Onafhankelijk weekblad sinds 1877

5 november 2015 BP Jaargang 139 / Nr. 45 € 4,95

Eigen kroost eerst Hoe opvoeding en onderwijs de ongelijkheid vergroten

Israël: geboren De val van in 1973 Pieter Hilhorst Toen Palestijnen en Israëliërs ‘Ik raakte aangedaan door nog samen speelden de hardheid van de politiek’ Onze Taal levendig, leerzaam en leuk

“Onze Taal is vurrukkulluk” Adriaan van Dis: “Troost en leidraad in Kees van Kooten het labyrint van taalgebruik: Onze Taal” “Onze Taal: mijn favoriete blad” Giel Beelen “Onze Taal: onmisbaar voor goede adviezen en grappige observaties” Frits Spits PROBEER NU: 5 nummers voor €18,-!

Ga naar www.onzetaal.nl/aanbod voor de aanbieding.

TAAL3474_230x295_DeGroene.indd 1 03-11-15 09:18 12 ontvlambare driehoek Kroniek van In dit Is de politie in de Haagse Schilderswijk kunst & cultuur racistisch? 50 Toneel Van Waveren Hassan Bahara Kunst Levi van Veluw nummer Film Son of Saul 14 naar rechts! nee links! Popmuziek Alex Roeka De Nederlandse krijgsmacht is ingericht Televisie Volgens Jacqueline volgens VVD-wensen, maar gaat op missies die typisch PvdA zijn Sander Zurhake Dichters & Denkers 54 kissingers vriend en vijand 18 indonesië 1965 vertellen niets nieuws Overlevenden van de massamoord Rutger van der Hoeven op ‘communisten’ gaan voor het eerst 58 Erik Spinoy wanhoopt getuigen, althans, als ze durven in schoonheid Angela Dekker Piet Gerbrandy 59 Kamel Daoud, loodsmannetje 22 de betrokken burger op de haai camus Dee 1 van een miniserie over inspraak: Gustaaf Peek Amerika. Te hoge verwachtingen 61 de onbezonnen patti smith leiden tot verbittering bestaat niet meer Henri Beunders Fred de Vries Cover ‘Mag een 26 wie voor een dubbeltje... Columns Volgens Robert Putnam ligt de 6 joep bertrams politicus buiten Amerikaanse Droom aan diggelen. 7 H.J.A. HOFLAND Hoe kansrijk zijn minder bedeelde 8 gorilla kinderen in Nederland? 9 anone de democratie Casper Thomas economie Ewald Engelen en zelfs buiten 30 israël voor en na Rabin 57 Christiaan Weijts De duif die de ‘kinderen van 1973’ 64 kamagurka het recht treden was beloofd, bleek een dode mus 65 marja pruis – en hoe ver Nirit Peled Dick Tuinder 37 Caleidoscopische samenleving Deze week in de Kleine encyclopedie Rubrieken dan – in tijden van Nederland: de moderne mens 5 in het nieuws is thuis in vele groepen 6 in de wereld van oorlog?’ Herman Vuijsje 11 in den haag 53 kijken Nieuwe biografie van Henry Kissinger, pagina 54 38 Essay ten onder in de politiek Rudi Fuchs Je hoeft niet naar de kapper om een goed 62 cryptogram politicus te zijn. Pieter Hilhorst over zijn 63 post mislukte lijsttrekkerschap in Amsterdam Pieter Hilhorst 66 het einde 44 kunst voor het klimaat Sheldon Wolin (1922-2015), Olafur Eliasson legt twaalf brokken moedig politiek duider oerijs te smelten in Parijs, zonder Mars van Grunsven uitlegbordje erbij Roos van der Lint

48 wandelen door een schilderij De diepte in in Panorama Mesdag Joke de Wolf

Omslag Lee Nankervis / Getty Images

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 3 samenlevingen: het is fenomenaal.” ons vermogen om te innoveren, “De prestaties die wij leveren, de impact die we hebben op CEO van Royal Dutch Shell FRESH YOUNG GODS Ben van Beurden, Deel II uit het drieluik Goede Bedoelingen van Joeri Vos t/m 23 december 2015 Nederlandse theaters www.toneelgroepoostpool.nl REGIE ERIC DE VROEDT TEKST JOERI VOS

“Opzichtig slapstickachtig grappig.” “Zeer expressieve theatertrip.” “Griezelig echt en ernstig.” Theaterkrant Trouw

NRC

Fotografie Krista van der Niet | Art direction & grafisch ontwerp Studio Hugo Naber #oostpool @toneelgroep_oostpool In het nieuws

Amerika weet zich geen raad met Syrië Schrijf de volgende woorden onder elkaar: brute onderdrukking Sinds Rusland belangrijkste land ter wereld, ook werkelijk van de Arabische lente in Syrië / het doden van burgers / vat­ is gaan resultaat zouden boeken bij hun beleid om bommen / gifgas / inmenging van Iran, Saoedi-Arabië en anderen rust te creëren in Syrië. Maar het beangsti- / druk van Groot-Brittannië en de Republikeinen / opkomst en bombarderen, gende is: dat beleid bestaat helemaal niet. wreedheden van Islamitische Staat / het onthoofden van gijzelaars is het volgens Al enige tijd schrijven deskundigen dat de / destabilisering Libanon, Turkije, Jordanië / vluchtelingenstroom Amerikaanse regering-Obama niet alleen geen Syrië- naar Europa. Maak rechts naast die woorden een grote accolade media chaos beleid lijkt te hebben dat die naam waard en schrijf erachter: ‘Obama wacht af.’ Hoewel de VS hier en daar is – na vier jaar oorlog! – maar zelfs geen een bom gooiden en wat ‘gematigde rebellen’ trainden, heb je de in het Witte einddoel dat met zo’n beleid dichterbij zou grote lijn er wel mee te pakken. Schrijf onder dit overzicht ‘Rusland Huis moeten komen. De afgelopen weken, sinds ­bombardeert in Syrië’ en trek een pijl naar het nieuws van afgelo- Rusland is gaan bombarderen, is het volgens pen week: ‘Obama stuurt commando’s.’ Nu is het tijd om je af te Amerikaanse media helemaal chaos in het Witte Huis. Binnen vragen waarom Rusland opeens zo’n Amerikaanse reactie uitlokt, Obama’s regering en in de Veiligheidsraad zijn er inmiddels aardig en al het bovenstaande niet. wat adviseurs die willen dat Obama in hemelsnaam Rusland maar Hoewel Obama’s buitenlandse politiek soms door commentato- ruim baan geeft om een einde aan de oorlog te verzinnen, ook al ren wordt samengevat als ‘Geen Nieuwe Avonturen’, zijn sommige betekent dat ongetwijfeld dat Assad blijft en waarschijnlijk dat Syrië reflexen te sterk om te onderdrukken, zelfs voor de machtigste man wordt opgedeeld in een paar brokken, inclusief een lap Islamitische op aarde. Het is aardig om in herinnering te roepen dat de Ame- Staat en een homp al-Nusra. rikaanse minister John Kerry klaagde over ‘negentiende-eeuws Obama’s aankondiging om Amerikaanse commando’s naar Syrië denken’ bij Vladimir Poetin en zijn entourage: zij zouden te veel aan te sturen moet in het licht van dat richtingloze beleid en die verdeel- ouderwets machtsdenken doen. Maar de Amerikaanse regering blijkt de regering worden gezien. Het gaat slechts om een handvol man- door niets zo te worden geprikkeld als door een andere grote staat nen die in Koerdisch gebied blijven; het moet vooral líjken alsof de die zijn macht lijkt uit te breiden. Ook tamelijk ‘negentiende-eeuws’: VS wat doen. Daaronder ligt dezelfde Amerikaanse wensdroom als de topontmoeting waar de VS afgelopen week met andere landen de van de afgelopen vier jaar: hopen dat het in Syrië vanzelf goed komt, toekomst van Syrië bespraken. Zonder Syriërs erbij, en uitgerekend zonder daar zelf iets substantieels voor te ondernemen. De grote in Wenen, waar tweehonderd jaar geleden door de grote landen de Europese landen komen weinig verder. Daar zit een soort consisten- toekomst van Europa werd geregeld. tie achter, maar niet het soort waar je heel vrolijk van wordt. Dit alles zou er weinig toe doen als de Verenigde Staten, als RUTGER VAN DER HOEVEN beeld milo

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 5 In de Wereld

De kiezer doet er weinig toe in Turkije Diyarbakir – ‘Een overwinning die via staatsterreur is afgedwongen’, zo kwalificeert David Graeber de ver- kiezingszege van de AK-partij van zondag. De intellectuele superster en auteur van Debt: The First 5.000 Years is in het ruige zuidoosten van Turkije op uitnodiging van de linkse pro-Koerdische partij hdp. Grae- ber doelt in de eerste plaats op de militaire cam- pagne die het leger deze zomer voerde tegen de Koerdische verzetsbeweging pkk en die na verlo- ren verkiezingen in juni veel kiezers in de armen van president Erdogan terugdreef. Als verkie- zingswaarnemer werd hem zondag de weg ver- sperd door een Turkse militair met een kalasjni- kov, vertelt hij in een koffiehuis in de oude stad van Diyarbakir. ‘Met de democratie in Turkije is het een beetje zoals in Rusland’, zegt hij, sarcas- tisch. ‘De president geeft haar zoveel ruimte als nodig is om zelf aan de macht te blijven.’ Nu de verkiezingen erop zitten en er wat tijd overschiet is de inspirator van de Occupy-bewe- ging met een klein gevolg op een shopping spree in de bazaar. Vooral revolutionaire parafernalia joep bertrams trekken Graebers aandacht. Begerig kijkt hij naar aanstekers en vlaggetjes met het logo van de Koerdische verzetsbeweging. Graebers interesse voor de Koerdische kwes- Links Portugal grijpt de macht zes meer dan de absolute meerderheid van 116 tie werd gewekt tijdens de slag om het Koer- Lissabon – Elf dagen. Dat is de – onoverbrugbaar was. ‘Ik ga geen verbond slui- disch-Syrische stadje Kobani, precies een jaar levensverwachting van het nieuwe ten met de negatieve meerderheid’, had Antó- geleden. Hier namen pkk-gelieerde strijders het kabinet in Portugal. nio Costa van de sociaal-democratische PS op voor het oog van de wereldpers op tegen Islami- Vorige week vrijdag trad Pedro de verkiezingsavond nog gezegd. Hij verwees tische Staat. Eind 2014 liet hij zich tien dagen Passos Coelho opnieuw aan als daarmee naar de twee partijen die kritisch staan rondleiden door ‘Rojava’ (Koerdisch Syrië). Een regeringsleider. Maar alles wijst erop dat de tegenover het Europese bezuinigingsmodel, aan de pkk gelieerde beweging ontketende hier conservatieve premier aanstaande dinsdag al de ­communistische PC en Bloco de Esquerda de zogeheten Rojava-revolutie. Gelijktijdig met weer zijn biezen mag pakken. Want dan moet (Links Blok). Deze laatste partij voelt zich ver- de strijd tegen Islamitische Staat wordt hier een de man die Portugal sinds 2011 heeft geleid zijn want met Podemos in Spanje en Syriza in Grie- alternatief samenlevingsmodel getest. plannen voor de komende vier jaar uit de doe- kenland. Daarin is het de combinatie van vrouwen- ken doen aan de volksvertegenwoordigers. En Tot ieders verrassing bereikten de drie linkse emancipatie, antikapitalisme, ecologie en de linkse meerderheid in het nieuwe parlement partijen twee weken later een regeerakkoord. bottom-up-democratie die intellectuelen als is vast­besloten om hem meteen maar naar huis Voor het eerst gingen de sociaal-democraten in Graeber aanspreekt. En niet alleen hem, ook de te sturen. zee met de communisten. Het akkoord, waarbij Nederlandse kunstenaar en activist Jonas Staal Toch is Passos Coelho, het troetelkind van enkele gevoelige bezuinigingen teruggedraaid doet momenteel een project in het gebied. Cri- de Europese bezuinigingsfundamentalisten, worden, was grotendeels de verdienste van Cata- tici zien een eenpartijstaat verrijzen en staan niet verantwoordelijk voor deze bizarre ope- rina Martins, de jonge, charismatische en vooral sceptisch tegenover de militaristisch aandoende rette. Die twijfelachtige eer komt een partijge- pragmatische leider van Bloco de Esquerda. organisatie. Graeber sprak bij terugkeer over noot van hem toe, de president van de republiek President Cavaco Silva negeerde echter een ‘incredibly exciting experiment’. Aníbal Cavaco Silva. Bij de verkiezingen van dit linkse akkoord en gaf partijgenoot Passos In het koffiehuis in Diyarbakir dwaalt het vorige maand kreeg de partij van premier Pas- Coelho toch de formatieopdracht. In een harde gesprek af van de Turkse democratie naar die sos Coelho flinke klappen. De rechtse coalitie en partijdige tv-toespraak oefende de presi- in het Westen, de Britse en de Amerikaanse psd-csd verloor 25 zetels en raakte de absolute dent zware druk uit op de sociaal-democraten democratieën in het bijzonder. Ook hier doet de meerderheid kwijt. Desondanks kreeg Passos om alsnog een pact met de conservatieven aan kiezer er uiteindelijk weinig toe, aldus Graeber. Coelho van president Aníbal Cavaco Silva de te gaan. Hij bereikte het tegenovergestelde. De ‘Het politiek-economische complex, gesteund opdracht om een regering te vormen. verontwaardiging over de presidentiële ‘chan- door de media, trekt zich doorgaans niets van de Op het eerste gezicht leek dat best redelijk. tage, respectloosheid en beledigingen’ versterkte verkiezingsuitslag aan’, doceert hij. ‘Het maakt De psd-csd was immers met 107 zetels de de eenheid in het linkse kamp. Passos Coelho dat echte verandering niet mogelijk is’. Jean- grootste partij geworden. Bovendien ging bijna wordt daarom in zijn tweede termijn de kortst Paul Sartre wist het al: élections, piège à cons! iedereen ervan uit dat de kloof tussen de drie zittende Portugese premier aller tijden. MARIJN KRUK partijen in het linkse kamp – samen 122 zetels, LEX RIETMAN

6 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Verlammende crisis H.J.A. Hofland zijn nietmeerbang Indonesische schrijvers V secretaris-generaalDe van de Hammarskjold of O Ki-moons vroege voorgangers Dag organisatie voorbij zijn. HaddenB van de ken? een kort berichtje van gemaakt. mige kranten van maandaghebbener televisienieuws niet gehaald; som- week zaterdag. Het berichtheeft het worden het er meer, zei hij vorige niet inzet voor vrede en veiligheid vluchtelingen enalsde wereld zich Er zijn ophet ogenblik zestig miljoen oproep samen met het R lamming moet komen. Hijdeed zijn verklaard dat de wereld uit zijn ver E heel 2014. E oktober bootvluchtelingen 218.394 voor de UNHCR dat B Maar demeeste mensen weten wel paar dagen wereldnieuws geweest. gezegd, dan was het op minstz’n een doorinternationaal protest van gevolgd Directafgelast. de 1965 vanmassamoord over festivalonderdelen alle werden later Even kwam. politie de toen editie twaalfde de helewereld, maakte zich vorige week klaar voor trefpunteen voorschrijvers bezoekersen deuit tot uitgegroeid Festival, Readers and Writers Ubud Het kookboeken. met naam maakte en haarman Ketut Suardana hotels en restaurants Australische die al lang op Bali woont, bezit met als Lionel Shriver, Teju Cole en Colin Thubron. schrijversdoor ondertekend werd die opstelde dian Jokowi toestemming wil geven voor de herop de voor geven wiltoestemming Jokowi presidenttweetterusteonlangsdatgeneraal in moordenaarsvanmaaroud1965uitgespeeld.nietnogis Een generatie De overlevenden. en festivalmedewerkers, hoteleigenaarsschrijvers, dorpspolitiek?fluistercircuithetdookinIk van ouderwetse Of Soeharto? van Indonesië sieve uropa een toenemende politieke uropa hebben bereikt, meer danin erenigde Naties B Wat moeten we daaruitopma- Deze groeiende stroom wekt in e aamrne euvl ar e repres het naar terugval alarmerende Een n E Itrainl de e petitie een die International, PEN en T an Ki-moongelijk heeft.De en eerste dat degrote dagen VN enhet leiderschap van de , het Hoge Commissariaat Vluchtelingen, meldtdat in Ubud toreske stadje Ubud. DeNeefe, een DeNeefe,Ubud. stadjetoreske pit het in beginnentuurfestival te litera een DeNeefe Janet besloot 2002, in Bali, van ristenstranden an Ki-moonheeft – Naaanslagende– toedeop e Thant zoiets ode Kruis. an - cnn , The GuarThe aan een diepe grote problemen hebben bijgedragen telingen veroorzaakte, ongetwijfeld van onze orde doet. De door de vluch geloofwaardige belofte tot het herstel geen partij of politicus meer die een van lingenprobleem verwachten? Het zal wat moeten we dan van het vluchte- T of uitbreiden enin dige gezag inS van Islamitische S toestand. Gesteld dat deterroristen hutsend overzicht van dealgemene ber geeft opde voorpagina een ont op weet. overtuigend en uitvoerbaar antwoord heid groeien terwijl niemand er een problemen zal naar alle waarschijnlijk Deze ingewikkelde combinatie van is de kern van de crisis veranderd. nale organisaties, is het geval met andere supranatio niets meer kan schelen. Hetzelfde is dat deze organisatie de mensen de tijd dat de chaos. radeloosheid op, openbare wanorde, aliban aan de winnende hand blijven, The New York Times van 2novem- E uropa. E én groot verschil met vroeger, ------E r is geen organisatie, Pavel Constantin / Cagle VN E yrië enIrak handhaven uropese crisis. Daarbij wereldgezag hadden, B taat hun wreedaar A russel, de fghanistan de R aad - - - - - A oorzaak: de klimaatverandering. aan te doen. confereert, daar valt kennelijk niets de internationale gemeenschap ook nu het gruwelijkste bewijs, en hoe die in de regio heerst. handhaven in de toenemende chaos grenzen die door het van een historische ontwikkeling. De jaar naar E derdduizend mensen willen nog dit land wil verlaten enmeer danhon- bleek dat een kwart van het volk het is een GallupP veel grotere kracht. In zich verder uitbreiden, misschien met verlaten het land volk wil A van het kwart E frikaanse landen worden getroffen en fghaanse E I n feite is n dan is er nog een niet-politieke

uropa proberen te komen. E uropa het slachtoffer oll gehouden. Daaruit De zijn bezweken. zijn getrokken, mogendheden pese koloniale en de tuur om zich te innerlijke struc zijn te zwak van macht uitoefenen staten die nu de Ottomaanse S A yrië is daarvan A fghanistan rabische E uro - V eel R - ijk sen. plaatselijke bevolking niet opgewas gevolgen van een mislukte oogst is de bouw is extra kwetsbaar en tegen de pender dandie we nubeleven. we een nieuwe crisistegemoet, ingrij- elite herkend engekeerd, dangaan gevolg niet bijtijdsdoor depolitieke E pleging. Daaruit ontstaat een nieuwe oorzaak van toenemende geweld­ vluchtelingencrisis isinE vechtersbazen. De voortwoekerende een meer extreme vorm declubs van ging van dehekkenbouwers enin E de oorzaken worden opgeheven. In en een beleidte ontwerpen waardoor waardige manier tot staan te brengen vluchtelingenstroom opeen mens aan alleinzichten enmiddelenomde nale gemeenschap ophet ogenblik komen. Het ontbreekt deinternatio­ wereld moet uit zijn verlamming ver is het nog niet. miljoen mensen zal doen vluchten. Zo klimaatverandering op den duur vijftig lingencrisis. De door de droogte. uropese problematiek. Wordt dit uropa herleeft rechts, nudebewe- B E an Ki-moonheeft gelijk.De en oorzaak extra van de vluchte 5.11.2015 De Groene Amster De Groene VN P rimitieve land verwachten dat de uropa de da mmer - - - 7 - richting van de verboden pki, de communisti- Aan de Bulgaarse instructie die stelt dat alleen geschoten mag sche partij van Indonesië. Flauwekul, nu er nog grens vallen doden worden om direct lichaamsgevaar af te wenden. nauwelijks aanhang over is. Maar ook gevaar- Sofia – Heel even was het wereld- Het Openbaar Ministerie zou al twee weken lijk, omdat alleen al het woord pki genoeg is om nieuws: de Bulgaarse grenspoli- terug de resultaten van het ballistisch onder- schrik en wraak te mobiliseren. tie had een Afghaanse asielzoeker zoek presenteren, maar heeft dat nog altijd niet Ubud kent een nieuwe politiechef. Die zet zijn doodgeschoten. Premier Borisov gedaan. Zelfs de doodsoorzaak van de Afghaan is beste beentje voor. Hij kwam de leiding van het verliet er halsoverkop de Eurotop nog altijd niet officieel bevestigd. En er is meer. festival vragen waarom zo’n onplezierig thema in Brussel voor. Inmiddels is de aandacht weer De Afghanen bevonden zich op ruim dertig kilo- nodig was. Dat 1965 al jaren besproken wordt verslapt, maar de vragen stapelen zich op. Het meter van de grens, ver buiten het bereik van de op het festival wist hij niet. Janet DeNeefe zelf officiële verhaal is dat drie grenswachten uitruk- camera’s van het informatiesysteem. Bovendien was op een boottocht met schrijvers en onbe- ten nadat via het zogeheten geïntegreerde infor- werkt dit systeem niet aan het betreffende stuk reikbaar. Het antwoord moest komen van haar matiesysteem – op afstand bestuurde infrarood- van de grens, zoals is te lezen in het verslag van man Ketut. Hij zwichtte meteen. Is hij bang camera’s met een bereik van 25 kilometer – een de ministerraad van vrijdag. Dit roept de vraag voor zijn hotels en restaurants, is hij chantabel, signaal was binnengekomen dat zo’n tien per- op wat die agenten daar deden. Het Helsinki is er gedreigd met islamitische knokploegen? sonen vanuit Turkije probeerden de grens over Comité herinnert eraan dat in 2000 een Irakees Zeker is dat er nu meer over 1965 werd te steken. Tot hun verrassing troffen de agenten aan de grens omkwam, zoals de autoriteiten ook gepraat dan ooit. Schrijvers en uitgevers ver- meer dan vijftig Afghanen aan, voornamelijk toen op voorhand vaststelden: getroffen door plaatsten afgelaste panels naar locaties buiten jonge mannen, in ‘goede sportieve conditie’. De een afgeketst waarschuwingsschot. Volgens het festival. Politieagenten die kwamen kijken, agenten voelden zich bedreigd en een van hen Human Rights Watch schieten Bulgaarse grens- maakten selfies met de auteurs. Over andere loste een waarschuwingsschot. De kogel ketste wachten regelmatig op asielzoekers om ze terug onplezierige thema’s – de doodstraf, seks voor af tegen een brug en trof een 56-jarige Afghaan. te drijven naar Turkije. In 2013 zou een Afghaan het huwelijk, de sharia op Atjeh, de teleurstelling Het Helsinki Comité slaagde erin om twin- door twee kogels zijn getroffen. Bulgarije, dat in president Jokowi – werd op de festivalpodia tig van de betrokken Afghanen te interviewen, een zeer slechte reputatie heeft als het gaat om kritisch gesproken. Iedereen bleef in zijn rol, om onder wie de broer van het slachtoffer, dat niet het vervolgen van schietende agenten, heeft die de ander gezichtsverlies te besparen. De politie 56 bleek te zijn, maar negentien. Ze vertelden aantijgingen zelfs niet onderzocht. liet zich gelden. De festivalleiding schrapte titels dat ze zodra ze de agenten zagen op de vlucht DIRK VAN HARTEN uit het programma. De uitgevers verplaatsten sloegen. Er zouden ook geen drie, maar vier of hun boeken. De schrijvers lieten zich de mond vijf agenten zijn geweest en twee van hen zou- niet snoeren. De enige die eindelijk, vijftig jaar den geschoten hebben, in totaal vier keer. Of dit Internet Plus vervolmaakt later, terrein moest prijsgeven is de angst. waarschuwingsschoten waren, wordt niet duide- de Chinese dictatuur CHRIS KEULEMANS lijk, maar het zou in strijd zijn met de gewelds­ Peking – De Chinese leiders zijn de angst voor internet voorbij. De elek- tronische en handmatige censuur functioneert vrijwel perfect, online- verspreiders van ‘geruchten’ worden opgepakt, brutale bloggers zijn tot publieke zelf- beschuldiging gedwongen, betaalde freelancers overstemmen kritische geluiden met ‘positieve’ tegengeluiden. De tijd is gekomen voor de uit- voering van een veel grootser en geraffineerder project van sociale en politieke controle. Zoals overal in de wereld worden ook de 668 miljoen Chinese internetgebruikers agressief belaagd door op maat gesneden reclame. Sesame Credit, een nieuw systeem van de e-commerce- reus Alibaba, gaat verder. Op basis van aanko- pen, klikgedrag en persoonlijke data krijgen gebruikers punten toegekend. Hoe meer pun- ten, des te aantrekkelijker de faciliteiten voor de online-transacties. De overheid gaat nu Sesame Credit gebruiken voor de bouw van het Sociaal Credit-systeem. Wanneer dat in 2020 in gebruik is, gaat het ideaal van alle keizers, krijgsheren en partijleiders die China ooit regeerden in vervul- ling: volledige controle op hun onderdanen. Volgens de plannen worden de data die het gebruik van apps, smartphone en internet gene- reert centraal opgeslagen en verwerkt. Daardoor kan de communistische partij niet alleen ieders doen en laten bijhouden – aankopen, reizen, professionele prestaties – maar ook te weten komen met wie gebruikers omgaan en wat ande- ren van hen vinden. Deze data over persoonlijk en sociaal gedrag worden gekoppeld aan per- soonlijke gegevens op social media en bij banken

8 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Uiteindelijk baarde Duisenbergs vandaag al kunnen plegen. Dat klinkt het Europese grootbedrijf hier al vroeg Economie grootspraak een parlementaire muis. banaal, maar is cruciaal. Daaruit volgt zijn begerig oog op heeft laten vallen. Hij riep samen met Van Meenen van namelijk de noodzaak van meer en En erin is geslaagd om grote delen van Ewald Engelen D66 en Grashoff vanG roenLinks het ruimhartiger financiering van het zijn eigen commerciële onderzoeks­ kabinet op om bij zijn adviesaanvraag zogenaamde ‘ongebonden onderzoek’. agenda via de band van Horizon 2020 Nobelprijzen aan de SER over de vaardigheden Oftewel, onderzoek dat voortkomt publiek gefinancierd te krijgen. van de toekomst ook het doel mee te uit de wetenschappelijk geschoolde Als je alles bij elkaar optelt is De Gouden Stierenpoepbokaal 2015 nemen Nederland te doen belanden in nieuwsgierigheid van getalenteerde pakweg de helft van al het onder- gaat wat mij betreft naarP ieter de top-vijf van de human capital-index onderzoekers. zoeksgeld bedoeld voor toegepast Duisenberg, onderwijswoordvoerder van het World Economic Forum, een En precies daar knelt de schoen. onderzoek. Dat betekent dat van de VVD. In de aanloop naar het chique praatclub voor multinationals. Cijfers van de VSNU wijzen uit dat de wetenschappers oplossingen moeten parlementaire debat over de onder- Het is om meerdere redenen rijksbijdrage aan het wetenschappelijk verzinnen voor problemen die door wijsbegroting eind vorige week wist bullshit. Maar de belangrijkste is dat onderzoek sinds begin deze eeuw het grootbedrijf zijn gedefinieerd Duisenberg meermalen het nieuws te wetenschappelijk succes zich net als is gedaald van 52 naar 42 procent. en die zich veilig binnen de grenzen halen met zijn ambitie om Nederland geluk, geloof, hoop, liefde, vertrouwen Daartegenover staat een groeiende van onze huidige wetenschappelijke de komende vijftien jaar ten minste en inspiratie niet laat afdwingen. De afhankelijk- kennis bevinden. Met de kennis van nu vijf keer de Nobelprijswinnaar te laten Noorse hoogleraar politieke theorie heid van gelden oplossingen vinden voor problemen leveren. Het was de soundbite bij de Jon Elster heeft dit soort beloningen U weet wel: afkomstig van de van nu, staat uiteraard mijlenver af nieuwe onderwijsagenda van de VVD, ‘essentiële bijproducten’ genoemd. ‘Het gaat NWO en de EU (21 van het fundamentele, exploratieve, die ‘de maximale ontplooiing van Een onderneming kan proberen haar fantastisch om 25 procent). intrinsiek onzekere onderzoek dat iedere scholier of student beoogt’. klanten zo goed mogelijk te bedienen, met ons En vooral van het (met een beetje mazzel) Nobelprijzen ‘Maximaal, het nieuwe normaal’, maar kan godsonmogelijk het doel land... dat bedrijfsleven (28 baart. Om maar te zwijgen van zijn heet het epistel. En daarmee voegt nastreven om het lievelingetje van de komt door om 33 procent). principiële onverenigbaarheid met de het zich in die groeiende lijst van zich- beurs te worden. Marktsucces is de de VVD...’ Daar komt bij huidige dominantie van commerciële zelf overschreeuwende superlatieven beloning als het eerste op orde is, niet dat sinds Rutte I belangen. (denk: ‘topprioriteit’ of ‘meer dan andersom. Filosofen noemen dit een pakweg de helft van het budget van de Het is aan Duisenberg allemaal excellent’) waarmee politieke partijen categoriefout, de grootste denkfout NWO (ongeveer zeshonderd miljoen niet besteed. De slotpagina van zijn hun existentiële onzekerheid trachten die je kunt maken. Duisenbergs euro) is geoormerkt voor onderzoek agenda vermeldt dat ook de rijksbij- te verbloemen. De agenda braakt dan agenda grossiert erin. dat aansluit bij zogenaamde top­ drage sterker moet worden gekoppeld ook hetzelfde blikken enthousiasme Maar het wordt nog erger. Als het sectoren, die worden aangestuurd aan de toegepaste onderzoeksagenda dat zo moeiteloos uit de kelen van kabinet Duisenbergs agenda zou door Nederlandse multinationals. van de EU. Verder wil Duisenberg meer Mark Rutte, Halbe Zijlstra en Henk overnemen slinkt de (toch al kleine) Hetzelfde beeld laten de Europese publiek-private samenwerking in het Kamp komt. U weet wel: ‘Het gaat fan- kans op Nederlandse Nobelprijzen onderzoeksgelden zien. Van de 79 mil- onderzoek. Moet promoveren in het tastisch met ons land... dat komt door namelijk aanzienlijk. Toekomstige jard euro die de EU de komende zeven bedrijfsleven makkelijker worden de VVD... maar het kan zoveel beter... wetenschappelijke doorbraken zijn jaar heeft gereserveerd voor weten- gemaakt. En moet het mogelijk wor- daar hebben wij u bij nodig... pak dus per definitie onbekend.A ls wij nu al schappelijk onderzoek is pakweg twee den ‘topwetenschappers’ meer dan de samen met ons die handschoen op.’ zouden weten wat de doorbraken van derde (54 miljard) bedoeld voor toe- Balkenende-norm te betalen. Die riedel. morgen zijn, zouden we ze immers gepast onderzoek. En reken maar dat Zo komen die Nobelprijzen er nooit. en e-commerce-bedrijven. Het resultaat is een stortvloed van data, die de vertaling opleveren van individuele mensen in ‘sociale creditpunten’. Deze punten bepalen de financiële, soci- ale en politieke kredietwaardigheid van alle internetgebruikers. Iemand die weinig punten scoort maakt weinig kans op een hypotheek, een goede baan of sociale diensten. Of hij kan aan de kaak worden gesteld als een slechte dokter, een ondermaats presterende leraar of een regel- rechte oplichter. Ook kan hij ontmaskerd wor- den als een geruchtenverspreider of politieke onruststoker. Dit orwelliaanse systeem gaat niet alleen gelden voor particulieren, maar ook voor bedrijven en plaatselijke autoriteiten. Het Sociaal Credit-systeem moet het hart worden van een nog veel groter systeem: Inter- net Plus. IT gaat China economisch, sociaal en politiek regeren. Wie regeert Internet Plus? De pas opgerichte Nationale Veiligheidscommissie onder leiding van president-partijleider Xi Jin- ping. Onder die commissie valt ook de internet- soevereiniteit, die volgens Xi de uitbreiding is van de staatssoevereiniteit naar de cyberspace. JAN VAN DER PUTTEN

