Arkusz CHOJNA (344)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz CHOJNA (344)

Warszawa 2009

Autorzy: Katarzyna Sieradzka*, Jerzy Król*, Krystyna Bujakowska**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Anna Pasieczna***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A): Albin Zdanowski*** Redaktor regionalny (plansza B): Anna Gabry ś-Godlewska *** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka **

* – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław; ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa; *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa;

ISBN 83 –

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009

Spis tre ści

I. Wst ęp – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 4 III. Budowa geologiczna – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 8 V. Górnictwo – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 13 VII. Warunki wodne – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby – Anna Pasieczna, Paweł Kwecko ...... 18 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 23 IX. Składowanie odpadów – Krystyna Bujakowska ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 33 XII. Zabytki kultury – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 38 XIII. Podsumowanie – Katarzyna Sieradzka, Jerzy Król ...... 40 XIV. Literatura...... 43

I. Wst ęp

Arkusz Chojna Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (Mg śP) wykonano w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (plansza A) oraz w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym Polgeol SA (plansza B), Opracowanie to powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mg śP w skali 1:50 000 (In- strukcja..., 2005). Wykorzystano przy tym materiały archiwalne arkusza Chojna Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w 1999 roku w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” w Warszawie (Bujakowska i in., 1999). Mapa geo środowiskowa zawiera pi ęć warstw informacyjnych, w których zgrupowano nast ępuj ące dane: kopaliny i górnictwo, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia śro- dowiska, składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i za- bytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w Centralnym Archiwum Geologicz- nym i Banku Danych Hydrogeologicznych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie, Zachodniopomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Szczecinie, Urz ędzie Marszałkow- skim Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Szczecinie, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Szczecinie, Zespole Parków Krajobrazowych Doliny Dolnej Odry i Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego w Gryfi- nie oraz Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wykorzystano te Ŝ informacje uzyskane w starostwach powiatowych i urzędach gmin. Informacje te zostały zwe- ryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych systemu MIDAS, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza Chojna wyznaczaj ą współrz ędne: 14°15’–14°30’ długo ści geograficznej wschodniej i 52°50’–53°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w południowo- zachodniej cz ęś ci województwa zachodniopomorskiego. W granicach powiatu gryfi ńskiego, zajmuj ącego cały omawiany obszar, le Ŝy miasto Chojna, miasto Mory ń oraz cz ęś ci gmin: Chojna, Mory ń i Cedynia oraz niewielkie fragmenty gminy Mieszkowice. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) teren arkusza Choj- na nale Ŝy do prowincji Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pobrze Ŝa Południowobał- tyckie i Pojezierza Południowobałtyckie. Jego północno-zachodni fragment (podprowincje Pobrze Ŝa Południowobałtyckie) nale Ŝy do makroregionu Pobrze Ŝe Szczeci ńskie, z mezoregionem Dolina Dolnej Odry. Pozostała cz ęść arkusza (podprowincje Pojezierza Południowo- bałtyckie) nale Ŝy do makroregionu Pojezierze Zachodniopomorskie z mezoregionem Pojezie- rze My śliborskie (cz ęść centralna), makroregionu Pojezierze Południowopomorskie z mezoregionem Równina Gorzowska (cz ęść południowa) oraz makroregionu Pradolina Toru ńsko- Eberswaldzka z mezoregionem Kotlina Freienwaldzka (fragment w południowo-zachodnim naro Ŝniku) (fig.1). W miejscowym krajobrazie wyst ępuj ą formy polodowcowe, wodnolodowcowe, pochodzenia eolicznego, rzecznego, jeziornego i utworzone przez ro ślinno ść oraz antropogeniczne. Formy polodowcowe stanowi ą wysoczyzny morenowe wokół Chojny, w Krzymowie, Gra- nicznej, Rurce oraz na zachód i południe od Krzymowa. Wzgórza morenowe o wysokościach wzgl ędnych 5–10 m wyst ępuj ą równole Ŝnikowo od miejscowo ści Golice, na południe od śe- lichowa, Nowego Objezierza, Morynia oraz Witnicy. Formy pochodzenia wodnolodowcowe- go to równiny sandrowe (z tarasem wy Ŝszym w północnej i zachodniej cz ęś ci arkusza oraz ni Ŝszym – obszar sandru mory ńskiego i krzymowskiego), ozy (najbardziej rozległy na połu- dnie od Jelenina) i kemy. Formy eoliczne, rzeczne, jeziorne i utworzone przez ro ślinno ść (równiny torfowe) mają podrz ędny udział w rze źbie terenu. Omawiany teren jest regionem typowo rolniczym. Jego znaczn ą cz ęść (około 50%) stanowi ą tereny rolnicze o glebach rozwini ętych na glinach. Dominuj ą tu gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa). Najwi ększe ich wydzielenia wyst ępuj ą w okolicach Krzymowa, Gra- nicznej, Chojny, Godkowa, Witnicy oraz w całej południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Oko- ło 40% powierzchni arkusza zajmuj ą lasy, a pozostał ą cz ęść stanowi ą łąki oraz tereny zabudowane.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Chojna na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 − granica mezoregionu, 4 – granica pa ństwa, 5 − wi ększe jeziora; Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski. Podprowincja: Pobrze Ŝa Południowobałtyckie. Makroregion: Pobrze Ŝe Szczeci ńskie. Mezoregion Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego: 313.24 – Dolina Dolnej Odry, 313.28 – Równina Wełty ńska Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie. Makroregion: Pojezierze Zachodniopomorskie. Mezoregion Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.41 – Pojezierze My śliborskie. Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie. Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.61 – Równina Gorzowska. Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka. Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.32 – Kotlina Freienwaldzka.

Obszar obj ęty granicami arkusza le Ŝy w regionie klimatycznym pomorsko-warmi ńskim i pozostaje w strefie wpływów oceanicznych, na które nakłada si ę oddziaływanie morza bał- tyckiego. Omawiany teren charakteryzuje si ę stosunkowo wysokimi opadami atmosferycz- nymi (od 520 do 550 mm rocznie), minimum opadowe przypada w miesi ącu lutym, a maksi- mum na lipiec. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8°C, roczna amplituda nie prze-

5 kracza 20°C. Okres wegetacyjny trwa przeci ętnie 180–190 dni, natomiast okres zalegania pokrywy śnie Ŝnej wynosi około 40 dni. Najwi ększym o środkiem administracyjnym omawianego obszaru jest Chojna (14 tys. mieszka ńców), siedziba urz ędu miasta i gminy. Drug ą co do wielko ści miejscowo ści ą jest miasto Mory ń (4,4 tys. mieszka ńców), zlokalizowane w południowej cz ęś ci arkusza, które równie Ŝ jest siedzib ą gminy. Omawiany teren jest o środkiem produkcji materiałów budowlanych, przewozów transportowych i handlu, w szczególno ści przygranicznego. Gospodarka w znacznym stopniu opiera si ę na działalno ści wielkoobszarowych gospodarstw rolnych, w której głównie przewa Ŝa produkcja ro ślinna. Przez omawiany obszar prowadz ą drogi krajowe nr 26 (łącz ąca Chojn ę z przej ściem granicznym w Krajniku Dolnym i dalej do niemieckiego Schwedt) i nr 31 (ł ącz ąca wie ś Wit- nic ę przez Wierzchlas z Mieszkowicami oraz z Chojn ą). Droga wojewódzka nr 124 prowadzi z Chojny do Cedyni, natomiast droga nr 125 z Morynia do Wierzchlasu i Cedyni. Przez połu- dniow ą cz ęść arkusza przebiegaj ą zawieszone linie kolejowe, natomiast we wschodniej cz ęści omawianego terenu znajduj ą si ę trzy czynne stacje: Chojna, Godków oraz Witnica Choje ńska, na linii relacji Rzepin–Szczecin. Obszar arkusza Chojna cechuj ą wyj ątkowe walory przyrodnicze oraz znakomite warunki do wszelkich form turystyki aktywnej. Wi ększo ść obszaru zajmuj ą lasy oraz jeziora. Dlate- go rozwój bazy turystycznej, wykorzystuj ącej atrakcyjne poło Ŝenie omawianego terenu oraz istnienie kompleksów le śnych i jezior jest jak najbardziej wskazany.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Chojna przedstawiono na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Chojna wraz z obja śnieniami (Pio- trowski, 1987, 1991). Uwzgl ędniono obowi ązuj ący podział stratygraficzny osadów kenozo- icznych. Analizowany teren le Ŝy w obr ębie bloku Gorzowa, w północnej cz ęś ci monokliny przedsudeckiej. Najstarsze nawiercone utwory na obszarze omawianego arkusza stanowi ą osady paleogenu (oligoce ńskie) i neogenu (mioce ńskie). Przykrywaj ą je utwory czwartorz ę- dowe, które wyst ępuj ą powszechnie na powierzchni omawianego arkusza (fig. 2). Utwory mezozoiczne zostały nawiercone na obszarze sąsiednich arkuszy: Cedynia i Widuchowa – reprezentowane s ą przez osady facji w ęglanowej (wapienie margliste) i ilastej wieku górnokredowego. Osady oligocenu, znane z rejonu M ętna i Mirowa, stanowi ą iłowce o mi ąŜ szo ści 15 m. Osady miocenu to piaski, iły, mułowce, mułki, mułki piaszczyste i w ęgli-

6 ste z ksylitami i wkładkami w ęgli brunatnych. Neoge ńska powierzchnia stropowa charakteryzuje si ę urozmaicon ą rze źbą, o deniwelacjach si ęgaj ących 160 m, b ędąca wynikiem procesów erozji i denudacji. Na całej powierzchni arkusza wyst ępuj ą osady czwartorz ędowe, zalegaj ące w wi ększo- ści obszaru na osadach miocenu oraz cz ęś ciowo oligocenu. Mi ąŜ szo ść ich jest zmienna i waha si ę od 10 m w dolinie Rurzycy koło Chojny do 200 m w okolicy M ętna.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Chojna na wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 2 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 3 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 4 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 5 – piaski i mułki kemów, 6 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 7 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; 8 – ozy; 9 – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły; 10 – granica pa ństwa; 11 – wi ększe jeziora

Wśród osadów czwartorz ędowych wydzielono utwory plejstoce ńskie i holoce ńskie. Osady plejstocenu wyst ępuj ące na arkuszu zaliczono do zlodowace ń południowopolskich, środkowopolskich, interglacjału eemskiego i zlodowace ń północnopolskich.

