. Tol slot wil ik er nog op wijzen dal de onclerzoeksresullalcn op andere ni\'eaus ontsloten wer­ den : op de site zelf en in de ,·orm ,·an een sle\'ige en vlot leesbare gids ,·oor hel brede publiek. Ook deze getrapte aanpak \'erdienl alle lol'. Raf VAN LA EHE

Calherine ÛAKES, Ora pro nobis. The Virgin as JnLPrcessor in Medieval Art and Deuo­ lion (Studies in Medieua/ and Early Renaissance Arl Hislory, 55), Londrcs (Harvey Millcs Publishers) - Turnhout (Brcpols), 2008, 288 p" 113 fig. en noir cl blanc, 16 pl. en couleur, reliurc Loilc de lin avec jaqucltc. Prix: 120 EUR. - ISBN 978-1- 905375-24-0.

L'auleur, en charge d'un cnseignement à Oxford, esl une specialiste de l'iconographie mariale au sujcl de laquelle elle a consacré plusieurs eLudes. Cclle que nous préscntons ici LraiLc essenlielle­ menl du róle d'inlerccsseur de la Viergc Marie, Lel qu'il éLaiL conçu et représenlé dans l'ArL du i\Ioyen Àge. Pour étayer ce genre de dévotion, comme pour beaucoup d'auLres, !'image jouaiL un róle es­ sentie! en ces siècles de Foi. Encore faut-il comprendre el justifier Ie message de !'image, ce qui suppose une bonne close de connaissances Lhéologiques cl !'a ppel à des Lcxtcs sacrés ou à des écrits conlemporains qui nous en disenL long sur la menLaliLé de !'époque. Le pouvoir cl'inL ercession dérnlu à la Vierge provienL de sa rna ternité (Dei genelri.r), d'oli la dialectique de sa relalion au ChrisL ; mère du Sau,·cur (lncarnalion); ,·icLorieuse de l'Enfer, couron­ née a,·ec son fils comme éLanl son epouse el sa reine, en constant dialogue avec lui comme Ie sont la Miséricorde et la J uslicc (Jugemenl dernier). Le propos esl abondammcnL illustré cl'exemplcs Lirés de psauliers, de fresq ues, de vitraux, de sculplures, habilemenL commentés en vue de rendrc concrète une Lhéologie souvenL abstruse. À cóté de dévoLions qui sonL Loujours en honncur aujourd'hui, on nous en présenle d'autres donL l'éLrangeté ne laisse pas d'étonner, lelies ces « vicrges ouvranlcs » qui monlraienL, à l'inLérieur de lcurs corps, les instrumenLs de nolrc RédempLion el l'oslenlalio OLI la Vierge parait les seins nus, e offranL son laiL au Sa uveur (x111 siècle).

98 COMPTES HENDUS - HECENSIES

Il fa llail aussi placer les ccuvrcs dans leur conlexle hislorique, cc qui n'csl souvenl pas facilc en ra ison de !'iconoclasme, du déplacemen L des objets ou des délériora Lions ca usées par Ic tcmps, facleurs qui risquent de fausser leur inlcrprétalion. L'acccnl est mis avanl Loul sur l'cspace géographiquc du Nord de l'Europc, de l'Anglelcrrc en parliculier (l'appendice y csl enlièremenl consacré). L'ouvragc comprend une imporlanle bibliographic, mi-parlic archéologiquc, mi-parlic Lhéolo­ giquc, comme il se doit. On nc saurait assez loucr l'inlérèl d'une tellc approche nussi bicn du poinl de vue de l'érudi­ Lion que de la mélhode. Luc s�IOLDEHEN

Luc SMOLDEREN, La Médaille Pn Belgique des ong111es d nos jours, Wctlcrcn, Cullura, 2009.

La méclaille en Belgique, un Lel ouvrage faisa it cléfaul. \loiei une lacu ne combléc. L'auleur, Luc Smolcleren, pose Ic problèmc, en délïnil les causes, analyse el invcnlorie la malièrc. L'ccil n'esl pas celui d'un complablc, mais bien d'un érudil el d'un connaisseur, qui Lrace l'hisloirc cl'une acli­ ,·iLé, suit historiquemenl l'évolulion, les influences, les réa lisa lions d'une créalion arlisliquc clonl la néccssilé csl liée au pouvoir, à la Lcchniquc el au go1H des siéclcs. L'hislorien, clans son inlrocluc­ Lion, s'efforce de réponclre aux qualilés qu'une médaillc se cloil de réunir. L'objel esl, en cffct, plus complexe qu'il n'apparail à premiére vue. L'avers el Ic revers sonl décorés et animés; l'un par Ic profil d'un personnagc rcquicrt synl hése el réa lisme, l'aulre propose unc composilion invenléc ou convenlionnelle el fail appel, dans Ie meilleur des cas, <1 !'imaginaire. Ces données, apparcmmenl simples, se conjuguenl à l'inlïni el, pour rcprendrc Luc Smoldercn, « consliluenl, en effel, un pur reflel de nos croyances el de nos conviclions ». Quels que soienl Ie licu cl la dale exacte oû la médaille vil Ic jour au :xv0 siéclc en llalie avec Pisa nello, en France dans les aleliers monétaires, aux Pays-Bas bourguignons pour des ra isons commémora t ives, elle s'a ffirme en Belgique en 1519 lorsq ue Quenlin Melsys créc un chcf-cl'ccuvrc : la médaillc d'Erasme. Dés cc momcnl, les collections de numismalique el les cabincls de médaillcs se mulliplicnl. Comme Ic remarque !'auteur, «la méclaillc joue un rólc capita! de calalyscur, de diffuscur ». La Cour de l\largucrile d'Aulriche à Malincs, donl on ronnail Ie rayonncmenl, en fa ,·o­ risc l'éc:lal, el la présence de créalcurs, Lel Ie poèle el médaillcur .Jea n Scgond, Ic conlïrme. La Renaissance féconde Ic développement artislique cl inlellectucl. Les régions des Pays-Bas, quoique secoués politiquemenl el religieusemcnl, demeurent ouverles aux influcnces. Le professionnalisme cl la Lechnicilé domineronl. Des noms se dél achenl, démonlranl leur savoir-faire, Leis Jacques .Jon­ ghelinck ou Sleven van l lerwyck, .Jacques Zagar ou Conrad Bloc. Se manifcslcnl aussi des genres plus spécilïqucs, à savoir les médaillcs rcligieuses el les plaqueltes dont la destinalion peul élrc un ornement de meuble, un cx-volo ou Lraduire un caractère commémoralif. Par son Lra,·a il el ses atlachcs poliliq ues. Jonghelinck, ca l holique convaincu el proche du régimc espagnol, esl Ic rcpré­ senlanl Ic plus fécond de son Lcmps. J\ u xv11° siècle, Ie nom de .Jean de l\lontfort, qui occupe un slalut de haul fonclionna ire dans la Maison de l'archiduc AlberL, mais aussi un familier de liubens, \'an Dyck ou Brueghel de \'e­ lours, se révèle dominanl el « Ie succès des médailles de Montforl est Lel qu'on les imile ou qu'on les c:opic ». Cne dynastie de Lrois généralions prendra ensuile la rclèvc : les \\lalerloos, donl Ie plus c:élèbre sera Adrien, Ic troisiémc fils du fondateur. D'aulres, Lel .Jean \'arin, liégeois de naissa ncc, se fcra un nom en France, mais à !'époque suivantc, qualilïée de classique, unc aulrc dynastie s'imposc : les Roetliers. Ceux-ci mellenl au point une nouvelle lechniquc, la frappe au balancier. «De procluit artisanal à Liragc limilé, elle (la médaille) dcvicnl Loul à coup inslrumenl de propa­ gancle promis à une large dilï'L1sion pour un prix modique, fa cile à réaliser el d'unc nellelé par­ fa ilc ». Les Roeltiers vonl monopoliser la produclion des monnaies, médailles el jelons, cl cssaimcnt dans plusieurs pays, conlribuanl à répanclre pa rloul Ic classicisme à la françaisc.

99 CO�IPTES HENIJL'S - HECE:-\SIES

Sous Ic r(•gnc de i\laric-Thérèsc d'Aulrichc, un nalif de Bois-le-Duc, ThL•orlore-\'iclor van !krekel, suecèdc aux Hoei Liers aYcc souplesse cl lalenl. Les HéYolulions braban�·onnc cl liégeoise, la dominalion fran�·aisc, Ic régimc des Pays-Bas cnsuilc, semblenl des périocles de geslalion. Au lcndcmain de 1830, un soufflc nouveau parcourl Ie pays, dcvenu officiellemenl la Bclgique, el « ja­ mais, jusque là, aucun pays au monde n'ayail, proporlionnellemenl, produil aulanl de pièces el d'unc lelie qualité ». La médaillc se voudra un « panlhéon nalional ». Cela nc se lï l pas du jour au lendcrnain, il y cul .Joseph-Pierre Braeml qui règncra jusqu'en 1847, puis les Wiener qui s'imposenl cnsuile. . \ la fin du x1xe siècle, des perfcclionncmcnls lcehniques et la renaissance arlisliquc lra nsfor­ mcnl l'arl de la méclaillc. Les rnoclèles sont eonçus en formal plus grand, en plaslicinc, el la rédue­ lion oblenue à la fraise modifie, en finesse et sensibililé, Ie rendu. Luc Smoldcrcn précisc, avec ra ison, «Ie lemps des sculpleurs » esl \'enu, qui o!Trc il la médaille une nouYellc rcspiralion. De Charles Van der Slappen

Philippe HOBEins-.JoKES

100 BIBLIOGRAPHIE DE L'HISTOIRE DE L'ART NATIONAL

Gràcc à une inlcrvenlion de la Fondalion Hoi Baudouin l'Académic royale d'Archéologic de Bclgique peut publicr sa bibliographie de l'hisloire de l'arl nalional sur lnlernel. La bibliogra­ phie peul èlrc consu ltéc sur www.acad.be Cc sile donne aussi des inl'ormalions générales sur l'Académic el nolammcnl les slaluls. Ic règlcmcnl du prix Simone Bcrgmans, les résumés des arl icles publiés clans la Hevue cl la lisle des mcmbrcs. Pour Lou L re nseignemen t su pplémen La ire on pcu L s'adresser ó in [email protected]

BIBLIOGRAFIE VAN DE NATIONALE KUNSTGESCH IEDE IS

Dankzij een Lussenkomsl van de Slichling l{oning Boudewijn kan de Koninklijke Academie YOOr Oudheidkunde Yan België haar bibliografie Yan de nalionale kunstgeschiedenis op inler­ neL publiceren. De bibliogralïe kan geraadpleegd worden op www.acacl.be Op deze websile kan men Lc,·cns enkele algemene inlichlingen over de Academie vinden, on­ der meer de slalulen, hel rcglemcnL van de Prijs Simone Bergmans, de sa mcnYa llingen van de arlikcls die in hel Tijdschriff verschenen zijn en de lcclcnlijsl . Voor bij komende informa Lie kan men zich rich lcn Lol in [email protected]

BIBLIOGRAPHY OF THE NATIONAL ART

Thanks Lo an inlervenlion of Lhc King Baudouin Founclalion, Lhe l�oyal Acadcmy for Ar­ chaeo logy of Belgium is able Lo publish Lhe bibliography of Lhc nalional arl of Helgium on the inlcrnel. This bibliogra phy can be consullecl al W\\'\\'.acad.bc This websile also gives some genera ! informalion on Lhe Academy e.g. its objec li\'l's, informa­ lion on Lhe Simone Bcrgmans A \rn rd, abslracls from Lhc arl iclcs published in Lhc H.euue and lhe lisL of mcrnbers. For more informalion please mail Lo [email protected]

101

ACADÉMIE ROYALE D'ARCHÉOLOGIE DE BELGIQUE

KONINKLIJKE ACADEMIE VOOR OUDHEIDKUNDE VAN BELGIË

EXTRAITS DES PROCÈS-VERBAUX UITTREKSELS UIT DE VERSLAGEN

COMPTF: HENDL. DE LA / \'EHSLAG \'1\N DE SÉJ\ NCE OFWINJ\IRE Oll 19 A VHIL 2008 GEWONE ZITTING VAN 19 i\ PHIL 2008

Présen ls/aanwczig : �'lesdamcs/dc Dames: Coppens, De pa uw-De,·cen, Dickslein, Du morl ier, Folie, Ll'rnair e. �lasschelein-l

�lcssieurs/dc ! leren : Basl in, Col man. De meier. De \'alkencer, .Jacobs, Leblicq. �ys, .lo\'andcr .\uwcrn, \'an Laere

Excusés/Ycronlschulcligd : \lcsda mes/cle Dames : Corbiau, Dacos-Crifó. de :\aYe. De Poorler. Logic. Piér:ird

�Jcssic urs/de ! leren: De Smcdl, DuYosquel

Le Présidenl déclare 1<1 séancc or·dinaire ouvcrlc à lühl!'i, après quoi il invi le les membrcs prL' se nls il se lever cl il rcspecler une minul.e de sile nce à la mémoire de Pierre Cockslrnw réccmmenl dL·cédé. Il ra ppclle combicn Pierre Cockshaw s'éLaiL engagé dans nol.re académie. l� lu membrc correspondanl en 1987 cl nwmbre Lilulairc en 1991, il occupail depuis de nombreuses annécs un siégc au Conseil d'Adminisl.ra lion. Le Secrélairc général lil cnsuilc Ie complc-rendu de la séancc ordirrnire du 16 fé\TÎcr 2008 qui csl acccplé. Le Présidanl cède la parolc à nolre confrère, �Jonsicur l.udovic Nys. en Ic rcmcrcianl vi,·ernenl d'avoir rcmplacé·

Comme Ic rappcllc Ic confércncicr-, Lïlon11ne ri l'rPi/11'1 de Bcrlin csl clc ces porlrail.s qui, parel' que rnsscrn­ blanl nombre dïndiccs susceplihles d'cn ccrner lïdcnl.ilé, onl suscilé une abondanl.c lil.Léral. ure. L'crune eonsl i­ Lue aussi un ras exemplaire de rriliquc hisloriographiquc quïl suscila dcpuis son apparilion it la ,·cnlc Philipp Engels à Cologne en 1867. Pcndanl longlemps, la proposi lion dï lcnri l- lymans. rela�·ée par Erwin l'a nofsk�·. d'y reconnailrc .Jean clc Bavière a séduil. Ic monde scicnlilïquc. Les insignes du lau cl cle la clochl'll.c suspcndus au collier porl.é pa r Ie modèlc nc dL•signaicnl.-ils pas un mcmbre inFlucnl de !'Cl ordrc hcnnuyer de sa i11L /\ nl.oine en l3:1rhcfossc qu'avail fondé i1 la fin du xrv" siècle J\lbcrt de HaviL·re'I Son c:1dcl, .le

103 EXTHA ITS DES PHOCJ°,S-\'EH HA U X

éli• J'un drs prolcclcurs influenls'1 On sail quïl s'esl assun; les ser\'iccs de J'aulcur présumi• du panneau, Ic célèbre Jan \'an l·:yck, résidanl alors à La l luye. Pour Ludo,·ic :\ys, des urgumenls s'opposenl i1 celll' idcntifi­ ca tion : l'àge du modèlc, la chronologie qui. si !'on suil l lymans, supposcrail que Ic p:rnncau de lkrlin (ou du moins l'original donl il esl la topic) füt pcinl à une dalc bicn précoce, avanL 1 125 cl enlïn cl surlouL, la phy­ sinnomie séparanL l'l/0111111e á /'11'illel du pnrLraiL avéré de .Jc:rn de 13avière conlenu dans Ic célébrc recueil de dessins de Jacques Lcboucq, à J\rrus. La provenance colonaise du panncau el lïdentiLé physionomique de J'un des pcrsonnagcs upparaissanl sous les lrails d'un roi mage sur un panncau allribué au i\lailrc de l'J\ulel d'J\ix­ la-Chapellc (\'ers 1500), aujourd'hui conscr\'é à Bonn, cngageraicnl. sclon Ie conférencicr plulól à porlcr ses regards en direclion de la Hhénanie, cl plus exaclemenl ,·ers !\dolf de Clèves, princc du Sainl-Empire. Le conférencier rappcllc que cc haul pcrsonnage, proche de la cour du duc de Bourgogne. élail lui aussi mcmbrc de J'ordre hennuyer de sainl Anloine en Barbefosse el quïl visila Ic pcinlre. Enfin, l'àgc du porLraiLuré permct­ lrail de confirmer lï1ypolhèse, dans la mcsurc ou Ic lablcau, du moins l'original car unc analyse dendrochrono­ logiquc du panneau de Elerlin prouve quïl s'agiL d't1ne copic lardivc de la fin du xv" siècle. esl dalable du milieu des années l cl30. L'cxposé suscila de nombrcuscs queslions cl des inlerroga lions émiscs par plusicurs de nos consa•urs cl confrères. Le Présidenl clólurc la séancc ordim1 irc ó 121130.