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 9

Leden van het kabinet mogen graag zeggen ‘dat geschreven. Dat verantwoordelijk pvda-staats- er ook veel goed gaat’. Dat is dan altijd bij een secretaris Wilma Mansveld aftrad als gevolg van In Den Haag Kamerdebat over iets wat juist fout is gegaan het enquêterapport was eigenlijk het enige echte bij de overheid dan wel door toedoen van de nieuws vorige week, en ook dat had iedereen Staatsmarkt overheid. Als het kabinet gaat debatteren met zien aankomen. de Tweede Kamer over het rapport van de par- Maar echte marktwerking op het spoor is Het spoor totaal lementaire enquêtecommissie Fyra kan het dat niet de aanbeveling die de enquêtecommissie zinnetje maar beter achterwege laten. Er is op doet. Die zegt alleen dat er nu een keuze moet privatiseren of er weer dat dossier vooral erg veel fout gegaan. worden gemaakt die niet halfbakken is. Dat is in een staatsbedrijf van In één jaar tijd heeft de Tweede Kamer twee ieder geval iets. Maar je zou ook kunnen zeggen maken. Al twintig enquêterapporten gepresenteerd, in oktober dat het een halfbakken aanbeveling is, omdat 2014 was er het vernietigende rapport over de de commissie, met leden van verschillende poli- jaar maakt de politiek woningbouwcorporaties en vorige week een zo tieke partijen, er onderling weer niet uitkwam geen keuze. En de mogelijk nog vernietigender oordeel in het rap- of het spoor nu volledig geprivatiseerd moet enquêtecommissie doet port over de hogesnelheidstrein Fyra. Commis- worden, dan wel weer tot een echt staatsbedrijf dat ook niet. sievoorzitter Ronald van Vliet zei vorig jaar dat moet worden gemaakt. Of iets daar tussenin, het voor de huurders buitengewoon zuur is dat zoals nu. zij voor de kosten moeten opdraaien voor alles Na twintig jaar is de politiek daar dus nog door Aukje van Roessel wat misging bij de woningbouwcorporaties. steeds niet uit. De gelovigen zijn ondanks alle beeld Milo Commissievoorzitter Madeleine van Tooren- spoorellende niet van hun geloof gevallen en burg zei vorige week dat de reiziger in de kou omgekeerd heeft de praktijk de ongelovigen staat. Ze had eraan toe kunnen voegen dat het natuurlijk niet doen bekeren. buitengewoon zuur is voor alle belastingbetalers De enquêtecommissie wil overigens dat bij de dat zij voor de kosten moeten opdraaien voor uiteindelijke beslissing de reiziger centraal komt alles wat misging bij de hogesnelheidslijn en de te staan. Je zou er de vlag voor willen uitsteken, hogesnelheidstrein. want bij menig debat in het verleden over de Beide debacles vin- aanleg van de hogesnel- den hun oorsprong in heidslijn door het Groene de jaren negentig. Het Je zou bijna de conclusie Hart en vervolgens over zijn de jaren dat ‘de trekken dat de staat de trein die daar overheen markt’ een geloofsartikel mocht rijden ging het wordt, evenals het idee inderdaad inefficiënt is over veel, maar niet over dat de overheid kleiner de reiziger. moet, want die werkt toch maar inefficiënt. De Den Haag, als stad van waaruit veel ambte- woningbouwcorporaties moeten op afstand van naren voor overleg met EU-collega’s vaak naar de staat worden gezet! Het spoor en de conces- Brussel moeten reizen, kan erover mee praten. sie aan het bedrijf dat er overheen mag rijden De snelle lijn en daarmee de snelle trein gingen met zijn treinen moeten de markt op! En zoals niet Den Haag aandoen, het Haagse argument dat gaat met geloofsartikelen: het is lastig pra- werd door het andere Den Haag weggewim- ten tussen gelovigen en niet-gelovigen. peld. Het zou maar tot tijdverlies en daarmee In beide gevallen heeft het geleid tot half- tot exploitatieverlies lijden. Tijdverlies voor wie? bakken misbaksels. Woningbouwcorporaties Het belang van de reiziger is echter met gingen bedrijfje spelen zonder het bijbehorende mooie woorden in elke politieke keuze in te pas- bedrijfsrisico te lopen, hun directeuren gingen sen. Let maar op. torenhoge salarissen verdienen alsof ze zelf met Stel nu dat een volgend kabinet er met mooie bloed, zweet en tranen het bedrijf hadden opge- woorden over stiptheid en prijs voor kiest de zet, huurders hadden weinig meer in te brengen, concessie voor het hoofdspoorwegennet in er was geen democratische controle meer, het Nederland aan te besteden en deze keer zonder toezicht faalde. Op het spoor deed de NS even- de NS bij voorbaat in de kaart te spelen. Ofte- eens alsof het een marktbedrijf was, wetende dat wel, dat het kabinet zou zeggen nu echt te willen als het faalde de staat als enige aandeelhouder kiezen voor marktwerking. Dan is de kans groot toch voor de verliezen zou opdraaien, de overheid dat de aanbesteding wordt gewonnen door een deed alsof ze de concessie echt aanbesteedde, de buitenlands staatsbedrijf of een consortium reizigers waren bijzaak, het parlement stond zoals van de Franse, Duitse en Belgische staats- erbij en keek ernaar, het toezicht faalde. spoorbedrijven dat nu de Thalys exploiteert. Het heeft in beide gevallen bakken met geld Dat zou op z’n minst vreemd te noemen zijn, gekost. Je zou er bijna de conclusie uit trekken want staatsbedrijven kunnen niet omvallen, dat de staat inderdaad inefficiënt is en er dus kunnen goedkoper geld lenen, en zijn dus eigen- maar beter haast gemaakt kan worden met lijk oneerlijke concurrenten van echte markt- echte marktwerking op het spoor. Want dat is partijen, die er overigens volgens deskundigen het belangrijkste onderwerp in de nabije toe- niet zijn op deze markt. Het spoor zou dan een komst: hoe nu verder met lijnen en treinen? markt zijn waarop staatsbedrijven elkaar becon- Wat er fout is gegaan in het verleden, weet de curreren. Dat is dan toch ook weer halfbakken. Kamer nu wel, daarover was ook al voor het rap- Dat alleen al zou de marktaanhangers zich ach- port van de enquêtecommissie veel gezegd en ter de oren moeten doen krabben.

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 11 De Schilderswijk is nog steeds licht ontvlambaar ‘Vriend, het was ramadan’

Binnenkort verschijnt het rapport van de rijksrecherche ‘Het ging ons niet om die aap’, zegt Abass over Mitch Henriquez. ‘Die was al lang vergeten. We over de dood van Mitch Henriquez. Onderliggende wilden gewoon chaos maken. Er was eenheid.’ vraag: spelen racistische vooroordelen in het Haagse Ook op het Mandelaplein zijn Ali (26) en politiekorps een grote rol? Zelfs in de Schilderswijk Abu Bakr (26), die niet hun volledige naam wil- denkt men daar genuanceerd over. len geven. Ze maken deel uit van het Haagse door Hassan Bahara Buurt Preventie Team. Tijdens de rellen hielpen ze mee om de rust in de Schilderswijk te herstel- len. Ze bevestigen dat de rellen meer door bal- Maandagavond 29 juni van dit jaar, rond woont niet in de Schilderswijk. Een vijfde komt dadigheid werden ingegeven dan door veront- kwart over negen. Vlak bij politiebureau Heem- niet eens uit Den Haag. waardiging over Henriquez’ dood. Ali: ‘Het was straat in de Haagse Schilderswijk hebben zo’n vijf dagen gezelligheid. Er was groepsgevoel. Wij vijfhonderd demonstranten zich verzameld. Er ‘Vriend, we gooiden met bakstenen naar de tegen de ib’esh (slang voor politie – hb).’ worden leuzen gescandeerd als ‘Politie, moorde- politie’, zegt een grijnzende Abass vier maanden Bewoners en plaatselijke ondernemers van de naars!’ en ‘Fuck the police!’ Een groep van dertig na de rellen. We spreken elkaar op het Man- Schilderswijk verklaarden in de dagen van de rel- jongens maakt zich los van de menigte en komt delaplein, dat tweehonderd meter van politie­ len in verschillende media eveneens dat het veel tegenover een handjevol agenten te staan die de bureau Heemstraat ligt. Abass draagt een witte relschoppers vooral om de sensatie ging. Maar ingang van het politiebureau blokkeren. ‘Kan- djellaba over zijn spijkerbroek. Het is vrijdag- baldadigheid en sensatie alleen schieten te kort kerpolitie!’ wordt er geroepen. In deze kopgroep middag, hij heeft net gebeden in de moskee. als volledige verklaring voor de heftige ongere- bevindt zich de zeventienjarige ‘Abass’ – zijn bij- ‘Het was toen ramadan’, zegt hij. ‘Na het eten geldheden in de Schilderswijk. De gewelddadige naam. Hij heeft een blauw-groen sportjasje aan gingen we naar buiten om te rellen.’ protesten komen ook voort uit het overspannen en hij maakt wegwerpgebaren naar de politie. beeld dat geschapen is van de Schilderswijk, als Woordvoerders van de menigte eisen van de een rechteloos gebied waar racistisch politie­ politie een verklaring voor wat er twee dagen optreden aan de orde van de dag is. eerder, op zaterdag 27 juni, gebeurde. Toen ‘Het ging ons niet om die aap. Vanaf 2011 werden de politieactiviteiten stierf Mitch Henriquez (42) de verstikkings- Die was al lang vergeten. in de Schilderswijk opgevoerd om de overlast dood als gevolg van een nekklem die een poli- We wilden gewoon chaos van jeugdbendes tegen te gaan. Intensieve ID- tieagent bij hem zette. Het gebeurde tijdens een controles en samenscholingsverboden voedden muziekfestival in het Zuiderpark. Henriquez maken. Er was eenheid’ bij veel allochtone jongeren de overtuiging dat zou een ongelukkige, grappig bedoelde opmer- agenten het op hen gemunt hadden. Er gin- king hebben gemaakt richting politieagenten, gen verhalen rond over buitensporig politiege- iets in de trant van dat hij ook een wapen heeft. De bij de dood van Henriquez betrokken agen- weld. Eind 2012 werd de ongewapende Rishi Vijf agenten doken vervolgens op hem om hem ten waren niet verbonden aan politiebureau ­Chandrikasing (17) op station Hollands Spoor in bedwang te krijgen en te arresteren. Heemstraat. Toch verbaast het niemand dat door een agent doodgeschoten. En in ­oktober In de loop van maandag 29 juni wordt op juist dit bureau als trefpunt van de demon- 2013 spraken drie anonieme oud-agenten tegen- Facebook – Zinloos Politiegeweld: Mitch Hen- stranten werd gekozen. Er gaan al een paar over Omroep West over een ­gewelds­cultuur bij riquez – een protest aangekondigd voor bureau jaar verontrustende verhalen over agenten van bureau Heemstraat, gericht tegen allochtonen. Heemstraat. ‘Let op, gisteren was het Mitch, Heemstraat die zich als racistische bullebakken Naar aanleiding van deze verhalen en morgen zijn wij aan de beurt.’ Binnen een paar gedragen. Bureau Heemstraat was dus een van- ­incidenten ging in 2013 het actiecomité ­Herstel uur geven honderden mensen aan bij het protest zelfsprekende locatie om Haags politiegeweld van Vertrouwen van start dat onder ­bewoners aanwezig te zullen zijn. aan te klagen. In 2014 vond voor dit bureau ook van de Schilderswijk klachten verzamelde en De vijfhonderd demonstranten die uitein- al een demonstratie tegen politiegeweld plaats. aandacht vroeg voor misstanden onder de delijk komen opdagen stellen de politieagenten ‘Het was toeval dat de demonstratie bij dit Haagse politie. Dat ging met zwaar geschut. De van bureau Heemstraat een ultimatum: als er bureau werd gehouden’, zegt Imala Chilali Sihu woordvoerders Mohammed Ghay en Yasmina niet snel iemand een verklaring over Henriquez’ (40), een Amsterdamse antiracisme-activiste Haifi stelden herhaaldelijk dat de Haagse­politie dood geeft, ‘zijn wij helaas genoodzaakt om zelf die de aankondiging van het protest op Face- was ‘doordrenkt (...) van racisme’, of ­gebruikten naar binnen te gaan met z’n allen’, zoals een book aanmaakte. ‘Bureau Heemstraat was variaties daarop. Rapporten van de ­Nationale actievoerder door een megafoon roept. Andere tot laat open, andere bureaus niet. Ik was niet Ombudsman (Contrasterende beelden) en demonstranten roepen nog op tot kalmte, maar bekend met de reputatie van dit bureau. Inmid- de Universiteit Leiden (Etnisch profileren in uiteindelijk wordt er afgeteld. ‘Drie, twee, één.’ dels wel. Ik heb begrepen dat er veel discrimi- Den Haag?) uit 2014 nuanceerden echter het De kopgroep – waaronder Abass – stormt op de natie voorkomt. Dus nu denk ik achteraf, ja, het beeld van de Haagse politie als een racistische ingang van het politiebureau af. was goed dat we juist dit bureau kozen.’ organisatie. Deze uitkomsten werden door het Het incident vormt het begin van vier nach- De rellen die vervolgens uitbraken keurt ze actiecomité terzijde geschoven. ‘Wij zijn geen ten vol rellen in de Schilderswijk. Relschoppers niet goed, maar ze begrijpt wel waar het geweld onderzoeksinstituut’, verklaarde Yasmina Haifi komen van heinde en verre, zelfs uit het Friese vandaan komt. Imala: ‘Het was een uiting van hierover vorig jaar in dit blad. Dantumadeel, om vernielingen aan te rich- emotie, die mensen zijn het zat. Het ging erom Waar het achteloos schermen met termen ten. Bushokjes en winkelruiten gaan eraan. De dat een persoon die niet wit is op die manier is als etnisch profileren en racistisch politiegeweld schade loopt op tot 77.600 euro. Er worden 280 behandeld. Hij is vermoord. Dit ging om een door een zichtbare en actieve organisatie als verdachten opgepakt. Liefst twee derde daarvan leven. Die man komt niet meer terug.’ het actiecomité toe kan leiden, werd geformu-

12 De Groene Amsterdammer 5.11 .2015 is/HH hu ij il N Ph 1 juli . Demonstranten in de Haagse Schilderswijk protesteren tegen politiegeweld na de dood van Mitch Henriquez

leerd in het rapport van de Universiteit Leiden. tie. Die nuancering gaat er minder in bij Abass, extreem-rechtse groep Pro Patria een ‘anti-Isis’- Daarin worden ‘media’ en ‘ngo’s’ gekapitteld die die er stellig van overtuigd blijft dat de politie mars richting de Schilderswijk. Ze waren met de discussies over etnisch profileren niet altijd in z’n geheel ‘racistisch’ is en jongens zoals hij 150 man. Op de Hoefkade, aan de grens van de even ‘conceptueel zuiver’ voeren, waardoor ‘de onterecht aan etnisch profileren onderwerpt. ‘In Schilderswijk, werden ze opgewacht door een percepties van burgers over etnisch profileren augustus ben ik drie keer opgepakt’, zegt Abass. grote groep jonge moslims. Er braken rellen uit. en de mate waarin dit voorkomt onmiskenbaar ‘De derde keer vielen ze de woning van mijn Leden van Pro Patria en de ME werden beko- beïnvloed’ worden. ouders binnen. Ze hadden ook gewoon kunnen geld met stenen. Burgemeester Jozias van Aart- bellen. Ze misbruiken hun macht.’ sen kondigde hierna voor de Schilderswijk een ‘Ik ben vaak zomaar opgepakt’, zegt Abass. ‘Een Iets anders wat de Schilderswijk niet meezit demonstratieverbod van twee maanden aan, keer hing ik hier op het plein, dachten ze dat ik is het imago dat het heeft als een gebied waar een maatregel die hij daarna – met weinig suc- iemand was die een roofoverval had gepleegd. fundamentalistische moslims het voor het zeg- ces – probeerde te handhaven om ‘ideologische Een politieagent trapte mij in een politiewagen gen zouden hebben. Veel moslimjongeren die pyromanen in de Haagse wijken’ te weren. en noemde mij kut-Marokkaan.’ Abass zegt dat naar Syrië zijn afgereisd komen uit Den Haag. Boude conclusies over ‘shariadriehoek’ of hij het slachtoffer is van etnisch profileren. Dat Dit heeft de wijk opgezadeld met de ­reputatie ‘struc­tureel racistisch politieoptreden’ zorgen in leidt tot hoongelach bij Ali en Abu Bakr. Abu een fundamentalistisch bolwerk te zijn, een de Schilderswijk nog steeds voor een licht ont- Bakr: ‘Weet je wel wat het woord betekent?’ ‘shariadriehoek’ zoals Trouw valselijk schreef. vlambare sfeer. Baldadigheid en sensatiezucht Ali, een hbo-student, zegt het genuanceerde In 2013 probeerde Geert Wilders het vuur op werken in zo’n sfeer als ontstekingsmechanisme. beeld te herkennen dat geschetst wordt door de te stoken door de Schilderswijk te bezoeken om ‘Ik heb een taakstraf van vijftig uur gekregen’, Nationale Ombudsman en de Universiteit Lei- duidelijk te maken dat dit ‘gewoon een stukje zegt Abass. De derde keer dat hij in augustus den. Hij is het vooral eens met de bevinding van Nederland [is] waar onze wetten en normen werd opgepakt was voor zijn aandeel in de rellen. de Ombudsman dat niet alle maar wel ‘bepaalde gelden’. Fundamentalistische ­moslims uit de Hij moet binnenkort in gesprek met Jeugdzorg, agenten’ gedrag vertonen dat in het contact met Schilderswijk en extreem-rechtse ­figuren gre- dan krijgt hij te horen wat zijn taakstraf precies jongeren niet ‘bepaald de-escalerend werkt’. pen vervolgens hun kans om onrust en geweld zal inhouden. In de tussentijd moet hij zich aan Ali en Abu Bakr kunnen die ‘bepaalde agenten’ naar de wijk te brengen. Zo organiseerden sym- een avondklok houden. Na zes uur mag hij niet bij hun bijnamen noemen: ‘Big Mac’, ‘Rooie’, pathisanten van Islamitische Staat vorig jaar meer buiten zijn. Hij is naar eigen zeggen al een ‘Kuifje’. Dat zijn volgens hen de leden van het een demonstratie waar antisemitische leuzen keer opgepakt omdat hij die maat­regel had over- politiekorps die te streng op de regels zitten. Met werden gescandeerd en met zwarte vlaggen treden. Ook die arrestatie is volgens hem een andere agenten hebben ze juist een goede rela- werd gezwaaid. Enige tijd later organiseerde de bewijs dat de politie racistisch is.

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 13 ANP an Daniels/ J vert- E Nederlandse trainers in de Iraakse stad Erbil tijdens het opleiden van Koerdische pesjmerga-strijders

De krijgsmacht van de toekomst wegbezuinigde leger weer functioneel te krijgen. Berichten over voertuigen die tijdens een missie draaiende worden gehouden door onderdelen van reservevoertuigen, het ontbreken van oefen- Geef acht... of negen munitie en het schrappen van trainingen lijken die visie te staven. Het kabinet voert een zigzagbeleid op defensie. Tijdens de behandeling van de defensie­ begroting volgende week in de Tweede Kamer Het gevolg is dat ons leger geschikt is voor operaties die zal een fundamentele discussie over de toekom- juist níet passen bij het Nederlandse buitenlandbeleid. stige rol van de krijgsmacht echter niet gevoerd worden. De visies van coalitiegenoten vvd en pvda verschillen wezenlijk van elkaar en dus door Sander Zurhake worden keuzes vooruitgeschoven. Het gevolg van deze patstelling is dat in de afgelopen jaren een leger is ontstaan dat vooral geschikt is voor Ontspannen, met een hand in zijn zak, ont- antwoordt verzoenend: ‘De verbetering gebeurt kleinere en speciale operaties. De humanitaire vouwt premier Rutte zijn defensieplannen tij- stap voor stap. En in een meerjarig perspectief focus van het Nederlandse buitenlandbeleid, dens de Algemene Beschouwingen. Er gaat is er mogelijk meer nodig. Máár, ik zeg eerlijk waarbij door langdurige interventies stabiliteit komend jaar 220 miljoen euro extra naar de dat het afhangt van de beschikbare financiële in conflictgebieden moet worden gebracht, is krijgsmacht en dat bedrag loopt op tot 345 mil- ruimte en keuzes tussen allerlei prioriteiten.’ daardoor vrijwel uit het zicht verdwenen. joen in de opvolgende jaren. Het moet de kaal- Een langetermijnvisie op de gewapende Waar de politiek geen keuzes maakt, heeft geplukte organisatie in deze tijden van oorlog inzet van Nederlandse militairen is daarmee de militaire leiding dat wél gedaan. Sinds de weer op de been helpen. Dat is ‘een grote stap’ niet dichterbij gekomen. De boekhoudkundige miljardenbezuiniging in 2010 is de krijgsmacht in de richting van een flexibel en modern leger. invalshoek gaat nog steeds boven de strategi- zich noodgedwongen gaan richten op minder De christelijke partijen zijn sceptisch en de sche. Defensie blijft een sluitpost op de begro- dure missies. Tegelijkertijd houdt men rekening fractieleiders verzamelen zich bij de interrup- ting en dat heeft inmiddels verregaande gevol- met de politieke wens om relevant te blijven tiemicrofoon. Denkt de premier nu werkelijk gen: volgens de toonaangevende Adviesraad voor bondgenoten. Dus operaties worden uitge- dat hiermee na miljardenbezuinigingen ons Internationale Veiligheidsvraagstukken (aiv) is kozen op hun strategische waarde. Met name de leger weer op grote schaal inzetbaar is? Rutte er tussen drie en vijf miljard euro nodig om het luchtmacht en de special forces van landmacht

14 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 en marine blijken geschikt om die uit te voeren. ten. Nadat de door Afghaanse agenten bemande gemeenschap, en dus respecteren de mensen De risicovolle verkenningen in Mali, het trainen controleposten waren overrompeld, sloeg de hen.’ van Iraakse commando’s en bombardementen bevolking op de vlucht richting het districts­ In de verder moeizaam verlopende Navo- op IS zijn daar een voorbeeld van. kantoor en de commandopost van een compag- campagne vielen deze successen op. Barack Speciale operaties beginnen een zwaartepunt nie van de Luchtmobiele Brigade. Obama – toen net verkozen als president – van defensie te worden. Dat is opmerkelijk. Van- De Nederlandse militairen moesten onder baseerde zelfs zijn nieuwe strategie voor geheel wege de beperkte omvang van die missies zijn ze intens vuur terrein prijsgeven. De overmacht Afghanistan op ‘the Dutch approach’. De kiem vaker gericht op de korte termijn. In Irak is de van bijna duizend strijders had de kleine groep voor een nieuwe Nederlandse gidsfunctie was missie simpelweg een bijdrage aan het verslaan van zestig militairen verrast. Hun comman- gelegd en de krijgsmacht transformeerde tot van IS. Meer niet. Dat staat in sterk contrast met dant was kapitein Larry Hamers, toevallig een een belangrijk politiek instrument voor de bui- de missies die voorheen werden gedaan, zoals in Srebrenica-veteraan. Hij liet de zwarte ‘sto- tenlandse betrekkingen. Uruzgan. Daar werd ook hard gevochten, maar tersvlag’ van zijn regiment hijsen op het lokale Tijdens het laatste kabinet van Balkenende het gebeurde binnen het kader van een omvat- hoofdkwartier. De boodschap was duidelijk: we ontstond daarom een brede politieke consensus tende strategie om de relatie tussen strijdende lusten jullie rauw. Ze hielden stand tot hulp arri- dat het leger zich verder moest specialiseren in stammen te herstellen, en daarmee de stabiliteit veerde. ‘Het grote verschil met Srebrenica was stabilisatiemissies met de 3D-benadering. De in die Afghaanse provincie. Door zware bezui- dat we nu wél de middelen hadden om die lui financiering van deze ambitie was een vraag- nigingen kan defensie deze lange missies niet van de mat te vegen’, vertelde Hamer destijds in stuk voor het volgende kabinet. De toenmalige meer uitvoeren. Twaalfduizend functies werden De Groene Amsterdammer. minister van Defensie, Eimert Middelkoop, liet door Rutte I geschrapt en duizenden militairen De bevelhebber van Kamp Holland tiental- wel een groot interdepartementaal onderzoek – vertrokken. De tank­bataljons werden opgehe- len kilometers verderop gooide vijfhonderd man de Strategische Verkenningen – verrichten om ven, evenals een squadron van F-16’s. in de strijd. F-16’s en Apache gevechtshelikop- in de nabije toekomst verantwoorde keuzes te De special forces zijn doorgegaan met ters hingen in de lucht om de grondtroepen te kunnen maken. groeien. Waar het Korps Commando Troe- ondersteunen. Dagenlang werd er gevochten tot pen twintig jaar geleden over één compagnie de controleposten werden heroverd. De Taliban De verbazing onder militairen was dan ook beschikte, zijn het er inmiddels vier. De gefrag- verloren waarschijnlijk honderden strijders tij- groot toen het nieuwe kabinet-Rutte 1 kort menteerde special forces van het korps mari- dens deze slag. Naast meerdere gewonden had daarna één miljard euro op de krijgsmacht niers zijn gereorganiseerd in de vernieuwde een- Nederland twee gesneuvelden te betreuren. bezuinigde zonder de Strategische Verkennin- heid nlmarsof. En binnenkort begint een pilot gen te raadplegen. De economische crisis had bij de landmacht om een bataljon van de Lucht- Nederland bereikt en de vvd had zich tijdens mobiele Brigade om te vormen tot een special de verkiezingen gepositioneerd als sobere boek- forces-light-eenheid. ‘We overtuigden onszelf. houder. De maatregelen gingen regelrecht in Deze keuze is logisch. Nu de krijgsmacht We zijn een leger, we kunnen tegen de aanbevelingen voor verbeteringen van alleen nog kleinschalige eenheden in het veld vechten en we zijn bereid de 3D-aanpak. Zo benadrukte de Adviesraad kan brengen die tijdens de zwartste scenario’s Internationale Vraagstukken in het rapport Cri- ook nog eens overeind moeten blijven, kom je om de slachtoffers te nemen’ sisbeheersingsoperaties in fragiele staten dat automatisch uit bij deze soort eenheden. Het investeringen in defensiepersoneel cruciaal zijn woord ‘zelfredzaamheid’ staat bij de militairen voor het succes van stabilisatiemissies. ‘Als er immers in hoofdletters geschreven. Dat is dé les De overwinning was voor de militairen een te weinig grondtroepen zijn zal het proces van die zij hebben getrokken na Srebrenica. bevestiging van de doctrine om altijd zelf­ wederopbouw slechts langzaam op gang komen. ‘Wat daar is gebeurd heeft natuurlijk een redzaam te zijn. ‘In Uruzgan hebben we afscheid En zal ook de afhankelijkheid van luchtsteun enorme impact gehad op het moreel van de genomen van Srebrenica’, zegt Vermeulen. ‘We vaak groot zijn, wat de kans op burgerslachtof- krijgsmacht’, zegt brigadegeneraal b.d. Ruud overtuigden onszelf. We zijn een leger, we kun- fers vergroot. Dit ondergraaft het zo belangrijke Vermeulen van de gezamenlijke officieren- nen vechten en we zijn bereid om de slachtoffers draagvlak voor de internationale troepenmacht vereniging. Hij was na de val van de enclave te nemen.’ onder de lokale bevolking’, schreven de experts. als commandant van de Koninklijke Militaire Hoe funest de bezuinigingen uitpakken, blijkt School mede verantwoordelijk voor de opbouw In Uruzgan werd ook de basis gelegd voor uit het voorbeeld van F-16-wapeninstructeurs. van het nieuwe beroepsleger. De gezichten van het huidige Nederlandse veiligheidsbeleid in Dit zijn ervaren jachtvliegers die andere vliegers de terugkerende Dutchbatters staan in zijn het buitenland. De militairen, diplomaten en tijdens missies begeleiden en trainen. Militairen geheugen gegrift. Holle ogen, gebogen hoofden. experts van Ontwikkelingssamenwerking wis- die in een hinderlaag lopen en onder vuur lig- Teleurgesteld in zichzelf. Boos op de politici ten gezamenlijk het vertrouwen te winnen van gen, raken soms in paniek en maken dan fouten die hen zonder adequate bewapening naar de de lokale bevolking. Fundamenteel hierin was bij het aanvragen van luchtsteun, weet kapitein gevaarlijkste plek in Bosnië stuurden. ‘Het heeft de zogeheten geïntegreerde 3D-benadering Sebastiaan, die als wapeninstructeur in Afgha- jaren gekost om die kerels weer enig vertrouwen (defense, diplomacy & development) die wordt nistan vloog. ‘Wij stellen in zo’n situatie via de in zichzelf te geven.’ gekenmerkt door een wisselwerking tussen radio gedetailleerde vragen. Zo brengen we de De vernieuwde opleiding van onderofficieren soft en hard power. Zo hielpen bijvoorbeeld rust terug en bevestigen we de locatie van het die Vermeulen introduceerde moest leiden tot experts van Buitenlandse Zaken de militairen doel. Zo voorkomen we dat onschuldige burgers anticiperende en zelf nadenkende militairen, die met het begrijpen van de lokale verhoudingen. slachtoffer worden.’ Onder Rutte I vertrokken beslissingen kunnen nemen in crisissituaties. De Nederlandse militairen zetten een gevecht veel wapeninstructeurs. Sebastiaan: ‘Juist de ook niet door als er risico van burgerslachtoffers ervaren mensen vertrokken. Zij waren niet weg- Tijdens de slag om het Afghaanse Chora in bestond. De lokale legitimiteit was immers snel- gestuurd maar zeiden: “Ik kies nu eieren voor 2007 bewezen Nederlandse militairen voor het ler verspeeld dan opgebouwd. mijn geld, want misschien ben ik de volgende.”’ eerst hun zelfredzaamheid. Dit modderkleurige In de betrekkelijke rust die in de laatste jaren ‘De cijferfetisjisten hadden toen de over- plaatsje in de gelijknamige vallei werd doelwit van de missie bestond, konden reconstructie­ hand’, stelt cda-Tweede-Kamerlid en defensie­ van een massale aanval van de Taliban. De mis- projecten worden geïntensiveerd. Een fractiespecialist Raymond Knops. Hij betreurt sie was nog maar amper een jaar gaande en de Afghaanse ontwikkelingswerker vatte het als als oud-beroepsmilitair de sleutelrol die zijn Taliban hadden besloten de Nederlanders te tes- volgt samen: ‘De Nederlanders respecteren de partij hierin speelde. Pogingen van Knops om