7 Zlodowacenia południowopolskie reprezentuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści 20 m oraz gliny zwałowe stadiału dolnego, których mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach od 5 do 40 m. Gliny zwałowe stadiału górnego na terenie arkusza zajmuj ą niewielkie obszary w obni Ŝeniach a ich mi ąŜ szo ść osi ąga 35 m. Najstarsze osady zlodowace ń środkowopolskich reprezentowane są przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne i górne, piaski, mułki i iły warwowe zastoiskowe, których mi ąŜ szo ść si ęga 70 m, oraz gliny zwałowe (10-20 m) zlodowacenia odry. Powy Ŝej zalegaj ą osady zlodowacenia warty, wykształcone w postaci piasków, mułków i iłów zastoiskowych o mi ąŜ szo- ści od 19 do 45 m oraz gliny zwałowe, których mi ąŜ szo ść waha si ę od 10 do 25 m. Młodsze gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe reprezentuj ą stadiał północnomazowiecki. Utwory interglacjału eemskiego wykształcone s ą jako mułki i piaski rzeczno-jeziorne – wyst ępuj ą one w okolicach M ętna i Chojny, a ich mi ąŜ szo ść wynosi 20–30 m. Profil osadów zlodowace ń północnopolskich (wisły) rozpoczynaj ą piaski i mułki zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. Utwory zastoiskowe tworz ą rozległ ą i mi ąŜ sz ą warstw ę w środkowej cz ęś ci omawianego terenu. Osady wodnolodowcowe wyst ępuj ą w cz ęś ci południowo zachodniej, natomiast gliny zwałowe – w ró Ŝnych miejscach, i znane s ą głównie z rejonu Kl ępicza, M ętna i Mirowa. Stadiał główny zlodowacenia wisły reprezentuj ą piaski oraz mułki i iły zastoiskowe, których mi ąŜ szo ść waha si ę od 9 do 35 m. Utwory te osadziły si ę w lokalnych zagł ębieniach w okolicach Kl ępicza oraz Chojny. W fazie pomorskiej akumulowały piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz lodowcowe, gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry kemów i ozów; osady moren czołowych, mułki i iły warwowe, górne (sandrowe) piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski rzeczne tarasów nadzalewowych. Na przełomie plejstocenu i holocenu tworzyły si ę pokrywy piasków eolicznych wyst ę- puj ące w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, miejscami w formie wydm, których wysokość wynosi od 3 do 6 m. Przy kraw ędzi wysoczyzny w rejonie Dolska akumulowały piaski sto Ŝ- ków napływowych o mi ąŜszo ści dochodz ącej do 3 m. Osady holocenu wykształcone s ą jako piaski i mułki jeziorne, utwory deluwialne, na- muły piaszczyste, gytie i torfy. Utwory te przewa Ŝnie wyst ępuj ą w zagł ębieniach terenu, w dnach dolinek oraz u podnó Ŝa wysoczyzny. Ich mi ąŜ szo ść wynosi średnio 3 m. IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Chojna znajduje si ę 8 złóŜ kopaliny pospolitej – kruszywa naturalnego (tabela 1), z czego siedem zlokalizowanych jest w cz ęś ci południowej, natomiast jedno w cz ęś ci centralnej omawianego obszaru.

8 Tabela 1

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Stan zago- Przyczyny Wiek kom- logiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer spodarowa- konfliktowo ści Rodzaj pleksu litolo- bilansowe rozpoznania (tys. t.) kopaliny zło Ŝa zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa nia zło Ŝa zło Ŝa kopaliny giczno- (tys. t.) mapie surowcowego Klasy Klasy Wg stanu na 31.XII.2007 r. (Gientka i in., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 12

1 Łaziszcze pŜ Q 1 814 C1 N - Skb 4 B K, NATURA 2000

2 śelichów pŜ Q 2 875 C1 N - Skb 4 B K, NATURA 2000

3 Kolonia śelichów p Q 13 023 C2 N - Skb, Sd 4 B K, Gl 1 4 Nowe Objezierze p Q 5 906 C2 N - Skb, Sd 4 B K, Gl

5 Skotnica p Q 3 904 C2 G 192 Skb 4 A K 2 6 Mory ń – Pole I* pŜ, p Q 8 761 C1 N - Skb, Sd 4 A K

9 9 8 Mory ń Wschód pŜ Q 9 113 C1 N - Skb, Sd 4 B K, Gl

9 Mory ń 2 pŜ Q 140 C1 N - Skb, Sd 4 A K Rubryka 2: * – zło Ŝe niefiguruj ące w „Bilansie zasobów…” Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: 1 – zasoby wg Dodatku do dokumentacji.... (Nowak, 2008); 2 – zasoby wg Dodatku do dokumentacji.... (Sienkiewicz, 2008); Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, C 2 Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Łaziszcze” zlokalizowane jest w okolicy miejscowo ści Ła- ziszcze. Udokumentowane zostało ono w trzech polach bilansowych w kategorii C 1 z rozpoznaniem jako ści w kategorii B (Profic, 1976). Powierzchnie pól wynosz ą: 4,33 ha (pole pół- nocno-zachodnie), 0,64 ha (pole północno-wschodnie) oraz 13,07 ha (pole południowe). Ob- szar zło Ŝa zajmuje powierzchni ę 32,04 ha (w tym 18,04 ha powierzchnia bilansowa), a mi ąŜ- szo ść kopaliny waha si ę od 2,3 do 9,0 m ( średnio 4,8 m). Gleba oraz warstwa glin piaszczys- tych i piasków gliniastych stanowi ą nadkład, którego średnia mi ąŜ szo ść wynosi 1,1 m. Wy- st ępuj ące w zło Ŝu kruszywo naturalne charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami jako- ściowymi: zawarto ść frakcji do 2 mm (punkt piaskowy) – 48,6%, zawarto ść frakcji do 5 mm – 61,3%, zawarto ść pyłów mineralnych – 4,0%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie lu źnym – 1,77 t/m 3 natomiast ci ęŜ ar nasypowy w stanie zag ęszczonym – 2,0 t/m 3. Zło Ŝe jest suche, jedynie w jednym otworze wyst ępuje zwierciadło wody nad sp ągiem zło Ŝa. Kopalina mo Ŝe by ć przydatna w budownictwie. Na map ę naniesiono granice zło Ŝa bilansowego i pozabilansowego. Zło Ŝe „ śelichów” udokumentowano w 1979 roku na powierzchni 21,34 ha (Solczak, 1979). W roku 1984 opracowano Dodatek nr 1 do dokumentacji, jednak Ŝe brak jest decyzji zatwierdzaj ącej. Wg dokumentacji geologicznej mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej waha si ę od 2,5 do 11,5 m ( średnio 6,98 m), a nadkład o średniej grubo ści 1,03 m stanowi gleba piaszczysta, piaski drobnoziarniste lekko zaglinione oraz glina zwałowa. Zło Ŝe jest suche, a kopalina mo Ŝe by ć przydatna w budownictwie. Zło Ŝe kruszywa naturalnego drobnego „Kolonia śelichów” zlokalizowane jest około 1 km na południe od miejscowo ści śelichów. S ą to piaski z domieszk ą frakcji Ŝwirowej w ilo ści średnio 20,5%. Zło Ŝe udokumentowano w kategorii C 2 w 1984 r. (Boro ń, Gawro ński, 1984). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 47,32 ha. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej waha si ę od 4,7 do 27,0 m, średnio 16,6 m. Średnia grubo ść nadkładu reprezentowanego przez gleb ę, glin ę zwa- łow ą i piaski zaglinione wynosi 3,1 m. Kruszywo grube zalega w cz ęś ci stropowej zło Ŝa, natomiast piaski wyst ępuj ą poni Ŝej warstwy pospółki. Parametry jako ściowe zło Ŝa wynosz ą: zawarto ść frakcji do 2 mm – 79,5%, zawarto ść pyłów mineralnych – 4,5%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie zag ęszczonym – 1,755 t/m 3. Zanieczyszcze ń obcych nie stwierdzono natomiast wykryto ilo ści śladowe zanieczyszcze ń organicznych. Zło Ŝe jest suche.

Na północ od miejscowo ści Nowe Objezierze udokumentowano w kategorii C 2 zło Ŝe kruszywa naturalnego o tej samej nazwie (Nowak, 2008). Jest to kruszywo drobne z domieszk ą frakcji powy Ŝej 2 mm w ilo ści średnio 19,6%. Obszar zło Ŝa zajmuje powierzchni ę 18,52 ha a mi ąŜ- szo ść kopaliny wynosi od 8,8 do 29,7 m ( średnio 18,5 m). Zło Ŝe jest suche. Nadkład stanowi ą: gleba i warstwa glin zwałowych oraz piasków zaglinionych, którego średnia mi ąŜszo ść wynosi

10 2,4 m. Wyst ępuj ące w zło Ŝu kruszywo naturalne charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami jako ściowymi: zawarto ść pyłów mineralnych – 4,3%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie zagęszczonym – 1,709 t/m 3, zanieczyszcze ń obcych nie stwierdzono natomiast wykryto ilo ści śladowe zanieczyszcze ń organicznych. Kopalina mo Ŝe by ć przydatna w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Skotnica” zlokalizowane jest na południowy-zachód od miejscowo ści Mory ń. Zostało ono udokumentowane w kat. C 2 na powierzchni 66,62 ha (Hry- niewski, 1992). Kopalin ę stanowi ą piaski z domieszk ą Ŝwiru (20,8 %) wyst ępuj ące w ci ągu moren czołowych fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Zło Ŝe to przykrywa nadkład o grubo ści od 0 do 9,1 m ( średnio 1,83 m) wykształcony w postaci gliny ablacyjnej z mułkami piaszczystymi i gliniastymi oraz soczewkami drobnoziarnistych piasków. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 2,9 do 23,7 m ( średnio 11,57 m). Kruszywo naturalne wyst ępuj ące w zło Ŝu charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi średnimi parametrami: punkt piaskowy – 79,2%, zawarto ść pyłów mineralnych – 3,8%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie lu źnym – 1,68 t/m 3 natomiast ci ęŜ ar nasypowy w stanie za- gęszczonym – 1,78 t/m 3. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Na południe od Morynia znajduj ą si ę trzy zło Ŝa kruszywa naturalnego: „Mory ń – Pole I”, „Mory ń 2” i „Mory ń Wschód”. Zło Ŝe „Mory ń – Pole I” udokumentowane zostało na powierzchni 1993 r. udokumentowano zasoby poszerzaj ąc granice dawnego zło Ŝa „Mory ń – Pole I”. Figuruj ące do 2007 r. w bilansie zasobów zło Ŝe „Mory ń-Pole II” zostało udokumentowane pod nazw ą „Mory ń 2” i wył ączone z granic zło Ŝa „Mory ń”. Zło Ŝe buduj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia wisły, zalegaj ące na glinach zwałowych. Ma ono form ę pokładu, którego mi ąŜ szo ść , a tak Ŝe udział kopaliny głównej wzrasta w kierunku zachodnim. Kopalin ę główn ą stanowi ą piaski i Ŝwiry, natomiast kopalin ę towarzysz ącą – piaski zalegaj ące w stropie i sp ągu kruszywa grubego. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia się w granicach 6,3–13,5 m i średnio wynosi 9,8 m. W nadkładzie (o średniej grubo ści 0,3 m) wyst ępuje przewa Ŝnie gleba, niekiedy namuł. Kruszy- wo naturalne wyst ępuj ące w zło Ŝu charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi średnimi parametrami: zawarto ść frakcji do 2 mm – 57,2%, zawarto ść pyłów mineralnych – 2,0%. Kopalina nie zawiera zanieczyszcze ń obcych. Kopalin ę stanowi ą cz ęś ciowo zawodnione utwory piaszczysto-Ŝwirowe i piaski ró Ŝnoziarniste, które maj ą zastosowanie w budownictwie oraz drogownictwie. W najbli Ŝszym s ąsiedztwie poło Ŝone jest zło Ŝe „Mory ń 2” o powierzchni 1,2 ha, udokumentowane w kat. C 1 (Piotrowski, Matyjasik, 2007). Zło Ŝe udokumentowano w południo- wej cz ęś ci zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mory ń”, wydzielaj ąc je z granic zło Ŝa ustalonych w 1993 r. (Krzy śków, 1993). Kopalin ę stanowi ą piaskowo-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe zlodowacenia wisły o średniej mi ąŜ szo ści 5,2 m, wyst ępuj ące na powierzchni 1,22 ha. Zło Ŝe wyst ępuje w dwóch polach zasobowych, rozdzielonych obszarem wyeksploatowanym o sze-