COMPTE HENDU DE LA / VEHSLAG VAN DE Sl�J\NCE ORDINAIHE DL1 17 MA! 2008 GEWONE ZITTING VAN 17 l\IEI 2008

Préscnts/aan\\'czig : i\lcsdamcs/dc Dames : Coppens, Dcnhaenc. De Poorler, Depauw-Dcvccn, Dumorlicr, l lae­ dcrman-1\lisguich, Lcclercq-i\larx, Lemairc, i\fasschelein-I

Excusés/vcronlschuldigd : i\lcsdamcs/de Dames: Bikken, Dickslcin, Folie, i\lariën i\lcssicurs/de Heren: D. i\larlens, Jacobs, Lemeunier, \'an Laere

Le Présiden l déclare l

Le PrésidenL déclarc la séancc ordinaire levée à 11h ·IÜ. Il invilc les consceurs el confrères i1 assislcr à la réccplion en honneur des nou,·caux mcmbrcs qui a lieu à la caféLaria de la Bibliothèquc royale. Le jury du Prix Simone Bcrgmans esL enlre-lcmps conrnqué. Il désignc un comilé de lccl urc composé des spécialislcs parmi les mcmbres de l'Académie, pour chacun des Lrois chcrchcurs qui onL posé leur candidaturc pour cc prix. La réccp­ Lion esL clóLurée dans un espriL convivial vers 13h30.

104 UITTHEKSELS UIT DE VEHSLAGEN

COMPTE RENDC DE LA / Vl�RSLAG VAN DE SÉANCE OFWINAIHE DL 18 OCTOBHE 2008 GEWONE ZITTING VAN 18 OKTOBER 2008

Présenls/aanwezig : Mesdames/de Dames : Denhaene, Dickslein, Dumorlier. Fo lie, Van den l3ergc11-Panlens i\lessicurs/dc Heren: Raslin, Coomans, Demeler, Mculcmccslcr, De Smecll, Jacobs, Lcblicq, i\locrman, Smoldc­ rcn. Van den Bossche, \lander i\uwera. \lanwijnsberghe

Excusés/veronlschulcligcl: i\lesclames/dc Dames: Bergmans, De Nave. De Poorler, Leclercq-i\larx, Lcmairc, i\las­ schclcin-Kleiner, Péricr d'lelcrcn, Scrck-Dcwaidc.

Messieurs/de Heren : Cauchics, Colman, Del ma reel, De Valkeneer. Van cle Velde, Van Laere

Le Présidcnl ouvre la séance i1 101120 cl donnc la parolc à nolrc confrère Dominique \'anwijnsberghe qui préscnle unc communicalion inlilulée 'H.econslruire 1111e produclion locale d'enlwninure: L'e.remple de Tournai ä la fin du .1 /oym !\ge'. Le dé,·eloppemcnl impor'Lanl pris ces derniéres années par l'i�lude de la pcinlurc de livrcs dans les anciens Pays-Bas méridionaux a permis de faire émcrger, au sein de cc qu'on appellc tradilionncllc­ mcnl l'« cnluminurc flamandc », des produclions régionalcs ayanl un caraclérc proprc. Ainsi, pour ne cilcr qu'un excmple, les conlours de la minia lurc hainuyére se dcssincnt-ils de façon Loujours plus précise.

Han�s sonl loulcfois les spécialislcs à s'èlre risqués dans Ic microcosmc d'un milieu urbain. La démarclll' se heurlc bien sou,·enl à unc mylhologic locale qu'il imporlc, dans un premier lcmps, rte démonlcr. Par In suile. !'analyse des sourccs d'archivcs, qui rtonncnl unc image « virluellc " de l'acliYilé des cnlumineurs, joinlc :i l'éludc des li\Tcs conscn·és, pcrmet de reconslru ire unc image ,·ivanle du mélicr cl de jaugcr son imporlancc. A cel égard, Tounrni csl parliculièremcnl privilegie, puisquc deux documenls relalifs à la gestion du méticr des peinlrcs cl vcrricrs sonl conservés : unc lisle d'inscriplion (142::>-milicu du x,," siècle) cl un recueil d'ordonnan­ ccs ( J ,180). Tout en pcrmcltanl de confronlcr normc cl prntiquc. ces lcxlcs liHenl les noms d'unc soixanlainc d'cnlumincurs aclifs au xve siècle dans la Cile rtes cinq clochcrs. La seconde parlie de !'exposé proposc unc éludc de cas. Au déparl d'un manuscril documcnlé - un misscl pcinl par Ic Tournaisicn .Jean Semonl (+ vers 1 4 1 ,J) -, un imporlanl groupc ri'unc lrcnlainc de manuscrils a pu èlrc reconsl ilué, qui donne des inl'ormalions ,·iLales sur la produclion cl la réceplion des lilléra lures prorancs cl rcligicuscs à Tournai cl jclle un éclairagc ncuf sur Ic bouillonnemenl inlcllcclucl el :Jrl islique régnanl dans la ville scaldicnnc au lournant des x1v" l' l xv" siétlcs. Au mèmc momcnl. la pcinlure de chevalcl connait, aulour de Hobcrl Campin. un cssor sa ns précédcnl. Se pose la quesl ion délicale des ra pporls cnlrc Ic célèbrc pcinlrc cl la minialure. Trois ro lios enluminés, dL·l.a­ chés d'un somplueux li,-rc de priéres. sonl sans doule i'ccuvre (i'un minialurislc de grand lalrnt aclif il Tournai dans son entourage dirccl. Á !'issue dr !'exposé chaudemcnl sa luL'. di,·crscs qucslions onl élé posécs. Le PrL•si­ rtcnl a lcYé la séancc à 12h20.

COMPTE RENDl. DE LA / VERSLAG VAN DE SÉANCE OHDINAIRE DU 15 NOVEMBRE 2008 GEV\IONE: ZITTING VAN 15 NOVEMBER 2008

Préscnls/aanwezig : \lcsda mes/de Dames: Denhaenc, De Pau\\·-Dc,·ccn, Dickslcin, Dumortier, l ladcrmann­ Misguich, l)'J-lainaul-ZYeny, Lemairc. i\'lasschclein-h:leincr. \'an den 13crgen-Pantcns, \'an >Jecrom i\lcssieurs/de ! leren : Baslin, Dcsmcdl, .Jacobs. Lchlicq, �locrman, \'ander Auwcra l':xcusés/vcrontschuldigd : �l esdames/dc Dames: /\ llarl, rte >!ave. De Poorter, Péricr-Dïelcrcn, \'ancien Hemden

105 "XTHAITS DES PIWCÈS-VEHHAUX i\lrssicurs/clc ! leren : Hrosens, Colman, De Hen ; Duvosqucl ; Loir. i\leulcmceslcr, Smets, \'an den Bossl'hc. \'an Lal'l'e, \'anwijnshcrghc

Le Présidcnl ouvrc la séance à !Oh 05 el donnc la parolr à nolre consceur Clairc Van >!erom-Dchuc pour la lcclure du Lexle In memoriam de i\laric \'an (;ansbeke-Grolha usen. Après quoi il convie Gwcndolync Dcn­ hacne à présenler sa eommunicalion inlilulée Luigi Calamalla (Civilauecchia 1801- 111 ilan 1869) : /'/<;cole de gra- 1111re cfr Bruxelles. Luigi Calamalla reçoil sa formalion

COMPTE RENDC DE LA / VERSLAG VAN DE SÉANCE ORDINAIR E DU 13 DÉCEMBRE 2008 GEWONE Z I TTI NG VAN 13 DECEMBER 2008

Présenls/aanwezig : i\lesdames/dc Dames : Coppens, De Poorlcr, Dcpauw-Dc\'ecn, Dumorlier, Lcclercq-i\larx, Lcmaire, l\lasschclein-1\. leiner, Serck-Dewaidc. Van Ncrom.

Messieurs/de Heren : Baslin, Dcsmcdl, Jacobs, D. Marlens, i\lculemcesler, Mocrman, Smolderen, \'an La ere, Vandcr Auwera, \'anwijnsbcrghe

Excusés/veronl schuldigd: Mesdames/de Dames: De .Jonge, Hadermann-Misguich, Pcricr-D'lelcrcn, Hobcrls­ Jones - Popclier, \landen Bemelen, Van den Bergen-Panlcns. Piérard, Ulrix-Closscl, Walch l\lcssicurs/dc Heren, Blankoff, Cauchie, de Calla la)', De Ren, Gaier, Hoberls-Joncs, Van den Bossche

De Voorziller opcnl de zitting om !Oh15. l lij ovcrhandigl vervolgens officieel de medaille van tilelvoercnd lid aan onze collega Dominique Vanwij nsberghe en vcrlcenl hel woord aan confralcr .Jean-Luc �leulemeesler, corresponderend lid. De Litel van zijn lezing : Hrabanlse kunstenaars werk:aam in Brugge tijdl'l1s de :euenliende eeuw. Heel wal auleurs stellen dal Brugge naar het einde van de vijflicndc eeuw langzaam economisch en cullureel in slaap dommelde. Brugge liet zich ,·oorlaan leiden op de golven van de polilick en n::im geen \'OOr­ aanslaande plaals meer in. Dil belckcndc evenwel niel dal er geen beroep meer werd gedaan op belangrijke kunslcnaars om er werken uil de voeren. Zeker in de zeventiende eeuw kregen heel w::il voorname en vooral Brabantse kunslcnaars er opdrachlcn. Zo werd hel hoofdaltaar van de Sinl-Donaaska lhcdraal gemaakt door Hans Mildcrl, vermoedelijk naar onlwerpen van Pieter l luysscn en Pielcr Paulus Hubcns. Twee van de drie schilderijen voor dil port ickallaar - die volgens de periode van hel kerkelij k jaar werden veranderd - werden gerealiseerd door Gerard Seghers en Philippe de Champaignc. Ze werden weliswaar besteld door de Loenmaligc en uil Anlwcrpcn afkomstige bisschop Denis Chrislophori. Vooral de Brugse jczuïlcn liclen voor hun bidplaals

106 UITTHElicLcr Vcrbrugghen leverde een zijaltaar, Cornelisl\li lderL hel andere zijaltaar. ArLus Quellinus de Jongere de prccks­ Loel naar een ontwerp van de jezuïet Willem Hcsius - dczclfrle heclhouwcr creëerde ook het monumentale God-de-Vaderbeeld voor hel doksaal van SinL-SalvaLors, l Iendrik Vcrbrugghcn kapte de mcLerslangc marmeren communiebank en Jacob Cocx hel monumentale hoofdaltaar. De schilderijen voor deze porLickalLarcn werden vervaardigd door Theodoor van Thuldcn, Jan Cossiers en Erasmus Qucllinus, die eveneens voor de august ijnen in Brugge werk maakte. l\laar ook andere kerkbesturen deden een beroep op Antwerpse kunstcn;rnrs. Zo rea li­ seerde ! lans van !\1ildcrL hel doksaal voor de SinL-Annakerk, werd hel ontwerp \"Oor hel doks aal van de Sinl­ Sa lvalorskerk getekend door Cornelis Vcrhouve, die ook de Proosdij op de Brug ontwierp, en voerde .Jacob Cocx kerkmeubels uil voor onder meer de Sinl-Jacobskerk, de kloosLerkapel van 0.-L.-Vrouw-Ler-PoLLeric en de 0.-1..-\'rouwekcrk. Dil geldL evenzeer voor de drukkunst. Diverse Antwerpse graveurs slaken in oprlrachL ,·an Bruggelingen gravures die onder meer in Brugge gedrukte boeken illuslrcerdcn. Voegen wc er nog aan loc dal hel munlhuis in Brugge tijdens die zeventiende eeuw bleef doorwerken en dal ook de meeste stenen huizen - en niet de minste in groolle - in die lijd werden opgetrokken. Voor de belangrijke opdrachten werden aldus nicL-Bruggclingcn aangetrokken. J\ I deze werken werden in barokstijl uilgcvocrcl, terwijl in Brugge zelf de re­ naissance nog bijna tot het midden van de zeventiende eeuw bleer doorleven. Deze uilcenzcLLing, gcïllusLrccrcl door een aanzienlijk aantal illusl ralics, wckl talrijke vragen en discussie op. De VoorziLLcr sluit de ziLling 0111 12u.

COMPTE RENDC DE LA / VERSLAG \'AN DE S ÉANCE ORDINAIRE DL 17 .Jr\NVIER 2009 GEWONE ZITTING VAN 17 JANL"ARI 2009

J>résenLs/aanwczig : l\ l esclames/de Dames : Allart, Denhacne, L Dep:iuw-Deveen, Dumortier, 1 ladcrnwnn­ Misguirh, Leclercq-Marx, Lemaire, l\Iassrhelcin-l(leiner, Serck-Dewaide, \'an den Bergen-Panlens. l\l cssieurs/cle ! leren : Baslin, Demcler, Dcsmedl, Jacobs, Meulemeesler, i\Iocrman, Van Laere, Vanrlcr Auwera. l�xcusés/veronLschuldigd: M esdames/de Dames : Bergmans, Darns-C:riró, De Poorter, de Nave, D'J lainaut­ Znnyz, Folie, Logie, Périer-D'Ielcren, llJrix-Closscl, \'an Nerom l\l essieurs/de Heren : Broscns. Cardon, Dclmarrcl, Loir, Smoldcren, Van den Bossche. Vanwijnsberghe.

Le Présidenl ouvrc il Iûhl5 la séance qui se lienl pour la première rois dans la sa lie Prigoginc au Palais des J\cadémies. Il informe l'assembléc du clécès de noLre consccur cl doyenne rle la sociélé, i\Iadamc Anne-i\larie Boncnfanl-Fcylmans et après avoir ra ppel(• ses qualilés humaines el scienl ifiques, il demande :i l'assembl<"c d'observer unc minute de silence en sa mémoire. Il suggère alors de confie1· à nolre consa:ur l\Iaclamc Clairc Dickslcin-Bernard de rédiger I' In mnnoriam, puis il passe la parole il nolre consccur, Ie Pror. Lydie I lader­ mann-Misguich qui présenle une communicalion inlilulée Thëmrs et mofi{ç m1pruntés a11:r gravures occidmtair's par /'art posl-Ry:anlin. Que cc soit clans les fresques du Monl Alhos, sur les icónes ou clans les peinlures du jeune Gréco, l'arL posl-byzanlin du xv1" siècle, csscntiellcmenl J'école rréloisc, approcha d'a borcl la Henaissancr par l'acloplion de Lhèmcs ou de molifs emprunlés à des eslampes occiclentales. Les Lhèmes, notam1m;nl l'Apoca­ lypse, sonl parfois repris inlégralemenl mais les molirs, religicux ou profanes, sonl généralemenl intégrés dans de nouveaux conlexles. Les gran1res qui scrvenl de modèles sonl souYcnl ilaliennes (Zoan Andrea, l\larcanlonio Raimoncli, Giamba LLisla Fonlana, Domenico Campagnola, elr.), mais aussi allemandes (Dürer, I Iolbcin. Cra­ nach) ou flamandcs (surLout Jan Sarleler). !,'exposé a parliculière111e11l mis en évidencc l'icóne de la Jérusa/e111 célesle (Co1fou, i\lonaslère de la Viergc PlaLytera) encorc clans la mcilleure lradition de l'arL des Paléologues mais ou se décèlenl plusieurs modèlcs occidcnlaux, la /Jormilion de Syros, première ccuvre signée pa r Domeni­ kos Théolocopoulos cl ans laquelle un chandclicr Rena issance aux Gràces rlénudées, dé,·oilc l'influence de i\larc­ anlonio Raimondi cl cl'Eneas Vico, Ie Polyptyque de Mode'ne (Galleria Esl cnsc), du Greco aussi, vérilablc " puzzle » d'cmpru nts aux esLampcs occidcnlalcs, nolammcnl i1 un Jugcmenl dernier clonL son compalriole il'

107 EXTHAITS DES PROc:1'.: S-VEHHALIX peinlrc lel tré Georges Klonlzas se servirn encore une vinglaine d':innées plus Lard dans son ampl1• chronique universell!' dalant de 1590-\)2 (i\larcianus gr. \' Il, 22), ainsi que lïcóne « 1�·11 toi se réjouit » (lnslilul hellénique de \'enise), de h: lonlzas encore, oü les diYinilés plandaires el Ie paysage lagunaire onl leur source dans lu sé•ric de gran1res " Planelarum effeclus ". »de .Jan Sadeler (1585). La conférence a passionné l':iudiloire el suscile de nombreuses queslions. Le Présidenl a lcvé la séancc il 12h.