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 15 een film van andrei KonchalovsKy the postman's white nights

vanaf 5 november in de filmtheaters tijdens een partijcongres de defensiebezuini- dan moeten samenwerken met zware eenhe- voor de VN. ‘Onze partners waarderen dit zeer’, gingen uit het verkiezings­programma te krijgen den (tanks) van andere landen omdat we die weet Swillens. ‘Het klinkt misschien raar, maar werden door de partij­leiding gedwarsboomd. zelf niet meer hebben. ‘Die eenheden hebben VN-vredesmissies hadden nooit een inlichtin- De forse bezuiniging was te belangrijk om de andere procedures en spreken een andere taal. genapparaat, terwijl dat onmisbaar is. Wij leg- cda-begroting kloppend te krijgen. Wat gebeurt er als troepen onder vuur liggen? Je gen nu de basis.’ Daarnaast bereiden de special hebt geen tijd om een woordenboekje te pakken. forces dit jaar ook Iraakse commando’s voor op Ondanks de bezuinigingen staat de 3D-bena- Dan wil je in je moerstaal om steun van tanks of de strijd tegen IS. Swillens: ‘We zijn klein, en je dering formeel nog overeind. Minister van geschut kunnen vragen.’ kunt ons relatief goedkoop voor een veelheid Defensie Jeanine Hennis-Plasschaert heeft Het interne defensierapport Van eredivi- van taken inzetten.’ bepaald dat het leger hier invulling aan moet sie naar Europees voetbal – in handen van De De krijgsmacht onderzoekt nu of een van geven in de vorm van een specialistische niche- Groene Amsterdammer – toont het scherpe con- de bataljons van de Luchtmobiele Brigade krijgsmacht. d66-Kamerlid en defensiewoord- trast tussen de Haagse werkelijkheid en de mili- getransformeerd kan worden tot een special voerder Wassila Hachchi deelt deze zienswijze. taire praktijk. In dit onderzoek wordt geconclu- forces-light-eenheid, in de vorm van een zoge- Alleen vindt zij dat de minister nog te veel denkt deerd dat de officieren overbelast zijn, waardoor heten Ranger-bataljon. Swillens: ‘In Afghani- vanuit een veelzijdig inzetbare krijgsmacht die ze zich onvoldoende kunnen specialiseren om stan misten wij bijvoorbeeld een explosieven­ alles kan. ‘Zo’n soort krijgsmacht kun je alleen binnen een internationale staf uit te blinken opruimingsdienst, mortiersteun en extra nog Europees borgen, waar partners de taken als vertegenwoordiger van een hoogwaardige infanterie. Dus voor grotere klussen zochten we verdelen, wil het financieel houdbaar blijven.’ nichekrijgsmacht. De onderzoekers stellen dat op de basis onder de reguliere eenheden wie we Daarom moeten harde keuzes worden de drie maanden die militairen krijgen om zich nodig hadden en na twee dagen voorbereiden gemaakt, betoogt Hachchi. ‘Zelfs de Fransen voor te bereiden op uitzendingen niet meer toe- gingen we de poort uit. Je bent dan niet opti- beginnen partnerschappen te zoeken omdat reikend zijn. Ze worden met te weinig intellec- maal op elkaar ingespeeld. Dus wij willen een zij beseffen dat ze het niet meer alleen aan- tuele bagage op pad gestuurd. dedicated eenheid die vast wordt gekoppeld aan kunnen.’ Bij de d66-visie vervult Nederland De rek is eruit, vindt Harm de Jonge: ‘Sinds de special forces en maar één taak heeft: het dan belangrijke rollen in de lucht en mari- de bezuinigingen heeft een bevelhebber bijvoor- ondersteunen van speciale operaties.’ tieme taken. Daarmee blijft Nederland een beeld niet meer de ruimte om tegen een talent- relevante partner voor landen als Duitsland, vol militair te zeggen: “Ga een jaar studeren De uiterst getrainde special forces, die wor- het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk maar ook aan de Universiteit van Amsterdam om nieuwe den ondersteund door de luchtmacht en een bondgenoot de Verenigde Staten. Ranger-onderdeel, zullen vooral risicovolle ope- Toch kan Nederland dan op het gebied raties of gevechtsmissies uitvoeren. Opbouw- van 3D een belangrijke rol blijven spelen, missies die voortzettingvermogen vereisen wor- meent Hachchi. ‘Je hoeft niet altijd veel man- ‘Wat gebeurt er als troepen den lastig uit te voeren. schappen te leveren voor 3D-operaties’, zegt zij. onder vuur liggen? Dan wil De samenhang met het veiligheidsbeleid ‘Dat vind ik een ouderwetse strategie. Dan zie je je in je moerstaal om steun zoals door opeenvolgende regeringen uiteen­ de toekomst van 3D alleen maar in het licht van gezet, is daardoor vervaagd. Zo halen elite­ Nederland als lead nation in een provincie zoals van tanks of geschut vragen’ troepen in Mali wel de hete kastanjes uit het in Uruzgan. Ik zie in de toekomst veel eerder dat vuur, maar heeft Nederland minder controle je binnen de VN jouw bijdrage levert. Je hoeft over hoe de vergaarde inlichtingen door part- dus niet alles zelf te doen. Je levert alleen jouw inzichten op te doen die onze organisatie nodig nerlanden worden gebruikt om de prioriteit kernkracht, jouw niche.’ heeft.”’ van Buitenlandse Zaken – langdurige stabiliteit Met specialismen zoals topofficieren bij – te bevorderen. Toch houdt dit kabinet voor internationale staven, special forces, onderzee- ‘Wij zijn al twintig jaar lang elke dag bezig met de bühne vol, bij monde van minister Lilianne ërs, de luchtmacht en inlichtingenpersoneel hou het beantwoorden van vragen als: welke opera- Ploumen van Buitenlandse Handel en Ont- je Nederland relevant, meent Hachchi. Relatief ties moeten we over tien of vijftien jaar uitvoe- wikkelingssamenwerking, dat ‘lange-termijn­ dure, grootschalige en conventionele eenheden ren en welke problemen kunnen we dan over interventies’ prioriteit hebben. In de praktijk zijn niet meer nodig. Zo kunnen de pantser­ het hoofd hebben gezien?’ Kolonel Jan Swillens gebeurt het tegenovergestelde. infanteriebrigades, die in principe één geheel is commandant van het Korps Commando Troe- Een groot debat hierover blijft echter uit. met de afgeschafte tanks vormden, verdwijnen. pen (kct). Voor zijn eenheden werft de land- Coalitiegenoten pvda en vvd hebben een totaal Dit zou de facto het einde betekenen van de macht nog wél personeel: met kekke commer- andere visie op wat voor krijgsmacht Neder- landmacht, de ruggengraat van de krijgsmacht. cials op tv en social media worden zogenaamde land nodig heeft. De sociaal-democraten zijn Dat is geen probleem, vindt Hachchi: ‘De land- special forces operators aangetrokken. In de juist van de langdurige humanitaire missies kant kun je grotendeels afschaffen, als Neder- klassieke vechtjas heeft Swillens echter geen die verscheurde samenlevingen moeten helpen land zijnde. Als je daarmee – en dat is het cru- interesse, hij heeft met name denkers nodig: opbouwen, terwijl de liberalen als realpolitikers ciale gedeelte – garandeert dat je met Europese ‘Het is vrij eenvoudig om iemand te drillen om nooit hebben geloofd in dit maakbare aspect. samenwerking via de buurlanden die capacitei- een deur in te trappen en met een mes tussen de Zij willen geen jarenlang geploeter in een woes- ten behoudt als je ze zelf nodig hebt.’ tanden te vechten. Maar de wereld wordt com- tijn, maar gericht lokale bondgenoten militair plexer en daarom de missies ook. Nu moet een steunen om daar gevaren voor het Westen in te Generaal-majoor b.d. Harm de Jonge, commando of marinier zijn talen kennen om dammen. De huidige militaire praktijk strookt bestuurslid van de beroepsvereniging voor de lokale bevolking te doorgronden, zodat hij helemaal met de vvd-visie, de pvda heeft dat officieren en burgerpersoneel gov/mhb, vindt beseft: “Als ik nu die deur intrap, heeft de missie laten gebeuren. deze visie uiterst naïef. ‘Het is voorbarig om daar nog een half jaar last van.” Dat is de intel- Het resultaat is een opdracht aan de militai- competenties af te stoten terwijl er überhaupt lectuele verdieping die we nu nodig hebben.’ ren om zich voor te bereiden op missies die de geen breed gedragen Europees defensiebeleid De speciale eenheden zitten de laatste jaren voorkeur hebben van de pvda, terwijl de orga- is.’ Natuurlijk kunnen logistieke taken best op zelden stil. Zo dringen commando’s en mari- nisatie wordt ingericht op de vvd-wensen. Een Europees niveau georganiseerd worden, maar niers nu diep door in het noordelijke Mali om beleidsmatige spagaat die de oppositiepartijen gevechtstaken overdragen? ‘Levensgevaarlijk.’ samen met de inlichtingeneenheden de mili- volop munitie biedt tijdens de komende behan- De ‘lichte’ Nederlandse voetsoldaten zouden taire en politieke situatie in kaart te brengen deling van de defensiebegroting.

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 17 De massamoord van 1965: niet langer zwijgen Moslimstudenten vallen een communistische boekwinkel aan. Na een halve eeuw stilte Jakarta, oktober 1965

Tijdens het International People’s Tribunal 1965 in mensenrechtendeskundigen, wetenschappers en aanklagers zal hij zijn relaas doen. Toen hij Den Haag zullen overlevenden van de massamoord eerder opstond vanuit het publiek en met gebo- op ‘communisten’ in Indonesië voor het eerst in gen rug stram naar voren liep, maakte hij een het openbaar getuigen. Hopelijk overtuigt dat de broze indruk. Nu staat hij rechtop. ‘Ik heb geen Indonesische staat ervan eindelijk iets te ondernemen. angst meer. Ik ben oud, heb nog maar een paar jaar te gaan. Ik moet vertellen over wat ik heb gehoord en gezien. De Indonesische overheid door Angela Dekker blijft de massamoord op honderdduizenden mensen na de coup van Soeharto in 1965 ont- kennen. Maar de locaties van de massagraven zijn bekend, je kunt uitzoeken wie er liggen en ‘Ik was in één ding heel goed: rijst koken zon- heden en politieke voorkeur.’ Na een jaar kwam hoe dit heeft kunnen gebeuren. Het tribunaal der aanbranden. Op het voedselrantsoen in de Aleida vrij, mogelijk dankzij een brief van zijn geeft ons de kans de internationale gemeen- gevangenis van Jakarta kon je niet overleven. vader. ‘Hij zou op hadj vertrekken naar Mekka, schap te vertellen dat het afgelopen moet zijn

Mijn medegevangenen kregen nog wel eens toen nog een reis van drie maanden, en had me met een halve eeuw stilte, het zwijgen over de mages voedsel of geld opgestuurd van thuis, en zo had voor alle zekerheid zijn testament gestuurd.’ De moordpartij van 1965.’ etty I een van hen een margarineblik van twee liter. vroomheid van zijn vader mag de invrijheid­ Met veel geduld lukte het me om op een heel stelling van de jonge communist – ­communisten Saskia Wieringa, antropologe en mede-­ klein vuurtje de rijst in dat blik dusdanig gaar te waren volgens het nieuwe bewind automatisch initiatief­neemster van het aanstaande volks- koken dat alles kon worden opgegeten. Als belo- atheïsten – hebben bespoedigd, eenmaal terug tribunaal, neemt Aleida’s plaats in en bevestigt stein / Keystone / G ning kreeg ik ook een portie.’ in de samenleving kwam Aleida terecht in ‘de tijdens een vlammend betoog, alweer in Bahasa, d Martin Aleida (1943) staat voor een gehoor grootste gevangenis’ die men zich kan voorstel- de noodzaak ervan. ‘De Indonesische staat moet ol nu eindelijk de massamoord van 1965 onderzoe- van een zeventigtal, veelal bejaarde Indonesi- len: ‘De Indonesische samenleving’. Hij kijkt zijn Carol G sche ballingen van de Vereniging Broederschap gehoor strak aan: ‘Ik had niets meer, geen huis, ken, de daders berechten en de slachtoffers com- in het clubhuis van klaverjasvereniging De troef geen werk en mijn vrienden waren ­verdwenen.’ pensatie geven.’ De hoogleraar, sinds begin dit in Diemen. Tegen de achtergrond van de rood- Zijn naam was besmet en om weer aan de jaar met emeritaat, krijgt een warm applaus van witte Indonesische vlag herdenkt de Indonesi- slag te kunnen besloot hij deze te veranderen. het wat verweesde gezelschap, ‘mijn ­achterban’, sche diaspora de coup van Soeharto in 1965 en ‘Mijn vader was een bewonderaar van Martin die een bescheiden bestaan in Nederland leidt. de daarop volgende massaslachting op zeker Luther King, dus koos ik diens voornaam en Wieringa vertelt over haar 750 pagina’s tel- een half miljoen communisten en vermeende Aleida (bewondering in Bahasa – ad) als ach- lende onderzoeksrapport ter voorbereiding communisten. De meeste aanwezigen hoorden ternaam.’ Na allerlei baantjes, waaronder het van het ipt 1965, met bewijsmateriaal bijeen­ tot de elite en verkeerden tijdens de coup in het omwoelen van de modder in visvijvers om de gebracht door slachtofferorganisaties en plaat- buitenland, als student of diplomaat in dienst van Soekarno, en waren bij het nieuwe politieke bewind niet meer welkom. ‘Via hun Facebook las ik onlangs dat mijn kinderen Alles is hun afgenomen: hun thuis, hun niets kwaads zagen in mijn linkse verleden’ bezittingen en hun paspoort. Ze leven al jaren in Nederland, toch is de voertaal Bahasa en zon- gen ze eerder het Indonesische volkslied over vissen van plankton te voorzien, kwam Aleida selijke onderzoekers in Indonesië. De aan- de vrijheid: Indonesia Merdeka. Spreker Mar- weer terug in de journalistiek en schreef voort- klacht kent negen onderdelen: moord, slavernij, tin Aleida is juist vanuit Jakarta in Nederland aan over sport en gezondheid. gevangenneming, marteling, seksueel geweld, aangekomen. Hij was in 1965 politiek verslag­ Thuis sprak hij nooit over zijn verleden, ver- vervolging (inclusief het beletten van een veilige gever voor de Harian Rakjat (Volksdagblad), volgt Aleida. ‘Mijn schoonvader is op verdenking terugkeer naar huis), gedwongen verdwijning en het belangrijkste orgaan van de Indonesische van communistische sympathieën vermoord. medeplichtigheid van andere landen. Dit laatste communistische partij. Na de coup van 30 sep- Mijn kinderen zijn onder de Nieuwe Orde van punt belooft drieduizend documenten uit de tember werd de krant verboden en kreeg Aleida, Soeharto opgevoed met een enorme haat jegens cia-archieven over de Amerikaanse levering van net als al zijn collega’s, een beroepsverbod opge- de communisten. Pas toen ze wat ouder waren, geld, wapens en communicatieapparatuur aan legd. Een paar maanden later volgde zijn arres- hebben ze over mij gelezen. Via hun Facebook Soeharto. ‘De Amerikaanse inlichtingendienst tatie tijdens de militaire operatie bed, genoemd las ik onlangs dat ze niets kwaads zagen in mijn wist misschien niet precies wat er gebeurde, naar het tijdstip waarop de arrestaties werden linkse verleden. “Wees voorzichtig”, zeiden ze maar ze wist wel dat er werd gemoord’, zegt uit­gevoerd: midden in de nacht. toen ik vorige week naar Nederland vertrok. Wieringa. ‘Toch steunden ze Soeharto, hij was Nee, hij was niet ondergedoken, antwoordt “Het recht zal ten slotte zegevieren. We geloven wellicht wat ruw, maar ze wilden van de com- hij desgevraagd: ‘Soekarno maande tot kalmte, in God.”’ munisten af.’ hij zou werken aan een politieke oplossing.’ Aleida zal tijdens het aanstaande volkstribu- Op dit moment onderzoekt historicus Alex de Een vriend uit de Jeugdbeweging van de Partai naal, het International People’s Tribunal 1965 Jong de Nederlandse rol. De toenmalige Neder- Kommunis Indonesia (pki) nam het verhoor af. (ipt 1965), dat van 10 tot en met 13 november landse ambassadeur Emile Schiff wist dat er op ‘Hij was een overloper. Ik kon niets verbergen, plaatsvindt in Den Haag, als getuige optreden. grote schaal werd gemoord in 1965 en dat er hij wist alles over mijn journalistieke werkzaam- Voor een gehoor van internationaal ervaren een ‘klap aan de communisten’ was uit­gedeeld,

18 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 maar dat de huidige situatie ‘de beste – en wel- senrechtenadvocaat in Indonesië, zal als hoofd- maat in Beijing. ‘Tot mijn werk als ingenieur licht laatste kans was van het leger zich politiek aanklager optreden tijdens het volkstribunaal in me naar een baggermaatschappij in Amsterdam te doen gelden’. Nader onderzoek is nodig in de Den Haag. Mulya Lubis voerde als jonge advo- bracht en ik op een dag in een voorbijganger inmiddels openbare archieven van de Inlich- caat met zijn bureau voor rechtshulp al rechts- mijn vader herkende.’ Zijn naam mag niet in de tingendienst Buitenland (idb), maar De Jong zaken tijdens de Nieuwe Orde van Soeharto krant staan en nee, hij zal niet getuigen. Ook hij heeft tot op heden geen toegang gekregen. Het tegen de staat. Hij zal de negen onder­delen van is nog steeds bang, zelfs hier in Nederland. recente betoog voor de Verenigde Naties in New de aanklacht behandelen. Daarna volgt een De gepensioneerde bibliothecaresse Ciska York van koning Willem-Alexander over Neder- weerwoord van de Indonesische regering, hoopt Pattipilohy vluchtte na haar gevangenschap van- land als kampioen mensenrechten ‘verheugt’ Wieringa. Ze heeft president Jokowi Widodo uit Jakarta naar Nederland, verloor haar man in Wieringa niettemin. ‘Ik hoop alleen dat dat officieel per brief uitgenodigd, maar zijn komst gevangenschap en is inmiddels regelmatig terug geldt voor de mensenrechten overál op aarde.’ is niet waarschijnlijk. Bij afwezigheid van de geweest, maar zij zal evenmin getuigen: ‘Ik kan Wieringa weet inmiddels meer over de rol van gedaagde zal ze dan ook zorgen voor een ami- niet instaan voor de gevolgen voor mijn familie in het Indonesische leger in de massamoord. ‘We cus curiae, letterlijk: een vriend van het hof, Indonesië.’ Zij en een aantal ballingen in de zaal hebben een aantekenboekje van een plaatselijke legt ze uit: ‘Deze zal vermoedelijk beweren dat zijn wel bereid de tien getuigen die vanuit Indo- legercommandant op Bali: de moord op tiental- de communisten van de pki een gevaar voor nesië naar het tribunaal komen gedurende hun len pki-leden moest een spontane actie lijken.’ het land betekenden, de aanstichters waren van verblijf in Den Haag persoonlijk te ­begeleiden. Een jonge collega-onderzoeker uit ­Melbourne de moord op de generaals op 1 oktober 1965 en De veiligheid van de getuigen is een serieus heeft instructies, dodenlijsten en locaties van daarmee de aanleiding vormden voor de massa- aspect, erkent Saskia Wieringa, die zelf ooit een massagraven uit de militaire archieven van moorden. Hier moest tegen opgetreden worden.’ doodsbedreiging kreeg tijdens haar onderzoek Atjeh weten te halen.‘De hele pki-­afdeling is naar de pki-vrouwenorganisatie Gerwani. De daar binnen een paar dagen uitgeroeid.’ En dan In tegenstelling tot Martin Aleida zal nie- partij van de ‘communistische hoeren’ was vrij- is er nog het rapport van het Nationaal Instituut mand van de Indonesische diaspora in Holland wel uitgeroeid, zo bleek. Wieringa promoveerde voor de Mensenrechten in Indonesië, Komnas een getuigenis afleggen tijdens het volkstribu- op het onderwerp maar stond vanaf 1986 op de ham, dat op grond van bewezen grootschalige naal, begrijp ik tijdens de Indische maaltijd die zwarte lijst en durfde pas na de val van Soeharto schendingen van de mensenrechten in 1965 de nooit op een Indonesische bijeenkomst zal ont- in 1998 weer terug te gaan naar Indonesië. Ze Indonesische staat in 2012 adviseerde nader breken. Niet de man achter de boekenstand die begrijpt de zorg van de ballingen om hun familie, onderzoek te doen, maar waar tot op heden al jaren in Amsterdam-Oost woont en zo veel al stelt ze met klem dat er niemand zal worden niets mee is gebeurd volgens het Openbaar mogelijk literatuur verzamelt over de massa­ beschuldigd: ‘De rechters zullen weliswaar een Ministerie in Jakarta. Wieringa werpt een veel- slachting in Indonesië. Noch de man met de uitspraak doen, maar we stellen de staat verant- betekenende blik naar haar gehoor: ‘Wegens voornaam van een groot Russisch schrijver. Hij woordelijk en deze moet zelf onderzoek doen.’ gebrek aan bewijs.’ was nog een kind tijdens de coup en had nooit Desondanks is er om veiligheidsredenen Todung Mulya Lubis, een belangrijke men- meer iets vernomen van zijn vader, een diplo- een risicoanalyse voor iedere getuige ­opgesteld

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 19 en op grond daarvan een plan van aanpak voor de rechter krijgt voor oorlogs­misdrijven in sten. Wardaya blijft bescheiden: ‘De daders wer- gemaakt. ‘Het kan voor sommigen zelfs ver- Vietnam. Al heeft ­Amerika nooit ook maar iets ken helaas niet mee, toch lucht het mensen op huizing ­betekenen. We zullen de getuigen tij- erkend, het ­Russell-tribunaal heeft toen heel om te vertellen wat hun is overkomen.’ Intussen dens het ­tribunaal wellicht afschermen met een precies geboekstaafd wat er is gebeurd en wie maakt hij zich wel zorgen over het effect van het scherm en ze anonimiseren. Hoe dan ook zijn waarvoor verantwoordelijk was. Het is heel aanstaande volkstribunaal in Den Haag: ‘Anders het natuurlijk zeer dappere mensen.’ Het is een belangrijk geweest voor de publieke opinie.’ dan Neurenberg, Joegoslavië of Zuid-Afrika zijn afweging, erkent ze: ‘Je wilt de mensen bescher- Meer dan een halve eeuw later hebben de Pales- de daders hier nog steeds aan de macht. Gene- men maar het is ook van groot belang om de tina-volkstribunalen duidelijk gemaakt welke raal Sarwo Edhie, de schoonvader van de vorige zaken openbaar te maken.’ internationale regels Israël heeft geschonden – president Yudhoyono, is weliswaar overleden Wieringa heeft zich tijdens de voorberei- en nog schendt – in de bezette gebieden. ‘Er zijn maar hij liet zich erop voorstaan dat hij destijds ding voor het International People’s Tribunal nu rechtszaken gaande tegen bedrijven die daar drie miljoen communisten had vermoord. Dat laten adviseren door criminologe Frederiek de actief zijn.’ In dat kader past kennelijk ook de biedt weinig opening voor een vanuit het buiten- Vlaming, die eerder promoveerde op de selec- recente overweging van ­mensenrechten­advocate land opgelegd juridisch onderzoek.’ tie van verdachten door het internationale Joe- Liesbeth Zegveld om een zaak aan te spannen Een van zijn bijeenkomsten op het ‘grass roots goslavië Tribunaal. De Vlaming (1958) doceert tegen de Nederlandse staat en een Brabants level’ eerder dit jaar werd ruw verstoord door het vak internationale tribunalen en licht haar bedrijf wegens de export van diensthonden naar extreem islamitisch rechts. ‘Het ­aankomend tri- advies toe op een terras vlak bij haar werkgever, Israël als afschrikmiddel tegen de Palestijnen. bunaal in Holland zou de moslims willen aan- de Universiteit van Amsterdam. ‘Het geweld in pakken’, zegt hij. Nog steeds wordt het gerucht het Indonesië van 1965 was zo extreem dat de Het Niod en het Koninklijk Instituut voor Taal-, verspreid dat het communisme zal terugkeren, internationale gemeenschap er nu, als dit van- Land- en Volkenkunde (kitlv) in Leiden orga- besluit hij. ‘Slachtoffers zijn nog steeds bang, daag zou plaatsvinden, wellicht een formeel tri- niseerden begin oktober ter herdenking van de maar praten helpt.’ bunaal voor zou opzetten. Er zou op z’n minst massamoord van een halve eeuw geleden een Tijdens het symposium zijn er meer geluiden de roep zijn om ingrijpen. Zo is het met Joego- symposium waar ook de bredere geopolitieke die het belang van initiatieven vanuit de Indo- slavië gegaan toen de toestand daar uit de hand context van het geweld werd geschetst. Het was nesische samenleving zelf onderstrepen. Bonnie liep en mensen uit de regio een proces naar het de tijd van de Koude Oorlog; de Verenigde Sta- Triyana, hoofdredacteur van Historia Magazine voorbeeld van Neurenberg eisten. De verant- ten, Groot-Brittannië en Australië maakten zich in Jakarta, publiceert regelmatig artikelen over woordelijken voor het massale geweld moesten grote zorgen over het Rode Gevaar. De Britten ‘1965’ die afwijken van de officiële lezing. ‘Ik heb uit het gebied worden gehaald. Men hoopte zouden in samenwerking met de generaals een geen last van censuur’, zegt hij en in zijn histo- hiermee de oorlog te doen stoppen. Het Joego- plan beramen om van Soekarno en vooral van risch maandblad – ‘het enige in toegankelijke slavië Tribunaal is midden in de oorlog in 1993 zijn belangrijke steunpilaar de pki af te komen, taal’ – zal hij verslag doen van het aanstaande opgericht. Hiermee hebben we een juridisch vertelt historicus Baskara Wardaya (1961). Zelf volkstribunaal. raamwerk ontwikkeld om daders van oorlogs- is hij opgegroeid met grote angst voor commu- Onder redactie van voormalig Duitsland-­ misdrijven aan te pakken. Hetzelfde gebeurde nisten, vertelt hij: ‘De bbc-radio zond in die tijd correspondente Anett Keller verscheen onlangs naar aanleiding van de genocide in Rwanda. De regelmatig negatieve berichten en reportages het boek Indonesien 1965ff.: Die Gegenwart internationale gemeenschap weigerde aanvan- uit over de pki die, omdat het nu eenmaal van eines Massenmordes, de eerste Duitstalige kelijk het woord genocide te gebruiken, maar de vertrouwenwekkende bbc kwam, door velen publicatie over 1965 door uitsluitend Indonesi- het genocide­verdrag, mijns inziens een van voor waar zijn aangenomen. De aanhangers sche auteurs, vertelt ze tijdens haar lezing. Het de belangrijkste ontwikkelingen van de vorige van de pki zouden gevaarlijk, wreed en atheïs- bevat verhalen van slachtoffers, wetenschap- eeuw, heeft hen verplicht om in te grijpen en het tisch zijn.’ Hij moet er nu om glimlachen: ‘De pelijke artikelen en burgerinitiatieven. ‘Op Bali Rwanda Tribunaal te starten.’ communisten in Indonesië waren wellicht niet poogt de Kominutas Taman 65 het huidige inti- miderende optreden van de overheid in verband te brengen met documentaires over 1965. Het ‘Jongeren vragen zich steeds vaker af of er mogelijk doel is het kweken van empathie voor de slacht- iets uit het Soeharto-tijdperk verzwegen wordt’ offers van toen bij een jong publiek en dat tege- lijkertijd de nodige bagage meegeven voor een betere toekomst.’ En dan is er het verhaal van de Een internationaal tribunaal is lastig omdat het streng gelovig, maar ook geen atheïsten. Toch burgemeester van Palu op Zuidwest-­Sulawesi, land in kwestie nooit meewerkt, vervolgt De heeft de propagandamachine gewerkt.’ vervolgt Keller: ‘Hij heeft als padvinder “onge- Vlaming: ‘En dat zal Indonesië ook niet doen. De docent moderne geschiedenis aan de lovige” politieke gevangenen bewaakt en bood Het land voelt zich bovendien sterk omdat het Universiteit van Yogyakarta registreert sinds in 2012 zijn verontschuldigingen aan. Hij vroeg een belangrijke economische bondgenoot is van het succes van de documentaires van Joshua wat hij kon doen voor de overlevenden en de machtigen der aarde. Daders zijn nog steeds Oppenheimer in het buitenland een groeiende inmiddels zijn er twaalfhonderd getuigenissen trots, toont Joshua Oppenheimers documen- belangstelling onder zijn studenten voor de coup van slachtoffers, getuigen en daders opgetekend taire The Act of Killing uit 2012 aan. Slacht­offers van 1965. ‘Jongeren vragen zich steeds vaker af en vastgelegd in een boek.’ wordt een halve eeuw later nog altijd het zwij- of er mogelijk iets uit het Soeharto-tijdperk ver- Tot slot waarschuwt de Australische histori- gen opgelegd door de Indonesische overheid. zwegen wordt. Er is tegenwoordig natuurlijk cus Robert Cribb in de wandelgangen van het Het onderzoeksrapport van het Nationaal Insti- ook internet.’ De films van Oppenheimer zijn symposium voor de mogelijke eenzijdigheid tuut voor de Mensenrechten Komnas ham uit verboden, maar werden tot zijn verrassing op 10 van het aanstaande volkstribunaal. Hij advi- 2012 is nog altijd niet vrijgegeven. Het is toch december 2014 tijdens de Dag van de Mensen- seert op basis van historisch onderzoek naar de op z’n minst vreemd dat nog steeds niet bekend rechten in vierhonderd filmhuizen vertoond. Er burgeroorlog in Finland van 1918 en de atoom- is of het om een half miljoen of vier miljoen lijkt meer ruimte te komen voor discussie over bom op Japan om niet alleen de communisten ­slachtoffers gaat?’ ‘1965’ in eigen land, merkt hij. van de pki als slachtoffer te behandelen, maar Een volkstribunaal vormt in deze situatie dan Wardaya coördineert in Centraal-Java open- ook te kijken naar het mogelijke geweld van- ook een goed alternatief voor een VN-tribunaal, bare fora waar slachtoffers van het geweld hun uit de pki, ook al is de geweldsbalans naar één meent De Vlaming: ‘In 1957 begrepen Bertrand verhaal kunnen doen. Lokale overheden stellen kant uitgevallen. Criminologe Frederiek de Vla- Russell en Jean-Paul Sartre dat je Amerika nooit zelfs een plek ter beschikking voor de bijeenkom- ming reageert positief: ‘Prima, een legitieme

20 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Politie bewaakt opgepakte leden van de communistische jeugdbeweging. Jakarta, oktober 1965

vraag met een volgende opdracht voor Indonesië: “Doe hier eveneens onder- zoek naar.” Een tribunaal is geen vredesbrenger, geen ­verzoener, het brengt de feiten op tafel.’