11 roko ści około 60 m. Średnie parametry jako ściowe, charakteryzuj ące zło Ŝe to: punkt piaskowy – 50,1%, zawarto ść pyłów mineralnych – 1,5%. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, a kopalina mo Ŝe mie ć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Mory ń Wschód” udokumentowane zostało na powierzchni 59,2 ha w s ąsiedztwie zło Ŝa „Mory ń” (Kurzawa, Kaczor, 1999). Jego aktualne zasoby geologiczne wynosz ą 9 113 tys. ton, a mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę w przedziale 2,8-13,0 m; średnio wynosi 7,6 m. Piaski zaglinione i gliniaste stanowią nadkład, którego średnia grubo ść wynosi 1,1 m. Wyst ępuj ące w zło Ŝu kruszywo naturalne charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami jako ściowymi: zawarto ść frakcji do 2 mm – 73,8%, zawarto ść pyłów mineralnych – 3,8%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie lu źnym – 1,925 t/m 3 natomiast ci ęŜ ar nasypowy w stanie zag ęszczonym – 2,22 t/m 3. ZłoŜe jest cz ęś ciowo zawodnione, w siedmiu otworach stwierdzono wyst ępowanie zwierciadła wody nad sp ągiem zło Ŝa. Mi ąŜ szo ść zawodnionej cz ęś ci zło Ŝa wynosi od 0,2 do 1,5 m. Kopalina mo Ŝe by ć przydatna w budownictwie i drogownictwie. Ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ, wszystkie zaliczone zostały do powszechnie wyst ępuj ą- cych, łatwo dost ępnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝa „Łaziszcze”, „ śelechów”, „Kolonia śelechów”, „Nowe Objezierze” i „Mory ń Wschód” zaliczono do konfliktowych z uwagi na połoŜenie w granicach Otuliny Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego, obszaru NATURA 2000 oraz na terenach wyst ępowania gleb chronionych (klasa B). Pozostałe trzy zło Ŝa („Skotnica”, „Mory ń” i „Mo- ry ń 2”) zaliczono do małokonfliktowych. Konfliktowo ść wy Ŝej wymienionych złó Ŝ o powierzchni powy Ŝej 2 ha uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Szczecinie, a dla zło Ŝa o powierzchni do 2 ha z geologiem starostwa gryfi ńskiego.

V. Górnictwo

Na obszarze arkusza Chojna obecnie jest eksploatowane jedno zło Ŝe kruszywa naturalnego „Skotnica”. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Spółka z o.o. Ennbeton z siedzib ą w Szczecinie. Zło Ŝe eksploatowane jest na podstawie koncesji wydanej 12.03.2003 r., wa Ŝnej do 2018 r. Teren górniczy zajmuje powierzchni ę 40,98 ha, a powierzchnia obszaru górniczego wynosi 28,89 ha i obejmuje południow ą cz ęść zło Ŝa. Wykonano projekt zagospodarowania oraz oce- nę oddziaływania na środowisko. Zło Ŝe jest eksploatowane od 1993 r., cz ęściowo spod wody. Kruszywo na miejscu podlega sortowaniu, przesiewaniu, płukaniu i ewentualnie kruszeniu. Kopalina wykorzystywana jest głównie do mieszanek piaskowo-Ŝwirowych dla budownictwa. Na terenie arkusza eksploatowane było zło Ŝe „Mory ń”, które podzielono na dwa pola: Pole I i Pole II. W pewnym momencie pola te zacz ęły by ć traktowane jako dwa osobne zło Ŝa.

12 „Mory ń-Pole I” eksploatowane było okresowo na podstawie koncesji wydanej 25.09.2002 r. Wydobyta kopalina przesiewana była na miejscu. Decyzj ą Marszałka Wojewódz- twa Zachodniopomorskiego w 2007 r. zniesiono obszar i teren górniczy zło Ŝa. Eksploatacja zło Ŝa „Mory ń-Pole II”, zlokalizowanego na południowo zachodnim skraju zło Ŝa „Mory ń- Pole I”, prowadzona była do lat 80. W 2007 i 2008r. na obszarze obu pól udokumentowano dwa nowe zło Ŝa: „Mory ń” oraz „Mory ń 2”, które aktualnie nie s ą eksploatowane. Na obszarze arkusza, w dwóch miejscach, stwierdzono ślady niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego (piasków i Ŝwirów). Kruszywo wydobywane jest przez miej- scow ą ludno ść z dzikich wyrobisk, na potrzeby lokalne. Punkty pozyskiwania kruszywa zlokalizowano w rejonie miejscowo ści Chojna oraz na południe od Starego Objezierza i sporz ą- dzono dla nich karty informacyjne punktu wyst ępowania kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W obr ębie obszaru arkusza Chojna prowadzone były prace geologiczno-poszukiwawcze w celu udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego oraz iłów ceramiki budowlanej. Cz ęść tych prac dała wyniki pozytywne w postaci opracowania dokumentacji geologicznych złó Ŝ kruszywa naturalnego, pozostałe umo Ŝliwiły wyznaczenie obszarów perspektywicznych tej kopaliny b ądź jako negatywne – zako ńczono sprawozdaniami. Po przeprowadzonej analizie opracowa ń geologicznych oraz sprawozda ń ze zwiadów i bada ń geologicznych wytypowano dwa obszary perspektywiczne wyst ąpie ń iłów ceramiki budowlanej oraz trzy obszary perspektywiczne wyst ąpie ń kruszywa naturalnego. Obszarów prognostycznych nie wyznaczono z powodu niedostatecznego rozpoznania i braku danych o jako ści kopaliny. Obszary perspektywiczne iłów ceramiki budowlanej wyznaczono w rejonie Małego Ra- dunia oraz na zachód od miejscowo ści Orzechów (Mazurkiewicz, 1964). Iły warwowe zlokalizowane w okolicach Małego Radunia maj ą średni ą mi ąŜ szo ść około 3 m, natomiast w okolicach Orzechowa ich grubo ść waha si ę w granicach od 5 do 30 m. Rejony perspektywiczne kruszywa naturalnego wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci arkusza. Wyznaczono je na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Piotrowski, 1987, 1991) oraz dokumentacji wynikowej z prac geologiczno-poszukiwawczych (Fiłon, 2008). Obszary te charakteryzuje wyst ępowanie piasków i Ŝwirów sandrowych, tworz ących rozległe pokrywy na przedpolu moren czołowych zlodowacenia wisły (fazy pomorskiej i subfazy choje ńskiej). Pomi ędzy Witnic ą a jeziorem Morzycko, w obr ębie sandru wyst ępuj ącego na zaple- czu moren czołowych, wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów z domieszk ą

13 głazików, osi ągaj ących mi ąŜ szo ść 15 m. Kolejne obszary zlokalizowano na południowym skraju omawianego terenu, gdzie mi ąŜ szo ść kopaliny dochodzi do 20 m oraz w s ąsiedztwie miejscowo ści Golice – mi ąŜ szo ść piasków i Ŝwirów tam wyst ępuj ących wynosi około 20 m. Dwa ostatnie stanowi ą rozległy obszar perspektywiczny, rozdzielony na mniejsze obszary lini ą kolejow ą, w obr ębie których wyst ępuj ą udokumentowane zło Ŝa kruszywa naturalnego. Prace zwiadowcze prowadzone w celu udokumentowania zło Ŝa kruszywa naturalnego dla potrzeb budownictwa oraz drogownictwa w rejonie miejscowo ści Łaziszcze, Stare Obje- zierze i Krzymówek nie dały spodziewanych wyników. W s ąsiedztwie Łaziszcza nawiercono głównie gliny z otoczakami, mułki z warstewkami piasków, pospółek i Ŝwirów zaglinionych (Kubica, 1969). Na północ od Starego Objezierza stwierdzono wyst ępowanie piasków gliniastych, gliny piaszczystej i niewielkiej mi ąŜ szo ści utworów piaszczysto-Ŝwirowych (Turza i inni, 1968). W okolicach Krzymówka nawiercono piaski drobno, średnio i gruboziarniste oraz gliny zwałowe (Drwal, Szapli ński, 1976). Obszary te ze wzgl ędu na niejednorodno ść litolo- giczn ą kopaliny uznano za negatywne. Z podobnych wzgl ędów za obszar negatywny wyst ąpie ń iłów ceramiki budowlanej uznano rejon miasta i okolic Chojny (Mazurkiewicz, 1964). W granicach arkusza nie zlokalizowano wyst ąpie ń torfów zaliczonych do potencjalnej bazy zasobowej tej kopaliny (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Arkusz Chojna le Ŝy w zlewni rzeki Słubi i Rurzycy, prawobrze Ŝnych dopływów Odry. W obr ębie mapy swój pocz ątek bior ą rzeki: Kalica, Słubia i kilka bezimiennych cieków. Ru- rzyca swoje źródła ma w okolicy Trzci ńska Zdroju (arkusz Trzci ńsko Zdrój). Na omawianym terenie znajduje si ę tylko kilkunasto – kilometrowy odcinek tego cieku. Wi ększo ść wód zasi- laj ących Rurzyc ę pochodzi z podmokłych ł ąk i strumieni. Rzeka Słubia swój pocz ątek bierze z jeziora Morzycko. Kalica b ędąca dopływem Rurzycy wypływa z jeziora M ętno, zasilanego kilkoma drobnymi ciekami. W dolinach rzek Rurzyca, Kalica oraz Słubia charakterystyczne są liczne podmokło ści. Badania przeprowadzone w 2006 roku na Rurzycy w punkcie pomia- rowym w okolicach Chojny wykazały, Ŝe wody rzeki s ą niezadowalaj ącej jako ści – IV klasa (Miluch, 2007). Zadecydowało o tym odprowadzanie ścieków z o środków miejsko-prze- mysłowych, jak równie Ŝ presja ze strony rozproszonych ognisk zanieczyszcze ń. Na całym obszarze arkusza znajduje si ę kilkadziesi ąt jezior. Najwi ększym jeziorem na omawianym terenie jest jezioro Morzycko o powierzchni 3,6 km 2 i maksymalnej gł ęboko ści

14 58,8 m. Jezioro to znajduje si ę w strefie pogranicza wysoczyzn i sandrów. Jeziora Ostrów i Mętno wypełniaj ą zagł ębienia terenu tarasów rzecznych i wodnolodowcowych. Ich średnie gł ęboko ści wynosz ą odpowiednio 4,4 m i 2,5 m. Jezioro Orzechów poło Ŝone jest w obni Ŝeniu wytopiskowym zlokalizowanym na wysoczy źnie. Maksymalna gł ęboko ść jeziora wynosi 14,7 m (średnio 6,3 m). Badania stanu jako ści wód powierzchniowych prowadzone były w 2004-2005 roku na jeziorze Morzycko, którego wody zostały zaliczone do II klasy jako ści` – wód dobrej jako ści (Landrserg-Uczciwek, 2005). Głównymi źródłami zanieczyszcze ń tych wód jest intensywne nawo Ŝenie gleb oraz zrzuty ścieków komunalnych z zakładów przemysłu rolnego.