COMPTE RENDll DE LA / VERSLAG VAN DE SÉ.\NCE OHDINAIR E DL1 21 Fl�VHIER 2009 GEWONE ZITTING VAN 21 FEBRL'ARI 2009

Présenls/aanwezig : l\lesrlames/de Dames : Coppens. Dacos-Crifo. De Ruyl, Dewen, Dulièrc. Dumorl ier. Folie, l\lasschelein-lJerom

:\lessicurs/de Heren: Basl in, Del ma reel. Dcmeler, De Smedt. .Jacobs. Lchlicq. i\lcu lemecslcr, Smoldcrcn. \'a nder i\ uwcra, Van Laerc

Excusés/Yeronlschuldigd : :\lesda mcs/de Dames: .\llarl. Denhaenc, De Poorter. Harlermann-i\lisguich. Leclercq­ �larx, Péricr-D'lelcre n. Pierarr l, lli1·ix-Clossel, Van den Hergen-Panlens i\lessicurs/de llen·n: Cauchics, de Callalay. Gaier. D. :\larlens, Trizna, \'andenbossche

De Voorzitter openl de zilling om 11h 30 en hij Yerleenl hel woord aan confra ter Guy Delmarcel. De lilel \-;111 zijn lezing. \'laamsP wa11dlapijte11 uoor de Spaw1se adel in de 17de eeuw. De Spaanse adel \'Ormde een belang­ rij k deel van hel clienlecl der Vlaamse tapijlmanufacluren ,·anaf de 16cle eeuw. Na 1585 en lol 1 ïl 1 verble,·en talrijke Spaanse edelen in de Nederlanden als leden van hel civiel of militair bestuur, wal aanleiding gaf Lol aanzienlijke heslcllingen. In latere lijden zijn grole delen ,·an die colleclies o\·ergega:rn naar de kerk . l\Icnschal hel aantal profane \ïaamse wandtapij ten uil de barok in Spa:rnse kerken op minstens :300 sluks. Twee case­ studies worden e\·en ,·a n na bij bekeken. Eerste Don Luis de Bemwirles ( 1608-1668), gouwrneur-gencraal ,.a n de :\'cderlanrlen 1859- 186'1 ; tweede Don Luis Guillen de :\loncada (161 l-16ï2). vice-koning van Sicilië en later kardinaal. Van beide edelen kan de verzameling, gekend door boedelinventarissen en andere clocumcnlen, gere­ construeerd worden aan de hand van bew:iarde eigentijdse weefsels. De omvang van hun verzamelingen, resp. 111 en 110 wanrllapijlen. is gebruikelijk ook bij andere Spaanse "gra ndes ». nu Lcr studie. Deze uileenzilling, geilluslrecrd door een aanzienlijk aantal illuslralies, wekt talrijke vragen en discussie op. De \'oorziller sluit de zilling 0111 12ul5.

ACADÉ1\11E ROYALE D':\ RCl l ÉOLOGIE DE BELGIQL'E KONINKLIJKE ACADEMIE VOOR OCDHEIDKCNDE \'AN BELGIË

COMPTE RENDU DE Li\ / VERSLAG VAN DE ASSEMBLÉ E GÉNl� RALE STATUTAIRE EXTRA ORDINAIRE DL 18 OCTOBRE 2008 BCITENGEWONE ALGEMENE STATCTAIRE VERGADERING VAN 18 OKTOBER 2008

Présenls/aanwezig : Mesdames/de Dames : Dickslein, Dumorlier, Folie. Van den Bergen-Panlens

�lessieurs/de Heren: Baslin, Coomans, Demcler, De Smedt, Jacobs. Leblicq, l\loerman. Smolderen, \lander J\u­ wera, Vanwijnsberghe

Excusés/veronlschuldigd: i\lesdames/de Dames: Bergmans, de NaYe. De Poorter, .J. Leclcrcq-i\larx. Lemaire. Masschclein-Klcincr. Périer-D'lcleren. Serck-Dewa iele i\lessieurs/de Heren : Cauchies, Col man, Delmarcel, De Valkcncer, Eeckhoul. Van de Velde. Van Laere

108 UITTREKSELS UIT DE VERSLAGEN

Le Présidcnt déclarc Ja séance ouvcrle à 9h35 cl conslalc que Ic quorum des mcmbrcs présenls n·cst pas alleint pour a\·aliscr un YOlc, unc nouvelle Assembléc générale statutaire cxlraordinairc sera convoquéc ullè­ rirurcmcnl. Il rappellc Ja nèressilé pour J'ashl de disposer d'un nouveau siège social aulre que J'adrcssc de J'une des inslilut ions scicnl ilïqucs rédérales en raison d'un conrlil dïnlèrèl possible avcc J'un des mem bres du Conscil qui y scr:iil employé cl que la dalc buloir légalc rle cc changcmcnl esl Ic 31 oclobre courant. Il informc des conlacls pris dcpuis Ic prinlcmps avec l lcrYé J Jasquin, Ic Sccrélaire perpél ucl de J'Académie roy:Jle des Scicn­ ces. des Lel lrcs cl des Beaux-Arls de Bclgiquc cl de J'accord de principe de cc dernier de disposer cJ"unc boilc aux lcl lrcs au palais des Acadèmics cl d"organiscr nos séances ordinaircs el Asscmblées générale en Ja Salie Prigoginc pour un coül de localion annuel de 2 000 € indcxé. Pour des raisons juridiqucs, nolrc ashl nc pouv:Jil. ccpendanl pas choisir Je palais comme siègc social. A J'unanimilé des mcmbres préscnls, il a élè dècidé d"ètablir Ic nou,·cau siége social à J"adrcssc privéc de nolrc consceur Chrisl ianc \'an den Bergen-Panlcns, membrc tilu­ lairc. En cc qui conccrnc Ic licu de nos séanccs ordinaircs el Asscmblécs générales, si rassembléc reconnail Ic presligc de la ruc Ducalc, plusicurs voics s'èlèvcnl conlre Ic coül financier que cela enlraincra , d'aulanl que nos lï nances sorlcnl arfaiblics du crash hou1·sit·r rle 2008. Devanl Jïnquiélurlc de plusieurs mcmbres, Je Prèsidcnl dcmanrle ó ch:1cun cJ"cxplorcr cl"aulrcs pisles résiclenl Ji.·vc hl séance à !Oh.

CO 1PTE RE'.\Jl)l. DE LA / \'El�SL1\(; \'.\;\; DE .\SSEi\1BLl� I� GÉ >IÉ RALE STKITT:-\IHF: EXTR.\OHDl:\l.\IHE DC 13 Dl�CEi\IBHE 2008 Bl' ITE'.\'GE\\'O:\IE ALGEi\IE:\IE STATL "TAIRE \'EHG.\DEHl:\I(; \'A:\I 13 DECEi\IBEH 2008

Pn'•senls/aanwczig : i\lcsclames/de Dames: Coppens. Dcpauw-DeHen, Dickslein. Dulière, Dumorlicr. Lcmairc, Lcclercq-Marx. Scrck-Dewaidc l\ lessieurs/dc 1 lcren : Baslin, De \'alkeneer. De Smedl, .Jacobs. D. !\larlcns, \loerman, Smolcleren. \'ander Auwcra . \1 an La ere. \'anwij nsberghc

Exeusès/Yeron lschulcligcl : l\lescla mes/dc Dames : Bücken. De .Jonge. l laderm ann-\Iisguich. \lassclwlcin-J-: Jciner. Péricr-l )Ïcleren. l'iérard, Clrix-Clossel. \'anden Bemden. \'an den Bergen-Panlens. \\ "alch

\lessieurs/de ! leren : Blankoff, Ca uchics. de Callala�·. Dcmcler. De Hen. (;a ier, Hoberls-.Jones

Le Présidenl OU\Te la seance ;i !Jh JO cl ra ppelle que Je quorum n·a pas éli· allcinl à J"Asscmhléc généralc extraordinaire du 18 oclobrc 2008 puur Ja clésignalion du nou,·eau siégc social de l"asbl, Je lieu des séanees fulure cl la nou,·eJJc boilc aux ll'llres, rJ"oii la convocalion de ccl lc nouvelle Assemblee gèni.·ralc exlrnordinairc.

Il s'en suil une cliscussion sur J"opporl uniL<" de Ja localion cJ'une salie du JlaJais des Acadé111ics compie lcnu du roül financier de 2 000 € par :111. l\Jmc De Pauw-Devcen se de111ande si d"aulrcs possibililés 1i"exisle11l pas, cc :·1 quoi Je Vice-présidenl ri.•lorque que la queslion a élé clisruléc l'n Conscils rl"Adminislralion cl en J\sscmblécs gènl-ra les cxlraord inaires el que Ic licu relcnu est un plus pour 1·nsill compie lcnu de son prest ige cl de ses a1rn" nagemenls pr:1liqucs. A la quesl ion de l\lmc Duliére de 111ai11lc11ir les sranccs :"1 la Bibliolhèquc noy:il, Ic \ïce-présidcnl explique que l'alrirk Lcl(•\TC. Ic Direcleur géni·ral, 11";1vail Lou.jours pas clonné une r(·ponse clari­ lïèe sur Ja si lualion mais nous suggérail déjà Ic Palais des .\cadémies comme un licu plus indiqué pour nos séa nces. i\lr. de Valkencer rappellc opporl unémcnl que nolrc aradémic siègca il jusquc dans Jes années J!):)() au J>aJ:iis des Araclèmies, el que c"élail unc sorlc de rclour aux sou1Tes. A Ja remarque de i\lmc Dickslcin de J"éwnlualilé de se lourner vers 1:1 l�égion de Bruxellcs-Ca pilnlc, Ic \' icc-présiclcnl ra ppclle que des di.•marchcs onl élé enlrcprises clans ccltc dircclion, mais que nous altenclions loujours unc réponse el que rlc loule faç·on, il' lcmps nc permcllail plus de rcporlC'r Je vole comme J"a proposé i\Jme Scrck. Le Pr(·sidcnl insisle sur Ic risquc dïlll·gi limité qui pèsc sur nolre associalion s'il n'y a pas de d(·cision des rhangen1c11Ls aujourdïwi. él.anl do1111(• 2008. fJ Ul' ccux-ci au ra icn l déji1 dil èt re act és au :-1 1 oclobrc Le \'ice-présirlc11 l rassurc lou lcfois !"assem bll•c en

109 EXTRAITS DES PROCÈS-VERBA UX rappclanl que rasbl esl c·ouvcrle ,·is-:i-vis de la loi en ra ison du quorum non allcinl lors de l'Assernblée générale extraordinaire d'oclobrc cl que dans révcnlualité d'tinc mcillcure solulion, ,·cmrnl par excmplc de la Hégion de Bruxellcs-Capitalc, rien n'empèehail l'académic de rcvoir la qucslion. Pour l'hcurc, renehéri Mme Dumorlier, c'esl l'unique allcrnalivc süre pour nolrc asbl de poursuivrc ses aclivilés. Quant à Monsieur Martens, avoir nos s<'·aneL·s cl nolre boile aux lcllres au Palais des Académies gar:rnlil unc mcillcure image cl :issurc plus de visi­ hililé à notrc cénaclc. A dix hcurcs, Ic Présidcnl procèdc au vole secret. Par 24 oui, 4 non el 2 ahslcnlions, rAsscrnbléc généralc extraordinaire du 13 décembre 2008 clonnc son approbalion à la clésignalion:

1° du nouveau siège social de rAcadémic royale cl'Archéologie de Belgiquc à l'adressc privéc de nolrc consa'ur Christiane \'an den Bcrgcn-Panlens, sisc au 8"1 , champ du \'erl Chasseur, à 1000 Bruxelles.

2° du nouveau lieu de réunion des séances ordina ircs cl des Asscmblécs générales de l'Acaclémie royale cl',\rchéologie Belgique au Palais des Acaclémies, sise JO ruc Ducale, :i 1000 Bruxelles. au prix com·enu de 2000 € annuel indexé.

:3° de lransférer la boilc aux lcllrcs de i'Acaclémie royale d'Archéologie de Belgiquc i1 i'aclressc postale du Palais des Académics.

A J'issu du vote, Ic Présidcnl fa il savoir qu'il informcra Ic Sccrélairc perpéluel de l'Acaclémic royale des Scicnccs, des Lcllres el des Bca ux-Arls de la décision de not re académie. La séance csl lcvée à 10hl5.

COMPTE-RENDL. DE LA / VERSLAG VAN DE ASSEMBLl� E G ÉN É RALE STATCTA IRE DES MEl\1BRES TTTuLAIHES DC 21 FÉ\'RlER 2009 ALGEl\IENE STA1TTAIHE VERGADEHJNG VAN DE TITELVOERENDE LEDEN VAN 21 FEBRL'ARI 2009

Présents/aanwezig : i\lesclarnes/de Dames: Coppens, Dacos-Crifo, De Huyl, L. Depauw-Dcvecn, Dickslein, Dulière, Dumorl ier, Fo lie, Lemaire, i\Jasschelcin-Kleiner, Scrck-De\\'aidc, \landen Bemelen. i\ l essicurs/de Heren : Bastin, Blankoff, Coomans, Del ma reel, Dcmcler, De Smedt, Jacobs, Lcblicq, Smolderen, \'ander Au\\'cra, Van Laere, \'anwijnsberghe.

Excusés/veronlschulcligd : i\lesdames/de Dames : Bücken, Hadcrmann-i\lisguich, Leclercq-Marx, Logie, Péricr­ Dïelcren, Piérard, Clrix-Clossel. i\ l essieurs/dc Heren : Cauchics, de Callalay, Gaier, D. Martens, Hobcrls-Jones, Trizna, Van de Velde.

Le Présidenl ouvrc la séance à 91130 et après lecturc par Ie Sccrélaire général des procès-verbaux de l'As­ semblée généralc slalulaire du 16 février 2008 et des Assemblées générales slalutaires exlraordinaires des 19 avril, 18 oclobre, 22 novembre el 13 décernbre 2008, ccux-ci sont approuvés, de même que Ic rapport des acti­ vilés de J'annéc écouléc. Le Trésorier général expose les complcs qui sonl approu,·és sous réserve des conclu­ sions des commissaires aux complcs absenls. Le Trésoricr général présente Ie budget pour J'cxcrcice 2009. Celui­ ci suscilc des réaclions de nolre confrère Yvon Leblicq sur Ie coül de la localion cl'un aucliloire au Palais des Académics clans une conjonclure économique pcu favorablc el cl'insisler sur la recherche d'allcrnalives moins onéreuses. Il esl demanclé aux membres cl'élenclre Ic principe du courrier éleclronique pour récluire Ie coül fi­ nancier des en\'ois poslaux. Madame Claire Dumorlier ra ppelle que des économies onl élé menées clans la confcction de la revue. Le monlanl de la colisa lion csl porlé :i 55 €. Le budget 2009 est approuvé. Ensuite,

110 UITTREl(SELS UIT DE VERSLAGEN

Joosl \'anrler Auwera el i\ladame Clairc Dumorlier onl élé élus rcspcclivcmcnl Présidcnt cl Vicc-Présiclenlc de l'associalion. Sonl élus membrcs lilulaircs : Mesdames Anna Bcrgmans, Alexandra De Poorlcr cl Clairc Van Nerom-Dc Buc ainsi que Monsieur Hubert. Cardon. Sonl élus Mcmbrcs corresponclanls: Mesdames Chrisline Ceulemans, Ann Diels, Isabelle Lccocq cl .la nel Le Lefrancq ainsi que Monsieur Michel Draguel. Esl élu Mem bre Associé élranger: Monsieur Pclcr Thobcn.

Le Présirlenl re mcrcic la Cornmission des publica lions pour la parulion du derniernumé ro rlc la revue cl se félirilc de la norninalion de son succcsscur en précisanl quïl s'agil d\in cxccllenl choix pour Ic devcnir de nol re /\cadémie. Le nouveau Présidenl rcmcrcie il son Lour par un préscnl son prédécesscur i\lonsieur Norberl Baslin en évoquanl son dévouemenl cl son eflïcacilé duranl les deux annécs écoulécs, lcsquellcs ont élé marquécs pa r la réformc de nol. re asbl, les changcmcnls de siègc sociale, d'adrcssc posl<1lc cl de local pour les sé<1nccs acadé­ rniqucs.