Frederiek de Vlaming is directeur van de Nuhano- vic Foundation, genoemd naar de tolk van Dutchbat wiens familie in 1995 tij- dens de val van Srebrenica van de compound werd weggestuurd en dit niet heeft overleefd. Mensen- rechtenadvocate Liesbeth ettman / Corbis / HH Zegveld heeft de stich- B ting in het leven geroepen voor oorlogsslachtoffers als Nuhanovic, vertelt De Vlaming. ‘Er bestaan misdrijven dat is gepleegd en zullen dat beter sten van het tribunaal een bewijsrechtelijke VN-restitutieprogramma’s voor voormalige oor- kunnen benoemen dan destijds. Dat wordt dan steun in de rug!’ logsgebieden zoals Bosnië, maar waar moet je de boodschap aan Indonesië.’ De rechters van het ipt 65 zullen een voor­ als individueel oorlogsslachtoffer aankloppen? De huidige president Jokowi zou de kwestie lopige conclusie uitbrengen op de laatste dag van Bij welk loket moet je zijn als oorlogsslachtoffer willen aanpakken, maar wordt tegengehouden het tribunaal. Ze zullen in hun eindrapport, dat voor rechtsherstel of compensatie voor je kapot- door de militaire macht rondom hem, zo gaat in 2016 klaar zal zijn, mogelijk vaststellen dat geschoten huis of je doodgeschoten echtgenoot? het gerucht. ‘Natuurlijk’, zegt De Vlaming, ‘maar er zware, ernstige mensenrechten­schendingen Wie is verantwoordelijk? Zegveld is in 2011 met voor gebeurtenissen zoals toen in Indonesië zijn gepleegd, of zelfs genocide. Saskia ­Wieringa een aantal nazaten van mensen die tijdens de hebben we tegenwoordig ook het Internatio- is van plan de conclusie in Genève bij de politionele acties in 1947 vermoord zijn in Rawa- naal Strafhof, dat zichzelf weliswaar elke dag ­International Human Rights Council bekend te gade naar de rechter gestapt en heeft de Neder- opnieuw moet uitvinden, gepolitiseerd is en veel maken en vervolgens te lobbyen voor een VN- landse overheid een regeling afgedwongen.’ kritiek krijgt, maar waarmee we een morele laag resolutie om Indonesië onder internationale Tijdens het symposium werd ook de vraag over onze wereld hebben gelegd en een andere druk te dwingen onderzoek te doen. opgeworpen of het initiatief voor het ­aanstaande manier van denken is ontstaan. Grootschalig Frederiek de Vlaming ziet het voorlopig nog tribunaal nu uitgerekend in Den Haag moet geweld tegen burgers wordt gezien, de media niet gebeuren dat een individueel slachtoffer in plaatsvinden, in het land van de voormalige zitten er bovenop, we hebben een instrument Indonesië met bewijs naar de rechter zal stap- koloniale bewindvoerder. De Vlaming nuan- om vertegenwoordigers van overheden verant- pen met de eis aan de Indonesische autoriteiten ceert: ‘In Indonesië is een tribunaal onmogelijk woordelijk te houden.’ zijn paspoort of eigendommen terug te geven en in het geval van het bloedbad in Rawagade Er is een juridische revolutie gaande, con- of compensatie te bieden voor de jarenlange heeft Nederland toch een gebaar gemaakt. stateert De Vlaming: ‘Daarnaast krijgt het opsluiting, zijn goede gezondheid en zijn inko- De koloniale oorlog en de misdaden die daar fenomeen universele jurisdictie steeds meer men. ‘Maar je kunt het rapport wel aanbieden gepleegd zijn, worden niet geheel ontkend. Dat betekenis. Ook al heb je het verdrag van het aan de Indonesische regering met de bood- is toch een stap.’ Internationaal Strafhof niet geratificeerd, zoals schap: “Doe iets voor de slachtoffers. Erken Een volkstribunaal bevindt zich ergens tus- Indonesië, dan vinden we tegenwoordig in geval wat er is gebeurd en maak excuses.” Vervolgens sen een mensenrechtenrapport en een daad- van zeer ernstige misdrijven dat je deze voor de stel je dat de slachtoffers alles zijn kwijtgeraakt, werkelijke strafvervolging in, stelt De Vlaming. rechter moet kunnen brengen, ook in een land waaruit de volgende vraag voortkomt: “Wat gaat ‘Het geeft iets meer gewicht omdat slachtoffers dat op zich niets met de daden of daders heeft u hieraan doen?”’ en deskundigen live getuigen over hun ervarin- te maken. Zo ben je in het kader van het VN- Zo ver is het nog lang zie groene.nl voor Dossier gen. Aanklagers stellen vragen: “Hoe zat het verdrag tegen martelen verplicht een buiten- niet. Vorige week moest Pijnlijke geschiedenis precies? Hoe lang zat je in de gevangenis en lander, dus ook een Indonesiër, verdacht van het Ubud ­Writers & Rea- wat gebeurde er? Wie martelden er, hoe werd er oorlogsmisdrijven bij aankomst op Schiphol op ders Festival op Bali de gemarteld?” Er wordt geluisterd naar de slacht- te pakken en hier te berechten of uit te leveren. uitnodiging aan Saskia ­Wieringa ter gelegen- offers. Een tribunaal maakt de zaak weer actueel De verjaring blijft natuurlijk een probleem en er heid van de Engelse vertaling van Het krokodil- en de kans hopelijk groter om Indonesië ervan zijn allerlei haken en ogen. Voor nu is het volks- lengat, haar roman over de kwestie 1965, op last te overtuigen hier iets mee te doen. De rechters tribunaal een stap in de goede richting.’ Als de van de autoriteiten intrekken. zullen met de feiten in handen, met de ogen van huidige president Jokowi de kwestie werkelijk nu en het huidige internationaal stafrechtelijk zou willen aanpakken, heeft De Vlaming een Informatie over het International People’s systeem tot een conclusie komen over het soort advies: ‘Help hem en geef hem met de uitkom- ­Tribunal 65: 1965tribunal.org

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 21 De macht aan de burger Deel 1 Amerika Overleg? Saai! Vernieuwing van de democratie is onontkoombaar, maar te hoge verwachtingen kunnen omslaan in teleurstelling. Afgelopen Burgemeester Ahmed Aboutaleb zomer constateerde Henri Beunders in praat met Rotterdammers in Amerika dat het politieke idee van de IJsselmonde over burgerbetrokkenheid weer terug is bij af. de komst van een AZC, 15 oktober door Henri Beunders

Hoe is het groeiende verzet onder burgers waar al veel armoede en onveiligheid is, en waar tegen de komst van opvangcentra voor vluchte- al grote onvrede heerst over het uitblijven van lingen te verklaren? Zoals altijd bij een omslag in vruchtbaar overleg met de gemeente over verbe- ‘de publieke opinie’ is er een vaak ingewikkelde teringen. Terwijl de burgerjury in oktober voor wisselwerking tussen allerlei factoren die je de tweede maal bij elkaar zou komen, werd er soms pas na lang studeren enigszins kunt bloot- meegedeeld dat over dat opvangcentrum een leggen. Laten we het geval Rotterdam – waar de voorlichtingsavond zou worden belegd, in bij- voorlichtingsavond op 15 oktober bijna uit de zijn van de burgemeester. Niks inspraak, niks hand liep – nemen als inleiding op de vraag: wat overleg met die burgerjury, met Kendoe of met is de rol van de burger in de democratie? welke buurt- of wijkraad ook. De Rotterdamse context is deze. De grote Deze botsing tussen het delegeren van taken toestroom van vluchtelingen in de jaren negen- naar de gemeenten en burgers enerzijds, en tig eindigde verhoudingsgewijs het sterkst in anderzijds het goeddeels of geheel negeren van het centrum van Rotterdam, mede een gevolg de burgers bij belangrijke zaken als de bouw EEL / ANP van de grote voorraad goedkope huur- en koop­ van een miljoenen euro’s kostend nieuw stad- OEN W VAN panden daar. Het gevoel van vervreemding sloeg huis (in Steenbergen en ook Bloemendaal) eist K toe, daarna het gevoel van frustratie over het haar tol bij emotionele ad hoc-kwesties als een gebrek aan inspraak, en in maart 2002 stemde azc. Het bij decreet mededelen van een besluit een derde van de kiezers op Pim – ‘Omdat ik van dat het leven of gemoed van de omwonenden en werd een van de oorzaken van de Willkom- deze stad hou’ – Fortuyn. Nu is zijn nalatenschap, zeker meer zal raken dan de aanleg van een paar menskultur. Daarna trad de scepsis in, en Leefbaar Rotterdam, onder leiding van Joost wipkippen op het collectieve grasveldje kan de de angst, en kregen de demonstranten tégen Eerdmans, de belangrijkste partij in het col- woede van sommige burgers verklaren. Als de opvangcentra alle ruimte. Gematigde, positieve lege van b. en w. En deze partij heeft niet alleen vlam in de pan slaat, is het meestal zo dat er al burgers die vrijwilligerswerk doen en op bijeen- gezegd dat er geen ‘arme immigranten’ meer bij lang al heel wat vlammetjes van onvrede aan het komsten hun genuanceerde zegje wilden doen, mogen komen, er is ook regelgeving voor inge- smeulen waren. dolven in de media het onderspit. Zowel in het voerd: de Rotterdamwet. Toen de komst van een Friese Rijs als in het Brabantse Steenbergen opvangcentrum voor vluchtelingen werd aan- Zo wordt Nederland hard geconfronteerd waren de welwillende burgers verontwaardigd gekondigd zal de vraag bij veel Rotterdammers met de vraag hoe de ‘vernieuwing van de lokale dat ‘de televisie’ alleen de schreeuwers in beeld dus geweest zijn: ‘Waarom nu ineens weer wél? democratie’ – bepleit door wetenschappers en bracht. En die schreeuwers waren boos dat zij Omdat de burgemeester dit per se wil?’ schrijvers als David Van Reybrouck maar ook visueel als fascisten werden weggezet, terwijl ze Rotterdam liep voorop om de slogan uit door politici als de minister van Binnenlandse alleen maar ‘boe’ hadden willen roepen. de troonrede van 2013 over de ‘participatie­ Zaken Ronald Plasterk – er eigenlijk uit moet De rol van ‘de media’ wordt ook onderschat samenleving’ in de praktijk te brengen en startte gaan zien. Ja, met de vraag wat democratie in de in het verhaal over burgerparticipatie. Televisie de zogenaamde Kendoe-campagne. Die houdt 21ste eeuw eigenlijk inhoudt, of moet inhouden. ideologiseert, wil een ‘ja’ tegenover een ‘nee’. Als onder meer in dat buurten en wijken een deel Wat is, vanuit de burger gezien, de meest effec- iemand zegt dat de zon in het oosten opkomt, van het beleid van de centrale stad mogen over- tieve manier om invloed uit te oefenen? Eén zoekt men iemand die zegt dat de zon in het wes- nemen als ze denken het beter te kunnen. Er keer per vier jaar stemmen? Petities en demon- ten opkomt. Dat noemt men dan evenhanded, werd begin dit jaar ook een ‘burgerjury’ inge- straties organiseren, of boycots en bezettingen? steld van 150 door loting aangezochte burgers, Lobbyen? Procederen? Een sociale beweging die het gemeentebeleid de komende jaren van de grond tillen? Of een nieuwe politieke mogen beoordelen en medebepalen. partij oprichten? De media bespelen? Gematigde, positieve In deze sfeer van ‘mondige burger, doe voort- De media spelen hoe dan ook een navrante burgers die hun genuanceerde aan meer zelf’ kwam de top-down-boodschap rol in de vluchtelingencrisis. De dramatische dat er, gezien de vluchtelingencrisis, acuut een uitsnede van de foto van de verdronken peuter zegje wilden doen, dolven opvangcentrum zal worden gevestigd in de wijk Aylan in augustus veroorzaakte morele paniek, in de media het onderspit

22 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 genuanceerd, zelfs objectief. Deze polarisatie een deel van zijn inspiratie vandaan haalde voor renda aan te vragen of via de zogeheten recall staat nieuwe vormen van burgerparticipatie, zijn pamflet Tegen verkiezingen (2013). Daarin een gekozen functionaris al na enige tijd weer die het meer van het overleg willen hebben, in pleit hij voor wat met een deftig woord ‘delibe- de laan uit te sturen als hij toch niet bevalt, is de weg. Saai! Bij gemeenteraadsvergaderingen ratieve democratie’ is gaan heten, een overleg­ de staat soms nagenoeg onbestuurbaar. En dat zit geen journalist meer. Bij de Burgertop in democratie uitgevoerd door een door loting aan- terwijl Stanford University, Apple, Hollywood Amsterdam in juni was Het Parool of at5 niet gewezen representatieve selectie van burgers. en Silicon Valley er gevestigd zijn, er kortom alle aanwezig. Desgevraagd zei Het Parool: ‘Spet- Die burgers komen bijeen om gezamenlijk de intellectuele en creatieve talent dat je maar kunt terde het dan?’ Het is een van de zaken waar Van problemen te benoemen en er oplossingen voor bedenken ongeveer bij elkaar op schoot zit. Reybrouck niet aan heeft gedacht. aan te dragen. De afgelopen zomer heb ik in Amerika ver- Vanuit de overheden bezien is de belangrijk- Amerika is meer gepolariseerd dan in jaren toefd om die pogingen tot ‘vernieuwing van ste vraag wat de meest effectieve manier is om tot het geval is geweest, met nu aan de ene kant de democratie’ te bestuderen. De eerste les die een beleid te komen dat het grootste draagvlak de ‘communist’ Bernie Sanders, senator uit de ik moest trekken was opmerkelijk: het maakt heeft en ook het beste is voor de res publica, het meest progressieve deelstaat van de VS, Ver- eigenlijk weinig tot niets uit welk politiek stelsel algemene belang. Is en blijft dat de representa- mont, en aan de andere kant Donald Trump, een democratie in het Westen heeft – van direct tieve democratie die we nu al twee eeuwen ken- een mix van een patjepeeër-ondernemer en veel tot representatief en alle mogelijke kiesstelsels nen, waarbij de burger af en toe een hokje mag showbusiness, kortom een soort Silvio Berlus- daarbinnen – als het gaat om het praktische roodkleuren? Of horen hier toch ook andere, coni. De directe democratie kent in de VS ook functioneren ervan. Oftewel: in theorie hebben meer interactieve methoden van inspraak of vele schakeringen. In het Vermont van Sanders de Amerikaanse burgers het meest invloed op overleg bij? Zoals enquêtes, inspraakavonden, hebben de schoolkinderen twee weken krokus- de politiek in de gemeente, maar de opkomst bij proactief medebeslissingsrecht van een hoe dan vakantie, omdat de lokalen in de tweede week verkiezingen, zeker landelijke, is lager dan bijna ook geselecteerde groep burgers, zoals in een geheel gevuld zijn met burgers die daar met overal in Europa. Het vertrouwen in ‘de poli- burgerjury, of een ‘schaduwraad’ of een ‘begro- elkaar delibereren en besluiten over alle grote en tiek’ is in Amerika niet hoger of lager dan in veel tingscontrolecommissie’? kleine maatregelen die de gemeente zou moe- landen in Europa, dat wil zeggen: men vindt ten nemen. Californië daarentegen is volgens overal ‘de democratie’ wel prima, maar politici Daarvoor is het goed te kijken naar de velen ontaard in een ‘Disney-democratie’. Door zijn voor de meerderheid van de respondenten pogingen tot vernieuwing van de democratie in de verregaande mogelijkheden van burgers om toch overal zakkenvullers, laat staan dat ze naar Amerika, het land waar David Van Reybrouck initiatieven voor wetten in te dienen, om refe- ‘de gewone man’ luisteren. Dit is ook de conclu-

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 23 sie van het recente rapport van het Nederlandse De macht aan de burger vrouw Michelle) ook blijft pro- Sociaal en Cultureel Planbureau Meer democra- ‘Burgerparticipatie’ is een ware rage in de wereld beren om het aantal vrijwilligers tie, minder politiek? In Nederland is, net als in van het lokale bestuur. Henri Beunders staat te vergroten en het idee van com- Amerika en elders, de belangrijkste scheiding in een miniserie stil bij de vraag hoe serieus de munity building in de steden der geesten die tussen hoger opgeleiden en lager burgerinspraak bedoeld is. Is er wel voldoende een duwtje in de rug te geven. opgeleiden. nagedacht over de juiste vormen waarin Wat zijn zoal de redenen dat overleg en inspraak gegoten moeten worden? de deliberatieve democratie niet Dat er binnen ‘de democratie’ in sommige tij- Is burgerinspraak niet een fopspeen om echte van de grond is gekomen? Ster- den een gevoel aanzwelt dat ‘het anders moet’, veranderingen tegen te houden? Kortom, wat doen ker, dat de voorbeelden in Boston heeft meer met de national mood te maken – de goedwillende burgers en bestuurders om lokaal en omgeving die ik aanschouwde optimistisch, pessimistisch of regelrecht opstan- de democratische impasse te doorbreken? de indruk gaven dat niet alleen dig – dan met de democratie zelf. En die natio- het sociale maar in wezen ook nal mood wordt natuurlijk beïnvloed door grote het politieke idee van de burger- factoren waar wij weinig vat op hebben: de simisme was er niet toen Obama zijn zegetocht betrokkenheid weer terug is bij economie, de demografie, de culturele ontwik- maakte, in 2007 en 2008. Toen overheerste een af? Dat wil zeggen: bij de cha- kelingen, oorlogen, immigratie of niet, en poli- euforisch vertrouwen in een betere toekomst. ritas en het sociaal buurtwerk, tieke leiders die al dan niet blijken te deugen. De angst voor die desintegratie en de hoop veelal uitgevoerd door vrijwilli- In Amerika kwamen na ‘de goede Clinton-jaren’ die Obama verspreidde onder velen, maakten gers uit de talrijke kerkgemeen- de aanslag van 9/11, de oorlogen in Afghanistan één politicoloog beroemd die een praktische schappen, en met budgetten en Irak en de war on terror van de omstreden oplossing aandroeg voor de ‘vastgelopen poli- van bijna niets. Het is weer soep EEL / ANP havik George W. Bush. In Nederland kwam na tiek’: James S. Fishkin. Hij bepleitte al jaar en uitdelen en taal­cursussen geven OEN W VAN

‘de goede Paars-jaren’ de ‘opstand der burgers’, dag een overlegdemocratie, die hij deliberative aan immigranten, en als er een K en groeiende onvrede over de ontwikkelingen in democracy noemde, en voegde daar in When stichting is die iets doet aan soci- de multiculturele samenleving (Fortuyn, Hirsi the People Speak (2009) een wetenschappelijke ale woningbouw, dan blijkt men Ali, Van Gogh, Wilders). Deze grote ontwikke- methode van opiniepeiling aan toe: de willekeu- een budget van nog geen zes ton te hebben en lingen hebben geleid tot nieuw denken over ‘de rige selectie van burgers om met elkaar te over- vooral gefinancierd te worden door het bedrijfs- democratie’. De angstig geworden centrale over- leggen en te besluiten. Dit is het lotingssysteem leven, meestal in het kader van de modieuze heid zette een tweesporenbeleid in – repressie dat David Van Reybrouck zou overnemen voor corporate social responsibility. Maatschappelijk én meer inspraak. zijn zogenoemde G1000-bijeenkomst in België. verantwoord ondernemen heet dat bij ons. In de VS leidden de oorlogsstemming en De techniek werd door Fishkin en zijn collega De oorzaken van de malaise bij die vernieu- daarna de oorlogsmoeheid, en ook de verlam- Robert Luskin deliberative polls genoemd. Men wing van de democratie in de VS zijn legio, groot mende politieke polarisatie onder Bush, tot een ging dit de ‘gouden standaard’ noemen omdat en klein, theoretisch en praktisch. De forces pro- stemming dat het allemaal anders moest, coö- door de loting de representativiteit heel krachtig fondes zijn, sinds de financiële crisis in 2008 peratiever. Die sfeer van ‘we moeten het toch was, de uitkomsten van die weloverwogen ver- uitbrak, economisch. Voor veel burgers betekent samen doen’ leidde tot de Yes, we can-campagne gaderingen goed te meten waren, en omdat deze dat: armoede en werkloosheid, steeds grotere van Barack Obama en zijn overwinning van de vorm van overleg wat reflectie betreft gelijk- inkomensongelijkheid en blijvende dominantie presidentsverkiezingen in 2008. Kern van zijn waardig was aan elke andere vorm van overleg. van het financiële turbokapitalisme. Die krach- campagne was het partij overstijgende beleid Rond de experimenten die Fishkin en Luskin ten laten aan goedwillende buurtbewoners niet dat hij zei voor te staan. Dat hij in Chicago ook overal in Amerika, en elders, hielden met deze veel anders over dan het aanleggen van een jarenlang opbouwwerk in de slechtere wijken methode ontstond een beweging die het aloude publieke moestuin op een braakliggend stukje had gedaan versterkte het gevoel dat de burgers – maar uitermate vage – idee van de civil soci- terrein, en het overleggen over nieuwe en betere zelf weer het heft in handen moesten nemen ety moest ondersteunen en richting geven. Er leslokalen op de kleuterschool. In zeer onveilige in buurt, wijk, stad en land. De miljoenen vrij- kwamen nieuwe tijdschriften, bijvoorbeeld The buurten kwam het – soms pas na jaren smeken willigers die met inzet van de sociale media en Good Society en Journal of Public Deliberation, – tot buurtbijeenkomsten met de wijkagenten. andere technologieën – netroots – doneerden er kwamen Manifestos om een nieuwe weten- Tot een hoger politiek niveau is de deliberatieve voor zijn campagne en langs de deuren gingen, schappelijke discipline van de Civil Studies in democratie niet gekomen. waren het bewijs dat het land eraan toe was om het leven te roepen, en er kwamen ook zomer- Op het overlegmodel van Fishkin kwam van onderop weer te worden opgebouwd, ook in cursussen aan universiteiten om al dat harmo- wetenschappelijke kritiek, die je ook op Van democratische zin. nieuze en weloverwogen overleg van onderop Reybrouck kunt uitoefenen. Wat is de rol van Zo kregen sommige wetenschappers en acti- theoretisch te stutten. de ambtenaar in dit geheel? Wordt die slechts visten, die het al in de jaren tachtig opgekomen een adviseur van de burgers, een slaafse uitvoer- ‘communitarisme’ van moraalfilosofen als Ami- Wat is er terechtgekomen van al die pogin- der van die besluiten? Behoudt hij of zij nog een tai Etzioni, Benjamin Barber en Charles Taylor gen de burgers zelf onderling te laten praten eigen professionaliteit? En, nog belangrijker, is praktisch wilden gaan vertalen, ineens de wind en beslissen over zaken van lokaal algemeen dit overlegmodel niet ook bedoeld om de poli- in de zeilen. De noodzaak om de ‘mens bin- belang? Ik heb in de zomer in Boston zo’n cur- tiek te depolitiseren? Om andere vormen van nen de gemeenschap’ opnieuw centraal te stel- sus en conferentie over civic engagement bijge- politieke beïnvloeding – acties, petities, demon- len leek daarnaast bewezen door het gerucht­ woond, en ik werd er niet heel vrolijk van. De straties, sociale bewegingen als Greenpeace en makende werk van Robert Putnam, die in fut lijkt er al weer uit, hoezeer Obama (en zijn Occupy – te ondermijnen? Fishkin kwam met Bowling Alone (2000) statistisch vaststelde dat zijn wetenschappelijk geselecteerde groep over- het ‘sociaal kapitaal’ van de Amerikanen – dat legburgers, schreef hij in 2009 in The New York wil zeggen hun contacten en netwerken – ern- Times, omdat hij veel stadhuisbijeenkomsten stig was afgenomen, met desintegratie van de De emotie (‘onrechtvaardig!’) had bijgewoond die gierend uit de klauwen samenleving tot gevolg. In zijn nu verschenen is het hart geweest van waren gelopen. Waarom? Vanwege ‘de emo- boek Our Kids: The American Dream in Crisis ties’, en omdat iedereen binnen kon lopen, wat heeft hij de hoop bijna geheel opgegeven dat het bijna alle sociale bewegingen een open invitatie was voor belangengroepen nog goed kan komen (zie pagina 26). Dit pes- in het verleden en activisten om de publieke dialoog te kapen.

24 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 de Amerikanen te bereiken, en de grootste pro- vider te zijn in ‘citizen relation management’. Accela’s slogan: ‘Het moet net zo makkelijk wor- den om je mobiel te gebruiken om in contact te treden met de overheid als het is om eten te laten bezorgen of een taxi te bestellen.’ Wie dit gelooft, gelooft alles. Vele decennia lang werd louter heil en zegen verwacht van nieuwe communicatietechnologie voor ‘de democratie’, van de kabel-tv rond 1970 in Nederland, tot de komst van internet – en de electronic town hall – in de jaren tachtig en negentig in de VS. Politicoloog Benjamin Bar- ber stelde in zijn zeer invloedrijke boek Strong Democracy: Participatory Politics for a New Age uit 1984 dat de nieuwe communicatie­ technologie de participatie zou vergemakke- lijken. Bij de twintigste druk in 2003 bekende Barber in het voorwoord dat hij zich had vergist: het is níet de technologie die een betere samen- leving mogelijk maakt. Als je voor een minimaal burgerschap kiest, dan stem je af en toe en laat je het verder aan anderen over om zich voor de publieke zaak Zoals nu in menige Nederlandse gemeente sten over de vluchtelingen zijn te betreuren, in te zetten. Als je voor een maximaal burger- gebeurt rond de vluchtelingen. maar we moeten niet vergeten dat de emotie schap bent, dan is verplichte deelname – via Kernfilosoof van de civil society-beweging in (‘onrechtvaardig!’) het hart is geweest van bijna loting bepaald zoals in het oude Griekenland de VS is de inmiddels oeroude Duitse filosoof alle sociale bewegingen in het verleden. of in de juryrechtspraak in menig westers land Jürgen Habermas met zijn ‘publieke sfeer’ en Dezelfde technologie die voor de representa- – de beste optie. Maar in beide gevallen zullen zijn ‘rationele discours’. Oftewel, mijd vooral alle tieve loting wordt gebruikt heeft intussen voor de grote krachten van de geschiedenis hun loop emoties. De moderator moet mensen met een een heel nieuw activisme gezorgd. De jongeren wel vinden. Soms monden die uit in tevreden- grote mond temperen, zwijgers juist tot spreken die in 2007-2008 voor Obama hun Facebook- heid, soms in apathie, soms in onvrede of zelfs brengen, en vooral een ‘veilige omgeving’ creëren en MySpace-kanalen inzetten en zich uit de in opstand. En soms, zoals nu in de VS, in de waarin tot rationele en ‘weloverwogen menin- naad mailden, waren daar een voorbeeld van. behoefte aan radicale politici. Na de ‘softe’ en gen’ en beslissingen gekomen kan worden. Maar Occupy, ook internet-driven, was maar het voor vele civil society-aanhangers ook teleur- in de psychologie is de gedachte al lang verlaten topje van de ijsberg, zoals W. Lance Bennett en stellende Obama-jaren van appeasement is dat er twee geheel gescheiden delen in het hoofd Alexandra Segerberg beschrijven in The Logic het weer harde politieke strijd tussen links en zijn – de rede en de emotie – en is de consen- of Connective Action (2013). In het algemeen rechts. En blijven voor de civil engagement, de sus ontstaan dat mensen meestal helemaal niet prefereren veel jongeren deze vorm van digitale ‘burgerbetrokkenheid’, de kruimels over van de zo goed weten waarom ze deze of gene mening actie boven het vergaderen in het buurthuis. Of kerkelijke charitas en het sociale buurtwerk. hebben, of waarom ze eigenlijk tijdens of na zo’n al deze acties – thin commitment genoemd – Alleen in enkele gemeenten en deelstaten, zoals discussie van mening zijn veranderd. van de huidige ‘keyboard warriors’ meer effect het landelijke Vermont, haalt de deliberatieve Fishkin onderscheidt drie kernwaarden van hebben dan polarisatie en verharding van het democratie het politieke niveau van de hele stad de democratie – politieke gelijkheid, overleg en debat is overigens zeer de vraag. Internet is mis- of staat, maar ja, hoofdstad Montpelier telt nog wat hij noemt mass participation. Maar deze schien toch níet de oplossing. geen tienduizend inwoners. drie waarden vormen geen dilemma, maar een De conclusie moet zijn dat de vernieuwing trilemma. Dat wil zeggen: pogingen om welke Zijn we dan weer terug bij het aloude voting van de democratie onontkoombaar is, maar dat twee van de drie ook te realiseren betekenen and volunteering in de VS, met af en toe een te hoge verwachtingen in teleurstelling en zelfs ondermijning van de derde. Verkiezingen zijn digitale handtekeningen- of boycotactie tegen verbittering kunnen omslaan. Uiteindelijk gaat geen overleg. Overleg met iedereen kan niet en een foute figuur of foute onderneming? Nee. het namelijk over ‘politiek’, en ‘politiek’ gaat de gelote bijeenkomst is geen massa-deelname, Nu weet iedereen dat een face-to-face gemaakte over keuzes tussen dit of dat en niet over allebei. om maar iets te noemen. De G1000-achtige afspraak de beste is, maar niettemin is de zoge- Deze omslag naar ‘de politieke politiek’ hebben bijeenkomsten spelen ook geen enkele mobili- heten civic technology de grootste groeimarkt we de afgelopen weken in menige gemeente al serende rol in de democratie. In feite is het een binnen de civil society. De sites en apps die de kunnen zien als het ging terugkeer naar de manier waarop de Founding mensen in de buurt bij elkaar willen brengen, om de opvang van vluch- Fathers eind achttiende eeuw langdurig en in op basis van interesse of wat ook, zijn niet meer telingen. De overheden zie groene.nl voor alle rust – er was buiten stro op de kinderkop- te tellen. Een kleine greep: Mysidewalk.com proberen nu, wanhopig, Dossier Democratie jes gelegd om het karrenlawaai te dempen – met gaat over open data. Brigade.com: ‘Find friends de gemoederen te sus- elkaar overlegden om de grondwet op te stellen. and neighbors who agree with you.’ Change.org: sen, met enquêtes en In een levendige democratie kan dit burger- ‘Start a petition’. PublicStuff.com: ‘Connects wat niet al. Als men de burgers vanaf het begin overleg een nuttige aanvulling zijn op de andere citizen directly with city hall to fulfill service deel­genoot, en dus ‘mede-eigenaar’, van het pro- vormen van beïnvloeding: de verkiezingen, requests faster and with greater transparency.’ bleem had gemaakt, was de zaak wellicht niet zo de sociale bewegingen, de acties, de petities, Deze laatste app is dit jaar overgenomen geëscaleerd. de referenda. Maar moeten burgers niet ook door het bedrijf Accela, marktleider in ‘cloud- gewoon boos kunnen worden? De soms ronduit based civic engagement solutions for govern- Henri Beunders is hoogleraar ontwikkelingen in racistische oprispingen in de buurtbijeenkom- ment’. Men zegt nu meer dan zestig procent van de publieke opinie aan de Erasmus Universiteit