2. Wody podziemne

Charakterystyk ę warunków hydrogeologicznych opracowano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Chojna wraz z obja śnieniami (M ądry, Poła- niecka, 2000). Według regionalizacji zwykłych wód podziemnych Polski (Paczy ński, 1993, 1995) omawiany teren znajduje si ę w obr ębie makroregionu północno-zachodniego, regionu pomorskiego. Na omawianym obszarze u Ŝytkowe pi ętra wodono śne zwi ązane s ą z piaszczystymi osadami czwartorz ędu i neogenu. Warunki hydrogeologiczne w utworach czwartorz ędowych ze wzgl ędu na wykształcenie i nieci ągło ść warstw wodono śnych s ą bardzo skomplikowane. Pi ętro wodonośne czwartorz ędu wyst ępuje na terenie całego arkusza i jest powszechnie eksploatowane wieloma uj ęciami. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne zwi ązane jest z piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami powstałymi w czasie zlodowace ń północnopol- skich. Na wi ększo ści obszarów utwory te wyst ępuj ą pod zmiennej mi ąŜ szo ści przykryciem warstwy glin zwałowych i mułków. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej zmienia si ę w zale Ŝno ści od poło Ŝenia i morfologii terenu. Najmniejsza jej warto ść charakterystyczna jest dla utworów wyst ępuj ących w północnej cz ęś ci arkusza, gdzie dochodzi maksymalnie do kilkunastu me- trów, w cz ęś ci centralnej i południowej wynosi ona od kilku do 30 m, a w okolicach miejscowo ści Chojna dochodzi do 60 m. Wody pi ętra czwartorz ędowego znajduj ą si ę przewa Ŝnie pod ci śnieniem subartezyjskim i artezyjskim. Współczynnik filtracji pi ętra wodonośnego zmienia si ę w granicach od 3,5 do 18,0 m/d, a przewodno ść od 32,4 do 180,0 m 2/d. Wydajno ść eksploatacyjna studni w północnych obszarach analizowanego terenu wynosi 15–30 m 3/h, a w północno-zachodniej poni Ŝej 5 m 3/h. Na nisk ą wydajno ść ma wpływ zmniej- szona mi ąŜ szo ść osadów i gorsze parametry filtracyjne warstwy. Wydajno ść potencjalna poje- dynczej studni w centralnej cz ęś ci obszaru wynosi od 30 do 50 m 3/h, lokalnie przekraczaj ąc

15 70 m3/h (rejon Chojny). Południowe rejony arkusza charakteryzuj ą si ę du Ŝymi wahaniami potencjalnej wydajno ści studni. Warto ści te kształtuj ą si ę w granicach od 10–30 m 3/h w połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci oraz 50–70 m 3/h na zachód od jeziora Morzycko. Na opisywanym obszarze zlokalizowane s ą dwa du Ŝe uj ęcia wód podziemnych z utworów czwartorz ędowych. Uj ęcie dla miasta Chojna posiada znaczn ą wydajno ść i ujmuje czwartorz ędowe pi ętro wodono- śne sześcioma studniami, natomiast mniejsze uj ęcie (dla miasta Mory ń) ujmuje wody czterema studniami. Uj ęcia te posiadaj ą zatwierdzone strefy ochrony po średniej zewn ętrznej. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci analizowanego terenu brak jest izolacji głównego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego. Dobra izolacja wyst ępuje na wschód od jeziora Morzycko. W rejonie dawnego lotniska wojsk Armii Radzieckiej (na południowy zachód od Chojny) wyst ępuje wysoki stopie ń zagro Ŝenia jako ści wód podziemnych spowodowany ska Ŝeniem gruntu sub- stancjami ropopochodnymi. Wody pi ętra czwartorz ędowego zaliczane s ą w wi ększo ści do II klasy czysto ści wód podziemnych, miejscami do III klasy. Przekroczenia dopuszczalnych warto ści dotycz ą Ŝelaza i manganu. Neoge ńskie pi ętro wodono śne ma znaczenie lokalne i ujmowane jest kilkoma studniami. W okolicy Krzymowa neoge ński poziom wodono śny jest eksploatowany jako główny poziom u Ŝytkowy. Warstw ę tego poziomu buduj ą piaski o ró Ŝnej frakcji: od drobnoziarnistych, pyłowatych do średnio i gruboziarnistych z domieszk ą Ŝwirów. Mi ąŜ szo ść neoge ńskiej warstwy wodono śnej waha si ę od kilku do 30 m. Zwierciadło wody jest napi ęte. Współczyn- nik filtracji wynosi od 6,0 do 8,0 m/d, a przewodność warstwy wodono śnej od 150 do 200 m 2/d. Potencjalna wydajno ść studni kształtuje si ę przewa Ŝnie w granicach 50–70 m 3/h, a lokalnie, gdzie wzrasta zawarto ść drobniejszej frakcji, wydajno ść spada poni Ŝej 30 m 3/h. Izolacja warstwy wodono śnej zalegaj ącej na niewielkich gł ęboko ściach jest słaba, natomiast w miejscach gdzie utwory miocenu zalegaj ą na wi ększych gł ęboko ściach pod przykryciem warstwy mułów i iłów izolacja jest dobra. Wody neoge ńskie ze wzgl ędu na zwi ęk- szon ą zawarto ść Ŝelaza i manganu zakwalifikowano do II klasy jako ści wód podziemnych. Zasilanie warstw wodono śnych odbywa si ę głównie w wyniku infiltracji opadów at- mosferycznych, ale tak Ŝe wód z cieków powierzchniowych i jezior. Gł ębsze warstwy wodono śne drenowane s ą przez rynny jeziorne. Według regionalizacji hydrogeologicznej (Kleczkowski, 1990) na obszarze arkusza nie wyst ępuj ą główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Chojna na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w ośrodku poro- wym; 4 – granica pa ństwa; 5 – wi ększe jeziora Numer zbiornika, nazwa i wiek utworów wodono śnych: 124 – Dolina rz. Odra (Widuchowa-Szczecin), czwartorz ęd (Q), 134 – Zbiornik (QM, Tr) D ębno, czwartorz ęd (Q)/trzeciorz ęd (Tr)

Na terenie arkusza Chojna naniesiono jedena ście uj ęć wód podziemnych z osadów czwartorz ędowych oraz jedno uj ęcie z osadów neoge ńskich. Najwi ększymi uj ęciami ujmuj ą- cymi wody pi ętra czwartorz ędowego s ą uj ęcia komunalne dla Chojny oraz Morynia. Uj ęcia zaopatruj ące wodoci ągi lokalne, o wydajno ści powy Ŝej 25 m 3/h, zlokalizowane s ą w miejscowo ściach Krzymów, Nowe Objezierze, Bara, Czartoryja, Kaliska, Mirowo, Młynary, Kl ę- picz, Witnica oraz G ądno.

17 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 344 – Chojna, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

18 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra 344 – Chojna na arkuszu niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) 344 – Chojna Polski 4) N=6 N=6 N=6522 Metale Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–70 21 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–8 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 7–74 17 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2,5–5 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–16 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–10 4 3 Pb Ołów 50 100 600 7–32 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–<0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 344 – Chojna 1) grupa A Zdrój w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 6 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 344 – Chojna do poszczególnych grup u Ŝytko- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

19 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, cynku, chromu, kadmu, kobaltu, rtęci i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wy- kazuje nikiel. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

20 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL. Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wyko-

21 nano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Morzycka i Mętna. Osady jeziora M ętno charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych, zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach jeziora Morzcko obecne s ą znacz ąco podwy Ŝszone zawarto ści niklu, ołowiu i rt ęci JednakŜe są to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak- Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem niklu w osadach jeziora Morzycko, od ich warto ści PEL, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Morzycko ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜ enie niklu mog ą stwarza ć zagro Ŝenie dla organizmów bytuj ących w jeziorze. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka (tabela 4). Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Morzycko Mętno Pierwiastek (2004 r.) (2002 r.) Arsen (As) <5 <5 Chrom (Cr) 6 4 Cynk (Zn) 96 52 Kadm (Cd) 0,8 1,4 Mied ź (Cu) 16 7 Nikiel (Ni) 48 4 Ołów (Pb) 43 24 Rt ęć (Hg) 0,129 0,03

22 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wynosz ą od około 15 nGy/h do około 61 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 35 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w przedziale od około 13 do około 45 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 30 nGy/h.

23 344W PROFIL ZACHODNI 344E PROFIL WSCHODNI

24 24

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Chojna (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim najwy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma (około 50– 60 nGy/h) cechuj ą si ę gliny zwałowe. Utwory wodnolodowcowe zalegaj ące w południowej cz ęści arkusza charakteryzuj ą si ę wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (około 35– 45 nGy/h) od równorz ędnych wiekowo utworów wodnolodowcowych wyst ępuj ących w cz ę- ści północnej obszaru (około 15–25 nGy/h). Podobnym, niskim, poziomem radioaktywno ści (około 20 nGy/h) cechuj ą si ę osady moren czołowych i utwory trzeciorz ędowe, wyst ępujące wzdłu Ŝ południowego kra ńca tego profilu pomiarowego. W profilu wschodnim pomierzone dawki promieniowania s ą do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu: 25–45 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe wyst ępuj ące wzdłu Ŝ profilu osady (gliny zwałowe, osady lodowcowe, osady kemów, torfy) charakteryzuj ą si ę podobn ą radioaktywno ści ą. Najni Ŝsze zarejestrowane warto ści promieniowania gamma (około 13 nGy/h i 22 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami wod- nolodowcowymi, zalegaj ącymi na południu. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. W profilu zachodnim wynosz ą od 1,2 do 4,0 kBq/m 2, a w profilu wschodnim wahaj ą si ę od 0 do około 4,3 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych.