111

IN MEMORIAM

Anne-Marie BoNENFANT-FEYTMANS (1907-2009)

Anne-Marie Feylmans étail née en 1907 à Oslende, dans unc fa milie f'rancophone originaire des régions mosanes. Son père, préf'et de l'athénée, ayant été mulé à Gand après la guerre de 1914, la familie s'y installa ensuite. C'esl donc là qu'Anne-Marie Feylmans fit des éludes universitaires d'histoire, en français, guidée par ces mailrcs presligicux que furenl l lenri Pirenne et F.-L. Gans­ hof. C'esl à ce derniersurloul qu'elle devra la solide formalion dans Ie domaine des « sciences auxi­ liaires de l'histoire », paléographie, sigillogra phie ... , qui est !'apanage de toul bon médiéviste. Ses premières publica tions historiques lémoignent cl'un évident intérêl pour l'étude des sources, qui la conduira ensuite très naturellemenl vers Ie métier d'archivisle. En 1933, Anne-Marie Feytmans épouse Paul Bonenfant, alors archivisle de la commission d'Assista nce publique de Bruxelles. Elle travaillera dès lors en élroile collaboration avec lui el lors­ qu'il démissionne de ses fonctions d'archiviste en 1945, clésormais pourvu d'une chaire complète à l'L"nivcrsité libre de Bruxelles, elle prend sa succcssion. « Connaissanl exaclemcnl les pensées de son mari et possédant ses mèthode de travail », comme l'écrira alors Ie prof'esseur Ganshof', elle conti­ nuera l'ceuvre entreprise à la CAP par son mari. La f'onction incluait à la f'ois la conservation des archives ancienncs el cclle des collections cl'ceuvres d'art apparlenant à l'inslitulion. Comme Paul Bonenfant, la nouvelle archivisle allail avoir à cceurde mcttrc en valeur ces dernières. Paul Bonenfant lïgure en 1950 parmi les fondateurs du Centre national de recherches « Primilifs flamancls »: dès 1953, clans Ie clèpó l d'archives qu'elle clirige à la CAP., Anne-Marie Bonenfanl assure la collecte des clonnées relatives aux pcintres bruxcl­ lois. Pa u 1 Bonen fan t est, à cetle époque, mcmbre litu laire de I' Acaclèmie royale cl'Ar chèologie : sa femme y esl élue membrc correspondant en 1955. Happelons qu'el le étail la sceur de Mme Faider, alors conservalrice du musée de Mariemonl, éga lemenl membre de l'Académie. Pour la CAP., elle organise en 1950 au Palais des Beaux-Arts une exposition consacrée au patrimoine arlislique de celle-ci, puis une nouvelle présentation permanente des meilleures pièces qui Ic constituenl. De l'élude approfonclie qu'elle fera alors et ensuite de cerlaines cl'enlre ellcs, nailront plusieurs élucles imporlanles. Cilons plus parliculièrement Le probléme des enfanls lrouvés d Bru.relles au xv11' siécle. - A propos d'un lab/eau de Pierre MePrl (dans Bullelin de la Société royale cl'Archéologic de Bruxelles, avril 1950, pp.1 à 20), Un tableau inconnu de Philippe de Champaigne. Proposilion d'idenli{icalion (Miscellanea Philippe Roberls-Jones, clans Bullelin des Musées royaux des Beaux-Arls de Belgiquc, XXXIV-XXXVII, 1985-1988 (1988), 1-3, pp. 119 à 148), Les meub/es de /'ébénisle Jean-Joseph Chapuis aux Musées royaux d'J\rl el d'Hisloire d Bruxelles (clans Bullelin des Musécs royaux cl'Art et d'I-lis­ toire, L. 57, fase. 1, 1986 (1988), pp. 121 à 136). C'est en 1965, Ie 9 avril, qu'un dramatique accident de voiture cntraine la mort prémalurée de Paul Bonenfanl. Dès lors, Anne-Marie Bonenf'anl poursuivra l'ceuvre entrcprise par son mari avec la clélermination et l'énergie qui la caractérisaient. En juillet 1965, elle clcvient membre du comilé du Centre « Primitifs flamancls ». Elle ne cessera pas de parliciper à ses activités, collaboranl no­ lamment à l'exposilion consacrée aux Mémoriaux cl'Anloinc de Succa (1977). Elue membre titulaire de l'Acaclémie royale d'archéologie en 1967, puis mcmbre du conseil d'aclministra tion en 1975, elle participera activemenl à la vie de la sociélé loul en poursuivanl son travail scienlilïque. Parmi ses clernières publica tions, on notera loul particulièremenl celle parue en 1991 clans les Annales cl'His-

113 IN MEMORIAM toire rle l'Arl et d'Archéologie de l'Universilé libre de Bruxelles (L.13, pp. 43 à 58), inti lulée !I er/ van dm Bossche peinlre du polyplique des Sainls Crépin el Crépinien. Au nom de l'Académie royale d'Archéologie, nous présentons nos vives condoléances à sa familie, et loul particulièremenl à son fils, Ie professeur Pierre-Paul Bonenfant. Claire D1cKSTEIN-BERNAHD

Andrée BRUNARD (1905-2006)

Néc Ie 28 mai 1905, au domici le fa milial de la rue des Riches Claires à Bruxelles, Andrée, Héléne, Marie Brunard était la fille d'un médecin bruxellois et d'une femme au foyer, Héléne 1-la­ vermans. Après des études primaires et un cycle d'humanités complè les, elle s'inscrivit à J'l nstilul supérieur d'histoire de J'art et d'archéologie, installé aux Musées roya ux des Beaux-Arts à Bruxel­ les, oü elle fut diplömée en juin 1933. Sept ans plus tard, Ie 8 juillet 1940, elle entra en qua lité de bénévole au Musée communal de la Ville de Bruxelles, institution oü allait désormais se dérouler toute sa carrière. Bénéficiant d'une indemnité mensuelle depuis Je ler janvier 1945, elle ne devint toutefois véritablement agent communal que dans Ie cadre de sa nomination comme conservateur du Musée communal, qui pril effe l au 15 décembre 1947. Alteinte par la limite d'àge en mai 1970, elle fut néa nmoins encore maintenue à son poste pendant cinq ans par les aulori lés communales. Restée célibataire, el!e décéda à plus de 101 ans, Ie 6 novembre 2006. Sur Ie plan scientifique, Andrée Brunard semble avant Lout avoir privilégié ses activilés mu­ séographiques. On se doit toutefois de signaler son étude sur Vrancke Van der Slockl (successeur de Roger Van der Weyden, en qualilé de peinlre officie/ de la Ville de Bruxelles ), parue en 1953 clans l'ouvrage collectif Bruxelles au xv';me siécle, et un chapitre (Grand-Place des arls el des méliers) d'un autre ouvrage colleclif consacré à La Grand-Place de Bruxelles en 1966. Membre correspondant de notre Académie en 1955, titulaire en 1969, Andrée Brunard n'y fit cependant que quelques rares apparitions de 1956 à 1961 et ne publia rien clans notre revue. Yvon LEBLICQ

Marie VAN GANSBEKE-GROTI-IAUSEN (1913-2008)

Marie Van Gansbeke-Grolhausen nous a quittés Je 4 juin 2008. Depuis quelques années déjà, son grand àge et sa vue défaillante ne lui permettaient plus, à son grand regret, d'assister aux réunions de l'Académie. Elle était philologue germanique et professeur, et c'est la disparition inopinée de son mari en 1960 qui l'a amenée à faire de l'archéologie et de la numismatique. Paul Van Ga nsbeke, historien el numismate, s'intéressait aux traces romaines clans la région cötière. Comme il passait ses vacances à Saint-ldesbald, il fouillait à J'abbaye des Dunes et il avait aussi entrepris Ie classement des mon­ naies appartenant au Musée. A sa mort, Prosper Schittekat, alors conservateur, a demandé à Mme Van Gansbeke de continuer Ie travail de son mari. Elle a donc appris à reconnaître, à classer, à cl échiffrer et à décrire les monnaies de toutes les époques venant des fouilles de l'abbaye mème ou des dons faits au Musée (Collection Loppens et collection Solvay). Ces petiles choses, assez souvent fort usées, lui ont parfois rendu la vie un peu d iffici Je. Parallèlement à ses activités de numisma le, dans les années 1960, Mme Van Gansbeke parti­ cipait sur Ie terrain à la fouille lente et minutieuse de l'épaisse couche d'humus qui recouvrail le sol

114 IN MEMOBIAM du réfecloire des fréres convers. On y relrouvait des débris et des pelits objels héléroclites: des rragments de poleries, de Yerres, des plombs, méreaux, monnaies, des élémenls de bijoux, de petils ornemenls métalliques, des pipes en Lerre, et des couleaux comme on en voil clans les nalures morles flama ncles des xv1" el xv11" siécles. Elle esl enlrée assez tard à I'Acaclémie, en 1989 el malheureusemenl, à cause de sa vue décli­ nante, elle n'a pas pu achever, ni présenler les recherches qu'elle avail commencées au déparl des monnaies trouvées à !'ancien porl de Damme (collection Solvay). Elle élait intriguée nolamment à càlé des monnaies el objels médiévaux, de quelques pièces des rils de Conslanlin, c'esl-à-dire dalanl d'une époque oü en principe la région était louchée par la Lransgression marine dile « Dun­ kerque 2 »de la fin du 111" siècle. En plus de ses éludes personnelles, Mme Van Gansbeke élaiL fort curieuse des Lravaux des au lres el ven ai l régulièremen L, a vee grand plaisir, écou Ler les membr es de l'Académie présen Ler les résu l LaLs de leu rs reehere hes. Une nolice biographique figurera également dans la Revue beige de Numismalique de 2009, accompagnée de sa bibliographie. Claire VAN NEHOM

115

LISTE DES MEMBRES - LEDENLIJST

Protecteur Beschermheer S. M. LE ROi Z. M. DE KONING

Bureau - Bestuur (2008-2009)

Présiclenl - Voorzitler: Dhr. .Joosl VANDEH AuwEHA ; Vice-présidenl - Onclervoorzitler: Mme Claire D MOHTIEH ; Secrélaire Général - Algemeen Secretaris : M. /\lain .JACOBS; Algemeen Penning­ meesler - Trésorier Général: M. SLéphane DEMETEH

Conseil d'Administration - Raad van Beheer () Mmes Dumorl ier, Folie, Lemaire, M a sschelein ; MM. 111-I. Baslin, Demeter, De Ren, De Smecll, Lcblicq, Moerman, Smolclcrcn, Vanclcr Auwera, Van Laerc

Membres titulaires - Titelvoerende leden

Baron RoBEHTs-.JoNES, Philippe 1967 / 1968 LE�IAIHE-ÜE VAEHE, Claucline 1981 / 1985 Co1.�1AN, Pierre 1966 / 1969 EEc1<11ouT, Paul 1978 / 1987 LE�101NE-ISABEAU, Claire 1969 / 1970 P1ÉHAHD, Chrisliane 1978 / 1987 l\' IAH1i�N-ÜUGAHDIN, Anne-Marie 1967 / 1973 VANHI E, A nclré 1979 / 1987 FOLIE, .Jacqueline 1972 / 1976 s�IOLDEHF.N, Luc 1980 / 1989 D1c1

117 LISTE DES �IE�IBHES - LEDENLIJST

i\IOEHMAN, André 1993 / 1995 LEBl.ICQ, '\\·on 1997 / 200 1 8LANJ{0FF, .Jean 1990 / I 996 DE .JONGE, Krisla 1998 / 2001 CoPPENs-CoPPENS, Margueri lc 1990 / 1996 Büc){EN, Véroniquc 1998 / 2002 DE REN, Leo l 990 / 1996 VANDEH AUWERA JOOST 200 1 / 2003 I-IADEHMANN-M1scu1c11, Lydic 1987 / 1997 DEM ETER, Sléphane 2000 / 2005 P �1 HIER-D' I ETEREN, Cal hcline l 993 / 1997 CooMANS DE BRACJJI�NE, Thomas 200 1 / 2005 BHUWIEH, Marie-Cécile 1989 / 1997 .JACOBS, Alain 1999 / 2007 DE PA uw-DE\'EEN . Lydia 1972 / 1998 SEHCJ{-DEWAIDE, Myriam 2002 / 2007

DE CALLATA '.' , François 1995 / 1998 VANll'IJ 1SBERG11E, Dominique 2002 / 2008 l\1ARTENS, Didier 1995 / 1998 VAN NER0�1-DEBUE, Claire 1989 / 2009 C., uc111Es, Jean-Marie 1983 / 1999 CAHDON, 1 luberl 1993 / 2009 LE�JE NIEH, Alberl 1990 / 1999 BERG�IANS, Anna 200 1 / 2009

DE s�IEDT, Haphaël 1996 / 2000 DE POORTER, Alexandra 2001 / 2009

Membres honoraires - Honoraire leden

ST JENNON, Jacques 1966 / 1972 / 1987

MARTENS, Mina 1965 / 1965 / 1994

PA U\\'ELS, Henri 1965 / 1969 / 1995 MONBALLI EU, Adolf 1970 / 1973 / 1 995 VERONEE-VEHHAEGEN, Nicole 1973 / 1983 / 1 999 Sc111TTEJ

P111LJPPOT, Paul 1978 / 1989 / 2008 DE VALJ< EN EER, Adelin 1966 / 196 7 / 2009

GAIER, Claude 1972 / 1979 / 2009 WALCH, Nicole 1 976 / 1 98 1 / 2009

Membres correspondants - Corresponderende leden

FETTWEJS, Henri 1969 ALLART, Dominique 1995

RoBEHTs-JoNES - PoPELJER, Fra nçaise 1973 De Vos, Dirk 1995 Baron Le BA I LLY DE T1 L LEGHE M , Serge 1979 DE WAELE, Eric 1995 MAHCHETTI, Patrick 1981 FoRGEUR, Richard 1996 Huvs, Bernard 1982 MARTENS, Maximiliaan 1996 HuvENNE, Paul 1986 DE NA v E, Francine 1997 MATTHYS, André 1990 RÉMON, Hégine 1998 CoRBJAU, Marie-Hélène 1992 BouSMANNE, Bernard 1999 WAELJ{ENS, Marc 1993 KLJ NCJ{AERT, Jan 2000

118 LISTE DES MEMBRES - LEDENLIJST

VAN DER STOCK, Jan 2000 MEULEMEESTER .Jean Luc 2008

SM ETS, Francis 2001 ÜENHAENE Godelieve 2008

Nvs, Ludovic 2002 1--:AIRISPier re-YYes 2008

VEROUGSTRAETE, Hélènc 2002 VAN DEN Bossc11E Benoil 2008 o'l-IAINAUT-ZYENY, Brigitte 2004 P1AVAUX Mallhieu 2008

H ANS-COL. LAS, 1 lona 2005 CHARIOT Conslantin 2008

LEFFTZ, Michel 2005 CEULE�IANS Christina 2009

PEETERS, Na tasj a 2006 ÜIELS Ann 2009

Srnoo, Cyri c l 2006 ÜRAGUET i\Iichel 2009

8ROSENS Koen 2007 LEcocQ Isabelle 2009 lVIEGA KCI< Lee n 2007 LEFHANCQ .Janctle 2009

Lom C h rist oph e 2007

Correspondants honoraires - Erecorresponderende leden

\V ANGEH�I ÉE, H oberl 1967 / 1986 HAEPS,\ ET, Georges 1989/2007

D11ANENS, Elisabeth 1958 / 1995 DEBAE, i\1arguerite 1987/2008

M1·:Hc1rn, Philippe 1978 / 1995 VAN LEKNEP, .Jacques 1992/2008

FRÉDI�HICQ-Ln.AH, Marie 1988 / 1999 DE BoE, Guy 1996/2008

DE WILDE, Eliane 1973 / 1997

Associés étrangers - Buitenlandse geassocieerden

LEVIE, Simon 1992 PA v10T, Jacques 1999

VON Euw, Anton 1992 Do�IiNGUEZ CAsAs, Hafael 2002

GABOH1T-C110P1N, Danielle 1992 MoussET, Jean-Luc 200"1

DiAz PADHOK, Ma t h ias 1992 HosENBEHG, Pierre 2005

VAc1<0vA, Jarmilla 1992 :\1 clü:NDHICI<, Scol 2005

C11krELET, Albcrl 1993 KHEN, Thomas 2005

VrnD1rn,Phili ppe 1993 T1-10BEN Peter 2009

ALLAHT, Dominique, chargé de cours à l'Univcrsi té de Liège, Impasse de la Chaine 11, 4000 Liège

BASTIN, Norbert , conserva teur h"0 des Musées de Groesbeeck de C ro i x et des Arls anciens du Na-

murois, Chàteau de Spy, Rue du Chàteau 19, 5190 Spy

BERG�IANS, Anna, doccnl aan de U niversiteit Gent, Baron E. Desca m pla an 9:), 30 18 Wijgmaal

BLANKOFF, Jean, professeur à l'Lnivcrsi lé Libre de Bruxelles, avenue C a lypso 13, 1170 B rux elles

BousMANNE, Berna rd, chef de section à la Bibliothèque royale de Belgique, aYcnuc des Comuat-

tanls 141, 1332 Genval

BROSENS, Ko e n , buitengewoon gastdocent aan de Ka Lholickc U nivcrsi Lei L Leuven, Arma nel Thicry­

laan 10, 3001 Heverlee

119 LISTE DES MEMBRES - LEDENLIJST

BRuw1ER, l\larie-Cécile, clireclricc seientifïque au Musée royal de Mariemonl, rue Lekernay 8, 7850 Marcq Büc1<"N, Véronique, chef de seclion aux Musèes royaux des Beaux-Arts de Belgique, Hue 1 lenri

Maubel 29, 1190 Bruxelles CARDON, Huberl, hoogleraar aan de Kalholieke Universileit Leuven, Baron E. Descamplaan 93,

3018 'Wijgmaal CA uc111Es, Jean-Marie, prof"esseur aux Facul Lés U niversi taires St-Louis à Bruxelles et à l'U niversi té Ca Lholique de Louvain, membre de I' Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux­

Ar"Ls, rue de la Sla tion 173, 7390 Quaregnon CELJLë�IAl'\S, Christina, deparlementshoord bij het Koninklijk Instiluul van het Kunslpalrimonium,