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 25 m / HH u agn e / M k Carolyn Dra

over toenemende segregatie waarvan vooral De Amerikaanse Droom in crisis kinderen de dupe zijn. Hij is gedurende een trimester aan de Britse universiteit verbonden als visiting scholar. Hij heeft net acht maanden non-stop rondreizen door de Verenigde Staten Eigen kroost eerst achter de rug. Sinds Our Kids verscheen wil iedereen van Putnam horen. Hij houdt Amerika Vijftien jaar na laat Robert Putnam in een spiegel voor waarin te zien is hoe de sociale Bowling Alone mobiliteit is gekelderd in de afgelopen decennia. zijn nieuwe boek Our Kids zien dat Amerika voor veel En naarmate de race om het Amerikaanse pre- mensen alles behalve the land of opportunity is. Hoe sidentschap verder op stoom komt, wil het hele staat het met de kansen van ‘our kids’ in Nederland? politieke spectrum hem op de thee hebben om te horen hoe dat komt. ‘Ik kan de volgende zin niet uitspreken zonder onbescheiden te klinken, en door Casper Thomas ik verontschuldig me daarvoor, maar ik heb met nagenoeg alle presidentskandidaten gesproken over Our Kids’, zegt Putnam. Een horizontaal uitgestoken wijsvinger en rijkste thema’s uit het publieke debat van de Het is niet de eerste keer dat Putnam de rol middelvinger, een ‘V’ op z’n kant. Als waren die laatste twee jaar: groeiende ongelijkheid tussen van politieke fluisteraar speelt. Hij was de Tho- vingers een schaar. Dat gebaar maakt Robert hoger en lager opgeleiden. Een kloof tussen de mas Piketty van de jaren negentig. Zijn bestsel- Putnam om de zoveel minuten tijdens ons haves en de have-nots die steeds groter wordt. ler Bowling Alone was het boek waarover ieder- gesprek over zijn nieuwste boek Our Kids: The Die haves hebben van alles meer: een stimule- een het toen had. Met Bowling Alone maakte American Dream in Crisis. Een grafiek met rende thuissituatie, deelname aan verenigingen, Putnam de wereld vertrouwd met het begrip twee lijnen die steeds verder uit elkaar lopen, goed onderwijs. Die have nots hebben gebrek ­‘sociaal kapitaal’, waarvan de voorraad sinds dat vat volgens Putnam de geschiedenis van aan dat alles. En die twee groepen leven in toe- de jaren zestig flink geslonken is, concludeerde de Verenigde Staten gedurende de afgelopen nemende mate van elkaar gescheiden. hij. Een wereld van sociale betrokkenheid, halve eeuw samen. Of het nu gaat om inkomens, We zijn op Nuffield College, Oxford, de tijde- vrijwilligers­werk en bloeiend verenigingsleven schooluitval of echtscheidingen, de grafieken lijke basis van waaruit Robert Putnam Europa had volgens hem plaatsgemaakt voor een geato- van Our Kids weerspiegelen een van de belang- aandoet om dit deel van de wereld te vertellen miseerde samenleving van eenzaam tv-kijken

26 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Zuid-Chicago. en onderling wantrouwen. werd priester. Of neem Jesse en Cheryl, die als waren verrassend. Ik verwachtte dat verschillen Sportclubs, Putnam (die in zijn jeugd een zwarte kinderen tegen institutioneel racisme in vrijwilligers­werk vooral zouden samenvallen buurten en fervent bowler was) koos een opliepen, de weg naar hoger onderwijs alsnog met ras, maar dat bleek niet zo te zijn. Er was scholen in de VS zijn homogene perfecte metafoor: de een- vonden, huizen kochten en een comfortabel inderdaad wel een groot klasse­verschil.’ klasse-enclaves zame figuur op de kegelbaan. middenklasse­bestaan verwierven. Putnams studente wilde niet verder in de geworden Amerika’s volkssport num- wetenschap. Ze ging naar een business school mer één, traditioneel beoe- Fast forward een halve eeuw. Putnam en werd een succesvolle ondernemer. Put- fend door duizenden bowling omschrijft het hedendaagse Port Clinton als nam, geholpen door tientallen onderzoeks­ leagues, gereduceerd tot een individuele bezig- een ‘split-screen American nightmare’. Deïn- assistenten, ging door met haar onderzoek. De heid, als ware het vissen. Zijn these was omstre- dustrialisering heeft een einde gemaakt aan data, aangevuld met uitgebreid veldonderzoek den, en hij kwam er later deels op terug, maar werk­zekerheid voor lagere klassen. In grote in verschillende Amerikaanse steden, leverden het maakte Putnam wereldberoemd. delen van de stad groeit bijna de helft van de steeds hetzelfde beeld op: een groeiende kloof kinderen op in armoede. Veertig procent van of het nu ging om inkomen, sociaal kapitaal of In zijn nieuwste boek grijpt Putnam terug de kinderen wordt geboren buiten het huwelijk. werkloosheid. Hoger opgeleiden stonden aan de op wat de stichtingsmythe van het moderne Drugs­gebruik en criminaliteit zijn enorm toe­ ene kant van de kloof, lager opgeleiden aan de Amerika is geworden: the American Dream, als genomen. Grote uitzondering is Catawba Island, andere kant. Dit klassenverschil was de bepa- term gemunt door de publiekshistoricus James de lommerrijke wijk aan de rand van het meer lende factor voor zo ongeveer alles in het leven. Truslow Adams in zijn boek The Epic of Ame- waar Port Clinton aan ligt. Daar woont de rijke Hoger opgeleiden krijgen later kinderen, zijn rica en door Putnam omschreven als ‘de belofte bovenlaag, met kinderen die, zoals Putnam het minder vaak alleenstaand en – een favoriete dat iedereen, ongeacht zijn of haar achtergrond, optekent uit de monden van schoolbestuurders, indicator van Putnam – eten vaker samen een een eerlijke start krijgt in het leven’. Dat ideaal, ‘hun bmw convertible parkeren op het school- avondmaaltijd met het hele gezin. zo laat Putnam zien, ligt in duigen, vernietigd plein naast krakkemikkige busjes die onderdak Destijds, toen hij Bowling Alone had geschre- door een halve eeuw van toenemende segrega- bieden aan thuisloze kinderen’. ven, was Putnam ook een veelgevraagd adviseur tie, inkomensongelijkheid en een hogere klasse De vertegenwoordigers van de huidige gene- in Europa. De Britse pers bestempelde hem in die de eigen levenssfeer afbakent. Letterlijk, met ratie kinderen die aan het woord komen in Put- 2001 als ‘Tony Blair’s favourite new guru’, De een hek om de grote tuin, en figuurlijk door voor nams boek ervaren Amerika als alles behalve vorige Franse president Nicolas Sarkozy ging bij hun kinderen een pad uit te zetten waardoor het land van de onbegrensde mogelijkheden. hem te rade. De Bondsdag stelde een commissie ze de minder bevoordeelden nauwelijks meer Putnam en zijn team interviewden Mark, een in die moest onderzoeken in hoeverre Duitsland tegenkomen. Sportclubs, buurten en scholen achttienjarige jongen wiens vader in de gevan- te lijden had onder afnemend sociaal kapitaal. zijn homogene klasse-enclaves geworden. Op genis zit, die tijdelijke baantjes aaneenrijgt en Ook de Lage Landen raakten in de ban van de die manier is het uit het oog, uit het hart. ‘Dat die graag hoger onderwijs wil volgen maar geen Putnam-these. Zijn werk werd ook hier onder- is mijn verhaal’, zegt Putnam, met een vol stem- geluid dat op hoog volume de kleine kamer vult. Het ideaal ligt in duigen, vernietigd door een halve eeuw ‘Het verdwijnen van een bezorgdheid om ander- mans kinderen.’ van toenemende segregatie en inkomensongelijkheid Natuurlijk is de Amerikaanse droom precies dat: een ideale voorstelling. Maar Our Kids laat zien dat er een realiteit bestond die erg dicht bij idee heeft hoe die wens te vervullen. Ze spra- deel van het sociaal-wetenschappelijk debat. die droom kwam: Port Clinton, Ohio, halver- ken met Kayla, die opgroeit in een gezin dat Jet Bussemaker, toenmalig staatssecretaris van wege de vorige eeuw, een stad waar klasse wel constant wisselt van samenstelling wanneer Volksgezondheid, Welzijn en Sport en druk bestaat, maar nauwelijks wordt ervaren. Wie nieuwe stiefvaders met kinderen hun intrede bezig met het aanmoedigen van actief burger- arm is, voelt zich niet zo. Wie rijk is (relatief dan, doen. Ze spraken ook met Andrew, zoon uit een schap, vroeg Putnam op gesprek. Allemaal wer- de onderlinge inkomensverschillen zijn beperkt) middenklasse­gezin van kleine ondernemers, die den ze getriggerd door Putnams voorspelling doet daar een beetje besmuikt over. Kinderen door zijn ouders naar voetbal werd gereden en van destijds dat Europa de Verenigde Staten worden geboren in stabiele huishoudens, met een stage kon regelen via een vriend van zijn volgde met tien jaar vertraging. twee ouders. Vader meestal aan het werk, moe- vader. Andrew zit op de universiteit en onder- der meestal thuis. In dat stadje in de midwest houdt een diepe vriendschapsband met zijn Wordt na de uitputting van sociaal kapitaal groeide Robert Putnam op. Hij kreeg zijn high ouders. Al deze vignetten, zo licht Putnam toe, de verschraling van de kansen van ‘onze kinde- school-diploma op 1 juni 1959, samen met 150 dienen ter ondersteuning van de simpele waar- ren’ ook in Nederland onderwerp van gesprek? klasgenoten. 1150 van de 6500 inwoners van heid die hij wil verkondigen: ‘Als je de kinderen Het lijkt er wel op. Vorige week vergaderde de Port Clinton juichten ze toe. ‘Familie of niet, de in Port Clinton in 1950 vergelijkt met die kin- Tweede Kamer over de onderwijsbegroting. mensen van Port Clinton beschouwden de gra- deren in Port Clinton nu, dan is de opportunity Een groeiende tweedeling in het onderwijs was duates als “onze kinderen”’, schrijft Putnam. gap dramatisch toegenomen.’ een van de onderwerpen die het debat domi- Het is een slimme manier om sociale veran- Putnams onderzoek naar de staat van jong neerden. Het politieke spectrum in de breedte, dering in beeld te brengen. Leg kinderen vast als Amerika begon tien jaar geleden, in een semi- met uitzondering van de vvd en de pvv, sprak ze jong en hoopvol zijn, spoel dan door naar een nar voor studenten politicologie op Harvard. de bezorgdheid uit dat de onderwijskansen van paar decennia later en kijk wat er van ze gewor- ‘De groep voerde een discussie over altruïsme’, kinderen uit hoogopgeleide en uit laag­opgeleide den is. De bbc scoorde er een hitserie mee, Seven vertelt Putnam. ‘De algemene aanname was dat gezinnen steeds meer uiteen beginnen te lopen. Up. Het is de reden waarom volwassenen overal jongeren in toenemende mate aan vrijwilligers- Onder meer de vroege voorsortering in het ter wereld schoolreünies bezoeken, of juist mij- werk doen. Een studente, zelf van een relatief Nederlands onderwijs, waarbij leerlingen na den. Voor Our Kids zocht Putnam zijn oud- arme achtergrond, meende dat het vooral gold de basisschool richting vmbo, havo of vwo stro- klasgenoten een halve eeuw later op. Bijna alle- voor welvarende kinderen, die vrijwilligerswerk men, het nieuwe leenstelsel dat een extra bar- maal waren ze hoger op de sociaal-­economische zagen als een manier om aan hun cv te werken, rière opwerpt voor het volgen van hoger onder- ladder geëindigd dan hun ouders. Don, die en zo in de smaak te vallen bij de toelatings­ wijs en de toename van ‘schaduwonderwijs’ in een vader had die met twee fabrieksbanen het commissies van de universiteit. Ik adviseerde de vorm van huiswerkbegeleiding en private gezin onderhield, ging naar de universiteit en dit verder te onderzoeken. De uitkomsten scholen werden genoemd als bedreigingen voor

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 27 s / HH u etrae ram P B

de kansengelijkheid in Nederland. Eerder die het huidige Amerika onmiskenbare schaduw- heid tussen klassen. Hoogopgeleiden keren naar week interviewde dagblad Trouw minister van zijden, met de rassenwetten als pijnlijkste voor- binnen, ongeacht geslacht of achtergrond. Onderwijs Jet Bussemaker. Zij constateerde dat beeld. Maar de auteur van Our Kids is daar niet Putnam heeft dan ook een andere missie met ‘de emancipatiefunctie’ van het onderwijs in blind voor. Opvallend is ook het aantal keren zijn boek dan zijn progressieve criticasters hem gevaar is nu rijke ouders hun kinderen in toe­ dat vrouwelijke geïnterviewden in zijn boek ver- verwijten. Het gaat hem niet om een terugkeer nemende mate laten bijspijkeren buiten het tellen dat ze stopten met werk of studie zodra naar de jaren vijftig, maar om een herstel van reguliere onderwijs om. er getrouwd werd. Putnam wegzetten als een de mentaliteit van de progressive era, het tijd- Uiteraard klinkt er ook nu weer kritiek op oude conservatief die terugverlangt naar de vak daarvoor dat de egalitaire samenleving van Putnam. Los van het noodzakelijke academisch tijd van Mad Men seizoen 1 is dan ook voor- de naoorlogse jaren mogelijk maakte. ‘Dat was geredetwist over cijfers, variabelen en indicato- bijgaan aan zijn voornaamste punt: de privé-­ een tijd waarin mensen publieke keuzes maak- ren roept hij bij veel critici een zekere irritatie omstandigheden waarin kinderen een halve ten die de ongelijkheden tussen klassen kleiner op. Illustratief is de bespreking van journalist eeuw geleden opgroeiden, verschilden niet dra- maakten. De high school deed zijn intrede, vier Nicholas Lemann in The New York Review of matisch naar gelang klasse. Ook als je aan de jaar vervolgonderwijs voor iedereen. Politiek Books. ‘Er zijn weinig prominente academici onderkant van de sociaal-economische ladder was dat geen easy sell. De rijken moesten ervan die het milieu uit, zeg, Happy Days – dat zich geboren werd, lagen er mogelijkheden voor je overtuigd worden dat het in ieders belang is om afspeelt in het middenwesten in de jaren vijftig open. Geholpen door staat, buren en gemeen- de ongelijkheid beperkt te houden. Dat is pre- om het Amerika van de jaren 1970 gerust te stel- schap kon iemand zijn milieu ontstijgen. cies de uitdaging waar we nu voor staan.’ En dus len – zo diep bevredigend vinden als Putnam’, Anno 2015 is dat een stuk moeilijker gewor- pleit Putnam in Our Kids voor ingrepen die de schrijft Lemann. ‘Hij voelt zich aangetrokken den. Niemand kan met zekerheid voorspellen opportunity gap kleiner maken, zoals vroeg- tot specifieke aspecten van het gemeenschaps­ hoe de tieners die in Our Kids aan het woord schools onderwijs, gemengde wijken en buiten- leven, zoals de centrale rol van het football team, komen zullen eindigen, maar het is duidelijk dat schoolse activiteiten voor kansarme kinderen. de onschuld als het gaat om seks en drugs, en ze over minder hulpbronnen beschikken dan de Putnam voelt de tijdgeest in zijn land ander- alomtegenwoordigheid van moeders die meer arme kinderen uit Putnams jeugd. Het is mis- maal feilloos aan. In 2013 ging de Amerikaanse bezig zijn om voor kinderen te zorgen dan aan schien wel Putnams belangrijkste boodschap, National Book Award naar The Unwinding of hun carrière werken.’ Het lijkt aardig bedoeld, en meteen de reden waarom het zinloos is zijn America van de New Yorker-journalist George maar de ondertoon is vilein: Putnam, die de werk proberen te vatten in een culturele tegen- Packer. Het boek vertelt aan de hand van indi- lelieblanke, conservatieve, heteroseksuele cul- stelling tussen progressief en conservatief: wat viduele levens hoe het verdwijnen van de zware tuur van de jaren vijftig verheerlijkt. er gewonnen is aan gelijkheid tussen de seksen industrie als economische motor grote delen Natuurlijk heeft Putnams contrapunt voor en tussen rassen is er verloren gegaan aan gelijk- van Amerika ontwrichtte. Plaats van handeling

28 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Schalkwijk, is Youngstown, Ohio, op twee schappelijke domeinen. Er is een aanzienlijke Wie met die bril naar Nederland kijkt, ziet een Haarlem. Ook uur rijden van Port Clinton. kloof tussen hoger en lager opgeleiden op het zorgelijk beeld. Eén op de negen kinderen in in Nederland En natuurlijk was er Thomas vlak van de arbeidsmarkt, attitudes, politieke Nederland groeit op in armoede, zo rapporteert bestaan twee gescheiden Piketty die met evenveel tam- participatie en gezondheid.’ Het drietal con- de Kinderombudsman, en dat is meer dan tien werelden tam eenzelfde punt maakte als stateert ook een toegenomen ‘homogamie’ jaar geleden. Anno 2015 leven vierhonderd­ Putnam nu: we leven in een oftewel trouwen binnen de eigen klasse. Hoog­ duizend kinderen in armoede, waarvan drie- tijd van toenemende ongelijk- opgeleiden doen meer aan vrijwilligerswerk, en kwart jonger is dan twaalf. Uit onderzoek van de heid. Piketty trakteerde zijn lezers op grafieken zijn beter in staat te voorkomen dat hun kinde- Universiteit van Michigan naar de mate waarin die lieten zien welke wereld er is verdwenen in ren lager op de sociaal-economische ladder ein- klassenverschil bepalend was voor de reken- de afgelopen decennia. Toen Putnam in 1959 digen dan zijzelf. vaardigheid van kinderen kwam Nederland als zijn diploma kreeg in Port Clinton hadden de Dat die twee gescheiden werelden bestaan, koploper uit de bus. Dit onderzoek staat model Verenigde Staten een hoogste belastingschijf van wil echter nog niet zeggen dat ze verder uiteen voor het onderwijs als geheel. ‘Zelfs als kinde- negentig procent. De progressive era als begin zijn gedreven, is de conclusie in Opleiding als ren uit hogere en lagere sociale milieus over van een tijd van kleine sociaal-economische sociale scheidslijn. Terugblikkend komen de dezelfde cognitieve vaardigheden beschikken, tegenstellingen werd deels mogelijk gemaakt onderzoekers tot het oordeel dat, in tegenstel- dan behalen kinderen uit hogere sociale milieus door een economische politiek die tegenwoor- ling tot wat Putnam laat zien voor de Verenigde een hoger opleidingsniveau dan kinderen uit dig zelfs de meest linkse partijen in Europa als Staten, de kloof tussen hoog- en laagopgeleid in lagere sociale milieus, omdat de ouders van de absurd voorkomt. de afgelopen dertig jaar in elk geval niet groter is eerst­genoemde groep van kinderen het nut van Maar er is een belangrijk verschil tussen Pik- geworden. Eenzelfde geluid klinkt in Een kloof onderwijs vaker inzien’, concluderen de onder- ketty en Putnam: de Franse econoom richt zich van alle tijden, een bundel samengesteld door zoekers in Opleiding als sociale scheidslijn. op een gezichtsloze één procent die zich een toe- Herman van der Werfhorst, hoogleraar sociolo- nemend deel van de welvaart weet toe te eige- gie aan de Universiteit van Amsterdam. Ja, hoog- Het is tekenend voor de situatie die uitein- nen. Putnams boek is er een, zoals hij schrijft, en laagopgeleid leven goeddeels in gescheiden delijk heeft geleid tot Putnams conclusie dat er ‘zonder upper class villains’. En met lower class werelden, maar van een sterk gegroeide kloof is ‘twee Amerika’s’ zijn – dat van hoogopgeleide victims, zou je daaraan kunnen toevoegen. niet per se sprake. Het is vooral de samenstelling gezinnen die alle zeilen kunnen bijzetten om kun Want de dupe van een ongelijke samenleving van de groepen aan weerszijden van de kloof die kroost vooruit te helpen: hun sterke netwerken, zijn allereerst kinderen die buiten de veilige is veranderd. In 1960 telde men 85.000 hoger hun financiële middelen waarmee bijspijker­ zone van het stabiele, betrokken gezin worden opgeleiden, in 2011 waren dat er meer dan drie cursussen en huiswerkbegeleiding kunnen wor- geboren. ‘Maar uiteindelijk is iedereen slech- miljoen, oftewel 27 procent van de beroeps- den gekocht, versus het Amerika van kinderen ter af als gevolg van ongelijkheid. Economen bevolking. Die cijfers komen uit een essay van die geboren worden in laagopgeleide gezin- becijferen de kosten van de groeiende kloof op Mark Bovens met de titel Opleiding als nieuwe nen waar die hulpbronnen niet ter beschik- honderden miljarden op de lange termijn’, zegt Putnam. ‘Toen we begonnen met dit project was ons doel de opportunity gap tot het belangrijk- Wie met Putnams bril naar Nederland kijkt, ziet een zorgelijk ste binnenlandse onderwerp van de presidents- beeld. Eén op de negen kinderen groeit op in armoede verkiezingen van 2016 te maken.’ Putnam windt er geen doekjes om: ‘I want to change America.’ sociale scheidslijn. Wat nieuw is, constateert king staan. Wat Our Kids óók laat zien, is hoe Moet Nederland zich zorgen maken om haar Bovens, ‘is de opkomst van hoger opgeleiden belangrijk het voor de toekomst van kinderen is kinderen? In ieder geval wordt het aan­zwellende als een tamelijk homogene sociale groep’. Die dat ze niet worden opgesloten in een kansarm publieke debat over kansen­ongelijkheid hoogopgeleiden domineren de politiek (Bovens milieu. Die kinderen uit het Port Clinton van de geschraagd door een groeiende stapel onder­ muntte eerder de term ‘diplomademocratie’) en jaren vijftig die de sociaal-economische ladder zoeken naar de afgesloten leefwerelden van kunnen zich goed organiseren om hun belangen beklommen deden dat vaak met hulp, steun en hoog- en laagopgeleiden. Vorig jaar oktober te bestendigen. advies niet zozeer van hun eigen ouders, maar brachten het Sociaal en Cultureel Planbureau en De vraag is wat de gevolgen van die geschei- van andere ouders. De sportcoach die hielp met de Wetenschappelijke Raad voor het Regerings- den werelden zijn voor toekomstige generaties. invullen van formulieren voor een studiebeurs, beleid samen het rapport Gescheiden werelden? Our Kids van Robert Putnam bevat een belang- het kind dat aan tafel mocht aanschuiven bij een uit. Daaruit kwam een beeld naar voren van een rijke waarschuwing op dit punt: veel data die gezin dat wél elke dag samen at en waar onder- Nederland dat anno 2015 het midden houdt tus- worden gebruikt lopen meestal een paar decen- werpen werden besproken waar het thuis niet sen Port Clinton 1950 en Port Clinton 2015. Het nia achter op de werkelijkheid. Generaties wor- over ging. Dat is de verloren wereld die Putnam scp constateerde ‘vrij grote sociale afstand’ tus- den met elkaar vergeleken op het moment dat er oproept in Our Kids, een tijd waarin de verant- sen lager en hoger opgeleiden. Gezinsvorming, iets te vergelijken valt: een behaald inkomens- woordelijkheid voor kinderen een gedeelde was, sociale contacten, alles speelde zich voorname- niveau of een behaalde opleiding. Over waar van alle ouders, voor alle kinderen. En juist op lijk af in kringen van gelijk opleidingsniveau. iemand eindigt op de sociaal-economische lad- dat punt verandert Nederland in een land dat ‘Tussen lager en hoger opgeleiden bestaat enige der is pas wat zinnigs te zeggen wanneer hij of de Verenigde Staten achterna gaat: een land segregatie in de woonomgeving, op school en op zij halverwege de dertig is, op z’n vroegst. Wie waarin de hoogopgeleide klasse zich op zichzelf het werk, maar vergeleken met andere landen is kijkt naar sociale mobiliteit is als ‘een astro- terugtrekt en haar nageslacht in toenemende die segregatie (nog) niet sterk’, concludeerden noom die naar de sterren kijkt’: je ziet wat jaren mate opvoedt afgezonderd van de kinderen die de onderzoekers. geleden gebeurde, niet wat er nu gebeurt. Het is er níet vanzelf wel komen. Eerder deze maand bracht een groep onder- een belangrijke reden waarom de ongelijkheid zoekers van de Radboud Universiteit een onder- in Port Clinton kon groeien zonder dat het al te Op maandag 16 november is Robert Putnam zoek uit dat het beeld van gescheiden werelden veel opviel: het kwam niet direct naar voren in te gast bij het John Adams Institute. Hij gaat bevestigt. In Opleiding als sociale scheidslijn de cijfers. Vandaar Putnams focus op ‘onze kin- daar in gesprek met Lodewijk Asscher, minister schrijven Marloes de Lange, Maarten Wolbers deren’, en de kansen die zij hebben. Die kinde- van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Tijd: en Jochem Tolsma dat ‘in Nederland opleiding ren zijn een windvaan voor de samenleving in 20.00-21.30 uur. Locatie: Aula, UvA, Singel 411, een belangrijke scheidslijn is op tal van maat- de toekomst. Amsterdam. Kaarten via john-adams.nl

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 29 Israël: de kinderen van 1973 ‘Plotseling werd er niet meer gepraat’ Op 4 november is het twintig jaar geleden dat Yitzhak Rabin werd vermoord – voor de generatie die in 1973 werd geboren een bepalend moment. ‘Voor ons was de vraag: waar gaan we voor sterven?’ door Nirit Peled

1973 Nachum werd geboren op 1 januari 1973 in witte kleding, zoals de traditie voorschrijft, toen Kiriat Arba, een van de eerste nederzettingen hij naar de kleine synagoge ging. Rond het mid- aan de randen van Hebron. Het is een ideologi- daguur werd de stilte plotseling verbroken door sche nederzetting, gebaseerd op de profetie van sirenes. Israël werd aangevallen door de legers de terugkeer van de joden uit hun ballingschap. van Egypte en Syrië. Mijn moeder vertelt me Nachum was een van de eerste kinderen die er nog steeds hoe ze met mij, haar eerstgeborene, geboren werden. ‘Mijn moeder was een over­ naar de schuilkelders rende, en hoe zwak ze was levende van de holocaust. Mijn ouders behoor- van het vasten. En geschokt en doodsbang. In den tot de eerste honderd gezinnen die naar onze geschiedenisboeken won Israël de oorlog, deze plek zijn gekomen. Hun kinderen waren de die na drie weken ten einde kwam. ‘Toen deze vervulling van de profetie, de eerste zonen van oorlog eenmaal voorbij was’, herinnert mijn het beloofde land.’ moeder zich, ‘was het land gewond en bedroefd.’ Toen ik het met Nachum had over ons Velen voelden zich onveilig, het geloof in een geboortejaar antwoordde hij direct: ‘Het is een superieur Israël in de regio lag in duigen. speciaal jaar, 1973. Ze hebben zelfs een lied over Waffa werd geboren en groeide op in Kfar ons geschreven. Het is een soort volkslied.’ Kara, een Arabisch dorp in het noorden van Israël. Waffa is de achtste van elf kinderen: Wij zijn de kinderen van de winter van 1973 negen meisjes en twee jongens. ‘Mijn vader was We werden geboren in een gewond, bedroefd speciaal: hij gaf me nooit het gevoel dat het min-

land der was om een meisje te zijn. Hij leerde ons ver- ORBIS / HH Jullie keken naar ons en knuffelden ons en trouwen te hebben en vastberaden te zijn, wat

probeerden troost te vinden bijzonder was voor de Arabische gemeenschap.’ binger / C

Toen we geboren werden keken de ouderen Kfar Kara ligt in het groene, beboste en heuvel- d Ru

naar ons met tranen in hun ogen achtige Galilea, een regio die veel diepe kleuren Davi En wensten dat we nooit in het leger zouden biedt, evenals verkoeling – en een van de centra 1993, Tel Aviv, Peace Now-demonstratie gaan is van Palestijnen die in Israël wonen. Waffa’s familie heeft hier vele generaties lang gewoond. Jullie beloofden ons een duif In 1949 hebben ze hun Israëlische staatsburger- enthousiaste menigte op de luchthaven Ben- Beloofden een olijftak schap gekregen. Gurion. Opwinding alom. Hoop. De volgende Beloofden vrede Tijdens de Jom Kippoer-oorlog vlogen er dag zongen we vredesliedjes en knipten we witte Beloofden voorjaarsbloemen vliegtuigen laag over het dorp van Waffa. Net papieren duiven uit. Kippi Ben Kippod (van Beloofden de beloften te vervullen als iedereen waren ze verrast door het lucht- de Israëlische versie van Sesamstraat) zong op Beloofden een duif alarm, maar voor Waffa en haar mededorpelin- de televisie: ‘Het is een heel fijne wereld met gen waren er geen schuilkelders of bunkers. ‘We joodse, Arabische en Engelssprekende kinde- Ik werd ook in 1973 geboren. De familie van hadden een grote vijgenboom met brede takken ren...’ We waren allemaal Israëliërs, we waren mijn moeder kwam uit Jemen en die van mijn en bladeren die bijna de grond raakten. Daar allemaal immigranten. vader uit Syrië. Ik ben wat ze een Mizrachi-jood vonden we een schuilplaats onder. Kun je het je Een jaar later, toen de vrede met Egypte was noemen, een jood ‘uit het Oosten’. Mijn ouders voorstellen? Toen ik opgroeide, was oorlog iets gesloten, verhuisde het gezin van Nachum van behoorden tot de eerste generatie vluchtelingen wat van een veraf gelegen, andere plek kwam.’ Kiriat Arba naar Beit El, een andere nederzet- en immigranten uit vijandige Arabische landen. ting op de Westoever. Daar speelde Nachum Mijn grootvader, zo gaat het verhaal, viel op zijn met naburige Palestijnse kinderen. Dicht bij de knieën en kuste de grond bij aankomst in Israël. 1977 nederzetting lagen een Palestijns dorp, Dura Jom Kippoer (Grote Verzoendag), najaar De Egyptische president Anwar Sadat kwam el Kara, en het vluchtelingenkamp Gilazun. 1973. In het dorp van mijn grootouders vastte in 1977 op bezoek, wat te volgen was op onze Alle kinderen kwamen onder de nederzet- iedereen. De straten waren leeg, alles was dicht. zwart-wittelevisie. Het hele gezin zag steeds ting bij elkaar om te spelen op een open veld, Mijn grootvader, de rabbijn van het dorp, droeg weer de beelden van hem, zwaaiend naar de dat werd gebruikt om te voetballen. Met zijn