25 Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

26 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Chojna Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (M ądry, Połaniecka, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Chojna bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Chojny i Morynia b ędących siedzibami urz ędów miast i gmin oraz zwarta zabudowa Witnicy, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Dolna Odra” PLH 320037 (specjalny obszar ochrony siedlisk) oraz „Dolina Dolnej Od- ry” PLB 320003 i „Ostoja Cedy ńska” PLB 320017 (obszary specjalnej ochrony pta- ków), ─ strefy ochrony uj ęć wód podziemnych dla miast: Morynia i Chojny, ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów,

27 ─ rezerwaty przyrody: „D ąbrowa Krzymowska”(florystyczny) i „Olszyny Ostrowskie” (leśny), ─ tereny bagienne, podmokłe, źródliskowe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych – torfów i namułów, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Rurzycy, Kalicy, Słubi i mniejszych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Ostrów, M ętno, Jele ńskie, Mierno, Górka, Czachów, Gł ębokie, Orzechów, Nowe Objezierze Wschodnie i Zachodnie, Golice, Witnickie, Witnickie Wielkie, Bieli ńskie, Bieli ńskie Małe, Morzycko i pozostałych akwenów, ─ tereny o nachyleniach przekraczaj ących 10°, ─ obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych wskazane w opracowaniu pod redakcj ą D. Grabowskiego.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Stref ę przypowierzchniow ą wysoczyzny morenowej płaskiej (o wysoko ściach wzgl ęd- nych 2-5 m i nachyleniu około 5 0) buduj ą gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowace ń pół- nocnopolskich. Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna i wynosi od 2 m (w okolicach Czartoryi) do kilkunastu metrów na pozostałym obszarze. Gliny s ą wykształcone w ró Ŝnorodny sposób, cz ęsto nie tworz ą jednolitych, mi ąŜ szach, masywnych poziomów. S ą one silnie piaszczyste (udział frakcji piaszczystej przekracza 30%). W granicach wyst ępowania omawianych glin zwało- wych wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. W gminie Chojna s ą to rejony: Graniczna–Chojna, Wilkoszyce–Krupin, teren poło Ŝony na zachód (oko- ło 1500-2000 m) od miejscowo ści Rurki, tereny wokół Czartoryi i obszary zlokalizowane na północ od zabudowy miejscowo ści: Drozdowo i Kaliska–Godków. W gminie Mory ń obszary wyznaczono w rejonach: Witnica-Gądno, na południe od jezior Bieli ńskich oraz w rejonie Nowe Objezierze–Kl ępicz. W gminie Cedynia jest to rejon miejscowo ści śelechów i Golice. W rejonach: Czartoryja, Drozdowo, Bara, Graniczna i Godków gliny wyst ępuj ą pod pokryw ą piasków i Ŝwirów lodowcowych górnych, tam wła ściwo ści izolacyjne skał podło Ŝa

28 mog ą by ć mniej korzystne (zmienne). Obszary o mniej korzystnych wła ściwo ściach podło Ŝa wyznaczone w rejonach śelichowa, Objezierza Nowego, G ądna i w okolicach Witnicy to miejsca powierzchniowego wyst ępowania glin moren czołowych. Ich mi ąŜ szo ść wynosi kilka metrów. S ą one na ogół niejednorodne litologicznie (ilaste, piaszczyste), maj ą jasnobr ązow ą barwę. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w cz ęś ci obszarów wyznaczonych w rejonie Chojny i Morynia jest zabudowa, na pozostałych obszarach poło Ŝenie w granicach strefy ochronnej Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego.

Problem składowania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie w strefie gł ęboko ści do 2,5 m w granicach obszarów, na któ- rych mo Ŝliwe jest składowanie odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniaj ą kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Miejsca pod ewentualn ą lokalizacj ę takiej inwestycji mo Ŝna szuka ć w obr ębie obsza- rów, gdzie stwierdzona wierceniami mi ąŜ szo ści glin zwałowych były najwi ększe. W Młynarach w dwóch otworach nawiercono gliny o mi ąŜ szo ściach 17,5 m; w kilku otworach odwierconych w rejonie śelichowa gliny maj ą mi ąŜ szo ści rz ędu 10–15 m. W G ąd- nie pakiet gliniasty ma 19,7 m mi ąŜ szo ści, a w kilku otworach odwierconych w okolicach Witnicy stwierdzono wyst ępowanie glin o mi ąŜ szo ściach 17,6–34,5 m, w Witnicy Choje ń- skiej nawiercono 11,7 m pakiet gliniasty. Tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod k ątem ewentualnego składowania odpadów komunalnych. Konieczne jest uzyskanie potwierdzenia mi ąŜ szo ści glin, ich wła ściwo ści izolacyjnych oraz rozprzestrzenienia. W Chojnie przy Trakcie Pyrzyckim znajduje si ę nieczynne zrekultywowane składowi- sko odpadów komunalnych. Czynne składowisko dla Morynia znajduje si ę na obrze Ŝach miasta. W Kaliskach funkcjonuje składowisko odpadów komunalnych dla gminy Chojna. Jest to nowoczesny obiekt, wyposa Ŝony w urz ądzenia do odgazowania, prowadzony jest podziemny drena Ŝ odcieków i systematyczny monitoring wód podziemnych. Zlokalizowane jest w daw- nym wyrobisku po Ŝwirowym, ma gliniaste podło Ŝe dodatkowo zabezpieczone geomembran ą. Dawne składowisko komunalne dla gminy Mory ń znajduje si ę na południe od Morynia (zamkni ęte w 2003 roku). Ma nieuszczelnione podło Ŝe, nie ma zainstalowanych urz ądze ń do odgazowania, nie prowadzi si ę drena Ŝu odcieków, jest monitorowane.

29 Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Obszary wytypowane do składowania odpadów maj ą du Ŝe powierzchnie, na ogół o cha- rakterze równinnym. Gliny zwałowe stanowi ą wystarczaj ącą barier ę izolacyjn ą dla składowa- nia odpadów oboj ętnych. Ich mi ąŜszo ści, potwierdzone otworami wiertniczymi wynosz ą od kilku do kilkudziesi ęciu metrów (maksymalnie ponad 30 m). Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów maj ą obszary wyznaczone w rejonie Granicznej i Morynia–Osiedla gdzie nie ma uŜytkowego poziomu wodono śnego. W niskim i bardzo niskim stopniu s ą zagro Ŝone wody uŜytkowych, czwartorz ędowych poziomów wodono śnych w granicach obszarów wyznaczonych w rejonach: Wilkoszyce, Drozdowo i na południe od miejscowo ści Czartoryja. Poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 15-50 m p.p.t., pod pokryw ą utworów słaboprzepusz- czalnych, a na powierzchni nie ma ognisk zanieczyszcze ń. Pozostałe obszary poło Ŝone s ą na terenach o średnim stopniu zagro Ŝenia wód u Ŝytko- wych, gliny zwałowe tworz ące warstw ę izoluj ącą maj ą mniejsze mi ąŜ szo ści, a na powierzchni zlokalizowane s ą obiekty uci ąŜ liwe dla środowiska. Zagro Ŝenie dla wód podziemnych stanowi równie Ŝ rolniczy sposób zagospodarowania tych terenów i post ępuj ąca chemizacja rolnictwa.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenie obj ętym arkuszem Chojna aktualnie eksploatowane s ą dwa zło Ŝa kruszyw naturalnych: „Skotnica” i „Mory ń-Pole I”. Pozostało równie Ŝ wyrobisko po zaniechanej eksploatacji zło Ŝa „Mory ń-Pole II”. Wszystkie wyrobiska s ą cz ęś ciowo zawodnione i lokalizacja składowisk odpadów stanowiłaby powa Ŝne zagro Ŝenie dla wód podziemnych. Równocześnie, niewspółmiernie wzrósłby koszt budowy obiektu w ich obr ębie poniewa Ŝ konieczne byłyby prace odwodnieniowe oraz wykonanie szczelnych, sztucznych barier izoluj ących jego podło- Ŝe i ściany boczne. Pod k ątem ewentualnego składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego w rejonie Goszkowa. Konieczne jest wykonanie dodatkowych prac geologicznych i hydrogeologicznych, które pozwol ą na okre- ślenie rodzaju dodatkowej bariery izolacyjnej potencjalnego obiektu. Pozostałe, niewielkie punkty lokalnej eksploatacji kruszyw i jeden punkt, z którego wydobywane s ą iły znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składo- wania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji

30 lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich opracowano dla około 10% powierzchni arkusza Chojna. Z analizy wył ączono gleby chronione klas I–IVa oraz tereny le śne, które dominuj ą na omawianym obszarze. Nie waloryzowano równie Ŝ terenów zaj ętych przez ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, obszaru poło Ŝonego w granicach Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego, terenów zwartej zabudowy oraz obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin. Przy ocenie warunków geologiczno-in Ŝynierskich wykorzystano dane zawarte na Szczegółowej mapie geologicznej Polski – arkusz Chojna (Piotrowski, 1987, 1991) oraz na mapach topogra- ficznych omawianego terenu. Wyró Ŝniono dwa rodzaje warunków podło Ŝa budowlanego: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony, na których wyst ępuj ą grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne, grunty niespoiste średniozag ęsz- czone i zag ęszczone, o niskim poziomie lustra wody gruntowej (poni Ŝej 2 m p.p.t.) i o braku zjawisk geodynamicznych (osuwiska). Warunki korzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z najbardziej rozpowszechnionymi na obszarze arkusza plejstoce ńskimi osadami akumulacji