Pulstraa l 1, 9310 Meldert C11ARIOT, Conslantin, direcleur du Musée Curtius, Grand-Houle 9, 6769 Gérouville ChÀTELET, Albert, prof"esseur émérite de l'Université des Sciences humaines, lnstilul d'Hisloire de

l'Art, Palais universitaire, F-67084 Strasbourg Coi:: KELBERG HS, Denis, docteur en archéologie et hisloire de l'arl, avenue Maréchal Joffre 69, 1190 Bruxelles CoLMAN, Pierre, prof"esseur émérite de l'Université de Liège, membre de l'Académie royale des

Sciences, des Letlres el des Beaux-Arts de Belgique, quai Van Hoegaerden 2 b.202, 4000 Liège Coo�JANS DE BRACHÈNE, Thomas, docent aan de Vrije Universiteit Brussel, André Fauchille­

straal 20, 1150 Brussel CoPPENs-CoPPENS, Margueri te, chef de section aux M usées roya ux cl'Ar t et d'Histoire, rue des

Francs 3, 1040 Bruxelles CoRBIAU, Marie-Hélène, docteur en archéologie et hisloire de l'art, avenue du Préau 13, 1040 Bruxelles Cu1.0T, Paul, assistanl h'"0 à la Bibliolhèque roya le de Belgique, avenue Montjoie 24 , 1180 Bruxelles DAcos-CRIFÓ, Nicole, directeur de recherches h'"e au Fonds Nat. de la Recherche Scient., via

Dall'Ongaro 38, 1-00152 Homa DEBAE, Margueri te, chef de section h'"c à la Bibliolhèque royale de Belgique, rue des Balkans 8 b.4,

1180 Bruxelles DE BoE, Guy, oud-directeur van het Instituut van het Archeologisch Patrimonium, Vinkenlaan 26,

3078 Kortenberg DE CALLATAY, François, chef de département à la Bibliothèque royale de Belgique, membre de l'Académie royale des Sciences, des Letl res el des Beaux-Arts, Boulevard de l'Empereur 4,

1000 Bruxelles DE JONGE, Krista, gewoon hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven, lid van de Konink­

lijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen en Kunslen van België, Groot Eilandstraat 15

b.3, 1000 Brussel ÜELMARCEL, Guy, em. gewoon hoogleraar van de Katholieke Universiteit Leuven, lid van de Ko­ ninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen en Kunsten van België, Van Schoonbeke­

straal 140, 20 18 Antwerpen

120 LISTE DES MEMBRES - LEDENLIJST

DE�IETEH, Sléphane, allaché au Service des Monumenls et des Siles du Ministére de la Région de Bruxelles-Capila le, rue Marconi 2 b.28, 1190 Bruxelles Barones DE NAvE, Francine, oud-conscrvalor van het Museum Planlin Moretus, Van Trierslraal 8, 20 18 Anlwerpen D1::N11AENE, Godelieve, chef de lravaux à la Bibliolhéque royale de Belgique, avenue Général Eisenhower 102, 1030 Bruxelles DE PAuw-DE\'EEN, Lydia, ere-hoogleraar aan de Vrije L.'niversilcit Brussel, Kluisslraal 50 b.:3, 1050 Brussel DE PoowrEH, Alexandra, assislenl bij de Koninklijke Musea voor Kunsl en Geschiedenis, Sleen­ zwaluwenlaan 36, 1160 Brussel DE REN, Leo, docent aan de Kalholicke Cniversileit Leuven, Tienseslraal 243 b.2, :3000 Leuven DE RLrvT, Claire, professeur aux Facullés universilaires Nolre-Dame de la Paix à Namur, Yos­ berg 68, 1970 Wezembeek-Oppem DE SMEDT, Raphaël, oud-hoofdconservalor van de Koninklijke Bibliolheek van België, Vee­ markl 29, 2800 Mechelen Di:: VALKENEER, Adelin, doclcur en archéologie et hisloire de l'art, rue du Chàtclain 6B b.1 1, 1000 Bruxelles DE Vos, Dirk, doclor in de kunstwetenschappen, i\las de la Roque, F-66300 Camélas DE WAELE, Eric, professeur à l'univcrsilé Catholique de Louvain, archéologue au Minislère de la Région wallonnc, avenue Crokaert 127, 1150 Bruxelles DE WILDE, Eliane, erc-hoofdconservalor van de Koninklijke Musea voor Schone Kunslcn van Bel­ gië, Franz Merjayslraal 67, 1050 Brussel D'l IAINA UT-ZVENY, Brigil le, professeur à l'Univcrsilé Libre de Bruxelles, membrc du Conseil inter­ nalional des Monumcnls cl Siles (ICOMOS), rue des Tourisles 20, 1170 Bruxelles D11ANENS, Elisabclh, lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor \Vclenschappen en Kunslen van België, Boelare 89, 9900 Eeklo DiAz PADHO:-\, i\lal hias, consen·aLeur en chef h'"'', i\luseo del Prado, Paseo del Praclo, E-281 1 Madrid D1c1

121 LISTE DES �I EMBRES - LEDl�NLl.JST l·�Ec1<11<)LIT, Paul, crc-('onservalor van hel Museum voor Sehone Kunslcn Le Gcnl, i\lotsen­ slraal 130, \l820 Merelbeke F1.:TTWE1s, 1 lenri, chd de scclion !{'' des Musées royaux cl'Arl e l d'l lisloire, rue Louis 1 Iap 192, JO,fO Bruxelles FouE, .Jacqueline, chef de lran1ux !{'' de l'lnslitul royal du Patrimoine arlisliquc, avenue Marie­ .José 52, 1200 Bruxelles FoH<;EL.H, Hichard, membre h"''de la Commission royale des Monumenls cl des Siles, boulevard Frère Orban 39, LfOOO Liège F11É1>1�RICQ-L1LAR, larie, charge de cours h'". de n·nivcrsilc Libre de Bruxelles, Beaucarncstraal 9, 9ï00 Oudenaarde G.\BORIT-C11op1;-;, Danielle, conserrn leur géncral au Départcment des objels d'arl, i\lusée du Louvre, quai du Lou\TC :1 4-:�6, F-ï5058 Paris G,\IEH, Claude, dircclcur du Musée d'armcs de Liège, ruc F. Lapierre 35 b.11, 4620 Fléron GL·��HET-DE KEYSEH, Eug(·nic, profcsscur émérilc de l'l'ni,·ersité Calholique de Louva in et des Facullés uni,·ersilaires Sainl-Louis, membre de l'J\cadémie royale des Scienres, des Letlres

el des Bcaux-Arts de Bclgiquc, ruc de la Gare :) . 1040 Bruxelles l L\D EIHL.\:-l1'-i\l1scu1c11, Lydic, professeur h"0 de l'l 'nivcrsilé Libre de Bruxelles, dréw des Chàlai­ gniers 2, Domainc de la Molle, 1470 Bousval 11,,;--.1s-CoLLAS, Ilona, collabora lricc scicnlifïque <1 la Bibliothèquc Nationale de Fra nce, avenue Gutenberg 13, F-92800 Puteaux 1 I LTVENNE, Paul, algemeen directeur van hel Koninklijk Museum voor Schone Kunslen te Antwer­ pen, Teirlinckslraal 20, 2600 Berchem l luvs, Bernard, ere-deparlemenlshoord bij de l(oninklijkc Bibliotheek Alberl l, lid va n de Konink­ lijke Vlaamse Academie voor Welenschappcn en 1\:unsten van België, Kasleclslraal 5, 1703 Schepdaal JACOBS, Alain, collaborateur scienlifique à la Bibliothèquc royale de Belgique, Markslraal 29, 1541 Sin t-Pielers-Ka pel Ie JADOT, .Jean, présidenl h"0 de la Société royale de numismalique de Belgique, avenue \V. Churchill 122 b.4, 1180 Bruxelles l\:Arn1s, Pierre-Yves, chef de Lrarnux à l'lnstilut royal du Palrimoine artisliquc, rue des v\lallons 6fi, 4000 Liège KLI NO•AEHT, .Jan, wetenschappelijk medewerker bij hel Ccnlrum voor Religieuze Kunsl en Cul­ Luur, LeeuwerikensLraaL ;37 b.202, 300 1 Heverlee KnE1', Thomas, Curator of Lhc Dcpart ment of Manuscri pls, The Gctty lnstilute, 1200 Gel ly Drive, Los r\ngeles CA 310 - 4 cl 0 ï360, l'SA Baron LE BAILLY DE T1LLEGllE�1, Serge, doclcur en archéologie et histoirc de l'arl, «La Bouqui­ nière 1>, rue de la Goudinièrc, ï542 MonL-St-1\uberL LEBLICQ, YYon, professcur à l'l 'niversité Libre de Bruxelles, avenue Hess-de Lilez 13, 1630 Linke­ beek LECLEHCQ-MARX, .Jacqueline, chargé de cours à l'Univcrsilé Libre de Bruxelles, Clos des Essarls 4, 1410 Walerloo LEcocQ, Isabelle, première assistante à l'Instilut du Pa lrimoine artislique, avenue Odon Warland 208/5, 1090 Bruxelles

122 LISTE DES �IE�IBRES - LE D ENL IJST

LEFFTZ, 1ichel, professeur à IT.C.L" rue Léon Delhache 19, 1:367 Hamillies-Offus LEFRA NCQ, Janelte, première assislan te a ux l\1usées roya ux cl',\ rl el cl'Hisloire, rue de Pa ,·ie :�3, 1000 Bruxelles LE�IAIRE-DE VAERE, Claucline, oucl-welenschappelij k medewerker bij de Koninklijke Ribliolhcek van België, P. Damiaanlaan 85, 1150 Brussel LEMEUNIER, Albert, conservateur du Musée cl'arl religieux el cl'arl mosan à Liège, rue Forgeur :-$0, 4000 Liège LEMOINE-I SABEAU, Claire, collaboraleur scientifique hrc au Musée roya l de !'arméc el cl'hisloire militaire, avenue Den Doorn 3 b.12, 1180 Bruxelles LEVJE, Simon, ere-hoofcldirecleur van hel Hijksmuseum, Minervalaan 70 Il, '.'JL-1077 PG Amster­ dam (Neclerlancl) Loc1 1·:, Christiane, ere-inspecleur-generaal bij de Nat ionale Bank van België, Huysbrockslraal 86, 1000 Brussel Lorn, Christophe, Boulevard Maurice Lemonnier 22, 1000 Bruxelles MARC11ETT1, Patrick, professeur ordinaire aux Facullés L'ni\'Crsilaires Nolre-Damc de la Paix à Namur, Tienne aux Clochcrs 106, 5100 Jambes MARli�N-DUGARDJN, Anne-Marie, chef de section h'-e des Musées royaux cl'Art el d'l lisloirc, ruc des Confédérés 21, 1000 Bruxelles MARTENS, Diclier, chargé de cours à l'l 'niversilé Libre de Bruxelles, rue des Mimosas 32, 10:30 Bruxelles MARTENS, Maximiliaan, hoofddocent llniversilcit Genl, Vindicliveslraat 6 b.2, 1040 Brussel MARTENS, Mina, archiviste hr" de la Ville de Bruxelles, rue Félix Delhasse 25, 1060 Bruxelles MASSC HEl.EIN-KLEINER, Liliane, clirecleur hre de l'lnslilul roya l du Patrimoine arlisliquc, a\'enue des Tourterelles 32, 1150 Bruxelles MATT11vs, André, inspecteur général au l\Iinislère de l'r\ménagemenl du Terriloire el du Logemenl de la Région wallonne, avenue de la Rél'orme 68 b.21, 1083 Bruxelles Mc:KENDRJC1<, Scot, !- lead of l\leclie\'a l and Earlier l\lanuscripts, The Brilish Library, SL. Pancras, 96 Euslon Hoad, London NWl 2DB, Lnited Kingdom M1':GANC1<, Leen, Paul Fredericqslraal 68, 9000 Genl MERCIEH, Philippe, professeur à l'l'niversilé Catholique de Louvain, rue du Blanc-Ry 157/5, 13'12 Li melelle M1rnLEMEESTER, Jean-Luc, lesgever kunstgeschiedenis aan hel Grootseminarie in Brugge, Legeweg 153, 8000 Saint-Andries (Brugge) MoER�IAN, André, ere-a tt aché bij de Koninklijke Musea voor Schone Kunslen \'an België, :\nloine Dansaerlstraat 85 b.7, 1000 Brussel MoNBALLIEu, Adolf, dr. in de kunstgeschiedenis en oudheidkunde, Louizastraal 31, 2800 l\lechelcn 1oussET, .Jean-Luc, conservateur au Musée national cl'hisloire el cl'art de Luxembourg, l\larché­ aux-Poissons, Luxembourg, Grand-Duché de Luxembourg Nvs, Luclovic, professeur à l'Universilé de Valenciennes, rue Hené Delrue 59, 7522 Blanduin

PAUWEJ. S , l lenri, ere-hoofdconservalor van de Koninklijke Musea voor Schone l\.unslcn van Bel­ gië, lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Welenschappen en l\.unstcn van België, Groenpark 17, 98110 De Pinle

123 LISTE DES i\IEi\IBHES - LEDENLl.JST

PAv10T, .Jacq ues, professeur

ga stdocent aan de Vrije Universiteit Brussel, Montc Carlolaa n 33, 1190 Brussel P1�HJEH-D'IETEHEN, Cal heline, profcsseur hrc à l'Universilé Libre de Rruxclles, avenue de l'Écuyer

4, 1640 Rhode-Sl-Gcnèse P111LI PPOT, Paul, professeur émérite de l'Université Libre de Bruxelles, membre de l'Académie

royale des Sciences, des Leltres et des Beaux-Arls de Belgique, avenue Ch. Michiels lï8

b.1 ï, 11ïO Bruxelles P1AVAüX, lalthieu, chargé d'enseignemenl au Département d'I Iistoire de l'arl el d'Archéologie de

ITniversité de Namur, rue Maghin 25, 4000 Liège P11�RARD, Christiane, conservalcur hr" de la Ribliol hèque publique de Mons, rue Notrc-Dame Dé­

bonnairc 2, 7000 Mons RAEPSAET, Georges, professeur à l'Universilé Libre de Bruxelles, Drève de la Curetle 37, 1495 Vil­ lers-la-Ville RJ::i\JON, Régine, conservaleur du Cabinet des Estampcs et des Dessins de la Ville de Liège, rue

Volière 15, 4000 Liège Baron RoBERTs-.JoNES, Philippe, secrétaire pcrpétuel h'"' de l'Académie royale des Sciences, des Letlres et des Beaux-Arls de Belgique, conservaleur en chef hre des Musées royaux des

Beaux-Arts de Belgique, membre de l'l nstilul, rue Roberls-Jones 66, 1180 Bruxelles RoBEHTs-JoNES - PoPELJEH, Française, chef de seclion hre des Musées royaux des Beaux-A rts de

Bclgique, rue Roberls-Jones 66, 1180 Bruxelles RosENBERG, Pierre, de l'Académie française, président directeur hrc du Musée du Louvre, 35 rue de

Vaugirard, F-75006 Paris Sc111TTEKAT, Prospcr, ere-conscrvalor van de Duinenabdij, boulevard Isabelle Brunei! 5 b.4, 5000 Namur SERCJ<-ÜEWAJDE, 1yriam, directeur général de l'lnstitut royal du Patrimoine arlislique, rue de la

Cambre 327, 1150 Bruxelles Si\J ETS, Francis, ere-docent aan de Katholieke I logeschool Limburg, Dorpelingenslraal 119, 1160 Oudergem Si\101.oEREN, Luc, ambassadeur hrc de S.M. Ie Roi des Relges, avenue de l'Observatoire 9 b. 12, 1180 Bruxelles SoENEN, Micheline, chef de lravaux hre aux Archives générales du Royaume, avenue G.E. Lebon

109 b.3, 1160 Bruxelles SossoN, Jean-Pierre, profcsseur émérite de l'Universilé Catholique de Louvain, rue Th. Roosevelt

30, 1030 Bruxelles STJENNON, Jacques, profcsseur émérite de l'Universilé de Liège, membre de l'Académie royale des

Sciences, des Lellres cl des Beaux-Arts de Belgique, rue des Acacias 34 , 4000 Liège STHOO, Cyriel, voorzitler van het Studiecentrum voor de vijftiende-eeuwse schilderkunst in de Zui­

delijke Nederlanden en het Prinsbisdom Luik, Plalle Loslraat 349, 3010 Kessel-Lo T1 10BEN, Peter, conservalor in het Museum Kempenland Eindhoven, Tramsslraal 48, 56 11 CR Eindhoven (NL)

124 LISTE DES MEMBRES - LEDENLIJST

TR1ZNA, Jazeps, chef de travaux hre de J'Université Catholique de Louvain, rue Émile Goës 1 b.5, 1348 Louvain-la-Neuve CLRix-CLOSSET, MargueriLe, maitre de conférences h'"e de l'l"niversité de Liège, rue des Wallons 266, 4000 Liège VACI

125

PRIX SIMONE BERGMANS

Règlement mis à jour par le Conseil d'administration de l'Académie le 20 septembre 1995

1. Le prix est destiné à unc étude inédile sur l'hisloire des beaux-arls ou des arls ap­ pliqués dans les anciens Pays-Bas méridionaux et la Principaulé de Liège et, pour la période conlemporaine, Ie lerritoire de la Belgique. Le prix ne peut couronner qu'un travail original el scientifique rédigé dans une des langues nationalcs ou en anglais. L'Académie royale d'Archéologie de Bclgique se ré­ scrvc Ic droit de publicalion dans sa revue en concerlation avec l'auleur.