30 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 1993, Tel Aviv, Peace Now-demonstratie moeder bezocht Nachum iedere week de brui- De Israëlische autoriteiten taal, de manier van kleden, het voedsel. Ik herin- sende markten van Ramallah, ze stopten om ner me vooral de geur. Mijn grootmoeder sprak te tanken in het midden van de stad, en in een deden feitelijk alles wat destijds vooral Jemenitisch. Officieren van het naburig dorp kochten ze een geit. In de hitte ze konden om af te komen van immigratiekantoor klopten op haar deur en van augustus omvatte het programma van het Arabische achtergronden eisten dat ze Hebreeuws sprak. De Israëlische zomerkamp een dagelijkse zwempartij in het autoriteiten deden feitelijk alles wat ze konden openbare zwembad – samen met alle plaatse- om af te komen van Arabische achtergronden lijke kinderen. ‘maar we konden wel zien dat de joodse dorpen zoals die van mijn familie, om een nieuwe Isra- Waffa vertelt soortgelijke verhalen over er beter uitzagen, beter ontwikkeld waren. We ëlische identiteit te creëren, een nieuwe solida- haar kindertijd. Ze herinnert zich vrijheid, zagen groen gras, mooie huizen, en stille, schone riteit. beweging, uitwisseling van mensen. Mensen straten. Die waren joods. Hoewel de grenzen Vandaag de dag heeft Waffa een kantoor in uit Gaza die het land afreisden om hun goede- vager waren, hadden we altijd het gevoel dat we Kfar Ara, in het noorden. Het kantoor fungeert ren in de dorpen te verkopen. Haar vader had minder hadden.’ als steun- en trainingscentrum voor Arabisch- veel joodse vrienden. Met zijn trekker en aan- Het dorp van mijn grootouders, vol Jeme- Israëlische vrouwen. Openbaar vervoer dat je hanger nam hij alle kinderen uit het dorp mee nieten, bevond zich vlak bij de luchthaven Ben- helemaal tot in Kfar Ara brengt is moeilijk te voor een avontuurlijk ritje buiten het dorp, en Gurion, net vóór de zogenoemde groene lijn, de vinden. Waffa denkt dat er driemaal per dag reed hij door alle steden en dorpen, inclusief demarcatielijn die in 1949 na de Arabisch-Israë- een bus is, maar niet van onze belangrijkste de joodse. ‘De scheiding die we vandaag de dag lische oorlog werd getrokken. Het dorp ademde busmaatschappij, dus het is moeilijk om de tijd- kennen bestond nog niet’, herinnert Waffa zich, de Arabische cultuur van mijn grootouders – de schema’s op je telefoon te vinden. De bus naar

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 31 Sde Boaz, een illegale buitenpost waar Nachum macht door geweld. Het maakte me boos en ver- maken. Een nieuwe wereld opende zich: pro- deze dagen woont, stopt driemaal per uur ach- legen, maar dat kon ik niet zeggen. Ik wist niet gressiever en intellectueler, maar ook blanker. ter het Centraal Station van Jeruzalem. Deze wat ik moest doen met mijn woede.’ Ondanks de Eerste Intifada, het geweld, de bus is comfortabel, kogelvrij en airconditioned. Wat volgde op de aanvallen waren de tegen- onderdrukking en Rabins compromisloze beleid Als hij Jeruzalem verlaat en Bethlehem nadert, aanvallen van het Israëlische leger. Door toe- herinner ik me duidelijk dat ik hoop voelde. gaat hij een tunnel in. Jonge vrouwen met kleur- doen van de intifada verliep de militarisering Mijn idyllische voorstelling van mijn land bleef rijke haarbanden, orthodox en modieus, gieche- binnen in Israël – en op de Westoever en in de intact. Ik werd geleid door patriottisme en de len achterin. Na de lange donkere tunnel komt Gazastrook – razendsnel. Overal werden check- wetenschap dat het conflict ons was opgedron- de groene bus plotseling te voorschijn aan de points van de politie ingericht, bij de toegangen gen. Ik bewonderde ons democratische systeem, andere kant van de berg. We hebben geen enkel tot drukke plekken, restaurants en winkelcentra. dat ons toestond onze stem te verheffen in jeug- huis van Bethlehem gezien, niet eens een inwo- De segregatie nam toe, net als het wantrouwen dige en energieke bijeenkomsten buiten de stad, ner. jegens de Arabisch-Israëlische gemeenschap. waar we vervuld werden van het geloof dat we Nachum zegt dat zij, de eerste kinderen, de vrede konden bewerkstelligen en sociale ver- werden beschouwd als het begin van de verlos- andering teweeg konden brengen. sing. ‘Ken je dat woord? Het betekent dat de ‘Ons vertrouwen in onze Nachum zegt dat het veiligheidsgevoel van Messias binnen een seconde zal komen en dat regering was geschaad. We de kolonisten destijds ernstig ondermijnd was. er vrede op aarde zal zijn en dat alles goed zal eisten meer veiligheid en meer ‘Ons vertrouwen in onze regering was geschaad. zijn – en dat het grondgebied van groot-Israël We eisten meer veiligheid en meer macht om weer één zal zijn. Er werd tegen ons gezegd: jul- macht om ons te verdedigen’ ons te verdedigen en onze nederzettingen te lie zijn hier de vervulling van. Het is een krach- blijven ontwikkelen.’ Wat precies is wat er tige opvoeding geweest, bijna psychedelisch, om gebeurde: meer militairen en meer bescher- onze ouders zo overtuigd te zien, met ogen die Raciale profilering werd een probleem, ook voor ming, wat tot een nog grotere isolatie en een nog straalden van de spiritualiteit en het geloof. Nu Mizrachi-joden. We zagen er Arabisch uit, dus grotere scheiding leidde. denk ik dat deze manier van opvoeden een grote we werden eruit gepikt bij veel checkpoints. We vaagheid heeft teweeggebracht, die zorgde voor moesten onze stem verheffen in het Hebreeuws een vertroebelde blik op de werkelijkheid. Die om onszelf als joden te identificeren. 1991 vaagheid was zo groot dat we eigenlijk niet heb- Bij Waffa thuis werd niet veel over de inti- We werden allemaal opgeroepen voor het leger, ben gezien wat er werkelijk gebeurde, dat er hier fada gepraat. De kinderen keken stiekem naar behalve Waffa. ‘Ik heb het altijd al geweten zon- ook andere mensen waren.’ het nieuws, achter de ruggen van de ouderen. der dat ik het hoefde te vragen. Hoe kon ik ook Maar meedoen was volstrekt niet aan de orde. in het leger gaan en tegen Arabische broeder- De Israëlische Arabieren deden niet mee aan landen vechten?’ Waffa stemde ermee in om te 1987 de Eerste Intifada. ‘Je zou de mond worden trouwen toen ze besefte dat er geen geld voor De Eerste Intifada kwam uit het niets. Dat is hoe gesnoerd als je het ook maar te berde bracht, je haar was om te studeren. Zij en haar echtgenoot ik het voelde. We waren vijftien jaar. Hoewel we zou gewaarschuwd worden dat zulke ideeën je woonden – en doen dat nog steeds – boven haar allemaal herhaaldelijk de heroïsche en bloedige burgerlijke en academische toekomst in Israël conservatieve schoonouders. ‘Ik droomde er nog geschiedenis van ons land hadden gehoord, in gevaar zouden kunnen brengen.’ Vandaag de steeds van een baan te hebben, maar ik mocht waren we geschokt door de beelden van rellen dag is er veel meer dialoog, omdat er informa- niet werken of studeren. Ik was een vrouw en en van mensen die gewelddadig tegen Israël, tie beschikbaar is op internet of via Facebook. geen meisje meer, en ze wilden niet dat ik ze zou tegen ons, protesteerden. De jonge Nachum ‘Destijds’, zegt Waffa, ‘was het alleen vader, het beschamen. Ik werd als het water: stil als de gol- begreep niet waarom: ‘Waarom zouden ze zo woord in het dorp, en het nieuws op televisie.’ ven, zwak en sterk tegelijk.’ gewelddadig zijn? Wat willen ze?’ Veel connec- Ik zat vast aan mijn Mizrachi-familieverhaal, Nachum ging in 1992 het leger in. Hij werd ties en vriendschappen met Arabische Israëliërs maar begreep al snel dat we, om te kunnen inte- na intensieve trainingen aangewezen voor de begonnen minder te worden. Mensen hielden greren en Israëliër te worden, al onze Arabische elitestrijdkrachten van de Israel Defense Forces. op met naar hun werk te gaan, veel kolonisten eigenschappen moesten afzweren. Mijn eerste Maar toen zorgden persoonlijke omstandig­ hielden op spullen van de Arabieren te kopen. stap naar buiten toe – en het begin van mijn heden ervoor dat hij zijn eenheid moest verlaten. ‘Kijk naar die malle tunnel onder Bethlehem, (politieke) heropvoeding – was mijn lidmaat- Tijdens de trainingen ontmoette Nachum mijn waar je vandaag doorheen bent gereden’, zegt schap van de socialistische jeugdbeweging toen goede vriend Orki uit Beeri, een kibboets in het Nachum. ‘Hij is gebouwd om te garanderen dat ik een tiener was. We waren verwikkeld in de zuiden. Orki werd in dezelfde tijd opgeroepen. er helemaal geen contact is. Niet eens op straat. strijd van de voorverkiezingen, waarin Shimon ‘Ik deed wat van me verwacht werd’, zegt Uiteindelijk is het een illusie van veiligheid: zij Peres verloor van Yitzhak Rabin. Rabin was Orki. ‘Het ging mij er niet om een krijger te zijn, zullen niet weggaan en wij ook niet.’ een havik en zijn ‘ijzeren vuist’-beleid tegenover ik wilde alleen maar de beste zijn. Ze zeiden d De rellen van de Palestijnen veranderden in de Palestijnen was oorzaak van de opstanden altijd tegen me dat ik potentieel had, dus het ele irit P een voortdurende dreiging van geweld. Bom- en de Eerste Intifada. Rabin was een man van leger was mijn kans. Ik oefende, ik rende door N men in publieke ruimten, en later zelfmoord- het leger, een generaal. Heel hard, en destijds de velden bijna helemaal tot aan Gaza en weer aanslagen in bussen en cafés. ‘Iedereen maakte zeker geen man van de vrede. Mijn vrienden terug, en ik zwom. Ik zorgde ervoor in goede zich zorgen over familie en vrienden, joden en en ik steunden hem niet. In onze traditionele conditie te zijn. Ik was zeventien en sterk. Er Arabieren’, aldus Waffa. Vervolgens houdt ze op blauwe arbeidershemden met rode omzoming school hier voor mij geen politiek statement in. met praten en verontschuldigt ze zich voor haar marcheerden we op straat en begonnen we vre- Het was de uitdaging. Ik dacht er niet aan om Hebreeuws. Ze zoekt naar een woord. Dan zegt desdemonstraties bij te wonen op het centrale mensen te doden. Gelukkig kan ik nu zeggen dat ze: ‘macht’. ‘Het was moeilijk om het bloedver- plein. ik gewond raakte en eruit kon stappen. gieten te zien, maar het gaf ook een gevoel van Vervolgens verhuisde ik naar Tel Aviv om Ik denk heel veel aan mijn kinderen en het macht. Ik leefde in een maatschappij die me naar de kunstschool te gaan. Tegen alle ver- leger. Ik praat er niet veel over, maar als ik dat zou moeten ondersteunen, maar dat niet deed, wachtingen in, want mijn mentor op de middel- doe, vertel ik ze dat het allemaal niet klopt. dus ik had er genoeg van om me machteloos te bare school had me gewaarschuwd het niet te Ze zouden nooit krijgers mogen worden. Mijn voelen. Toch kon ik niets met het geluksgevoel doen: mensen zoals ik, lees: een Mizrachi-jood moeder zei hetzelfde tegen mij, maar het heeft dat mensen ontleenden aan het verkrijgen van uit een kleine voorstad, zouden geen enkele kans niet geholpen. Mijn vader zei nooit iets. Hij was

32 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 een krijger, hij heeft gevochten in de Zesdaagse de periferie. Ik ging dus een uniform dragen en ophouden de uitbuiting te zien. Ik werd er gek Oorlog. Hij praat er nooit over.’ leren hoe je moest schieten. Het duurde niet van. Ik wist niets van werknemersrechten en Orki en ik rijden rond de kibboets. ‘Daar, zie lang: na zes maanden trouwde ik en mocht ik vakbonden, maar mijn reactie was instinctief: je die toren achter die heuvels? Dat is Gaza. En het leger uit. Er waren te veel ideologische ver- de aannemer en de boer moesten achter onze zie je die rook? Dat is waar zij hun afval verbran- schillen, en ik was niet in staat zo’n gediscipli- rug om een hoop geld verdienen. En wij vrou- den. Het is zo dichtbij dat je erheen kunt lopen. neerde en hiërarchische instelling te verdragen. wen hadden geen stem. Onze samenleving is Ik denk dat het twee kilometer naar het hek is.’ Ik kreeg daar veel kritiek op. Van mijn familie, patriarchaal en helemaal niet gelijk. Sommige Als we dichterbij komen, vraagt hij: ‘Zie je die en van al mijn vrienden in het leger. Ik werd als joodse vrouwen leven in soortgelijke omstandig- drukkerij daar? Daar werk ik, ze kunnen me een paria gezien. Mijn moeder vroeg me mensen heden, maar in ons geval werd je ook nog eens zien vanuit Gaza.’ er niets over te vertellen. Ik ging twee jaar lang geïsoleerd, gediscrimineerd en vernederd. Maar In ons laatste jaar op de middelbare school niet meer naar familiebijeenkomsten. ik ben als de golven: ik word sterker, ik word werd de dienstplicht een terugkerend onder- Waffa werd ondertussen moeder en zorgde wanhopig en kom er weer overheen. Daar heb je werp in de gangen. We wilden niet zijn zoals voor het huishouden. Ze voedde vier kinderen kracht voor nodig. Die had ik, precies zoals mijn die soldaten in het nieuws die tegen vrouwen en op. Op een gegeven moment blesseerde haar vader me had gezegd.’ kinderen vochten. Dat was toen ik voor het eerst man zijn rug. Hij was niet goed verzekerd, dus Op een zomerochtend in juni 1992 won hoorde van de ‘brief van de afgestudeerden’ die het gezin had geen inkomen meer. Waffa riep Rabin de verkiezingen van de rechtse Likoed- aan de premier zou worden gericht, om de wei- haar kinderen bij zich en zei tegen ze dat ze niet partij. Hij stelde een centrum-linkse coalitie­ gering bekend te maken om in de bezette gebie- van plan was te gaan bedelen. ‘Uiteindelijk werd regering met een kleine meerderheid in de den te dienen. De boodschap was: we vechten het zo slecht dat ik ging werken. Ik kwam uit Knesset samen, waaraan ook de Arabische par- niet tegen burgers. mijn glazen stolp.’ tijen deelnamen. Sterker, hij verbond zich aan De eerste generatie joodse pioniers had het In eerste instantie kon Waffa geen werk vin- het Israëlisch-Arabische vredesproces door te land opgebouwd en ervoor gevochten. Ze moes- den, omdat ze geen opleiding en geen beroep verklaren dat hij grondgebied wilde ruilen voor ten wel. Voor onze generatie was vechten een had. Uiteindelijk vond ze via een buur een baan vrede en veiligheid, een progressieve maar zeer politiek besluit van regeringen. Voor ons was de in de landbouw. ‘Op de eerste dag huilde mijn controversiële stap. vraag: waar gaan we voor sterven? Als er geen man, omdat hij niet wilde dat ik ging. Mijn oud- vredesproces is en er geen oplossingen aan de ste zoon moest zorgen voor de zeven maanden horizon zijn, sterven we voor het ten uitvoer oude baby, die ik nog steeds borstvoeding gaf. 1993 Toen Rabin de hand van Arafat schudde, was ik opgetogen. Mijn familie zat bijeen voor de tele- visie. De ceremonie in Washington DC werd op het nationale televisiekanaal vertoond, met een vertaling in het Arabisch en Hebreeuws. Mijn moeder huiverde echter. Terwijl ze haar ogen bedekte, zei ze: ‘O, hij schudt de hand van die moordenaar!’ De volgende dag verzamelden we ons allemaal op het centrale plein van Tel Aviv. Honderdduizenden mensen waren gekomen om dat euforische moment te vieren. Het was vrede. Aan de andere kant van het plein stonden een paar rechtse demonstranten uiting te geven aan hun onvrede over de vrede. In onze ogen waren ze een dwaze, extremistische minderheid. Waffa beschrijft een gevoel van hoop. Dit zou het begin kunnen zijn van een nieuw tijdperk, en zou een einde kunnen maken aan het geweld en de segregatie. Toch is Waffa behoedzaam in de manier waarop zij dit verwoordt. Nu denkt ze dat de Oslo Akkoorden een ongezonde situatie creëerden: in haar ogen is de Palestijnse Autori- teit (PA) een soort onderaannemer van de Isra- ëlische bezetter geworden, terwijl de Israëlische regering verder is gegaan met het bouwen van nederzettingen. Ze is niet geneigd terug te keren Nachum en zijn familie: ‘De dood van Rabin heeft het geloof kapotgemaakt dat vrede binnen handbereik lag’ naar haar vroegere gevoelens. ‘Na Oslo was er een serie gruwelijke – en dodelijke – terreuraanslagen’, zegt Nachum leggen van de bezetting. De patriottische zaak, Enerzijds voelde ik me een beetje beschaamd. terugkijkend, ‘en wij in de nederzettingen dach- normaal de lijm die een jong land als Israël bij- Anderzijds had ik het gevoel dat dit mijn kans ten: het is ons bloed dat hier mag vloeien. De eenhoudt, begon barsten te vertonen. We had- was om me te ontwikkelen.’ Waffa werkte met Palestijnen doden ons met de wapens die de den betere doelen nodig om voor te sterven. andere vrouwen in een boomgaard. Ze moest Israëlische regering ze geeft om hun samen- Toch ging ik het leger in, net als alle ande- peren plukken in de hitte van de zomer. Het was leving op te bouwen en te beschermen. We ren. Het leger is een belangrijke pijler van ons een zware baan. ervoeren een krachtig gevoel van verraad; we onderwijssysteem, een weg naar de volwassen- Ze stopten twintig vrouwen in een busje voor werden aan ons lot overgelaten. We waren furi- heid – en de eerste stap uit het ouderlijk huis, veertien mensen. Waffa werd omringd door eus.’ Nachum geeft toe dat hij veel dingen heeft vooral voor iemand zoals ik die afkomstig was negentien vrouwen die bang waren hun baan gedaan waar hij zich nu voor schaamt. ‘Ik ging uit een lagere sociaal-economische klasse en uit te verliezen of herrie te schoppen. ‘Ik kon niet erop uit om wraak te nemen. We gingen naar

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 33 weg 60 die Jeruzalem via Hebron met Schem toen werd er gezegd: Rabin is neergeschoten. Er “droge tijd”. Iedere vorm van spanning aan de verbindt, de hoofdweg. Het was een naar spelle- heerste ongeloof, en daarna nog meer chaos. Al grenzen zorgde ervoor dat de politie en het leger tje. Als zij stenen gooiden, gooiden we ze terug. spoedig werd bekend dat een religieuze jongen extra waakzaam waren, en die stonden dan geen En het werd erger: als zij molotovcocktails gooi- van de Bar Ilan Universiteit hem had gedood. drugssmokkel toe, zeker niet vanuit Libanon of den, deden wij dat ook.’ Nachum, die in z’n eentje in een bus zat, herin- Egypte. Daardoor ontstond een tekort aan hasj, In 1994 verliet ik Tel Aviv om aan de Riet- nert zich dat hij doodsbang was en hardop zei: terwijl je daar juist veel behoefte aan had door veld Academie in Amsterdam te gaan studeren: ‘Broederoorlog!’ Hij voelde toen echte angst. de stress van de oorlog.’ een nieuw hoofdstuk in mijn heropvoeding. Het nieuws dat de moordenaar een jood was, ‘De grootste verandering in mij’, zegt Hoewel ik mijn vaderland verdedigde, kreeg stelde Waffa’s familie enigszins gerust. Maar ze Nachum, ‘is dat ik ben opgegroeid in een religi- ik ook feiten over Israël en de Palestijnen te herinnert zich ook dat ze dacht: ze willen ons euze werkelijkheid, met een ideologie die ervan horen waarover in mijn studieboeken niet werd echt niet... Waffa heeft zich nooit kunnen iden- overtuigd is dat de staat Israël de staat van God gerept. In mijn studentenkamertje las ik over de tificeren met de Israëlische regeringen: ‘Rabin is, in het land van God. Dit land was ons beloofd, toenemende spanning in mijn vaderland rond was eigenlijk nooit mijn leider, maar toen dit was en doordat wij zijn teruggekeerd naar dit land het vredes­proces. De tegenstanders van Oslo gebeurd, voelde ik me betrokken. Ik rouwde.’ waren we op weg naar verlossing. Alles zou goed konden duidelijk niet meer worden genegeerd. Orki herinnert zich dat hij zijn soldaten mee- aflopen. We zouden wereldvrede krijgen. De d ele irit P N Orki: ‘Kijk nu eens naar ons: we komen steeds dichter bij een nieuwe oorlog’ Waffa: P‘ lotseling waren slogans als “Wij willen vrede” niets meer waard’

De nieuwe stem van rechts Israël, Benjamin nam naar Rabins graf in Jeruzalem. Rabin had dood van Rabin heeft het geloof kapotgemaakt Netanyahu, sprak voor opgetogen menigten; hem persoonlijk zijn officiersstrepen overhan- dat vrede binnen handbereik lag. Ik besefte dat zijn woorden waren vol woede, beschuldigingen digd. De foto van dat gedenkwaardige moment er helemaal niets is beloofd. Erger nog: als we zo en bedreigingen. Hij speelde in op de gevoelens hangt in de woonkamer. ‘Het was emotioneel, zouden doorgaan, de ander niet zouden willen van veel Israëliërs door de veiligheidssituatie ik wist niet wat ik ermee aan moest. Rabin was zien en niet moedig naar verandering zouden te benadrukken en de door Rabin voorgestelde dood. Beeri, waar ik ben opgegroeid, was een streven, zodat we hier allemaal kunnen wonen, territoriale offers. In een schetsboek heb ik foto’s vreedzame kibboets aan de grens met Gaza. De dan zou Israël over een paar generaties mis- gevonden van Rabin in SS-uniform, Rabin met inwoners reden gewoonlijk door Gaza naar het schien niet eens meer bestaan. Dat zou exact het een Palestijnse sjaal op zijn hoofd, en mensen strand, namen zonder vrees “Arabische” taxi’s tegenovergestelde zijn waar wij, de kolonisten, die zwaaien met borden waarop ‘Rabin = een en liftten zelfs... Sindsdien zijn de zaken alleen feitelijk op uit zijn. Het zou ingaan tegen ons verrader’ staat – ik verzamelde ze tijdens een maar geëscaleerd, en kijk nu eens naar ons: we idee dat we gevolg geven aan de belofte van God.’ bezoek in de zomer van 1995. En een handge- komen steeds dichter bij een nieuwe oorlog.’ In november 1996 werd de buurvrouw van schreven briefje van mijzelf: ‘Ik ga niet terug.’ Waffa vertelt dat na de moord op Rabin veel Nachum vermoord bij een aanslag, toen haar dingen begonnen te veranderen. ‘Plotseling auto in een hinderlaag reed. Zowel zij als haar waren slogans als “Wij willen vrede” en “We kleine zoontje werd van dichtbij doodgeschoten. 1995 geven de vrede een hand” niets meer waard. In Dit drukte Nachum met zijn neus op de feiten. En toen werd Rabin vermoord. Op het centrale plaats van vrede kregen we meer segregatie. De Hij stelde zichzelf de belangrijke vraag: waarom plein van Tel Aviv, omringd door bijna tweehon- gemeenschappen gingen elk hun eigen weg. Er gebeurt dit allemaal? Volgens hem ging het derdduizend aanhangers van het vredesproces. werd niet meer gepraat. Totaal niet. We werden antwoord niet over territorium, maar over de Voor Nachum, Waffa, Orki en mij was dat een steeds banger. Het vredesproces, de handdruk, angst voor ‘de ander’. Het werd steeds duidelij- bepalend moment. We waren 22 jaar oud. We het vredesplan – een nieuw tijdperk had op het ker, aldus Nachum, dat de Messias niet morgen hadden Rabin net op de radio gehoord. Hij was punt gestaan te beginnen, maar was al weer al zou komen. ‘We kunnen de messianistische geen man die veel emoties prijsgaf, maar bij die voorbij voordat er echt iets had kunnen gebeu- spanning niet heel lang laten bestaan.’ Nachum gelegenheid had hij met groot enthousiasme ren.’ schudde zijn verleden van zich af, vooral iedere gezegd: ‘Ik ben heel blij om te zien dat hier zo Orki vindt het moeilijk de invloed van de vorm van ideologie. Hij wendde zich tot de poë- veel mensen zijn. Ik heb altijd geweten dat als moord op Rabin op hem te beschrijven. ‘Ik weet zie en werd een stem die binnen de kolonisten- het op de vrede aankomt, we een stille, solide dat ik dat jaar ben begonnen met het roken van gemeenschap een ander geluid liet horen. Hij meerderheid achter ons zouden hebben die geen joints. Heel veel van ons rookten destijds. Het bood zijn lezers inzicht in hun gesloten gemeen- geweld wil en op vrede hoopt.’ was iets sociaals, en het voelde als een nationaal schap en gaf uitdrukking aan de ideeën van de Er klonken drie schoten. Er was chaos. En ritueel. We noemden een periode van oorlog een tweede generatie kolonisten.

34 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Nachum en verwante geesten richtten een deze samenwerking tussen een Arabische vrouw land, maar de mensen “bezet”. Ik geloof echt in organisatie op, die Eretz Shalom (Land van de en een joodse organisatie goed. ‘Mijn werkgever de verbinding van mijn volk met dit land. Het is Vrede) werd genoemd. Het doel was een dialoog begon me zelfs te bedreigen.’ onze historische geboorteplaats, het is van ons.’ te verwezenlijken tussen de kolonisten, Pales- Niettemin betekende deze stap dat Waffa Nachum toont geen enkele twijfel. ‘Mijn iden- tijnen van beide kanten van de ‘groene lijn’, en meer ging verdienen en dat de arbeids­ titeit als jood is hier duidelijk over. Zij hebben linkse Israëliërs. Eretz Shalom was noch links omstandigheden beter werden. ‘Ik had het uiteraard een ander verhaal, en ik ben bereid noch rechts, maar in wezen neutraal. Volgens gevoel dat ik miljoenen verdiende, en de aan- om daarnaar te luisteren. De uitdaging is om de Nachum moest de oplossing worden gezocht in nemers schreeuwden niet langer tegen ons. Ik twee verschillende verhalen te begrijpen en te ‘goed nabuurschap, waardoor iedereen zijn huis was de baas over mezelf. Ik voelde me als een respecteren. Maar ik zal hier niet weggaan. Zelfs zou kunnen behouden’. gewone werknemer, en veilig.’ niet als ik een minderheid in Palestina onder Op een speciale bijeenkomst waar Nachum Daarna, zo vertelt Waffa op het podium, ging een Palestijns regime zou moeten zijn.’ voor het eerst de Palestijnse leider Mahmoud ze Ma’am vertegenwoordigen. ‘Ik haalde vrou- Orki zit op zijn ruime balkon bij zijn huis in Abbas ontmoette, vroeg hij hem de aanwezigheid wen over om hun huis te verlaten en aan het Beeri. De kibboets biedt het soort rust en com- van een joodse minderheid te erkennen als deel werk te gaan. Al spoedig zag ik dat ze onafhan- fort dat we alleen van bungalowparken kennen, van een democratische Palestijnse samenleving. kelijker en uitgesprokener werden, en zelfs aan met dit verschil dat Beeri in de frontlinie lag tij- Abbas antwoordde: ‘Ahalan usahaln’, ‘Hallo en demonstraties deelnamen.’ Waffa had het gevoel dens de Gaza-oorlogen: ‘We hebben de laatste welkom’. ‘Ik weet dat hij eerder veel verontrus- dat deze vrouwen voor een verandering zouden keer veel beschietingen gehad. Eigenlijk noe- tende dingen had gezegd’, aldus Nachum, ‘maar kunnen zorgen in de Arabische gemeenschap in men we het al lang geen oorlog meer, maar “een hier was iemand die mijn buurman wilde zijn.’ Israël. Ze eindigt haar toespraak door te zeggen operatie”. We doen dat al sinds de Jom Kippoer- Nachums buitenpost, Sde Boaz, bestaat uit dat ‘we niet voor mensenrechten kunnen strij- oorlog, zodat het minder groot klinkt.’ niets meer dan een paar caravans die terloops op den als we tegelijkertijd zelf naar geslacht dis- Tijdens de jongste oorlog, in de zomer van een stuk rotsachtig terrein zijn neergezet. Ze zijn crimineren’. 2014, waren overal in de kibboets soldaten, om illegaal, zelfs volgens de Israëliërs. Zijn jongste Het publiek bestaat zowel uit Israëlische te rusten en zich voor te bereiden op de strijd. kinderen rennen buiten rond, tussen de rotsen Arabieren als uit joden. Er volgt een levendig en ‘Vier keer per dag en soms zelfs vaker vulde het en de groene bosjes. Dan valt mijn oog op een soms luidkeels gevoerd debat, waarbij een paar geluid van sirenes de lucht. Mijn jongste dochter jong meisje, in legerkleren en met een geweer, joden vloeiend Arabisch blijken te spreken. De is toen opgehouden met slapen, ze bleef maar dat tussen de caravans heen en weer loopt. ‘Zij Arabieren hoeven dus niet hun tong te breken bang. Het was vreselijk.’ De kibboets is goed patrouilleert hier’, bevestigt Nachum. over een taal waarin ze zich niet goed kunnen beschermd: ieder huis heeft een ingebouwde Ik vraag Nachum waarom hij hier wil blij- uiten. Ondertussen geniet ik van de simultane bunker, iedere kleuterschool en peuterspeelzaal ven wonen. ‘Ik ben een vat vol tegenstrijdig­ vertaling. Ik wil mijn vader bellen, die ook vloei- heeft een betonnen dak. Maar tijdens de oorlog heden, maar ik ben niet in de war’, antwoordt end Arabisch spreekt. Waarom heeft hij het mij werden de meeste gezinnen toch naar andere hij. ‘Ik ben hier met een missie. Mijn eerste doel niet geleerd? Dat was nu van pas gekomen. delen van het land geëvacueerd. is het bewustzijn van de kolonisten binnen te Nachum citeert een uitspraak van de Toch, zegt Orki, leidt hij een vreedzaam en dringen, zodat ik enige verandering teweeg kan bekende rabbijn Menachem Freeman: ‘De kolo- creatief leven met zijn gezin in Beeri. Hij wil brengen in de manier waarop zij de wereld zien nisten zullen de vingers van Israëls uitgestrekte heel graag vrede en is bereid om grondgebied op waarin wij leven. Als ik hier niet zou wonen, vredeshand zijn.’ Bij zijn buitenpost leidt hij me te geven, en als dat nodig is zelfs zijn levensstijl. zou niemand naar me luisteren. Ik woon hier rond door het gebied. Hij wijst me de kruising ‘Maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik er ook omdat ik op de Westoever geboren ben, dat waar vorig jaar drie jongens werden gekidnapt niet veel voor doe. Ik stem niet eens.’ Zijn ver- betekent veel voor me.’ en vermoord – wat een nieuwe bloedige oorlog trouwen in het systeem en in de leiders is bijna Sommige van zijn buren praten niet meer in Gaza tot gevolg had. Na een tijdje ontmoeten nihil, zijn apathie is verbluffend. Zittend in zijn met hem, sinds zijn ontmoeting met Abbas. we Hassan, een Palestijn die ook in 1973 blijkt schommelstoel laat hij me zien waar de raket- ‘Het lastigste is de kloof tussen datgene waar ik te zijn geboren. Ze kennen elkaar goed, we drin- ten de lucht in gingen – om al snel te worden in geloof en dat wat echt is. Ondanks de creati- ken thee. Hassan zegt dat de eerste twintig jaar gevolgd door antiraketten die steeds dichterbij viteit en de spiritualiteit waar ik in woon, kun- van zijn leven beter waren, dat het beter was om kwamen en uiteindelijk ver boven hem ontplof- nen mijn dochters niet naar het volgende dorp ten: ‘Boem!’ Van hieruit keek hij naar oorlog, lopen, het is gewoon te gevaarlijk. Maar zij zou- terwijl hij een joint rookte. den dat wel moeten kunnen doen, net als ik toen ‘Ik zal hier niet weggaan. Zelfs Het liedje over ‘de kinderen van 1973’ blijft ik jong was. Dat is mijn paradox.’ niet als ik een minderheid in me achtervolgen, ditmaal op de autoradio op weg naar huis. Het liedje is als een volkslied. Palestina onder een Palestijns Net als veel andere symbolen in Israël is het toe- 2015 regime zou moeten zijn’ geëigend door de mainstream, als ceremonieel Waffa staat op het podium. Trots opent zij een liedje, volledig beroofd van zijn politieke lading, debat over de positie van Arabische vrouwen en van de aantijging dat onze leiders geen vrede in Israël tijdens een conferentie georganiseerd samen te zijn. Hij beschrijft de huidige armoede, wisten te bewerkstelligen. Rabin heeft de tijd door Da’am, een kleine linkse joods-Arabische de ondraaglijke werkloosheid onder de Pales- niet gekregen om zijn belofte waar te maken, en politieke partij. Ze vertelt hoe haar kennis­ tijnen. Waar beide regeringen er niet in zijn misschien zou hij dat ook nooit hebben gedaan, making met Ma’an, een van de Israëlische vak- geslaagd oplossingen te bieden voor het conflict maar in dit wachten op de onvervulde belofte bonden die is gesticht door Da’am, haar leven beseffen Nachum en Hassan dat ze een gemeen- ligt ook onze ontkenning besloten – de passieve heeft veranderd. Aan het begin van de eeuw is schappelijke lotsbestemming delen. De realiteit houding van een generatie die nu veertig jaar of Waffa begonnen met haar werk voor de vak- is sterker dan hun ideologie. ouder is en voor een nieuwe generatie de vol- bond. ‘Ik herinner me dat ik me voor het eerst in Nachum stelt voor mij op het hoofdkruis- gende belofte moet creëren. mijn leven vertegenwoordigd voelde.’ Toch was punt af te zetten. Ik zie mensen liften. Er zijn zij aanvankelijk wantrouwig: ‘Mijn Arabische hier twee soldaten gestationeerd, die de bus- Nirit Peled is documentairemaker en geeft les op buurman buitte me uit, dus waarom zouden de halte moeten bewaken. Zij houden alle auto’s de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam. joden me niet uitbuiten?’ Haar Arabische werk- met Palestijnse nummerborden aan. Ik voel me In samenwerking met Simon van Melick. gever noch de mensen om haar heen keurden niet veilig. ‘In mijn verhaal hebben we niet het Vertaling: Menno Grootveld