31 lodowcowej, wodnolodowcowej oraz rzecznej. Du Ŝe kompleksy gruntów zakwalifikowanych jako korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Krzymów, Graniczna – Bara i Rurka na północy arkusza, w cz ęś ci środkowej w rejonach Chojny – Drozdowa – God- kowa – Jelenina – Mirowa – Mętna – Dolska i Łaziszcza, oraz Starego i Nowego Objezierza – śelichowa – Morynia na południu. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, wyznaczono w rejonach wyst ępowania gruntów słabono śnych. Nale Ŝą do nich grunty organiczne, grunty spoiste w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym oraz grunty niespoiste lu źne, w których zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Wyznaczaj ąc obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa wzi ęto równie Ŝ pod uwag ę obszary zabagnione i pod- mokłe. Warunki niekorzystne do zabudowy na omawianym arkuszu zajmuj ą niewielkie powierzchnie i wyst ępuj ą lokalnie na całym obszarze arkusza. Rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich utrudniaj ących budownictwo, to przede wszystkim obszary wyst ępowania torfów i gytii zlokalizowane w dolinach Rurzycy, Kalicy i Słubi oraz w zagł ębieniach terenu na wysoczy źnie. W tym rejonie wyst ępuj ą równie Ŝ plejstoce ńskie iły warwowe, iły i mułki zastoiskowe. Grunty niespoiste to refulaty oraz pagórki wydmowe. Do rejonów niekorzystnych dla budownictwa nale Ŝą obszary o silnie urozmaiconej rze źbie, w strefach kraw ędzio- wych i wzgórzach morenowych. Obszary płytkiego występowania wód gruntowych (do 2,0 m) zajmuj ą wszystkie nisko poło Ŝone, podmokłe i okresowo zalewane tereny w dolinach rzek i w obni Ŝeniach na wysoczy źnie, głównie w dolinie Rurzycy i Kalicy. W okresie wiosennych wezbra ń powodziowych, przepływy wód Odry oraz Rurzycy wzrastaj ą o 30% w stosunku do średnich przepływów rocznych. Niekorzystnie na warunki geologiczno-in Ŝynierskie wpływa- ją równie Ŝ wysi ęki i młaki (równiny torfowe). S ą one do ść liczne i znajduj ą si ę głównie u podnó Ŝy kraw ędzi i skarp wysoczyznowych, w miejscach wychodni warstw wodonośnych (okolice Godkowa i Orzechowa). Obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych obejmuj ą stref ę kraw ędziow ą wysoczyzn oraz wzgórza morenowe, czyli tereny o silnie urozmaiconej rze źbie. W okolicach poło Ŝonych na południowy zachód od Krzymowa hamu- jąco na rozwój ruchów masowych wpływa zalesianie wzgórz morenowych. W strefach kra- wędziowych wysoczyzn oraz wzgórz czołowomorenowych wyst ępuj ą obszary gruntów o spadkach powy Ŝej 12%. Do ść licznie na obszarze arkusza wyst ępuj ą kraw ędzie i skarpy. S ą to rejony poło Ŝone na południowym skraju wzgórz czołowomorenowych koło Krzymowa, wokół obni Ŝenia depresyjnego okolic M ętna i Dolska oraz na obrze Ŝeniach płatów wysoczyznowych koło Chojny i Rurki.

32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Chojna wyst ępuj ą chronione elementy środowiska przyrodniczego, do których nale Ŝą : rezerwaty przyrody, park krajobrazowy wraz z otulin ą oraz pomniki przyrody i u Ŝytki ekologiczne. Du Ŝą cz ęść powierzchni zajmuj ą lasy, administrowane przez Nadle śnictwa Chojna i Mieszkowice. Obszar omawianego arkusza nale Ŝy do terenów średnio zalesionych – lasy zajmuj ą około 40% powierzchni arkusza i tworz ą zwarte kompleksy. Wyst ępuj ą siedliska boru mieszanego świe Ŝego, boru świe Ŝego, lasu mieszanego i olsy. W skład drzewostanu wchodz ą: sosna, świerk, modrzew i daglezja. Około 40% arkusza znajduje si ę w obr ębie Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego, pozo- stała cz ęść w jego otulinie. Cedy ński Park Krajobrazowy, zajmuj ący głównie północno- zachodni ą i centraln ą cz ęść omawianego obszaru, utworzony został w 1993 roku na powierzchni 30 850 ha. Jest to najwi ększy obszar chroniony w Dolinie Dolnej Odry. Celem utworzenia parku była ochrona pi ęknego krajobrazu pasma moren czołowych i unikalnej przyrody nadodrza ńskich lasów (62% obszaru parku). Na jego obszarze ro ślinno ść jest bardzo zró Ŝnicowana (obejmuje 640 gatunków). Do chronionych i rzadkich gatunków ro ślin nale Ŝą : cis pospolity, bluszcz pospolity, wiciokrzew pomorski, sasanka ł ąkowa, storczyk purpurowy oraz wiele innych. WaŜnym elementem flory jest licznie wyst ępuj ąca ro ślinno ść wodna i ba- gienna (szuwary, turzyce, mchy oraz trawy). Ponadto wyst ępuj ą tam ro śliny kserotermiczne z obszarów przy śródziemnomorskich, których nie mo Ŝna spotka ć w Ŝadnym innym miejscu w Polsce: d ąb omszony, nawrot czerwonobł ękitny, szyplin zielny oraz oman niemiecki. Du Ŝa ró Ŝnorodno ść i obfito ść flory oraz zró Ŝnicowany krajobraz stanowi ą idealne środowisko Ŝycia dla wielu gatunków zwierz ąt. W parku wyst ępuje 12 gatunków płazów i 6 gatunków gadów, m.in. traszka grzebieniasta, kumak nizinny, rzekotka, Ŝaba śmieszka, ropucha paskówka, grzebiuszka ziemna, Ŝółw błotny, padalec i Ŝmija zygzakowata. Ptaki reprezentowane s ą przez 194 gatunki, w tym orła bielika, rybołowa, kani ę czarn ą, kani ę rud ą, bociana czarnego, Ŝurawia, dudka i ostrygojada. Ponadto w śród gatunków chronionych znajduj ą si ę ssaki reprezentowane przez 39 gatunków (m. in. wilk, bóbr, wydra, je Ŝ i nietoperze). Na południe od miejscowo ści Kuropatniki, na terenie Cedy ńskiego Parku Krajobrazo- wego, znajduje si ę le śny rezerwat „Dąbrowa Krzymowska”. Utworzono go w 1985 roku na powierzchni 34,86 ha, z czego obszary le śne zajmuj ą 34,13 ha. Jest to rezerwat florystyczny – cz ęś ciowy. Ochronie podlega d ąbrowa z pomnikowymi okazami sosen i d ębów o rzadkiej

33 formie korowiny. Wiek tych drzew szacuje si ę na od 250 do 400 lat. Rezerwat jest miejscem bytowania kilku cennych gatunków zwierz ąt, m.in. kozioroga d ębosza. Rezerwat „Olszyny Ostrowskie” poło Ŝony jest przy południowym brzegu jeziora Ostrów. Został on utworzony w 1987 roku na powierzchni 9,5 ha. Jest to rezerwat le śny – ścisły. Ochron ą obj ęto fragmenty naturalnych siedlisk olsu porzeczkowego, olsu torfowcowe- go i szuwaru oraz rzadkich gatunków ro ślin. Rezerwat stanowi śródle śne obni Ŝenie o charak- terze bagiennym, a wyst ępuj ące tu gatunki zwierz ąt s ą typowe dla tego rodzaju zespołu. W granicach arkusza znajduj ą si ę nieliczne pomniki przyrody Ŝywej (tabela 4). S ą to przewa Ŝnie stare i cenne cisy pospolite oraz wi ązy szypułkowe, topole czarne oraz d ęby szy- pułkowe i bezszypułkowe. W odległo ści około 3 km na zachód od miejscowo ści Stoki znajduje si ę pomnik przyrody nieo Ŝywionej – dwa głazy narzutowe zwane „Bli źniakami”. Znaj- duj ą si ę tu równie Ŝ 4 u Ŝytki ekologiczne (tabela 6). U Ŝytek ekologiczny „Czaple bagno” po- wołano w 2006 roku na powierzchni 37,6 ha i zlokalizowany jest na północy arkusza, w okolicy Krzymowa. Celem jego utworzenia było zachowanie, ze wzgl ędów estetycznych, nauko- wych, przyrodniczych i dydaktycznych, cennych ekosystemów zlokalizowanych na terenach bagiennych i podmokłych z charakterystyczn ą dla nich rzadk ą ro ślinno ści ą bagienn ą, b ędącą miejscem bytowania ptactwa i innych zwierz ąt chronionych. Pozostałe u Ŝytki ekologiczne zlokalizowane s ą na terenie Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego, posiadaj ą niewielkie powierzchnie (od 0,43 do 4,60 ha) i stanowi ą tereny bagienne. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Numer Forma obiektu Gmina Rok Rodzaj obiektu ochro- Miejscowo ść na ma- Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) ny pie 1 2 3 4 5 6 Chojna Fl – „D ąbrowa Krzymowska” 1 R Kuropatniki 1985 gryfi ński (34,86) Chojna L – „Olszyny Ostrowskie” 2 R Stoki 1987 gryfi ński (9,50) roz. dróg Chojna, Chojna 3 P 1999 PŜ – topola czarna Krajnik, Krzymów gryfi ński roz. dróg Chojna, Chojna 4 P 1999 PŜ – d ąb bezszypułkowy Krajnik, Krzymów gryfi ński Chojna 5 P rejon jezior Stockich 1999 PŜ – jałowiec pospolity gryfi ński Chojna 6 P Chojna 1999 PŜ – cis pospolity gryfi ński Chojna PŜ – aleja drzew pomnikowych: 7 P Chojna 1999 gryfi ński kasztanowiec biały

34 1 2 3 4 5 6 Chojna PŜ – grupa drzew pomnikowych: 8 P Chojna 1999 gryfi ński 4 topole czarne Chojna 9 P Chojna 1989 PŜ – topola biała z bluszczem gryfi ński Chojna 10 P Chojna 2006 PŜ – platan klonolistny „Olbrzym” gryfi ński Chojna 11 P Chojna 1999 PŜ – topola czarna gryfi ński Chojna 12 P Chojna 1999 PŜ – cis pospolity gryfi ński Chojna 13 P Chojna 1999 PŜ – cis pospolity gryfi ński Chojna 14 P Chojna 1999 PŜ – d ąb bezszypułkowy gryfi ński Chojna PŜ – aleja drzew pomnikowych: 15 P Chojna 1999 gryfi ński dąb szypułkowy Chojna 16 P Chojna 1999 PŜ – cis pospolity gryfi ński Chojna 17 P Chojna 1999 PŜ – cis pospolity gryfi ński Chojna 18 P Chojna 1989 PŜ – grochodrzew biały gryfi ński Chojna 19 P Chojna 1999 PŜ – cis pospolity gryfi ński Chojna 20 P Chojna 1999 PŜ – cis pospolity gryfi ński Chojna PŜ – grupa drzew pomnikowych: 21 P Chojna 1999 gryfi ński 2 topole białe Chojna 22 P Mętno 1999 PŜ – d ąb szypułkowy gryfi ński Chojna 23 P Mętno 1999 PŜ – d ąb szypułkowy gryfi ński Chojna PŜ – grupa drzew pomnikowych: 24 P Jelenin 1999 gryfi ński 2 cisy pospolite Mory ń 25 P Witnica 2006 PŜ – d ąb szypułkowy gryfi ński Mory ń PŜ – grupa drzew pomnikowych: 26 P Mory ń – Dwór 2003 gryfi ński 43 sosny kosodrzewiny Mory ń PŜ – grupa drzew pomnikowych: 27 P Mory ń – Dwór 2006 gryfi ński 3 wi ązy szypułkowe Mory ń PŜ – grupa drzew pomnikowych: 28 P Mory ń – Dwór 2006 gryfi ński 3 wi ązy szypułkowe Mory ń PŜ – grupa drzew pomnikowych: 29 P Mory ń – Dwór 2006 gryfi ński 3 wi ązy szypułkowe Mory ń PŜ – grupa drzew pomnikowych: 30 P Mory ń – Dwór 2006 gryfi ński 2 wi ązy szypułkowe Mory ń PŜ – grupa drzew pomnikowych: 31 P Mory ń – Dwór 2006 gryfi ński 9 wi ązów szypułkowych Mory ń PŜ – grupa drzew pomnikowych: 32 P Mory ń – Dwór 2006 gryfi ński 12 wi ązów szypułkowych Mory ń PŜ – grupa drzew pomnikowych: 33 P Mory ń – Dwór 2006 gryfi ński 4 wi ązy szypułkowe Chojna Pn – G – 2 głazy „Bli źniaki” 34 P Stoki 2006 gryfi ński (granitoidy skandynawski) Chojna „Czaple bagno” 35 U Krzymów 2006 gryfi ński (37,6) Chojna bagno 36 U Stoki 2006 gryfi ński (0,43)