2. Les manuscrits en lriple exemplaire devronl parvenir au secrétariat du prix S. Berg­ mans avanl la date fixéc. Un exemplaire des travaux présentés reste déposé dans les archives de l'Académie Roya le d'A rchéologie de Belgique comme étant sa propriélé. Un délai d'un mais à compler de la remise du prix esl accordé aux auteurs des trava ux envoyés pour dema nder la rcstilulion des deux aulres exemplaires. Ce délai passé, l'Académie n'est plus responsa blc des manuscrits.

3. Le prix est lrisannuel et nc peul ètre décerné qu'à une personne non membre tilu­ laire de l'Académie. Celle-ci fera un appel public pour annoncer Je prix.

4. Le prix est atlribué par un jury de sept mcmbres nommés par Ie ConseiJ d'adminis­ tration de l'Académie. La décision sera communiquéc aux candidats.

5. Toul Jiligc ou inlcrprélalion concernanl !edit règlemenl est de la compétence exclu­ sive du Conseil d'administralion de l'Académie Royale d'Archéologie de BcJgiquc le­ quel détermine 1c montant altribué aux prix ainsi que la dale limite du dépö l des manuscri ls.

En 2010, Ie prix s'élèvcra à€ 1.250, Ie lauréal rcccvra en oulre unc méclaille. Les manuscrils doivent être cléposés avanl Je 30 mars 20 10.

Sccré tariat du prix : Mme Yvetle \Tanden Bemden, rue du Mont-Blanc 53, B-1 060 Bruxelles.

127 PRIJS SIMONE BERGMANS

Reglement aangepast door de Raad van Beheer van de Academie op 20 september 1995

1. De prijs is bestemd voor een onuilgegeven sludie over de geschiedenis van de schone kunsten of de Locgcpastc kunsten in de voormalige Zuidelijke Nederlanden en het prinsbisdom Luik en, voor wal de moderne tijd belrefl, hel grondgebied van België.

De prijs wordt slechts toegekend aan een oorspronkelijk en wetenschappelijk werk, geschreven in één van de landstalen of in hel Engels. De Koninklij ke Academie voor Oudheidkunde van België behoudt zich hel recht voor om de bekroonde studie, in overleg mcl de auteur, Le publiceren in haar Lijdschrift.

2. Drie exemplaren van elk manuscript moeten vóór de vaslgcslelde dalum bezorgd worden aan hel sccrcla riaal van de prijs S. Bcrgmans. Eén exemplaar van elke inzen­ ding blijft eigendom van de Koninklijke Academie voor Oudheidkunde van België en word l in haar archief opgenomen. De auleurs kunnen binnen de maand na de toeken­ ning van de prijs beide overige exemplaren Lerugvragc n. Na deze termijn wijst de Aca­ demie alle vera ntwoordelijkheid voor de manuscripten af.

3. De prijs is driejaarlij ks en kan slechts toegekend worden aan een persoon die geen Lilelvoerend lid van de Academie is. De Academie zal de prijs aan hel publiek aankon­ digen.

4. De prijs wordt Loegekend door een jury beslaande uit zeven leden, benoemd door de Raad van Beheer va n de Academie. De besl issing wordt aan de kandidalen medege­ deeld.

5. In geval van betwisting of inlerprctatie van dil reglement is alleen de Raad van Beheer van de Koninklijke Academie voor Oudheidkunde van België bevoegd. Deze bepaalt tevens hel bedrag van de prijs en de einddatum voor de inzending va n de manuscriplen.

In 2010 bedraagt de Prijs € 1.250. De laureaat zal tevens een medaille ontvangen. De manuscripten dienen vóór 30 maart 2010 ingezonden te worden.

Secretariaat van de Prijs S. Bcrgrnans: Mevrouvv Yvette Vanden Bemelen, Witte Bergstraal 53, B-1 060 Brussel.

128 J\ CADl�MIE ROYALE D'A RC! IEOLOGIE !(QNIN!(Lf.JKE ACADEMIE \'OOH

DE BELGIQUE OUDI lEIDKlJNDE \!J \ N BELG IE J\ssocialion sans Hul Lucratif \'eren iging Zonder Winsl oogmerk Champ du \'erl Chasseur 81 Groene .Jagerslraal 81 Le 1000 Hrusscl. 1000 Bruxelles RPR Brussel RP:\l Bruxelles Ondcrnemingsummer 0 108.088.1 OG :'\uméro d'En t reprise : 0 108.088.106.

Coordination des statuts suite Gecoördineerde statuten tengevolge à la nouvelle loi du 2 mai 2002. de nieuwe Wet van 2 mei 2002.

DÉNOMINA TION ET BUT BENAMING EN DOEL

Art. /. L'Associalion a pour dénomin:ilion: « J\ca­ Art. /. De benaming van de vereniging luidt : " J\ea­ démic Royale ri"Archéologic de Hclgiquc - 1-(onink­ démie royn lc ci"i\rehéologie de Belgique - Koninklij­ lijke ,\cademic Yoor Oudheidkunde rnn België ». ke Academie ,·oor Oudheidkunde \'an lklgië ». De Elle revèt la formc d\1ne Associalion sans Bul zetel en·a n is ge,·esligd Le 1000 Brussel, (irocne Lucra LiL Son siègc social esl silué ü 1000 Bruxelles, .Jagcrslraal 81 in hel gerechtelijke arro nclissemcnl 81. Champ du \'erl Chasseur. clans i"arronclissemenl Brussel. judiciaire de Bruxelles. De zclel k;rn worden oYergebrachl naar elke andere Sm décision de I'i\ss cmblée Généra Ic, cc siège peu L plaats bij beslissing van de Algemene \'ergadcring. èlrc lra nsféré à nïmporle quelle aulre adrcssc

Art. :!. l'i\ssocialion a pour bul de fa,·oriser Ie pro­ Art. :!. De !\cadcmie heell lot doel, hl'l hc\'cmkre11 grès des él.ucles d'archéologic el d'hisloire de rarl. va n de \'Ooruitgang \'an hel oudheidkundig en hel ainsi que des disciplines scienlilïques qui se ra LLa­ kunslhislorisch onderzoek alsook va11 de wclen­ chcnl à cellcs-ci. srliappelijke disciplines die ermee samenhangen.

DES MOYENS D'ACTION WE RKINGSMIDDELEN

. \rt . .3. Les moycns ri"aclion de l"i\cadcmie sonl les . \rt .•:i . De werkingsmiddelen Yan de .\caden1ic zijn suin111Ls: de rnlgcnde: a. Tcnir des réunions périodiques 0[1 sonl lrailées a. ! lel beleggen n111 periodieke bijeenkomsten Loulcs les malières inli·ressanl son hul social: waarop alle onderwerpen behandeld worden die hel maa tschappelijk doel ,·an de ,·ereni­ ging a�111belangen ; h. Puhlicr· Lous ouvragcs rclalifs à ces maliéres, b. J lel publiceren van werken die op deze onder­ l'L en part iculier la Rf'1111f' lfrlg<' d'1\ rrhéologir' werpen bclrekking hebben en mcl name n111 f'I d'llistoire dl' /'A rt - /Jp/gisth Tijdschrift voor de Rev111' beige c/',\ rchéologie Pt d'/l istoirl' dP Oudheidkunc/p en /(unstgeschiPdenis ; /'. \ rt Helgisch Tijdschrif1 voor 011dheidk11nde Pl1 l\11nstgPschiedenis : c. Organiser des congrés ou sy faire rcprésenlcr: c. ! lel organiseren ,·an congressen of zich erop doen ,·crlcgen\\·oordigen ; cl. EL. d\rnc façon généralc, prèter son concours à d. en. in hel algemeen gesproken, het \'erlcncn loul cc qui peul aider au progrès cl il la diffu­ van medewerking aan alles wal bij de vooruit­ sion des disciplines comprises clans son bul gang en de verspreiding van de in hel nwal­ social. sch:1ppclijk doel \'an de ,·ereniging begrepen disciplines kan helpen.

129 COOBDINATION DES STATUTS - GECOÖHDINEEHDE STATUTEN

DES RESSO UR CES GELDMIDDELEN

. \rl. -J. Les ressources de l"AeadL·mie eomprennenl . \rl. -J. De geldmiddelen van de Academie omvallen nolammcnl: met name: a. Les eolisalions; a. De lidmaalschapsgclden; b. Le produil de la vcnle de scs publications: h. De opbrengst van de verkoop ,·an baar puhli­ calies; c. Les subvenlions officiclles cl pri,·écs: r. De officiële en private toelagen: d. Le re,·enu de l'avoir social d. De opbrengst van hel vermogen van de ver­ eniging: c. Les dons el lcgs qui scraicnl rails à l'Acadé­ e. De giften en de legalen die <1a11 de Academie mic. zouden gedaan worden.

DES MEMBRES TITULAIRES TITEL VOERENDE LEDEN

:\rl. 5. 1\ rl. -5. a. L'Académic se composc de 60 mcmbres Lilu­ a. De Academie is sa mengesteld uil fiO Lilcl­ laires cboisis parmi scs corrcspondanls nom­ voerende leden die gekozen worden uil haar més clepuis au moins Lrois ans. A Litrc sedert Lcn minsle drie jaar benoemde corrcs­ exccplionncl, Ic Bureau peul proposcr, après pondenlcn. Hel Dagelijks Bestuur k:rn, bij approbalion du Conscil d'Aclminislralion. à wijze van uitzondering en na goedkeuring l'Asscmblée Ordinaire des membrcs lilulaircs, door de Raad van Bestuur aan de gewone Al­ cLibrégcr cc délai quand la silualion de l"Aca­ gemene Vergadering van Lilelvocrende leden démic i'cxigc. voorslellcn deze Lcrmijn Le verkorten, wanneer de Loesland van de Academie dil vcrL•isL. b. Le Bureau soumel les canclidalurcs, proposécs b. Twee maand ,·óór de Algemene \'ergadering par lui ou par un mcmbrc titulaire, à l'appro­ lcgL hel Dagelijks Bestuur de k:rnclidalurcn, balion du Conseil cl'administralion, deux mois voorgedragen door dit hesluur of door een avanl l'Asscmblée Généralc. Lilelvoerencl lid, Lcr goedkeuring voor aan de Les canclidalurcs sonl présenlécs

130 COORDINATION DES STATUTS - GECOÖRDINEEHDE STATUTEN

1\ rl. 6. Art. 6. a. Le mcmbre qui rlésire se relircr de l'J\carlémie a. Wens! een lid zich uil de Academie Lcrug Le doil [airc parvenir sa démission au Présirlenl Lrckkcn, dan moel hel zijn onlslag vóór één ou au Secrélairc avant Ic premier [évricr. rebruari aan de Voorzill.cr of aan de Secretaris Dans Ic ras contraire, il csl rcdcvahlc de la co­ rnccrlclen. In hel lcgcngeslelrlc geval is hel lid­ tisalion de l'année sociale commencéc Ic pre­ geld voor hel op één januari begonnen wer­ mier janvicr. kingsjaar vcrschulrligd. b. Le 111e111bre qui nc salisrail pas au paie111cnl b. Hel lid rial na Lwec aanmuningcn \·anwcgc de la colisalion après deux a\·crlisse111enls du de Penningmeester - de Lwccde a:rnrnaning Trésoricr - Ic second avcrlisscmcnl élanl re­ bij aa ngelckcnde bric[ en \'Crhoogd mel de on­ commandé el augmcnlé des frais -. csl consi­ kosten - nalaal zijn lidgeld te bclalcn. wordl déré co111111c démissionnaire un mois après la als onlslagncmend beschouwd een maand na dalc d'cn\·oi de ce dernier cl après cnlérine- \·erzending \·an de aangelekenrlc hrief en na 111enl par Ic Bureau. bekrachtiging door hel Dagelijks Bestuur. c. L'cxclusion d'un mcmbrc de l'J\cadémie nc c. De uilsluiling van een lid uil de Academie peul èlre prononcée que par unc Asscmblée k:rnal leen door een Algemene Vergadering uit­ Généralc, à la majorilé des deux Liers des gesproken worden, bij Lwec derde meerderheid mcmbrcs Lilulaircs préscnls. Cellc proposilion van de aanwezige Lilclvoercnde leden. Dil d'cxclusion doit figurcr ü J'ordre du jour, Ie voorslcl Lol uilsluiling moel op de agenda voor­ memhrc ayanl élé préa lablemenl avcrli par Ic komen, nadal hel lid voorargaand door de Se­ Sccrélaire. Il n'aura aucun droil sur J'avoir cretaris \'CrwiLLigd is. Hel lid kan geen rechten sorial. op hel vermogen van de vereniging doen gelden.

:\rl. 7. Le mcmbre titulaire qui n'a plus son domi­ :\rl. 7. 1 lcl Lileh·ocrcnde lid dal zijn wcllclijke do­ cile légal en Bclgiquc el qui n'a plus la possibililé micilie niet langer in België heefl en dal nicl langer de parliciper aux Lravaux de J'J\carlémic, dcvicnl in de mogelijkheid vcrkccrl aan de werkzaamheden aulo111alique111enl 111e111brc associé dranger. Dès \'an de Academie deel Le nemen, wordl aulomaliseh qu'il rcprend son domicile en 13elgique, il rcdevienl buitenlands geassocieerd lid. Zodra hel lid opnieuw mc111hre Lil ulairc à la première vacance. domicilie in België heeft , wordt hij bij de ccrslc \'a­ calurc weer Lilelvocrend lid.

Le mcmbrc Lilulairc, nom111é dcpuis de plus de 10 Een sinds meer dan 10 jaar benoemd Lilel\'Ocrcnd ans, peul, si les circonslances nc lui pcrmcllenl plus lid kan. indien de omstandigheden hem niel langer de parliciper aC'LiYcmenl aux Lra\·aux de J'J\cadé­ in slaat slellen deel Le nemen aan de \\·crkzaam­ mie, dcmanclcr à dc\·enir mcmbrc honoraire. La rc­ hcden van de Academie, \·erzocken honorair lid Le \'lle lui sera cn\·oyée moyennanl Ic paie111enl annuel worden. Hel Lijdschrifl zal aan de honoraire leden d\1nc somme équivalenlc au 111onlanl rle la colisa­ verzonden worden \'oor zover zij jaarlijks een som Lion de l'annéc en cours. bclalen gelijk aan hel bcdrng \'an hel lidgclrl van hel lopende jaar.

DES CORRESPONDANTS CORRESPONDENTEN

Ar/. 8. Les corrcspondanls sonl au nombrc de 10. Art. l�r zijn cJO corrcsponrlcnlcn. Zij worden ge- lis sonl choisis parmi les personncs qui onl fail kozen onder de personen die hel bewijs geleverd prcu\·e de connaissances spécialcs relevant du bul hebben \·an bijzondere kennis rncl betrekking Lol social dC' J'Académic. lis doivcnl èlre de nalionalilé hel maatschappelij k doel \·an de J\cmlcmic. Zij beige. Chaquc candidalure doil èlre présenléc, par moelen de Belgische nalionalileil hebben. Elke ka11- deux mcmbrcs Lilulaires, deux 111ois a\·anl l'Asscm­ didaluur moel Lwee 111aand \'Oor de .\lgcmcnc \'er­ blée Généra le par lcltre adresséc au Jlrésidcnl. Cclle gadcring door Lwcc Lilch·ocrendc lcrlcn. die als peter lellrc sera signéc par deux parrains cl accompagnéc rungcren, per brief aan de \'oorzillcr worden \·oor­ d'un Curriculum vilac cl rl'unc bihliogr:.iphic du gcdragcn. Deze bric[ 111ocl ondertekend zijn door de canrlirlal. Les parra ins s'cngagenl ;] donncr Loulcs Lwcc pclers en \·crgczcld zijn van hC'L curriculum \·i­ les informalions désin1blcs sur la personnalilé rlc lac en de bibliogra fie \'an de ka11didm1t. De peters

131 COOHDINATION DES STATL'TS - GECOÖHDINEEHDE STATUTEN leur eanrlidal cl à défcndrc cclui-ci. ,\près examen ,·crbindcn zich er toe alle over de persoonlijkheid par Je Bureau, Jes candidaturcs sont soumiscs à J"ap­ van hun kandidaat gewenste inlichtingen te ver­ prohalion du Conseil d'Adminislration, qui présenle strekken en de kandidaat te steunen. Na onderzoek les candidalurcs retenues sans dépasscr Je nomhre door hel Dagelijks Bestuur, worden de kandidatu­ de deux par siège vacant. Le Bureau communique, re n Ler goedkeuring voorgelegd aan de Raad van pa r écriL. aux mcmbrcs Lilulaircs, Jes noms, qualilés Bestuur, die de weerhouden kandidaturen voorlegt cl domicilcs des candiclals rclcnus, un mois franc zonder dal hel aantal hiervan Lwcc per vacante avant Ja date de J'Asscmbléc Généra lc. L'élection zclel overschrijdt. Hel Dagelijks Bestuur deell de se fait au scrulin secret. Les siègcs scronl altribués Lilclvoercnde leden schriftelij k de naam, de hoeda­ suivanl J'ordrc d'imporlance des voix oblenues avcc nigheid en hel domicilie van de weerhouden kandi­ un minimum de la moilié des voix des membres daten mee en dil een volle maand vóór de datum préscnls ou rcprésenlés. Si, pour Ic dernier siège à van de Algemene Vergadering. De verkiezing ge­ pourvoir, des candidals sonl à parilc de voix, un beurt bij geheime stemming. De zclcb zullen toege­ scl'ond scrulin les dépa rlagern. kend worden aan de kandidaten mcl hel grootste aantal stemmen die Lenminslc de heJr L van de stem­ men van de aanwezige of vertegenwoordigde leden hebben behaald. Indien voor de Jaalslc zetel de ka ndida Len een gelijk aan La 1 slem men bclrn Jen zal een tweede stemronde beslissend zijn.