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 35 MEER INFORMATIE EN KAARTEN VIA WWW.ORKEST.NL OF DE CONCERTZAAL

CHOPINPiano- concert 2 WEBER Symfonie2 Gordan Nikoli´c, viool/leiding Lucas Jussen, piano ZA 21 NOVEMBER PHILHARMONIE HAARLEM MA 23 NOVEMBER HET CONCERTGEBOUW

LUISTER GRATIS DE PLAYLIST OP WWW.24CLASSICS.COM/ORKEST WWW.ORKEST.NL

adv NedPhO_2015/16_serie 2_Groene_1/1_15C47K.indd 1 02-11-15 18:06 vierde dimensie: tijd. In Schuim, Caleidoscopische het afsluitende deel van zijn cyclus ­Sferen (2009), zette filosoof Peter samenleving Sloterdijk een stap in die richting. Hij beschreef een wereld waarin vaste gemeenschappen uiteenval- In zijn Kleine encyclopedie len in cellen, vluchtig als zeep­ schetst Herman Vuijsje bellen die samenklonteren tot nieuwe inzichten over schuim, steeds spetterend maar zonder herkenbare structuur. Nederland aan de hand Socioloog Zygmunt Bauman ging van neologismen. Deze nog verder en sprak van een ‘vloei- week: caleidoscopische bare samenleving’. Ook Chris van der Heijden schetste in De Groene samenleving. De Amsterdammer van 8 augustus individuele mens valt 2013 een aansprekend beeld: onze telkens in een andere samenleving is ‘een strepenlucht in harde wind’. kleurencombinatie. Maar ook deze beelden doen de werkelijkheid te kort. In ons dagelijks leven ervaren we onze Hoe ziet de Nederlandse bevolking eruit vanuit sociale relaties immers helemaal de lucht? Stel dat mensen kleuren hadden die niet steeds als vervliegend in de hun eigenschappen verrieden, dan kreeg je tot wind. Om zowel de vluchtigheid halverwege de vorige eeuw vanuit je virtuele als de feitelijkheid van die rela- helikopter de befaamde ‘lappendeken’ te zien. ties in een metafoor te vangen, De bevolking was grofverkaveld: de verschillend moeten we het beeld letterlijk die gekleurde lapjes waren duidelijk te onderschei- extra draai geven. Neem wat van den. die losse korrels waarmee men- Maar fietste of wandelde je door zo’n kavel, sen worden vergeleken in de ver- dan was afwisseling juist ver te zoeken. De gruisde of los-zandsamenleving. kringen waarin het leven zich afspeelde, vielen Stop ze in een caleidoscoop. Kijk, grotendeels samen. Was je een katholieke, in en je ziet ze gegroepeerd in een Brabant wonende boer, dan stemde je kvp en volmaakt patroon. paarde je veel kinderen aan weinig geld. Boven- Maar draai je de caleidoscoop dien ging je voor al je sociale behoeften om met een slag, dan verandert het beeld andere katholieke Brabantse boeren; je moest ling van die contacten en patronen volkomen: je ziet dezelfde kor- een heel eind verder om een ander soort mensen veel groter geworden. rels nu aaneengevoegd in een heel te ontmoeten. Het is op het ogenblik erg in de andere samenhang en kleuren­ Ga je tegenwoordig boven de Nederlandse mode om de hieruit resulterende combinatie, die niet minder har- bevolking hangen, dan levert je helikopterview samenlevingsvorm aan te duiden monisch en vanzelfsprekend lijkt. precies het omgekeerde beeld op. Nu ieder zijn als een ‘netwerk’ van fysieke en virtu- En zo steeds weer, een eindeloos aan- bestaan inkleurt volgens een bont palet van indi- ele relaties. Dat beeld doet recht aan de tal malen. In de caleidoscopische samen­ viduele voorkeuren geven we met z’n allen van- enorm toegenomen veelvuldigheid en complexi- leving nemen mensen individuele posities in en uit de lucht een totaalmix van onbestemde tint teit van die relaties, en ook aan de vele en snelle zijn ze gedurig in beweging, zonder een amorfe te zien. Maar ga je rondlopen tussen de mensen, wisselingen van schaalniveau die gewoon zijn massa van los zand of schuim te vormen. dan zie je het overal in Nederland fonkelen van geworden tussen dorp en werelddorp. Van een lappendeken naar een caleidoscoop de felste en meest uiteenlopende kleuren. Toch schiet ook dit beeld te kort. Je maakt in handen van een speelgraag kind, het klinkt In een metafoor van de huidige maatschap- immers niet deel uit van één netwerk maar van mooi, vrij en veelkleurig, en dat is het ook. Maar pij moeten niet groepen het uitgangspunt zijn, een hele reeks steeds veranderende netwer- het beeld van de caleidoscopische samenleving maar individuen. Geen lappen, maar stippen. ken. Om daaraan recht te doen, heb je aan een laat ook een gevaar zien: succesvol opereren in Identiteit is een korrelig begrip geworden. twee- of driedimensionaal model niet genoeg. die voortdurend verschuivende maatschappe- Daarom wordt onze samenleving wel verge- Wil je de vloeiende patronen zichtbaar maken lijke constellaties is een hele opgave. Je moet leken met een hoop ‘los zand’. Vorig jaar deed waarmee mensen zich nu tot elkaar verhouden, flexibel kunnen meebuigen met iedere draai koning Willem-Alexander het nog in zijn kerst- dan moet je het beeld een extra draai geven. van de caleidoscoop en je keer op keer aan- toespraak: ‘Verscheidenheid zonder eenheid is Je hebt een dynamisch model nodig met een passen aan een nieuwe sociale omgeving met los zand.’ Sommigen spreken van de ‘vergruisde nieuwe eisen en verwachtingen. samenleving’. Michel Houellebecq ging nog een Wie in onze tijd nog maar een enkele rol kan stap verder en zag ons als een verzameling ‘ele- spelen in een enkele sociale context geeft daar- mentaire deeltjes’. Kleine mee blijk van kwetsbaarheid en mentale onge- Maar dat is nou ook weer overdreven. Dat zondheid, citeerde Arnon Grunberg vorig jaar onze maatschappij geïndividualiseerd is, wil nog encyclopedie een psychiater. Vroeger heetten zulke mensen niet zeggen dat wij geïsoleerde levens leiden. ‘goed geworteld in de maatschappij’. In de calei- Net als vroeger onderhouden we sociale contac- van Nederland doscopische samenleving lopen ze het gevaar af ten en maken we deel uit van relatiepatronen, te zakken tot een nieuwe maatschappelijke ach- alleen zijn de hoeveelheid, diversiteit en afwisse- Herman Vuijsje terhoede.

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 37 Essay Pieter Hilhorst over zijn mislukte lijsttrekkerschap van de PvdA Hoe de twinkeling in mijn ogen verdween

Onverwacht werd Pieter Hilhorst in 2012 de opvolger van Lodewijk Asscher als wethouder in Amsterdam. Hij wilde de politiek veranderen, maar de politiek veranderde hem. ‘Wat ik meemaakte, is de nachtmerrie van alle politici.’

door Pieter Hilhorst

38 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Mijn dochter zit op de rand van ons bed. Tranen in haar ogen. Ze heeft weer gedroomd dat ik dood ging. ‘Je liep de bergen in. Ik zei nog tegen mam dat we je tegen moesten houden. Maar zij zei dat niets je kon stop- pen. Ik zei dat je niet meer terug zou komen. “Ik weet het”, zei ze. “Maar niets kan hem tegenhouden. Hij doet wat hij moet doen.” En toen ging je.’ Ze heeft eerder zo’n droom gehad. Het is midden in de campagne. Ik ga 19 maart 2014, een dag voor de naast haar op de rand van het bed zitten en huil met haar mee. Om daarna gemeenteraadsverkiezingen. Pieter mijn ogen te drogen, mijn nette pak aan te doen en te vertrekken. Op naar Hilhorst bij het AT5-debat in de het stadhuis en daarna naar een debat. Het zoveelste. De nachtmerrie van Amsterdamse Stopera mijn dochter bevatte een scherpe waarschuwing. Ik was aan het sterven in de politiek. Mijn eigenheid verdampte. De twinkeling in mijn ogen ver- dween. Ik zei ingestudeerde zinnen en fietste door de stad zonder te zin- gen. Het is het grootste raadsel van mijn kortstondige politieke carrière. Hoe kon ik mezelf zo verliezen in de politiek? Hoe bewaak je het evenwicht tussen wat je vanuit je missie wilt doen en wat je positie van je verlangt? Het kapsel waarmee ik de verkiezing in ging, was een symbool van deze huiveringwekkende metamorfose. Mijn hele leven lang heb ik een wilde bos krullen gehad. En nu had ik me laten aanpraten dat het beter was om me te laten kortwieken. Het begon met de losse opmerking dat ik ‘links haar’ had. En dat ik wel wat goede kleren moest kopen. Een klein offer, dacht ik. Als het nu helpt om de verkiezingen te winnen, dan ga ik toch naar de kapper en dan trek ik toch een net pak aan…

*** Politiek is een veeleisend ambacht en het confronteert je als geen ander beroep met wie je bent. En dat komt doordat politici een dubbele opdracht krijgen: wees jezelf en doe wat wij verwachten van een politicus. Mijn beslissing om naar de kapper te gaan en nette pakken aan te trekken, kwam voort uit de wens om elke afleiding weg te nemen. Als mijn wilde haar verkeerde associaties oproept, ga ik naar de kapper, opdat mensen beter kunnen luisteren naar wat ik te zeggen heb. In de politiek is de eer- ste indruk immers ongelooflijk belangrijk. Er zijn studies gedaan waarbij respondenten op basis van een vluchtige blik op twee kandidaten moesten voorspellen wie de verkiezingen had gewonnen. De voorspellingen waren opvallend adequaat. Dat komt doordat mensen een beeld hebben bij hoe een succesvolle politicus eruitziet. In de psychologie wordt dat het halo- effect genoemd. Zoals heiligen een glans om hun hoofd hebben, zo krijgen sommige mensen vanwege hun voorkomen het voordeel van de twijfel. Ben je gezegend met een lang postuur, een In de politieke brede kaak en een symmetrisch gezicht? Dan zul je wel een goede politicus zijn. Eveneens arena word denken mensen dat sprekers die zelfverzekerd je harder overkomen, gelijk hebben. Wie van nature afgestraft om snel praat met een hoge stem, oogt onzekerder. wat je fout doet Mannen wordt eerder natuurlijke autoriteit toegedicht dan vrouwen. En ga zo maar door. dan geprezen Dat is de reden dat Margaret Thatcher stem- om wat je goed lessen nam: ze verlaagde haar toonhoogte met doet 46 Hz, tot ze precies tussen een mannenstem en een vrouwenstem in zat. Het is de reden dat Diederik Samsom in 2012 een das ging dragen en Balkenende in 2005 een nieuwe bril nam. Ook Emile Roemer veranderde in 2015 zijn kapsel. Het halo-effect leidt tot eenheidsworsten. Politici modelleren zich meestal naar een ingebeeld ideaal. Het maakt ze in zekere zin inwissel- baar. De politieke arena is een uiterst onveilige omgeving. Je wordt harder afgestraft om wat je fout doet dan geprezen om wat je goed doet. Daarom is risicomijding het dominante gedrag. Hoe meer een politicus langs de gewone kanalen carrière maakt (eerst actief in een afdeling, dan raadslid, dan wethouder), hoe meer hij is getraind in het voorkomen van fouten. Er zijn weinig politici die niet defensief zijn. Omdat ik als buitenstaander binnenkwam, had ik geen last gehad van orp / HH

d de wasstraat van de partij. Ik was dus in een goede positie om anders en en

dd authentiek te zijn. Ik kon een meer persoonlijke, emotionele stijl van poli- i tiek bedrijven. Ik heb echter onderschat hoe aangedaan ik raakte door de

livier M hardheid van de politiek. Ik wist dat politici ongenadige kritiek krijgen, O

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 39 ‘Nieuw meesterwerk.’ de Volkskrant ‘Een verhaal dat je ademloos uitleest.’ NRC Handelsblad ‘Prachtig.’ Het Parool

Liefde, passie en een mysterieus sterfgeval – de grote Spaanse romancier Javier Marías is in Zo begint het slechte in topvorm. Nu te koop bij uw boekhandel maar pas toen ik zelf een favoriet haatobject werd van rechtse bloggers, Daarop werd er opnieuw geschorst, maar nu om pvda en GroenLinks de voelde ik hoe de kou dan om je hart slaat. gelegenheid te geven om hun positie te bepalen. Carolien Gehrels legde In zijn boek uit 1528, Il libro del Cortegiano (Het boek van de hoveling), de vinger op de zere plek. Als de leider van de vvd en de schrijver van over succes aan het hof, schrijft Baldassare Caldiglione dat een hoveling het verkiezingsprogramma niet genoeg gezag hebben om steun te krijgen sprezzatura moet hebben. Hij omschrijft het als het vermogen om met voor de erfpachtplannen van het college, dan is er sprake van een leider- schijnbaar gemak ingewikkelde dingen te doen en daarbij de moeite te schapscrisis. Als de vvd tegen de plannen was, moest de vvd maar uit het maskeren die het kost om het te doen. Hij kan zich gemakkelijk verhouden college stappen. Toen dit standpunt werd meegedeeld ontplofte Eric van tot mensen van allerlei slag. Hij krijgt veel van ze gedaan, zonder de indruk der Burg. In het collegeakkoord stond niks over erfpacht. Het was dus te wekken dat hij erop uit was om iets van ze gedaan te krijgen. Hij heeft een vrije kwestie. Er werd afgesproken dat we ’s avonds opnieuw bijeen een gunfactor. In Primary Colors, het boek van Joe Klein over presidents- zouden komen, ook met de fractievoorzitters van de coalitiepartijen en de kandidaat Jack Stanton – een amper verhulde Bill Clinton –, wordt aan de woordvoerders. hand van een handdruk geïllustreerd hoe dat werkt. Jack kan iemand een Bij de avondvergadering lieten Eric en Eric de woordvoerder van de hand geven, maar ook zijn linkerhand op de handen leggen, of de linker- fractie, Daniel van der Ree, de bezwaren van de vvd naar voren brengen. hand leggen op de bovenarm van de ander. En iedereen heeft het gevoel Ze deden dat dus niet zelf. Van der Ree zat aan dat dit geen inwisselbare handdruk is. Dat was de sprezzatura van Clinton. tafel met twaalf mensen die allemaal vonden Mark Rutte heeft sprezzatura. Hij legt ongelooflijk makkelijk contact en Ik heb me meer dat hij niet zo moeilijk moest doen. Maarten weet mensen op hun gemak te stellen. getraind in het van Poelgeest verzon allerlei manieren om Als gespreksleider had ik sprezzatura. Ik kon kritisch zijn zonder dat charmeren een beetje extra ruimte te scheppen voor de mensen me dat kwalijk namen en ik kon dingen benoemen zonder men- vvd. Op het einde van de vergadering ging sen te schofferen. Als politicus kon ik dat niet. Als gespreksleider sta je van gespreks- de vvd overstag. Op dat moment was ik daar buiten het krachtenveld van de debatterende partijen. Juist die onpartij- partners dan in ­ongelooflijk blij mee. In mijn dagboek schrijf digheid biedt de mogelijkheid om tijdelijk een warme band te smeden. Als het bevechten ik: ‘Een enorme overwinning. Je kan elke politicus vertegenwoordig je altijd een belang, een positie, een partij. Je brand blussen met een glas water. Als je er bent nooit ik, altijd wij. Je moet op je woorden passen. In de politiek is van mensen maar vroeg genoeg bij bent. Het dreigen met je positie vrijwel altijd belangrijker dan je persoonlijkheid. Een politieke een crisis was een gok, maar hij heeft goed uit­­ tegenstander gaat je geen gelijk geven omdat je aardig bent. Persoonlijke gepakt.’ verhoudingen bepalen dus niet de onderlinge verhoudingen, maar spelen Van nature ben ik meer van het harmonie- pas een rol na erkenning van de politieke verhouding. model dan van de confrontatie. Achteraf heb Journalisten denken vaak dat het andersom werkt. Bos en Balkenende ik nog wel eens spijt gehad dat we hebben gelijmd. Soms mis je een per- kunnen elkaar niet uitstaan en dus was het kabinet-Balkenende III een fecte kans om het anders te doen. 18 juni 2013 was zo’n dag. Het was een vechtkabinet. Als oorzaak voor de stroeve onderhandelingen met Grie- kans om te breken met de vvd en een nieuw college te vormen met d66. kenland wordt de verklaring gezocht in de onderlinge verhouding tussen Op dat moment had niemand bij d66 gedacht de grootste te worden. Ik Tsipras en Varoufakis enerzijds en de andere Europese leiders anderzijds. denk dat ze graag de opengevallen plek van de vvd hadden ingenomen. Ik denk dat het meestal andersom werkt. De verhoudingen verslechteren Dan was er een college gekomen van pvda, d66 en GroenLinks. En dat doordat mensen in een onmogelijke positie zitten. ­Balkenende III was een nieuwe college kon dan de inzet worden van de verkiezingen, waardoor kabinet van negatieve compromissen. Wat het cda wilde, was te pijnlijk het voor d66 moeilijker geworden zou zijn om een anti-pvda-campagne voor de pvda en vice versa. En de ChristenUnie kon daar als derde partij te voeren. Het anti-pvda-sentiment was erg gevoed door de mislukte for- geen verandering in brengen. Als de manoeuvreerruimte beperkt is, ver- matie van 2010 toen d66 buiten de boot viel en pvda en GroenLinks met zieken de verhoudingen vanzelf. De beperkte speelruimte wordt door de de vvd verder gingen. Door het oorspronkelijk beoogde college alsnog te spelers al snel gezien als onwil. Tegenstanders worden vijanden. Als poli- vormen, was de bron van de frustratie weggenomen. Het is een wat-als- ticus heb ik altijd werk proberen te maken van goede verhoudingen met geschiedenis. Ik heb het destijds niet gedaan. Sterker nog, ik heb het des- andere politici. In het college waren de verhoudingen ook goed. Het ging tijds niet eens overwogen. zelden hard tegen hard. Eén uitzondering daargelaten. Dat was op 18 juni Op dat moment was alles erop gericht om de verhoudingen met de vvd 2013. Die dag viel het college om diezelfde dag weer te worden gelijmd. juist zo goed mogelijk te houden. Zo viel in de zomer van 2013 het verkie- zingsprogramma van de vvd in onze handen. Dat klinkt sinister, alsof we *** in een schemerige parkeergarage van iemand in een regenjas een bruine De aanleiding was een conflict met de vvd over de hervorming van envelop hadden gekregen. De werkelijkheid was veel suffer. Bij een geza- de erfpacht. In Amsterdam is de meeste grond van de gemeente. Huis­ menlijk overleg had Robert Flos, de fractievoorzitter van de vvd, het per eigenaren betalen de gemeente pacht voor die grond. Maarten van Poel- ongeluk op een stapel papieren gelegd van Marjolein Moorman. Na afloop geest (GroenLinks) wilde dit systeem moderniseren. De Telegraaf was fel van het overleg nam zij haar stapel mee en dus ook het conceptverkiezings- tegen. De vastgoedbonzen waren tegen. De vvd-afdeling Zuid was tegen. rapport. Wat te doen? Dit conceptverkiezingsprogramma bood ons kansen Vanwege dit verzet wilde Eric van der Burg (vvd) de plannen niet meer de vvd een stap voor te zijn. We konden de ideeën aanvallen voor ze waren steunen. De hervorming mocht wel doorgaan, maar de vvd wilde haar gepresenteerd. We konden het programma lekken naar de pers. En wat handen vrijhouden om in de gemeenteraad tegen te zijn. Maarten was deden we? We besloten het terug te geven zonder er iets mee te doen. Eric bereid om dat te accepteren. Ik niet. Hij had geteld – politiek is vaak een Wiebes bekende dat hij niet zeker wist of hij in onze plaats net zo netjes kwestie van stemmen tellen – en ook zonder de vvd was er een meerder- had gehandeld. Eric van der Burg zei dat hij het gebaar nooit zou vergeten. heid voor de plannen. Maar onenigheid over erfpacht zou de vvd de kans Mijn verhouding met Eric van der Burg was goed. Het is een heel aar- geven om campagne te voeren tegen het eigen college. Mijn inschatting dige, prettige vent. Hij heeft sprezzatura en gevoel voor humor. Dat helpt was dat d66 zich dan bij de vvd zou aansluiten in het verzet tegen de ook. Het is alleen een aardigheid waar je, als het erop aankomt, weinig plannen. De druk zou dan volledig op de pvda komen te liggen. Voor het voor koopt. Als de omstandigheden veranderen, veranderen voor hem par- college had ik Carolien Gehrels, Freek Ossel en Eberhard van der Laan does de loyaliteiten. En tijdens de campagne veranderden de omstandig- ingelicht over de dreigende impasse. Eberhard deed van alles om de vvd- heden drastisch. Van der Burg besefte dat hij voor deelname aan een vol- wethouders tot instemming te bewegen. Eric van der Burg en Eric Wiebes gend college afhankelijk was van d66. En dus telden gebaren die hij ‘nooit liepen de vergadering uit om te overleggen met de vvd-fractie. Na bijna zou vergeten’ niet meer en liet hij geen enkele gelegenheid voorbijgaan om drie kwartier kwamen ze terug met de mededeling dat het niet was gelukt. mijn geloofwaardigheid onderuit te halen en om bij Jan Paternotte in het Ze hadden nul ruimte. gevlij te komen. Voor hem hoort dat bij politiek. Elke politicus doet wat het

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 41 ‘Waanzinnig meeslepend en donker, en vol tempo geschreven. Een onwaarschijnlijk debuut.’ DWDD Boekenpanel

‘Niet sentimenteel. Felrealistisch. Episch van omvang en opzet.’ NRC Handelsblad

‘Langzaam drukt Lish alle lucht uit je longen. Dit krachtige boek wegleggen, je wilt het soms wel, maar het lukt niet, in ademnood moet je verder lezen.’ Trouw

‘Een vorstelijk debuut.’ De Groene Amsterdammer

‘Overdonderende roman.’ de Volkskrant

www.hollandsdiep.nl beste is voor zijn partij. En als je de hitte niet aankunt, verdwijn je maar Maar als je met haat wordt overladen, ga je je psychologisch juist afsluiten uit de keuken. voor geluiden van buiten. Je pikt eruit waar je wat mee kunt en negeert de Mijn klacht gaat niet over de hitte in de keuken. Wat ik mezelf wel rest. Zo gaan politici precies doen wat degenen die politiek haten bewe- verwijt, is dat ik zo naïef was dat ik dacht dat investeringen in een relatie ren: ze luisteren niet. Kiezers houden niet van defensieve politici. Ze willen belangrijker waren dan politieke opportuniteit. Eenzelfde naïviteit heb ik graag de politicus leren kennen en iets weten over zijn of haar persoon- gehad ten opzichte van andere lijsttrekkers. Ze kunnen toch niet echt den- lijk leven. Om dat alles tegen je kan worden gebruikt neemt de bereidheid ken dat ik verantwoordelijk ben voor de blunder van de belastingdienst? daartoe af. Politici worden minder menselijk. Ze vertellen alleen nog maar Nee, natuurlijk denken ze dat niet, maar als de gelegenheid zich aandient wat ze goed uitkomt en pikken elementen uit het eigen leven die naadloos om mij die blunder aan te wrijven, dan zullen ze het niet laten. Dan zullen passen bij het politieke programma. En dat wekt weer argwaan bij kiezers ze gebruikmaken van het beeld dat ik geen verstand heb van financiën om die ziek worden van de reclamepraatjes. mijn geloofwaardigheid en die van de pvda aan te tasten. In de campagne was ik af en toe wanhopig. In mijn dagboek schreef ik midden in de nacht na het slechtste debat van de campagne en een peiling *** waarin d66 voor het eerst de grootste was: ‘Op dit moment ben ik bijna In verkiezingstijd is de politiek een zero sum game: de zetels die de een misselijk van het gevoel van mislukking. En kan ik eigenlijk alleen maar verliest, wint een ander. In zulke omstandigheden vergt het een boven- denken: over drie weken is het voorbij. Dan heb ik dik verloren en treed ik menselijke terughoudendheid om de zwakte van een ander niet uit te bui- af.’ (25 februari 2014) ten. De enige reden voor een rem op de aanvallen is als daarmee de kansen op succes in de formatie worden bedreigd. Hier geldt het oude adagium *** van Machiavelli dat een vorst beter gevreesd dan geliefd kan zijn. Traditio- In de politiek leer je jezelf ongenadig kennen. Ik heb ontdekt dat ik geen neel waren de andere partijen in Amsterdam bang voor de pvda. Als groot- vechter ben die meteen terugslaat als hij wordt aangevallen. Ik heb wel ste partij was de pvda immers aan zet bij de collegeonderhandelingen. In een groot incasseringsvermogen. Ik geef niet op. Ik ben er trots op dat de campagne van 2014 verdween deze angst. De peilingen lieten zien dat ik na de wanhoop waarover ik in mijn dagboek schreef, mezelf aan mijn het deze keer wel eens anders zou kunnen zijn. Dit creëerde een wil om af haren uit het moeras heb getrokken. De laatste weken voerde ik meer cam- te rekenen met de pvda die weinig met mij te maken had. pagne als de blijmoedige vechter die ik ben, maar voor de uitslag mocht Het grootste deel van mijn werkende leven heb ik me veel meer getraind dat niet meer baten. Toch geloof ik dat daar de kiem ligt voor een andere in het charmeren van gesprekspartners dan in het bevechten van mensen. vorm van politiek. Ik pleit er niet voor dat mensen de politiek links laten Dat hing samen met mijn werk als zelfstandige. Ik had losse optredens liggen, maar ik hoop wel dat idealisten niet klakkeloos meedoen aan de of kortlopende projecten en werd uitgenodigd om mensen te inspireren. ongeschreven regels van het spel. Je hoeft niet naar de kapper om beter Zelden was ik een bedreiging voor hun positie. Nu opereerde ik in een te passen in het plaatje van de politicus. Je hoeft niet te proberen groot heel onveilige omgeving, waarin goede verhoudingen geen enkele garantie te worden door een ander klein te maken. Je hoeft niet te zwijgen over je boden tegen aanvallen op je geloofwaardigheid. Waar ik gewend was om belangrijkste motief om de politiek in te gaan omdat het slecht scoort in met een glimlach gesprekspartners verbaal te kietelen, moest ik nu keer op focusgroepen. Je hoeft niet alles weg te poetsen wat kwetsbaar is. Je hoeft keer in de verdediging. niet te spreken in oneliners en kernboodschappen. In ieders eigenheid De sprezzatura die ik had voor ik de politiek in ging, was gebaseerd op schuilt juist de geloofwaardigheid. Nu had ik die vrije positie. Nu was ik een politicus die steevast moest praten over Ik hoop dat al water bij de wijn gedaan nog voor mensen onderwerpen die ik liever meed en geen ruimte kreeg om te spreken over de aan de wijn konden ruiken, laat staan de wijn idealen waarom ik de politiek in was gegaan. In Het Parool werd de stem- idealisten niet konden proeven. ming bij debatten samengevat als: ‘Wie pakt Pieter?’ Ik was zo gebrand klakkeloos In voorafgaande hoofdstukken heb ik om het goed te doen dat ik eerder verkrampt ging opereren. Ik kreeg op meedoen aan de steeds onderzocht wat ik anders had kun- een gegeven moment moeite met slapen en werd ook onbereikbaar voor nen doen. Voor dit thema, mijn psyche, is dat mijn naasten. Mijn vriendin en mijn kinderen konden me dingen vertellen ongeschreven moeilijk. Het gaat er dan niet om iets anders die ik terstond weer vergat. Mijn dochter zat een week in Caïro en ik was regels van het te doen, maar iemand anders te zijn. Ik had gewoonweg vergeten dat ze zou gaan. Ik kon alleen maar denken aan wat spel eigenwijzer kunnen zijn. Ik had dwars tegen ik moest doen om het tij te keren. Mijn vriendin zei dat ze nu een idee had alle adviezen het kunnen doen zoals ik het hoe het is om te leven met iemand met beginnende alzheimer, met iemand wilde. Ik had veel vaker met mijn vuist op die helemaal in zijn eigen wereld dreigt te worden opgesloten. Ik vond het tafel kunnen slaan. Maar zelfs eigenwijsheid is vreselijk om te horen, maar kon het nauwelijks veranderen. afhankelijk van de positie die je inneemt. Het Wat ik meemaakte, is de nachtmerrie van alle politici. Ik heb daardoor is makkelijk om eigenwijs te zijn als je ergens veel ervaring mee hebt. Het wel beter begrepen hoe de onveilige politieke cultuur de authenticiteit van is moeilijker om in een nieuwe praktijk direct te roepen dat je het beter politici aantast. Wie de politiek in gaat krijgt kritiek en ook onterechte kri- weet dan alle anderen. Het is makkelijk om eigenwijs te zijn als je de wind tiek. De enige manier om je daartegen te wapenen is om de kritiek niet mee hebt. Het is moeilijker om het te doen als je storm tegen hebt. De nei- persoonlijk te nemen. Het is kritiek op de positie die je inneemt, het is ging is dan juist groot om meer advies te vragen. Over het algemeen geloof kritiek op de rol die je vervult. Makkelijk is dat niet, omdat de kritiek heel ik ook meer in samenwerking dan in het eenzame genie dat iedereen zijn persoonlijk wordt gemaakt. Dat is immers de manier om de geloofwaar- wil oplegt. Maar hoe meer adviezen je krijgt, hoe minder vanzelfsprekend digheid van een ander aan te tasten. Dus is er niet iets mis met de belas- wordt. Pas doordat ik in de politiek zo onder vuur gelegen heb, ontdekte ik tingdienst, maar ben ik een paniekvoetballer (sp) of kan ik geen balans hoezeer mijn zorgeloze manier van optreden voor de politiek een privilege lezen (d66). Ik opereer als een kip zonder kop (d66) of schaam me voor was. Ik kon dat doen omdat ik een vrije rol had. Als je in de hoek zit waar mijn eigen kabinet (vvd). Op Twitter waren de aanvallen nog meer op de de klappen vallen, kun je niet dansen. Pas op het einde, toen ik mezelf man gericht. Ik was een favoriet haatobject geworden van rechtse bloggers had uitgevonden als blijmoedige vechter, maakte ik af en toe weer een en daar werd ik heel somber van. ­huppeltje. Ik denk dat daarin echte autonomie en authenticiteit bestaat. Om je staande te houden in een vijandige omgeving moet je kritiek van Ook onder druk jezelf niet verliezen. Maar toen ik dat ontdekte, was het je kunnen laten afglijden. Je moet een olifantenhuid ontwikkelen. Als alles al te laat. De nachtmerrie van Sacha was toen al uitgekomen. Ik ben de tegen je gebruikt kan worden, is het logisch dat politici op hun woorden bergen in gegaan. Gelukkig was het alleen een politieke dood. letten. Ik heb vaak pleidooien gehouden voor responsieve politiek. Poli- tici moeten luisteren naar kritiek op plannen, een antenne hebben voor Dit is een voorpublicatie van De belofte, waarin Pieter Hilhorst verslag averechtse effecten van beleid en reageren op mensen die kritiek hebben. doet van zijn leven als politicus