35 1 2 3 4 5 6 Cedynia wysuszone torfowisko mszarne 37 U Stoki 2006 gryfi ński (1,63) Cedynia torfowisko wysokie 38 U Stoki 2006 gryfi ński (4,60) Mory ń „Morzycko” 39 Z Mory ń 2006 gryfi ński (413,07) Mory ń „Dolina Słubi” 40 Z Mory ń 2006 gryfi ński (144,86 + 9,30) Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo- krajobrazowy; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, L – le śny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝy- wionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Morzycko”, usytuowany na obszarze jeziora Mo- rzycko, został utworzony w 2006 roku na powierzchni 413,07 ha. Celem jego ochrony jest zachowanie najwa Ŝniejszego waloru przyrodniczo-krajobrazowego gminy Mory ń – jeziora Morzycko wraz z terenami do niego przylegaj ącymi. Tworz ą one unikaln ą cało ść krajobra- zow ą, zło Ŝon ą z harmonizuj ących ze sob ą elementów naturalnych z elementami krajobrazu kulturowego. Poza walorami krajobrazowymi wyst ępuj ą tutaj równie Ŝ stanowiska 16 gatun- ków ro ślin, grzybów i porostów obj ętych ochron ą gatunkow ą, 85 gatunków chronionych zwierz ąt oraz rzadkie wodne zbiorowiska ro ślinne. Ponadto jezioro stanowi miejsce l ęgowe, Ŝerowania i odpoczynku dla wielu przedstawicieli awifauny. Na omawianym terenie utworzono w 2006 r. zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina Słubi”, o powierzchni 154,16 ha. Zespół ten nie ma ci ągło ści, bowiem jedna cz ęść (o powierzchni 144,86 ha) le Ŝy na wschód od jeziora Morzycko, natomiast druga cz ęść (o powierzchni 9,30 ha), usytuowana jest w la- sach nad Słubi ą, na południowy zachód od jeziora Morzycko. Został on utworzony w celu ochrony rzeki Słubi i jej doliny, z drzewostanami i bagnami oraz niektórymi jeziorami, przez które ta rzeka przepływa. Tereny te s ą miejscem bytowania chronionych gatunków ro ślin i zwierz ąt, w tym wiele rzadkich. Według systemu ECONET (Liro, 1998) na terenie arkusza (w jego zachodniej oraz po- łudniowej cz ęś ci) wyst ępuje obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym – Obszar Ujścia Odry, natomiast w cz ęś ci wschodniej – fragment korytarza ekologicznego o znaczeniu mi ę- dzynarodowym Pojezierza My śliborskie (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Chojna na tle systemu ECONET (Liro, 1998)

System ECONET : 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 1M – Obszar Uj ścia Odry ; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 3m – Pojezierza My śliborskiego, 10m – Kostrzy ński Odry 3 – granica pa ństwa; 4 – wi ększe jeziora Zgodnie z systemem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 na obszarze omawianego arkusza znajduj ą si ę dwa obszary: specjalnej ochrony ptaków: „Dolina Dolnej Odry” (PLB 320003) i „Ostoja Cedy ńska” (PLB 320017) oraz obszar specjalnej ochrony siedlisk „Dolna Odra” (PLH 320037). Obszar „Dolina Dolnej Odry” stanowi ochron ę terenu szcze- gólnie wa Ŝnego dla ptaków wodno-błotnych w okresie l ęgowym, w ędrówkowym i zimowi- skowym. „Ostoja Cedy ńska” stanowi wa Ŝny obszar dla l ęgowych ptaków drapie Ŝnych, zimu- jących łab ędzi krzykliwych i jako zlotowisko Ŝurawi w okresie w ędrówki jesiennej. Na obszarze „Dolnej Odry” znajduj ą si ę dobrze zachowane siedliska oraz liczne i rzadkie gatunki zwierz ąt oraz ro ślin (tabela 7).

37 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru obszaru Po- Typ punktu obszaru (w granicach arkusza) Kod i symbol wierzchnia ob- obszaru oznacze- obszaru Woje- szaru Długo ść Szeroko ść Kod Po- nia na (ha) wódz- Gmina geogr. geograf. NUTS wiat mapie two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Chojna, zachod- Dolina Mory ń, P niopo- Dolnej gry- Cedy- J LB E14º24'48" N53º05'06" 60 207,1 PL0G1 mor- Odry fi ński nia, 320003 skie P Miesz- kowice zachod- Ostoja Chojna, niopo- PLB Cedy ń- gry- Mory ń, D E14º18'44" N52º56'30" 20871,24 PL0G1 mor- 320017 ska fi ński Cedy- skie P nia Chojna, zachod- Mory ń, Dolna niopo- PLH gry- Cedy- K Odra E14º15'53" N52º59'57" 29340,63 PL0G1 mor- 320037 fi ński nia, S skie Miesz- kowice Rubryka 1 J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 3: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Najstarsze dotychczas odkryte ślady bytno ści człowieka na terenie arkusza Chojna si ę- gaj ą okresu pó źnej epoki kamienia – neolitu. Stałe osadnictwo na tych terenach ukształtowało si ę ok. VII–VIII w. p.n.e., a w IX w. p.n.e. powstała sie ć osadnictwa grodowego i otwartego. Niewielka ilo ść stanowisk archeologicznych zlokalizowana jest zazwyczaj w pobli Ŝu współczesnych miejscowo ści. S ą to okolice Małych Stoków, Nowego Objezierza, Morynia oraz Golic. Jedno stanowisko usytuowane jest w Lesie Grabowskim, w północnej cz ęś ci omawianego obszaru. Stanowiska archeologiczne zarejestrowane w rejestrze zabytków to grodziska, kurhany i cmentarzyska kurhanowe. Szczególnie cenne jest doskonale zachowane zgrupowanie kurhanów z epoki br ązu, poło Ŝone na południe od Nowego Objezierza. Maj ą one średnic ę od 10 do 30 m, wysoko ść około 2 m i dobrze zachowane „płaszcze” kamienne, porośni ęte drzewami i krzewami. Na terenie arkusza znajduje si ę kilkana ście zabytków obj ętych ochron ą konserwatorsk ą, do których nale Ŝą obiekty sakralne i architektoniczne, parki podworskie oraz dwa zabytkowe zespoły architektoniczne.

38 Zabytkowe zespoły architektoniczne zlokalizowane s ą w miejscowo ściach Chojna i Mory ń. Obszar Starego Miasta Chojny z połowy XIII w. został wpisany do rejestru zabyt- ków. Nad miastem góruje obecnie odbudowywany ko ściół Naj świ ętszej Marii Panny z pierw- szej połowy XV wieku, z XIX-wieczn ą wie Ŝą . Ko ściół, zaprojektowany przez architekta Hen- ryka Brunsberga, nale Ŝy do najpi ękniejszych obiektów na Pomorzu. Bardzo cennym obiektem jest zespół klasztorny augustianów, w którego skład wchodzi XIV-wieczny klasztor oraz ko- ściół pod wezwaniem Świ ętej Trójcy. W skład zabytkowego zespołu Chojny wchodz ą rów- nie Ŝ pozostało ści ceglanych murów obronnych, którymi miasto zostało otoczone w XIII–XIV wieku. Zachowały si ę one do dzisiaj w 50% razem z dwoma bramami ( Świeck ą i Barnkow- sk ą) oraz licznymi czatowniami. W obr ębie murów obronnych znajduje si ę XIV-wieczny ra- tusz (obecnie biblioteka i Dom Kultury) zaliczony do arcydzieł gotyckiej sztuki świeckiej. W Chojnie do obiektów obj ętych ochron ą nale Ŝy równie Ŝ ruina pó źnogotyckiej kaplicy św. Gertrudy (kaplica św. Jana – nazwa wcze śniejsza zwi ązana z kaplic ą szpitaln ą Joanitów pw. św. Jana) oraz gmach dawnego urz ędu powiatowego, kamienica, willa i dwa domy. Po- nadto ochronie podlega kościół parafialny Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa wybudowany ze składek Polaków pracuj ących w maj ątkach niemieckich oraz ko ściół filialny pw. św. Marka Ewangelisty i Apostoła w Barnkowie z XV w. Stare Miasto w Moryniu równie Ŝ zostało wpisane do rejestru zabytków. Zachował si ę tam średniowieczny układ urbanistyczny oraz budynki mieszkalne z XVIII i XIX wieku wraz z siatk ą ulic. Mury miejskie z granitu i kamienia polnego wzniesione zostały w pocz ątkach XV wieku. Otaczaj ą one miasto kołem o średnicy około 300 m. W obr ębie murów znajduje si ę wybudowana w XIII wieku z kamieni granitowych trójnawowa bazylika roma ńska na pla- nie krzy Ŝa. Wolno stoj ąca wie Ŝa z przejazdem pochodzi z XV wieku, jej górna cz ęść posiada latarni ę z 1756 roku. Wewn ątrz ko ścioła zachował si ę ołtarz z kostki granitowej (jeden z nielicznych tego typu ołtarzy w Polsce), starszy od kościoła o około 100 lat, ambona barokowa z 1711 roku wyrze źbiona przez lokalnego artyst ę Hattenkrell'a oraz fragmenty gotyckich ma- lowideł z XV wieku. Ko ściół ten jest najcenniejszym obiektem na Pomorzu Zachodnim. W obr ębie zabytkowego zespołu architektonicznego znajduje si ę równie Ŝ budynek dawnego Zakładu Wychowawczego dla Ubogich Dzieci z ko ńca XIX wieku, przy którym stoi popiersie Ch. F. Kocha, niemieckiego wychowawcy i społecznika, zało Ŝyciela zakładu. Opiek ą konserwatorsk ą ponadto obj ęte s ą XIII-wieczne ko ścioły w Czachowie, Orze- chowie, Golicach, śelichowie, Godkowie, Łukowicach, Jeleninie, Krzymowie, M ętnie, Dol- sku, Nowym Objezierzu, Starym Objezierzu i Witnicy. W Czachowie opiek ą konserwatora zabytków obj ęty jest XIX-wieczny klasycystyczny pałac, otoczony obszernym parkiem, na-