Les disposilions de J'arliclc 5d cl ccllcs de J'article 6 De beschikking van artikel 5 lillcra cl alsook die sonl applicablcs aux correspondanls. Le correspon­ van artikel 6 zijn op de correspondenten rnn toe­ danl, nommé depuis plus de dix ans, peul, si les cir­ passing. De correspondent die meer dan Lien jaar conslances ne lui permcLLcnL plus de parliciper benoemd is kan verzoeken honorair lid Le worden aclivcmcnl aux Lravaux de J'Académic, dcmandcr indien hij niet langer in slaat is eicel Le nemen aan à clcvenir membre honoraire. La revue lui sera en­ de werkzaamheden van de Academie. 1 lcl honorair voyéc moyennanl Ic paiemenl annuel d'une somme lid ontvangt dan hel Lijdschri fL mils betaling van équiva lcntc au monlanl de la col isalion de J'année een som die overeenkomt met hel lidgeld van hel en cours. lopende jaar.

DES MEMBRES ÉTRANGERS BUITENLANDSE GEASSOCIEERDE LEDEN

Art. 9. L"Académie peut admeLLre comme membres Art . .9. De Academie kan als buitenlandse geasso­ associés élra ngers des personncs de nalionalilé cieerde leden aanvaarden, personen van \Teemde na­ élrangèrc qui concourcnt au dévcloppcmcnl de J'Ar­ Lionaliteil die door hun onderwijs of door hun chéologie cl de J'Histoire de J'Arl en Belgiquc, par werkzaamheden Lol de ontwikkeling van de Oudheid­ leur cnscignemenl ou lcurs Lravaux. kunde of de Kunstgeschiedenis in België bijdragen. Les clisposilions des arliclcs 5 cl 6 leur sonl applica­ De beschikkingen van art ikelen 5 en 6 zijn op hen blcs. van toepassing.

DES MEMBRES D�ONNEUR ERELEDEN

Art. 10. L'Acadcmic peul admcLLre comme mem­ Art. JO. De Academie kan als erelid aanvaarden, brcs d'honneur des pcrsonncs qui onl [avorisé à personen die de bloei van de aclivilcilcn van de J'épanouissemcnl des activiLés de J"Académic. lis ne Academie bevorderd hebben. Zij betalen geen lid­ paient pas de colisalion cl rcçoivcnl la Revue. geld en ontvangen hel LijdschrifL.

DU GONSEIL D'ADMINIS TRA TION ET DU RAAD VAN BES TUUR EN DAGELIJKS BE­ BUREA U STUUR

Art. 17 L'aclivilé de J"Académie est dirigéc par un Arl. IJ. De aclivileil van de Academie wordt geleid Conseil d'Administration qui, en dehors des opéra­ door een Raad van Bestuur die, builen cle lopende Lions financières couranlcs confiécs au Trcsorier financiële werkzaamheden aan de Algemeen Pen­ Générale, a aussi la haute dircclion de la gestion ningmeester Loeverlrouwd, ook de hoge leiding van

132 COORDINATION JJES STATUTS - GECOÖRDINEERDE STATUTEN du palrimoine. Ses décisions sonl prises i1 la majo­ hel pa trimonium voerl . ! lij beslist bij meerderheid rilé des membrcs préscnls. La convocalion porlc ,·an de aanwezige leden. De uitnodigingen Lol de mcnlion de l'ordrc du jour précis de la réunion el Haacl ,·an Bestuurd vermelden de precieze dagorde est envoyée deux semaines il l'avance. van de bijcenkomsl en worden lwcc weken tevoren ver·zonden.

Le Conscil d'Adminislralion est composé des mcm­ De naad van Best uur is samengesteld uil de leden brcs du Bureau, du Dircclcur de la He\'l1c cl cl'au ,·an hel Dagelijks Bestuur, de Direcleur ,·an hel moins cinq mcmbrcs élus parmi les mcmbrcs lilu­ Tijdschrift, en daarcnbo,·cn tenminste \'ij l' andere laircs, au scrulin sccrcl, à la majori lé absoluc des leden die door ge heime stemming onder de lilel­ voix, pour un Lcrmc de Lrois ans, cl qui, au Lcrme voercnde leden worden verkozen bij volslrek Le de leur mandal. sonl rééligiblcs il conclilion cl'avoir, meerderheid der slem men. voor een mandaat \'èlll clurant son cours, assislé

Le Bureau csl composé d'un présiclenl, d'un vicc­ ! lel Dagelijks Besluur lcll een \'oorziller. een présiclcnl, d'un sccrétairc général cl cl'un Lrésoricr Ondervoorzilter, een Algemeen Secrelaris en een généra l, élus parmi les memhres lilulaires. Ses mcm­ .\lgcmeen Penningmeester. ,·erkozen onder de lilel­ bres sonl solicl:iires clans les proposilions quïls fonl voerende leden. Zijn leden zijn solidair met bel.rek­ au Conseil cl clans les voles y al'fércnls. king lol rle voorstellen die zij aan de Haad van Bestuur doen en Len a;rnzien van de erop bel rek­ Le Bureau csl chargé de l'adminislralion couranlc king hebbende slcmmingen. de l'Académic. Hel Dagelij ks Bestuur is helasl met de lopende za­ ken.

DU PRÉSIDENT VOORZITTER

. \rl. 12. Le Présiclcnl esl élu pour deux ans. Il nc .lr/. 12. De \·oorzil ler wordt ,·oor twee jaar aange­ peul èlre réélu en cclle qualilé qu'après un délai steld. ! lij kan in die hoedanigheid slechts herkozen cl'au moins deux ans. Le Présiclcnl vcillc à la slriC'lc worden na een verloop van tenminste lwce jaar. De obscrv:incc des slaluls (cl du règlemcnt rl'ordre in­ Yoorzillcr ziel loc op de slrikle inachlneming ,·an lérieur). Il f:1 il parlic de droil de loules les commis­ de statuten (en rnn hel l luishoudelijk Reglemenl). sions. Il a la dircclion rles séances, clirige les ! lij is rechlens lid van alle commissies. Hij leidl de délibéralions el proclame les résullals des éleclions; bijeenkomsten en beraadslagingen en proclameert il délermine la dalc des ré unions du Burea u. du de resultaten \'an de ,·erkiezingen : hij bepaalt de Conseil d'Adminislralion. ;iinsi que des di,·erses datum van de bijeenkomsten ,·an hel Dagelijks commissions. En cas de parilé de voix au sein du Bcsluur. van de naad va n Bcsluur alsook van de Conscil d'Adminislralion cl des romrnissions, la voix di\'crse commissies. Bij slaken ,·a n slemmen in de du Présidcnl est prépondéranlc. Il a seul Ic droil de Haad ,·an Bestuur en in de commissies is de slem mcllre en délibération Lllll' proposilion f:1ilc en van de \'oorziller doorslaggevend. ! lij alleen heef! séance; mais, s'il Ie juge ulile. il ren\'Oie la délibcra­ hel rcC'hl een tijdens de hijeenkomsl gedaan \'OOr­ Lion à la séancc sui\'anlc. slcl LL'r beraadslaging rnor le leggen : zo hij dit nullig :icht, verwijsl hij de bera<1dslaging naar de volgende bijeenkon1sl.

En cas ct'absence du Présidenl et du \ïcc-présidenl, Rij afwezigheid va n de Voorzillcr en van de Onder­ Ie plus ancien des membres du Rureau dirige les dé­ ,·oorziller leidt hel oudste lid ,·a n hel Dagelijks libéralions. Bestuur de beraadslagingen.

Le Présidcnt peul in,·iter des personnes élrangèrcs à De \'oorzil ler kan aan de Academie \Teemde pcrso­ l'Ac:idémie èl enLcndre ou présenl.er des rommunica­ rwn uit nodigen mededelingen lijdens de bijeenkom­ lions au cours des séanccs. sten te beluisteren or le doen.

133 COOHDIN.\TION DES STATL'TS - GECOÖHDINEEHDE ST.\TCTE;-.;

Le Présiden l pcu l, d:rns des cas excl'plionnels. Dl' Academie kan, in uitzonderlijke gevalll'n en als rnnfèrer comme hommage parlieulier, Je lilre de bijzondere hulde, de lilcl van Ercvoorzillcr verle­ Présidcnl cl'honncur. Il peul égalcmenl décerner Je nen. De Academie kan de lilel van üud-voorziller lilrl' de l'résidenl honoraire aux membrcs qui onl levens verlenen aan leden die hel voorzillerschap ge­ rl'mpli lrois fois les fonclions dl' la présidcnrc an­ durende drie perioden nrn een jaar vervuld hebben. nuclle.

DU VICE-PRÉSIDENT ONDER VOORZITTER

Art. 13. Le Vicc-Présidcnl esl élu pour deux ans. ,\rl. 13. De Ondervoorzil ler wordL voor twee jaar Son mandal csl renouvclablc. Il achève Ic mandal aangesteld. Zijn mandaat kan hernieuwd worden. du présidenl décédé ou rlémissionnairc. Il se subsli­ In geval van overlijden of ontslag van de Voorzitter lue. en Loul, au PrésidcnL en ëaS d'cmpèchemcnL ncemL hij zijn plaats in voor hel volLooicn van zijn dans les limiLes des arLicles 11 cl 12. Il esL de droit mandaat. ! lij vervangt in alles de \'oorziller in ge­ Présidenl de la Commission des Publicalions. val van verhindering, binnen de perken van de arti­ kelen 11 en 12. Hij is rechtens voorzilLcr van de Commissie Puillicalics.

DU SECRÉTAIRE GÉNÉRAL ALGEMEEN SECRETARIS

.\rl. 14. Le Sccrélaire Général esl élu pour 3 ans; Art. '"· De Algemeen Secretaris wordl voor 3 jaar son mandal est rcnouvelablc. Il préscnLe au Bureau, verkozen ; zijn m::indaal kan hernieuwd worden. In en scpLcmbre, Je plan d'organis::i lion des séanccs de september lcgl hij hel Dagelijks Bestuur hel ont­ J'annéc. Il soumcl au Présidcnl, au mains lrois se­ werp van organisatie van de bijecnkomsLcn van maines i1 !'avance, Ie tcxLc des convocalions. Il ré­ hel jaar voor. Hij legt aan de VoorziLlcr minsLcns dige les procès-vcrbaux cl licnl. la rorrcspondancc drie weken vooraf de leksl van de uitnodigingen adminisLrativc. voor. ! lij slell de processen-verbaal op en voert de adminisLralieve bricl"wisscling.

Il signe avec Ie Présidenl Lous Jes acLes de J'Acadé­ Samen met de Voorzillcr tekent hij alle akten en mic cl loulcs circulaires. Il lranscril dans un regis­ alle omzendbrieven van de Academie. Hij noteert lre et conserve Jes résolulions du Bureau et du en ondertekent de beslissingen van hel Dagelijks Conscil d'Administralion, qui sonL contrcsignés par Bestuur en van de Raad van Bestuur in een door Je Présidcnl. Il a la garde des archivcs el présenlc, hem bewaard register; de Voorzitter contrasigneert chaque année, it J'Assembléc Généra le, un rapport de beslissingen. Hij bewaart hel archief en brengt détaillé des lravaux de J"Académic pendant J'annéc jaarlijks op de Algemene Vergadering een gcdclail­ écoulée. S'il est absent à unc séance, il est rcmplacé Jcerd verslag uil over de werkzaamheden van de par un mcmbre titulaire désigné par Ic Présidcnt. Academie tijdens het versLrckcn jaar. Is hij op een bijeenkomst afwezig, dan wordt hij vervangen door een door de Voorzitter aangewezen liLclvocrcnd lid.

Lln SecréLairc Adjoint peul ètre nommé par l'As­ Een Adjuncl-SccreLaris kan door de Algemene Ver­ semblée Généralc aux mèmcs condiLions que Je se­ gadering benoemd worden onder dezelfde voorwaar­ créta i re généra 1. den als de Algemeen Secretaris.

DU TRÉS ORIER GÉNÉRAL ALGEMEEN PENNINGMEESTER

Art. 15. Le Trésorier Général est élu pour 3 ans; Art. 15. De Algemeen PenningmcesLcr wordL voor 3 son mandal est renouvclablc. Il est chargé de Ja jaar verkozen ; zijn mandaat kan hernieuwd wor­ comptabililé de J'Académie. Il prcnd louLes Jes mc­ den. ! lij is met de boekhouding van de Academie surcs proprcs à assurer Jes rccouvrcmenls. Il effcc­ belast. Hij neemt alle maatregelen die voor de in­ lue les paicmenls avec accord du Présidcnt cl ningen vereist zijn. Mils akkoord v::inde VoorziLter garde les pièces juslilïcalivcs. Il préscnlc et fait ap­ voert hij de betalingen uil en bewaart hij de be­ prouver Jes comptes el les budgets de J'Académie, wijsstukken. Hij legt op de Algemene Vergadering

134 COOHIJINATION DES STAT TS - GECOÖHDINEEHDE STATUTEN ainsi que sa silualion financièrc ü J'Assemhlée Géné­ van februari de rekeningen, de hcgrolingcn en de ra lc de fé\Tier. financiële Loesland van de Academie voor en doet ze goedkeuren.

L ' 11 Trésorier J\djoinl peul èlre nomrné par l'J\ssem­ l�cn i\cljuncl-Pcnningmceslcr kan door de Algemene hlée Gé11éralr aux mèrncs eondilions que Ic Tréso­ Vergadering benoemd worden onder dezelfde voor­ ricr Général. Le Trésorier Général liendra une \\'aarden als de Algemeen Pcnningmeeslcr. De i\l­ compl:ibililé simplifiée qui sera déposéc sous forme gcmcc11 Penningmcesler zal een vcrccnvoucligdc d'aclif/passif chaque année auprès du Grcffe du Tri­ boekhouding bijhouden die in de vorm van een ac­ bunal de Commerce de l'arrondisserncnl judic:iire licf/passicf elk jaar zal worden neergelegd hij de donl dépend l'associalion. Griffie rnn de 1 landclsrcchlbank van hel gcrcchle­ lijke arrondisscmenl waarin de ,·crcniging haar zclcl hecfl.

DES COMMISSAIRES AUX COMPTES COMMISSARISSEN r\rl. 16. Deux commissaires sonl désignés annuelle­ 1\tl. 16. De Algemene \'ergadcring v:.in februari mcnl p:ir l'Asscmblée Généra lc de févricr. lls wijsl jaarlijks lwec commissarissen aan. Vóór de conlrólcnl la complabililé avanl la dale de l'Assem­ volgende Algemene \'ergadcring conlrolcren zij de blée Généralc suivanle el fonl rnpporl au Conseil boekhouding en brengen zij over hun opdrachl ver­ d'Adminislralion cl à l'Asscmblée Générale de leur slag uil hij de Raad van Bes\uur en op de Alge­ mission. mene \'crgadering.

DE LA COMMISSION DES FINANCES COMMISSIE FINA NCIËN

.\rf. 17. Il peul èlrc conslilué unc commission des :\ rf. 17. l�r bn een Commissie Financiën opgericht financcs. Elle csl composéc du Prèsident cl du Tré­ worden. Zij beslaal uil de \'oorzillcr, de Algemeen sorier Général cl de 3 perso11nes désignées lors d'une Pcnningmccsll'r en uil :3 personen die door· de Asscmhléc Généralc Algemene \'crga dcring aangewezen worden.

DE LA REVUE HE T TIJDSCHRIFT

. \rf. 18. Le Direclcur de la rc\'lle csl él u pour :� ans; . \rf. 18. De Dircclcur van hel Tijclschrill WOl'dl son mandal esl renou,·elablc. Il csl chargé de la pa­ ,·oor :3 jaar wrkozcn ; zijn mandaal kan hernieuwd rulion de la 8evue cl de loulc publicalion de l'i\ca­ worden. ! lij is belasl met hel verschijnen van hel démie. Tijdschrifl of elke andere publicalic van de .\cadc­ mic. Le Sccrélaire de Rédaction esl élu pour 3 ans; son De Redaclicsecretaris \\'Ordl ,·oor 3 jaar ,·crkozcn; 11wndal csl rcnouYCl:;ble. Il assiste Ic Direclcur zijn mandaat kan hernieuwd worden. ! lij slaat de Direcleur bij.