39 tomiast w Krzymowie XVIII–XIX-wieczny zespół pałacowy, w którego skład wchodzi pałac, park oraz folwark. W Kl ępiczu znajduje si ę XV-wieczny pó źnogotycki ko ściół, z cennym stropem beczkowym. W wie Ŝy mo Ŝna podziwia ć gotycki portal z XV wieku i równowieczny dzwon. W pobli Ŝu zlokalizowany jest XIX-wieczny park dworski. W Kuropatnikach, w 1830 roku, właściciele Krzymowa zbudowali domek my śliwski, obok zało Ŝono niewielki park z cennym egzotycznym drzewostanem. W M ętnie Małym niszczeje opuszczony XVI- wieczny ko ściółek, we wsi znajduje si ę równie Ŝ powstały na pocz ątku XIX wieku park pała- cowy. W miejscowo ści Rurka, w połowie XIII wieku, templariusze zbudowali klasztor obronny. Do dzi ś pozostała tylko ruina granitowej kaplicy, która jest najstarszym zabytkiem w tej cz ęś ci województwa. W pobli Ŝu znajduje si ę ruina dworu, zabudowania gospodarcze z przełomu XVIII i XIX wieku oraz park. W miejscowości Przyjezierze opiek ą konserwatora obj ęty jest XVIII-wieczny zespół dworski, natomiast w Witnicy zespół pałacowy i folwarczny wraz z parkiem. Dwa XIX-wieczne parki dworskie znajduj ą si ę w Orzechowie i Stokach.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Chojna jest poło Ŝony w granicach województwa zachodniopomorskiego, powiatu gryfi ńskiego, na obszarze gmin Chojna, Mory ń, Cedynia oraz na niewielkim fragmencie gminy Mieszkowice. Na omawianym obszarze prowadzi si ę eksploatacj ę jednego złoŜa kruszywa naturalnego „Skotnica”. Ponadto na powierzchni arkusza znajduje si ę jeszcze siedem złóŜ kruszywa naturalnego: „Łaziszcze”, „ śelichów”, „Nowe Objezierze”, „Kolonia śelichów”, „Mory ń”, „Mory ń 2” oraz „Mory ń Wschód”. Wytypowano pi ęć obszarów perspektywicznych piasków i Ŝwirów oraz dwa obszary perspektywiczne iłów ceramiki budowlanej. W granicach arkusza nie ma wyst ąpie ń torfów zaliczonych do potencjalnej bazy zasobowej tej kopaliny. Obszar obj ęty arkuszem Chojna poło Ŝony jest w dorzeczu Odry, w zlewni jej prawobrze Ŝnych dopływów Słubi i Rurzycy. Pocz ątek bior ą tutaj rzeki: Kalica, Słubia i kilka bezimiennych cieków. Wody podziemne o znaczeniu u Ŝytkowym zwi ązane s ą z głównym piętrem wodono śnym wyst ępuj ącym w utworach czwartorz ędowych oraz lokalnie z utworami neoge ńskimi. Istniej ące uj ęcia wód podziemnych w pełni zaspokajaj ą potrzeby gospodarki regionu i ludno ści. Na obszarze arkusza istniej ą dwa wi ększe uj ęcia wód podziemnych, czwartorz ędowych: jedno dla miasta Chojna, drugie natomiast dla miasta Morynia. W granicach obszaru obj ętego waloryzacj ą wyznaczono niewiele obszarów o korzystnych warunkach dla budownictwa. S ą to zazwyczaj niewielkie fragmenty wyst ępuj ące na

40 całej powierzchni arkusza, natomiast wi ększe kompleksy gruntów korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Krzymów, Chojna, Mirowo oraz Mory ń. Znaczna cz ęść omawianego terenu obj ęta jest Cedy ńskim Parkiem Krajobrazowym a pozostała jego otulin ą. W granicach opisywanego arkusza znajduje si ę obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 specjalnej ochrony ptaków: „Dolina Dolnej Odry” i „Ostoja Cedy ńska” oraz specjalnej ochrony siedlisk „Dolna Odra”. Ponadto w granicach arkusza znajduj ą si ę dwa le śne rezerwaty – „D ąbrowa Krzymowska” i „Olszyny Ostrowskie”. Podstawowym atutem obszaru arkusza s ą jego walory krajobrazowe i przyrodnicze: urozmaicona rze źba terenu, rozległe obszary le śne, obecno ść zbiorników wodnych i nieska- Ŝone powietrze, co sprzyja rozwojowi turystyki i rekreacji. W kilku miejscowo ściach zacho- wały si ę zabytkowe chronione obiekty sakralne i architektoniczne. Na uwag ę zasługuje naj- starsza cz ęść miasta Chojny i Morynia wraz z zachowanymi tam obiektami zabytkowymi. Na terenie obj ętym arkuszem Chojna wyznaczono obszary predysponowane do składo- wania odpadów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą stanowi ą gliny zwałowe zlodowacenia Wisły buduj ące stref ę przypowierzchniow ą wysoczyzn. Obszary wyznaczono na terenie gmin: Chojna, Mory ń i Cedynia. Bezpo średnie s ąsiedztwo otworów wiertniczych, w których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod k ątem ewentualnego składowania odpadów komunalnych (Młynary, śelichów, G ądno, Witnica, Witnica Chojecka). Warunki geologiczne w granicach wytypowanych do składowania odpadów oboj ętnych są korzystne, gliny maj ą wystarczaj ące, odpowiadaj ące przyj ętym kryteriom mi ąŜ szo ści oraz du Ŝe rozprzestrzenienie. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. W cz ęś ci obszarów nie wyst ępuje poziom wodono śny, w cz ęś ci gdzie wyst ępuje on na gł ęboko ści 15-50 m p.p.t. pod lit ą warstw ą glin zwałowych stopie ń zagro Ŝenia wód jest niski i bardzo niski (Graniczna, Mory ń Osiedle, Wilkoszyce, Drozdowo, Czartoryja). U Ŝytkowe poziomy wodono śne w granicach pozostałych obszarów zagro Ŝone s ą w średnim stopniu. Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ kruszyw naturalnych „Skotnica” i „Mory ń-Pole I” oraz zaniechanego zło Ŝa „Mory ń-Pole II” s ą zawodnione i nie powinny by ć rozpatrywane jako miejsca składowania odpadów. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych w rejonie Goszkowa. Nale Ŝy si ę liczy ć z dodatkowymi kosztami zwi ązanymi z pracami geologicznymi. S ą one konieczne dla okre ślenia rodzaju sztucznej bariery izolacyjnej.

41 Na terenie obj ętym arkuszem Chojna wyznaczono obszary predysponowane do składo- wania odpadów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą stanowi ą gliny zwałowe zlodowacenia Wisły buduj ące stref ę przypowierzchniow ą wysoczyzn. Obszary wyznaczono na terenie gmin: Chojna, Mory ń i Cedynia. Bezpo średnie s ąsiedztwo otworów wiertniczych, w których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod k ątem ewentualnego składowania odpadów komunalnych (Młynary, śelichów, G ądno, Witnica, Witnica Chojecka). Warunki geologiczne w granicach wytypowanych do składowania odpadów oboj ętnych są korzystne, gliny maj ą wystarczaj ące, odpowiadaj ące przyj ętym kryteriom mi ąŜ szo ści oraz du Ŝe rozprzestrzenienie. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. W cz ęś ci obszarów nie wyst ępuje poziom wodono śny, w cz ęś ci gdzie wyst ępuje on na gł ęboko ści 15-50 m p.p.t. pod lit ą warstw ą glin zwałowych stopie ń zagro Ŝenia wód jest niski i bardzo niski (Graniczna, Mory ń Osiedle, Wilkoszyce, Drozdowo, Czartoryja). U Ŝytkowe poziomy wodono śne w granicach pozostałych obszarów zagro Ŝone s ą w średnim stopniu. Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ kruszyw naturalnych „Skotnica” i „Mory ń-Pole I” oraz zaniechanego zło Ŝa „Mory ń-Pole II” s ą zawodnione i nie powinny by ć rozpatrywane jako miejsca składowania odpadów. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych w rejonie Goszkowa. Nale Ŝy si ę liczy ć z dodatkowymi kosztami zwi ązanymi z pracami geologicznymi. S ą one konieczne dla okre ślenia rodzaju sztucznej bariery izolacyjnej. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

42 XIV. Literatura

BUJAKOWSKA K., MAKOWIECKI G., HRYBOWICZ G., 1999 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Chojna (344). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

BORO Ń, GAWRO ŃSKI, 1984 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kolonia śelichów”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DRWAL E., SZAPLI ŃSKI A., 1976 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w dolinie Odry, na odcinku Cedynia–Szczecin, woj. szczeci ńskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FIŁON D., 2008 – Dokumentacja wynikowa z prac geologiczno-poszukiwawczych za złoŜem kruszywa naturalnego w rejonie Golice E. Woj. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkow- skiego w Szczecinie. GIENTKA M. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2007r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie zachodniopomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

HRYNIEWSKI, 1992 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Skotnica”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. KUBICA D., 1969 – Sprawozdanie z wierce ń geologiczno – poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Łaziszcze”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

KURZAWA, KACZOR, 1999 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 z jako ści ą w kategorii B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mory ń Wschód”. Woj. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Szczecinie.

43 LANDRSERG-UCZCIWEK M., 2006 – Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach 2004-2005. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szcze- cin. LIRO A.(red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZURKIEWICZ Z., 1964 – Sprawozdanie z prac geologiczno – poszukiwawczych za zło- Ŝami iłów ceramiki w rejonie Chojny, w województwie szczeci ńskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MĄDRY J., POŁANIECKA B., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Chojna (344). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MĄDRY J., POŁANIECKA B., 2000 – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Chojna. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

NOWAK, 2008 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nowe Objezierze”. Woj. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Szcze- cinie. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 — Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska, Inst. Melior. i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B.(red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. I. Systemy zwy- kłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. II. Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIOTROWSKI A., MATYJASIK M., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa

naturalnego „Mory ń 2” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIOTROWSKI A., 1987, – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 00, arkusz Chojna. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIOTROWSKI A., 1991 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 00, arkusz Chojna. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

44 PIOTROWSKI A., 1990 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Widuchowa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PROFIC A., 1976 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Łaziszcze”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. SIENKIEWICZ, 2008 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natural-

nego „Mory ń” w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SOLCZAK ., 1979 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „ śelichów”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. TURZA M., NOWAK A., MRÓZ J., 1968 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno – zwiadow- czych wykonanych w powiecie Chojna w 1967 roku w ramach prac bud Ŝetowych.

Przedsi ębiorstwo Geologiczne . Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.