DE LA COMMISSION DES PUBLICA TIONS COMMISSIE PUBLICA TIES

. 1 rl. / .? . La commission des puhlica Lions, composée J\rf. 19. De Commissie Puhlicalies wordl door de de membrcs lilulaires. csl désignfr par Ll\ssemblée Algemene Vergadering \'Oor drie jaar aangewezen ; (;(• néra le pour lrois ans; les mandals sonl re nou­ ze is samcngcslcld uil lilclvoerende leden wier man­ velablcs. Elle csl présidéc par Ic Vice-présidcnl. Le daal hernieuwd kan worden. Ze wordl voorgezeten Dircclcur de la Rcn1c cl Ic Trésoricr t;énéral en door de Ondcn·oorziller. De Dircclcur ,·a n hel sonl membrcs de droil. Son sccr(•larial csl assuré Tijdschrifl en de Algemeen Penningmecslcr zijn er pa r Ic Sccrélairc de Rédaclion. La commission peul rcchlcns lid va n. l lcl sccrelariaal cn·an worcll door prcndrc !'avis d'aulrcs memhres de l'i\cadémic. Scs de Rcdacliesccrclaris waargenomen. De Commissie mcmbrcs sont co-rcsponsahles de la Hcn1c cl parli­ k:in het advit•s inwinnen van andere leden van de cipenl cffcclivcmcnl ::i son élaboralion. Academie. ! laar leden zijn samen veranlwoor·dclij k voor hel Tijdschrift en nemen daadwerkelijk nan de uilwerking ervan deel.

135 COOHOIN.\TIO:'\ DES STATL'TS - GECOÖHOI:'\l·: EHOE STATL'TE:'\

DE L'ASSEMBLÉE GÉNÉRALE ALGEMENE VER GADERING

. \/'/. 20. L\ssembll•e gén(•rale a lieu ohlig::iloircmcnl . \rl. :!O. De ,\!gemene \'crgadering moel op elke i1 Bruxelles, en f(·vrier il' lroisièmc sa mecli du mois. derde zaterdag v:in fchnrnri Ic Brussel pla:i lsvin­ den. J;Assembléc Générale csl convoquéc par Ic Conscil De Algemene vergadering wordl bijeengeroepen, d'Adminislra lion ou lorsqu'un cinquièmc des mem­ door de Raad va n Besluur of wanneer een vijfde bres Lilulaires en fa il la dcmandc. nrn de leLi lvoerendc leden daarom verzoek L. En oulre. Ic Bureau peul en convoqucr unc chaquc Hel Dagelijks Bestuur kan bovendien een Algemene fois quïl Ic juge néccssaire cl Ic doil quand il en esl \'ergadering bijeenroepen wanneer hel zulks nood­ 1·cquis conformémcnL aux slipulalions de la Loi. zakelijk achl en moet er Loe overgaan wanneer hel daartoe o\·ercenkomstig bepalingen van de \\'cl wr­ plichl is.

L'ordrc du jour esl arrè lé par Ic Bureau: celui-ci De dagorde wordt door hel Dagelijks Best uur op­ doil y porlcr Loule proposiLion déposéc conformé­ gesteld ; de dagorde moel elk voorstel vermelden mcnl à la Loi. dal overeenkomstig de Wel ingediend is.

Les aLtribuLions réserv(•cs à l'J\ssc111bléc Généralc De volgende bcvocghedcn zijn voorbehouden aan sonl les sui\·anLes: de i\lge mene \'ergaderi ng: la modilïcaLion des sLaluls: de wij ziging van de slaLuLcn ; la nominalion cl ré,·ocalion des adminislra­ de benoeming en de afzelling va n de hesluur­ Lcurs: ders : la nominalion et: la révocalion des commissai­ de benoeming en de afzcl ling n1n de commis­ res el la fixalion de leur rénuméraLion dans les sarissen en de \·aslslelling ,·an hun bezoldiging cas 0(1 une ré munéralion leur csL aLLribuée ; ingeval een bezoldiging voor hen wordt voor­ la déchargc à oclroycr aux administrateurs cl zien ; aux commissa ires ; de kwij ting aan de bestuurders en de commis­ l'approbalion des buclgcls cl des compLes; sarissen: la clissolution de l'associa Lion: de goedkeuring va n de bcgrolingcn en van de l'cxclusion ci\1n rnembre : rekeningen; la LransformaLion de l"associalion en sociéLé a de ontbinding van de vereniging: lï naliLé sociale ; de uitsluiting ,·an een lid; lous les aclcs oü les sLaluls l"cxigenL. de omzclling ,·an de vereniging in een ,·cn­ noolschap met sociaal oogmerk : alle gevallen waarin de slalulcn dal ,·crciscn.

Toul ce qui n'esL pas aLLribué pa r la Loi ou les pré­ Alle bevoegdheden die door de \V el of deze slalu­ senls sLaluls à l"J\ssemhlée Générale relève de la Len niet aan de Algemene Vergadering worden toe­ cornpélcncc du Conseil d'J\dministralion. gewezen, vallen onder de bevoegdheid van de Haacl van Bestuur. Les décisions se prennenl à la rnajorilé absolue des De beslissingen worden genomen bij volslrckle rncmbres Lilulaircs préscnls ou rcprésenlés. meerderheid der stemmen van de aanwezige of ver­ tegenwoordigde Lilelvocrendc leden. Les résolulions de l'Assernbléc Générale sonl portécs De beslissingen van de Vergadering worden aan de à la connaissance des membres par la voie de la Re­ leden via het Tijdschrift meegedeeld. Beslissingen vue. Les décisions qui inLércsscnl les Liers leur sonL die derden aanbelangen worden bij brief meegedeeld. communiquées par lettre. L'Assemblée Générale procède à l'éleclion du De Algemene Vergadering verkiesl de Haad van Conscil d'Adminislralion, à celle du Bureau et des Best uur, het Dagelijks Bestuur en de diverse divcrses commissions. Elle arrèlc Ic budget et les commissies. Zij sluit de begroting alsook de jaa rre­ comples annuels. Elle Lraite de Loulcs les questions keningen ar. Zij behandelt alle problemen van in­ d'ordre inlérieur. wendige orde.

136 COORDINATIOi'\ DES STATUTS - GECOÖHDINEERDE STATUTEi'\

DES VOTES STEMMINGEN

.\r/. 21. Il suflïl dans unc délibéralion qucleonquc .\rl. 21 . Bij beraadslagingen volslaal hel dal een lid que Ic scrulin sccrcl soil dcmandé par un mcmbre. de geheime slemming vraagt. om de \'oorziller Lol que Ic Présidcnl fassc volcr suiva nl ce mode: il sera stemming op deze wijze l.cdoen beslissen. Geheime obligaloirc si Ullc pcrsonnc csl conccrnéc. stemming is verplichl wanneer hel om personen gaal.

DES MODIFICA TIONS DES STATUTS WIJZIGING VAN DE STATUTEN

Art. 22. Toulc modificalion :1ux présenls staluls cl 1\ rl. 22. Elke wijziging aan de bestaande Stalulen au règlcmenl d'orrlre inlé1·icur doil èLrc préscnl(•c à en aan hel l luishoudclij k Reglemenl dienl voorge­ l'J\ssemblée généralc: legd aan de J\ !gemene \. ergaderi ng: soil par Ic Burea u, aprt•s approhalion du hetzij door hrl Dagelij ks Bestuur, na goed­ C:onseil cr.\dminislralion ; keuring door de Raad van 13csluur; soit à 1:1 rlemandc écrile de 15 mcmbrcs lilu­ hetzij op schrifl clij ke aanHaag ,·an minstens laircs au moins, adrcsséc au Bureau qui exa­ 15 tilclrncrcnde leden, geadresseerd aan hel mine les modilïcalions proposécs cl les Dagelijks Bestuur rial de Yoorgcslclde wijzi­ Lransmcl �1vec son avis mol ivé cl écril au gingen onrlcrzoekl en ze mcL zijn gcmoliYccrd Conscil rrJ\dminisLralioll. en schriFLelijk advies doorgeefL aan de Raad Yan Bestuur.

Srule rAsscmbll·c Générale peul. en se conformanl Enkel de Algcn1cne \'crgndcring kan. in ovcrern­ :1ux prcscriplions de la Loi. adoplcr les changc­ slrmming mel de weLLelijke voorschriflcn, de wijzi­ mcnls. ii la majorilé des deux Liers des mcmbres gingen aannemen 111cl een Lwcl'derdc meerderheid préscnls ou représcnlés el des Yolcs émis. La con,·o­ \'an dr uilgcbrachlc stemmen \'an de aanwezige of calion dcyra mcnlionner Ic lcxlc des modificalions ,·erlegenwoordigde leden. De uitnodiging dienl de proposées. lekst Ya n de rnorgcsl elde "·ijzigingen Le ,·ermeldcn.

DU RÈGLEMENT D'ORDRE INTÉRIEUR HUISHO UDELIJK REGLEMENT

.\rl. 2.3. i,'.\sscmbléc Géné-rall' pl'ul élahlir un règle­ .\rl. :!:i. De :\lgcmrne \"crgadering kan een lluis­ ment d'ordre inléricur. Cclui-ci nc pourra èlrc modi­ hourlclijk Rrglemcnl opslcllen dal uilsluilend kan fié que selon la procedure prérnc >1 l'arlicle 22. 11 ge"·ijzigd worden volgens de in artikel 22 bepaalde sera remis ii chaquc membre. procedure. ! lel word l aan elk lid bezorgd.

DES SÉANCES BIJEENKOMSTEN

1\rl. 2-t. L'Acad(•mie lienl s(•:1ncc, normalcnwnl Ic . 1 rl. 2-1. \lormaal Ycrgaderl dr Academie op de \roisièmc sa 111crli de chaquc mois, rroclobrc il mai derde za t erdag \'all de maand. \'an oklohcr Lol en inclus. mrl mei.

DISSOL UTION ONTBINDING

1\rl. 2.5. l,'i\cadémic ne peul ètrc dissoulc que sur In 1\rl. 2.5. De Academie kan slcchls onthonrlen wor­ demande écrile rrall moins 30 111c111bres Lilulaires cl den op schriftelijk ,·erzoek van tenminste 30 tilel­ par décision prise en Asscmbléc (;énéralc convoquéc YOncnde leden en bij beslissing Yan de J\lgcmcllc i1 cellc fin, un mois à ranrncc, en se conformanl \"ergnrlcring die daarloc een maand Lcvorcn bijeen­ aux prescripl ions de la Loi. La mèmc i\ssc mblée geroepen is, mcl inachtneming ,·an de YOorschriFlen Généra lc no111111e Ie ou les liquidateurs. délcrmine ,·an de \\'cl. Diezelfde .\!gemene \"crgadering steil scs ou leurs pouvoirs cl décidr à la majori lé des cle ,·crc!Tcnaar of rle vereffenaars aan, bepaall zijn voix des membres présenls, de remploi ,·1 faire de of hun bevoegdheden en bcslisl bij meerderheid der ractif, étanl enlendu quïl sera rmployé :i des huls slemmcn van de aa nwezige leden over hel gebruik scmblablcs :i ceux poursuivis par rJ\carlémie. dal. za l gemaakl worden va n de activa, waarbij ,·erslaan is dal ze zullen gcbruikl worden voor

13ï COORDINATION DES STATUTS - GECOÖRDINEERDE STATL"'l'EN

doelslcllingen gC'lij kaarrlig aan die welke de ,\cade­ mie naslrecfl .

1lrl. 26. Ces slaluls annulcnl cl remplacenl les pré­ 1lrl. 26. Deze slalulen vervangen de vorige en hef­ cédcnls el Ie règlemcnl d'ordrc inléricur el ce qui en fen ze op evenals hel huishoudelijk reglcmcnl en déroulail. alles wal er uil voorlvloeide.

Ar/. 27. Toul cc qui n'esl pas prévu aux présenls Ar/. 27. \'oor alle niel door de Stalulcn voorziene slaluls esl réglé par la loi du 21 juin 1921 Lelie gevallen, richlc men zich naar de wel op de que modifiée par la loi du 2 mai 2002. \' .Z.W. van 21 juni 1921 zoals gewijzigd door de wel ,·a n 2 mei 2002.

138 TABLE DES MATIÈRES - INHOUDSTAFEL

ARTICLES - BIJDRAGEN

I. C 1 u usovÁ , Memory and Wilness : 'Translaled' images ...... 3 \T. 1 !ENo ER 1 KS, L 'a le/ ier d 'Albrechl Bo uts el la product ion en série d 'ceuvres de dévol ion privée ...... 15 B. DEWILOE, Gillis Claeissens : een 'onbekende' schilder uit zestiende-eeuws Brngge. Aanzei lol reconstructie van :ijn

COMPTES RENDUS - RECENSIES

Aulour de la Madeleine R e ndc rs . Un aspect de /'hisloire des colleclions, de la reslauralion rl de la conlrefaçon en Belgique dans la premie're moilié du xx'' siéc/e, sous la dir.dc D VANWIJi'SBEHGllE (L. Nvs) ...... 93 A. BuvLE, L'église No/re-Dame du Finislére ri Bruxelles aux xv111" el x1x'' siedes. Redéco1111erles el documen/s inédits (T. Coo�l.\NS) ...... 94 T. CooMANS & A. BERGMANS (red.) in :uiuerheid leuen. Hel Sinl-AgnPsbegijnhof uan Sin/- Truiden (R VAN LAERE) ...... 95 C. ÜAf

BIBLIOGRAPI IIE DE L' I IJSTOIRE DE L'ART NATJONAL BIBLIOGRAFIE \'Af\DE i'\ATIOi'\ALE KL'NSTGESCI llEDENJS 101

ACADÉMIE ROYALE D'ARCHÉOLOGIE DE BELGIQUE KONINKLIJKE ACADEMIE VOOR OUDHEIDKUNDE VAN BELGIË

Procès-verbaux - Verslagen 103

In Memoriam : Annc-i\larie BoNENFANT (C. D1c1

Liste des membres - Ledenlijst 117

Prix - Prijs Simone Bergmans 127

Coordination des statuts suite à la nouvelle loi du 2 mai 2002 - Gecoördi­ neerde statuten tengevolge de nieuwe Wet van 2 mei 2002 . 129

Tables des Matières - Inhoudsopgave ...... 139

139

PUBLICATIONS DE L'ACADÉMIE - UITGAVEN DER ACADEMIE

De 1843 à 1930, l'Académie royale d'Ar­ Van 1843 Lol 1930 publiceerde de Konink­ chéologie de Belgique a publié des Annales lij ke Academie voor Oudheidkunde van el un Bulletin. Des tables figurent dans België de Anna/es en een Bulletin. Indices les volumes des Annales de 1863, 1877, verschenen in de Anna/es van 1863, 1877, 1886, 1898 el 1904 . Ces publicalions sont 1886, 1898 en 1904 . Geen van deze publi­ épuisécs. caties is nog beschikbaar.

La Revue beige d'Archéologie el d'f-lislo ire de In 1931 werden beide publica tics verva ngen l'Arl - Belgisch Tijdschrift voor Oudheid­ door hel Belgisch Tijdschrift voor Oudheid­ kunde en K unslgeschiedenis a succédé aux kunde en Kunstgesch ieden is - Revue beige Annales en 1931. Des Tab/es (Lome LXI, cl 'Archéologie el cl'Hisloire de l'Arl. Indices 1992, supplément, ISBN 90-9006 130-4 ) cou­ over de jaarga ngen 1931-1990 verschenen vrcnt les volumes 1931-1990. als afzonderlijke bijlage bij volume LXI, jaarga ng 1992 (ISBN 90-9006 130-4 ).

Pour tous renseigncments au sujeL des Voor info rmatie over oude vo lumes en de volumes anlérieurs et des Lables, s'adresser Indices kan men zich wenden Lol de Alge­ au Trésoricr Généra l. meen Penningmcesler. Celu i-ci peu l aussi fournir Loutes informa­ Deze kan Levens inlichtingen verslrekken Lions sur la disponibilité de l'ouvrage édité over een andere publicatie uitgegeven door par !'Acad émie : de Academie :

Alphonse DE WITTE, Hisloire monélaire des Alphonse DE WITTE, Hisloire monélaire des comles de Louvain, ducs de Brabant el mar­ comles de Louuain, ducs de Brabant el mar­ quis du Saint Empire romain. Bruxelles, quis du Saint Empire romain. Brussel, 1894- 1894-1900, 977 p. et 85 pl. en Lrois Lomes, 1900, 977 blz. en 85 pin in drie volumes, 29,5 x 22,5 cm. 29,5 x 22,5 cm.

CULTURA · WETTEREN ISSN 0035-0077X