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 43 Kunst Olafur Eliasson Luisteren naar een gletsjerconcert

Het klimaatrapport noemt hij het interessantste document sinds de bijbel. Gedurende de aanstaande klimaattop in Parijs legt kunstenaar Olafur Eliasson twaalf brokken oerijs te smelten in de stad. door Roos van der Lint

Toen Olafur Eliasson in de jaren rond het Links: Riverbed, 2014. nieuwe millennium de rivieren in Bremen, Louisiana Museum of Moss, IJsland, Los Angeles, Stockholm en Tokio Modern Art, Humlebæk, Denemarken; groen kleurde was dat geen provocatie, geen blik op een ecologische ramp in de toekomst. Het rechts: The Weather was eerder uit romantische overwegingen dat Project, 2003. Tate hij een zak rood poeder het water in kieperde, Modern, Londen het onschuldige uranine dat dan gifgroen kleurt, een verlangen de rivier als ruimte te beroeren en de lijn van het water door het landschap te markeren. Een enkeling belde de gemeente en in Zweden verscheen de volgende dag een kran- tenbericht dat verklaarde dat de groene kleur gelekt zou zijn uit een verderop gelegen verwar- mingscentrale. Volstrekt ongevaarlijk. De monumentale installaties van Eliasson omringen zijn publiek met fenomenen zoals je die in het echt maar zelden tegenkomt. Mist- die steeds dichter naar de realiteit toe kropen. gevraagde kunstenaars ter wereld en toen de flarden en regenbogen in een museumzaal ‘Feiten zijn maar een kant van het verhaal; zoals Fondation Louis Vuitton vorig jaar opende vragen om een heroriëntatie van de plek, net schuld niet inspireert tot initiatief, zullen men- in het Bois de Bologne verzorgde hij de eerste als de levensechte watervallen die hij onder de sen niet reageren op feiten alleen. We raken tentoonstelling. Het werd een visueel over­ Brooklyn Bridge installeerde. De kunstenaar geïnspireerd door emoties en fysieke ervaringen. donderend lichtspektakel waarvoor urenlange noemt zijn kunstwerken ook wel ‘realiteits­ Kennis kan ons zeggen wat we moeten doen om rijen tot in de zalen van het museum reikten. machines’, situaties die abstracte kwesties emo- onze doelen te bereiken, maar de doelen en de Je kon er midden in een lichtgevende horizon tioneel en fysiek invoelbaar moeten maken. In urgentie om actie te ondernemen moeten voort- staan en door een galerij van zuilen met spie- 2003 bezochten meer dan twee miljoen mensen komen uit onze emoties.’ gels en kleur langs het water lopen. Maar de in Londen The Weather Project, een zon van drukte en drang tot selfies met optische effec- tweehonderd gele lampen hoog aan de muur En toen was daar in 2012 Little Sun, een zui- ten maakten het tot een potsierlijke vertoning. van de Turbine Hall van Tate Modern, die van ver voorbeeld van social design. Eliasson bedacht In de museum­winkel lag Little Sun, de vrolijke dichtbij voor een deel niet meer dan een spie- een led-lamp die werkt op zonne-energie als gele blaadjes rond de waterdichte behuizing met geling bleek. Bezoekers waren geroerd door de middel om de 1,1 miljard mensen op aarde zon- de zonnepanelen naast een Louis Vuitton-koffer schitterende illusie en Eliasson werd de meester der toegang tot elektriciteit van duurzaam licht en verfijnde paraplu’s. Hoe ver de werelden van van het nieuwe sublieme, op een lijn met Turner. te voorzien. De kleine gele lamp is online te koop ­Eliasson uit elkaar zijn gedreven. Over een mogelijke opwarming van de aarde voor 22 euro en wordt de westerse consument Op een vroege vrijdagochtend neemt Olafur ging het toen nog maar mondjesmaat. aangeprijsd als ideaal voor op de camping, aan Eliasson plaats achter zijn computer in Kopen- Maar met de jaren tekenden zich de perma- het strand en tijdens wandeltochten. In Afrika is hagen, een goedgehumeurde man met halflang nente veranderingen als gevolg van klimaat­ de lamp verkrijgbaar via lokale verkooppunten golvend haar en een grijzige baard die voor ieder verandering in het landschap af en werden voor een prijs die, afhankelijk van het gebied, antwoord zijn ogen even opslaat naar het pla- water, lucht en zon – Eliassons favoriete ‘mate- rond de zes euro ligt. Daar maakt het licht de fond. Achter hem aan de muur hangt een colour rialen’ – inzet van een publiek debat. Onaange- donkere avonden vrij om te studeren, te opere- experiment painting, een van de vele ronde kondigd een rivier groen kleuren in Tokio zou nu ren, te discussiëren. ‘A work of art that works schilderijen met een gat in het midden waarop geen vormelijk experiment meer kunnen zijn. in life’, Eliasson won er de Eugene McDermott hij experimenteert met het volle spectrum van In een recent essay omschreef de kunste- Award in the Arts 2014 van mit mee. zichtbaar licht. Een traditionele schilders­ naar de potentie van zijn realiteitsmachines, Inmiddels is Eliasson een van de meest aangelegenheid.

44 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Kunst Olafur Eliasson Luisteren naar een gletsjerconcert allery, NY ar G kd o anya B anya erlin / T er, B allery, NY d nei ar G ch kd o anya B anya gerriems u erlin / T er, B d e artist / ne h nei ch rtesy t u o gerriems u erg / c ne B e artist / ne ers Su h d n A rtesy t u o h / c eit s L cu ‘Met de uitsluiting ar ley & M

van abstractie sluiten k n u

we een deel van het w D re d

menselijk leven buiten’ n A

U noemt ‘Little Sun’ een kunstwerk in ongelimi- wereldwijde dialoog over duurzaamheid, zij het De kunstenaar reist op en neer tussen Duitsland teerde oplage. Wat maakt de lamp tot een kunst- op kleine schaal. En een van de eigenschappen en Denemarken en was op het laatste moment werk? van Little Sun is dat het licht benadrukt wat nodig in Kopenhagen. In een voormalige bier- ‘Wat mij als kunstenaar bezighoudt is de mensen wereldwijd delen, in plaats van hoe brouwerij in het noordoosten van de stad wer- vraag hoe we fundamentele dingen zoals ons ze van elkaar verschillen. Mensen hebben veel ken negentig mensen ondertussen door. Een in- bewustzijn van de wereld, het klimaat en ener- meer met elkaar gemeen dan ze denken. Los house chef kookt hier vier dagen per week een gie een vorm kunnen geven. Het verschil tussen van het feit of ze wel of niet op het elektriciteits- vegetarische lunch. Er zijn speciale afdelingen fossiele brandstoffen en duurzame oplossingen net zijn aangesloten, wil iedereen in essentie een voor metaalbewerking en voor hout en werk- bijvoorbeeld is in theorie niet moeilijk te begrij- plezierige tijd hebben met toegang tot kwaliteit ruimtes die van vloer tot plafond zijn ingericht pen, wanneer je erover leest in de krant, maar van leven. Educatie en gezondheid staan daarbij met geometrische modellen, wiskundige puzzels die abstracte kennis vervolgens emotioneel en bovenaan, maar het gaat ook om culturele waar- van karton en metaal waar Eliasson jarenlang fysiek in ons leven verwerken blijkt heel moei- den – wij willen onze dagen het liefst gestimu- aan werkte met de onlangs overleden architect lijk. Er lijkt een kloof te bestaan tussen waarover leerd en geïnspireerd doorbrengen. Ik denk dat Einar Thorsteinn. Een hoge stellagekast is inge- we denken en hoe we handelen. dat alles met kunst te maken heeft.’ richt met zijn persoonlijke verzameling lampen- De uitdaging met Little Sun was of ik een bollen die misschien nog eens wordt tentoon­ idee kon vertalen naar actie. Ik wilde zien of ik De avond voor ons gesprek bracht ik een gesteld als het Bulb Museum. In de hoek ligt een met een kunstproject kon deelnemen aan een bezoek aan Studio Olafur Eliasson in Berlijn. gladde stenen bol die van nature zo diepzwart

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 45 van kleur is dat hij glimt als een spiegel. Eliasson zou kunnen zeggen dat die ruimte een mate van neem een stuk landschap, isoleer het van de oor- nam hem mee uit IJsland. gastvrijheid in zich heeft waar het conflict kan spronkelijke context en de mensen kijken ernaar Op de bovenste verdieping bevindt zich het worden ontvangen.’ zoals ze in de natuur nooit gedaan zouden heb- schildersatelier waar een colour experiment- En toch – prominent op de website van ben. Kinderen speelden in het waterstroompje schilderij van blauwtinten op de ezel staat, met ‘Little Sun’ staat dat de verkoop van meer dat midden door Riverbed liep, volwassenen honderden tubes verf op een tafel ernaast. De dan 300.000 lampen verandering bracht lieten de stenen door hun handen gaan en sta- schilders mogen hier maar een beperkt aantal in 670.000 mensen­levens en 14.100 ton CO2 pelden ze op elkaar tot kleine torens. uur per week achter de ezel staan, want het kij- bespaarde. Daar kan geen kunstwerk tegenop. Op het moment van mijn gesprek met Elias- ken naar kleur vergt een bijzondere concentratie. ‘Dit is de centrale vraag in een prestatie­ son liggen er twaalf blokken ijs ter grootte van De bureaus van architecten en designers wor- gerichte wereld die functioneert vanuit het een kleine personenauto op een kade in IJsland den van elkaar gescheiden door grote maquettes comfortabele idee dat succes meetbaar is. En ik te wachten tot ze in een contai- en prototypen van houten meubilair. Momenteel moet toegeven, die cijfers voelen geweldig. Maar ner naar Frankrijk verscheept wordt er in de haven van Vejle gebouwd aan het aan de andere kant bestaan er zaken die moei- worden. Sleepboten visten Little Sun, ontworpen eerste gebouw van Eliassons hand, een ontwerp lijker te verwoorden zijn. Abstracte dingen die het ijs voor de kunstenaar op door Olafur Eliasson, voor een Deens investeringsbedrijf. Als de eige- we in ons meedragen – angst, stress, het gevoel uit zee bij Nuuk, Groenland, is een lampje dat snel wordt opgeladen naar een boot heeft kan hij straks tussen orga- ­onbelangrijk te zijn of buitengesloten te wor- net voordat de fjord weer zal door zonlicht en nische gewelven door zijn pand binnenvaren. den, de overtuiging dat je niet hoeft te stemmen dichtvriezen. De dag voor aan- ingezet kan worden op Op het moment van mijn studiobezoek worden omdat jouw stem toch niet telt. We moeten ons vang van de COP21-klimaattop plekken waar weinig lampen getest die in de haven op het water zul- afvragen of we met eenzelfde McKinsey-achtig worden ze uitgeladen op een elektriciteit is len schijnen en zo een reflectie van de golven op kwantificeerbare methode verandering gaan publieke plek in Parijs en in het gebouw moeten projecteren. Ik strijk met brengen in deze gevoelens. Of moeten we toe- een cirkel gelegd, als een klok mijn hand door het water van een opblaasbaar geven dat we in toenemende mate gefrustreerd zonder wijzers. Ice Watch zal zwembad en het ruwe oppervlak van het beton- zijn en dat we non-kwantificeerbare criteria dan binnen twee tot drie weken smelten, of als nen plafond verandert in een zachte rimpeling. voor succes in onze sociale modellen moeten het regent binnen drie dagen. Op de afdeling van Little Sun staat promi- implementeren? Moeten we onder ogen zien Wat hoopt u te bereiken met een kunstwerk nent op een lange vergadertafel de meest voor- dat het vertrouwen van de burger niet zo mak- tijdens COP21? komende lichtvoorziening in off the­grid- Afrika: kelijk te meten is? Saamhorigheid, gastvrijheid, ‘De Verenigde Naties zijn misschien wel het een halve spuitbus die fungeert als kerosine­ tolerantie – hoe meten we deze systemen, laat meest ondergewaardeerde instituut wereldwijd. lantaarn – ongezond, brandgevaarlijk, milieu- staan het succes ervan? Mensen weten niet wat zij eigenlijk doen, terwijl vervuilend en uiteindelijk ook nog duur. Ook Ik ben ervan overtuigd dat we met de uit- er geen appel door Europa beweegt zonder dat ligt er een prototype van het product van de sluiting van die vorm van abstractie ook een de VN daar iets mee van doen heeft. En nu ver- afdeling, de Little Sun Charger, de lamp die zeer fundamenteel deel van het menselijk leven gaderen ze over een klimaatrapport dat bestaat in korte tijd ook elektronica kan opladen. buitensluiten, zoals inspiratie, creativiteit en uit honderden pagina’s met data, misschien wel De ­crowdfundingcampagne voor dit project experiment, het nemen van risico’s zonder pre- het interessantste document sinds het verschij- ­eindigde zojuist met meer dan ­vijfhonderd cies te weten wat je doet. Niemand weet bijvoor- nen van de bijbel, en is er geen communicatie- ­procent financiering en dus kan met de beeld precies waarom we dansen, maar iedereen afdeling die die informatie inzichtelijk weet te ­productie worden begonnen. Bij vertrek krijg houdt ervan. Het is bevrijdend en het geeft de maken voor de gewone mens. We zijn op een imaga ik een lamp cadeau, in een vrolijke on the grid- mogelijkheid te spreken op een manier die voor- punt aangekomen waarop de data zijn verza- minata N minata verpakking. ‘Give a little light.’ bij gaat aan de grenzen van taal. Hetzelfde geldt meld en bijna iedereen klimaatverandering als A een feit accepteert, maar de vraag is hoe die con- Maakt de sociale potentie van Little Sun stateringen om te zetten in actie. Mijn project is het verleidelijk om op dat terrein door te gaan, ‘De VN zijn misschien misschien niet de noodzakelijke actie, maar een weg van de beeldende kunst? vraag ik. ‘Ik denk poging om de data in iets tastbaars te verande- echt dat mensen de potentie van kunst onder- wel het meest ren. schatten’, zegt Eliasson. ‘Als je kijkt naar het poli- ondergewaardeerde Allereerst is het ijs ongelooflijk mooi om te tieke klimaat in Europa zie je de opkomst van instituut wereldwijd’ zien, als een abstracte glazen sculptuur. Je kunt populisme, nationalisme en allerlei fobieën. Er het aanraken en van dichtbij hoor je dat het ijs is sprake van een toenemende mate van exclu- ook geluid maakt, dat het zingt. In de gletsjer is siviteit die is gebaseerd op het principe dat als de druk vele tonnen geweest en nu pas kunnen je het ergens niet mee eens bent, dat jij dan niet voor muziek die zo treffend een gevoel kan ver- de luchtbellen eruit ontsnappen. Met je oor op welkom bent in een bepaald gebied. De definitie beelden dat je maar niet kon verwoorden, dat het ijs hoor je prachtig knetterende geluiden, van “wij” gaat achteruit en Europa dreigt uiteen alleen ernaar luisteren al een bevrijdende erva- een soort microscopische popcorn. Een gletsjer- te vallen in gepolariseerde groepen, een ver­ ring wordt. Dat is volgens mij een van de groot- concert. zameling van kleine wij’s. ste genoegens, als je opeens voelt dat iemand En dan zie je hoe snel het smelt. Het is Als we kijken naar de culturele sector, van spreekt namens jou.’ gletsjer­ijs en dat betekent dat het water tussen de geïnstitutionaliseerde kunstwereld tot aan de 100.000 en 250.000 jaar oud is. Alle tijd die de straatcultuur, denk ik dat die meer open Olafur Eliasson groeide op in Kopenhagen in de structuur van het ijs besloten ligt, loopt staat voor het delen van ervaringen. In de kunst met IJslandse ouders en probeert zo veel moge- nu gewoon weg in het riool van Parijs. En dat belanden we veel vaker in situaties met iemand lijk van zijn tijd op IJsland door te brengen. Hij is misschien niet direct gerelateerd aan de data met wie we het niet eens hoeven zijn. Als ik in rijdt er in een busje dat tevens dienst doet als van het klimaatrapport, maar het is heel tast- een museum voor een schilderij sta kan de per- mobiele studio door de ruige natuur. baar en zeker ontroerend.’ soon naast me zeggen dat de blauwe kleur op In het Louisiana Museum in Denemarken, U maakte jaren geleden al eens kunstwerken het doek afschuwelijk is, terwijl ik het blauw waar golven van de zee uitrollen in de museum- met ijs. De associatie met smeltende poolkappen prachtig vind. We kunnen het schilderij dan tuin, stortte hij vorig jaar een museumvleugel is sindsdien alleen maar gegroeid – geen mens nog steeds waarderen om heel verschillende vol met zwarte stenen uit een rivierbedding in zal bij het zien van ‘Ice Watch’ níet meteen den- redenen en ondertussen delen we een ruimte. Je IJsland. Het is de beproefde methode-Eliasson: ken aan klimaatverandering.

46 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 ‘Laat me dit zeggen. Het ijs mag dan onmid- Beuningen. Het naoorlogse karakter van de stad Dat is één kant van het verhaal en de andere dellijk als ijs herkenbaar zijn, het feit dat het in en de postindustriële architectuur fascineren kant is dat we niet egoïstisch mogen zijn. Met Parijs staat, losgekoppeld van de oorspronke- hem, in het bijzonder de relatie van de stad met het verhaal van Narcissus in ons achterhoofd lijke context, heeft ook een mate van abstractie haar haven, het water en de dammen. zouden we niet te veel naar onszelf moeten kij- in zich. Er wordt geen uitleg bij het werk gege- Maar de discussie tussen voor- en tegenstan- ken, maar de hele wereld blijven zien. We maken ven, er komt geen bord bij te staan dat verklaart ders van zijn ontwerp, The Kissing Earth, is al deel uit van de wereld, we staan er niet los van.’ wat mensen zouden moeten zien. En dat is wat hoog opgelopen voordat het kunstwerk er staat. Heeft u het publieke debat rondom uw ont- ik eerder bedoelde: om een complex systeem Onlangs stond Eliasson op het stationsplein met werp meegekregen? als de openbare ruimte of de verandering van een opblaasbare proefopstelling: twee meters- ‘Ik heb het debat gevolgd en ik zou het in het klimaat te begrijpen, moeten we inzien hoe hoge wereldbollen die elkaar net aanraken en ieder geval een succes willen noemen dat men- sen zich bij hun omgeving betrokken voelen en de ruimte nemen om hun mening te geven. Ze zijn ervan over- tuigd dat wanneer ze iets zeggen, dat een verschil gaat maken. Dat is niet overal vanzelfsprekend. Ik denk dat het kunstwerk daar ook over gaat, over de vraag of we zichtbaar of onzichtbaar zijn. En ik luister naar wat de mensen zeggen, het zou arro- gant zijn om dat niet te doen. Ik heb begrepen dat ze reageren omdat ze zo gelukkig zijn met het nieuwe station en bang zijn dat het kunstwerk hun het zicht daarop gaat ontnemen.’ Dat is mogelijk, maar wat nu als ze gewoon niet van hedendaagse kunst houden? Het is een turbulente tijd geweest in Nederland met ook het debat rond de aankoop van schilderijen van Rembrandt. ‘Allereerst vond ik de prijs belache- lijk laag voor een Rembrandt, het is waarschijnlijk een van de belangrijk- ste kunstenaars ooit. Maar goed, geld is altijd een abstract begrip. Het was vooruitstrevend van Nederland om een shared ownership met Frankrijk te pro- moten en af te stappen van het idee dat we geen natie zouden zijn als we iets waarvan er één bekleed is met een spiegel. Rot- niet bezitten. Maar ik heb gekeken naar het hele ‘Ik zou de Rotterdammers terdammers zijn verontwaardigd over de pro- publieke debat en ik blijf erbij dat de kritiek van minente plek van het kunstwerk op het plein, ze de Rotterdammers voortkomt uit iets positiefs, willen bedanken zijn ontevreden over het ontwerp zelf en kwaad mensen die van hun station houden, en niet voor het creëren van over de miljoen euro die de ‘ballen’ mogelijk alleen uit haat. Het zijn bewoners die bezorgd een publiek debat’ gaan kosten. En dat uiten ze, onder meer via de zijn over hun ruimte en dat vind ik eigenlijk hashtag #pleurtopmetjeballen. best mooi. Dat wil niet zeggen dat ik het met ‘The Kissing Earth’ lijkt een heel optimistisch hen eens ben, en hun taal is onnodig... complex. kunstwerk te worden. Maar ik waardeer het wel en zou de Rotterdam- betekenisvol het is om een ervaring te delen ‘Ik vond het bijzonder om uitgenodigd te wor- mers willen bedanken voor het creëren van een zonder dat we op een lijn staan. Dat wil ik hier den voor de competitie voor een kunstwerk op publiek debat.’ uitproberen. Voor- en tegenstanders van maat­ het plein. Het is een prachtige plek vol publieke Betekent dat ook dat u rekening gaat houden regelen met betrekking tot het klimaat zullen activiteit; openbaar vervoer, fietsers, voetgan- met hun zorgen en wensen? elkaar ontmoeten en bij het smeltende ijs met gers. Ik wilde een werk maken dat zou gaan over ‘Ik wil ook dat het plein heel mooi wordt en elkaar in discussie gaan.’ de complexiteit van de verbinding tussen het nog voor deze discussie op gang kwam was ik lokale en het internationale. Het idee is dat er al bezig met kwesties als plek en ruimte. En ik Op eenzelfde soort dynamiek hoopt Elias- twee grote sferische vormen op het plein komen ben nu een beetje bezorgd dat ze straks denken son bij zijn kunstwerk dat volgend jaar op het die naar elkaar toe buigen waarbij het lijkt alsof dat ik iets aan mijn werk verander omdat zij dat nieuwe stationsplein voor Rotterdam Centraal de ene bol in de spiegel kijkt, naar zichzelf. Het gezegd hebben. Het zit zo...’ Eliasson schiet in de zal komen, het winnende ontwerp van een is eigenlijk de wereld die op zichzelf reflecteert. lach. ‘Laat ik het anders zeggen, het is zo gewel- internationaal uitgeschreven competitie. Hij De “kus” vindt precies plaats in Rotterdam, of dig om kunstenaar te zijn.’ heeft een nauwe band met Rotterdam, nam nou ja, met de schaal van de wereld, in Neder- er deel aan een van zijn eerste internationale land. Het werk laat zien dat we best van onszelf Ice Watch wordt eind november geïnstalleerd op groeps­tentoonstellingen (de eerste editie van mogen houden, dat we onszelf mogen kussen en een nader bekend te maken plek in Parijs, voor het Manifesta in 1996) en exposeerde later nog onszelf moeten respecteren. Want mensen den- begin van de internationale ­klimaatconferentie verschillende malen in Museum Boijmans Van ken altijd dat ze niet goed genoeg zijn. COP21 aldaar van 30 november t/m 11 december

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 47 Kunst Mesdag in stereo

Panoramamanie m u se u Van de statische zwart-witfoto naar de bewegende, interactieve wereld – driedimensionale kijkmachines blijven de massa verleiden. Want wie wil er niet in ooverlantaarnm

een schilderij rondwandelen? door Joke de Wolf o’s T c i tie N c , Colle SA

Facebook-eigenaar Mark Zuckerberg kocht komt er iets bij waardoor het beeld nog ‘ech- ers / U Oculus Rift in juli 2014 voor twee miljard dol- ter’ wordt. De eerste serieuze opvolger van de h blis

lar. Het bedrijfje had alleen nog maar een stereo­scoop was de Viewmaster: met gekleurde . Pu c diafilm in plaats van zwart-witfoto’s of glazen

prototype van hun virtual reality-bril op de k et markt gebracht, maar Zuckerberg zag grenze- dia’s, en een kindbestendig kijkapparaat met or w Y loze mogelijkheden voor toepassingen van de een rond fotokaartje in plaats van de breekbare e , N VR-techniek in zijn sociale netwerksite. ‘The stereoscoop. Keek je erdoor, dan belandde je, d w oo

incredible thing about the technology is that afhankelijk van de beschikbare plaatjes, moge- er d you feel like you’re actually present in another lijk in een gekleurd driedimensionaal Alpen- place with other people’, filosofeerde hij op zijn landschap, voor de Taj Mahal of in een aflevering d & Un

Facebook-wandje. van de Bereboot. Net zoals goedkope printers die w oo er In het Haagse Panorama Mesdag zijn de dure cartridges verslinden, was ook het principe d komende maanden stereofoto’s te zien en ook van deze kijker, waar je steeds meer plaatjes bij

daar voel je je aanwezig op een andere plaats, kocht bij dezelfde firma, erg winstgevend. Uitgave Un zij het iets minder ‘actual’. De foto’s tonen ‘het Hoewel de marketing de laatste jaren vooral Den Haag van Mesdag’, vooral straatjes en plei- op kinderen gericht was, ging de Viewmaster nen met hier en daar een voorbijganger of een heel volwassen van start. In 1939, vier jaar na de op basis van filmopnamen, maar je kunt ook groepje pittoreske vissers die, wanneer je de introductie van de kleurenfilm, presenteerden ‘other people’ zien, zoals Zuckerberg zo subtiel- foto’s met de stereoscoop bekijkt, haarscherp twee Amerikaanse ansichtkaartenhandelaars correct opmerkte. Met kleren, maar ook naakt. dichtbij komen. Het zijn magische beelden: hun uitvinding op de wereltentoonstelling in Want ook de porno-industrie heeft de VR-bril de Hagenaars (met hoed), Hagenezen (zonder New York. Hun Viewmaster sloeg meteen aan. ontdekt. Op internet circuleren filmpjes met hoed) en Scheveningers (klompen) uit het eind Om te beginnen bij het Amerikaanse leger: dat ‘onschuldige’ mensen die voor het eerst zo’n van de negentiende eeuw staan uitvergroot voor kocht tussen 1942 en 1945 honderdduizend driedimensionale pornobeleving hebben met onze ogen, in een driedimensionale ruimte. Viewmasters en bijna zes miljoen fotokaarten de VR-bril op hun hoofd. De proefkonijnen zijn om soldaten te trainen in het herkennen van lacherig, en soms een beetje ongemakkelijk door Bij stereofotografie worden twee foto’s, die vliegtuigen, schepen en geweren. Ook verkocht de posities waarin ze zich ongewild bevinden – met een afstand van 65 millimeter tussen de lens de firma uiteindelijk overal ter wereld ronde hetzelfde ongemak als Wendell Holmes voelde zijn gemaakt, naast elkaar bekeken door een kaartjes met foto’s van de belangrijkste lokale met die elleboog. Stuart Heritage, journalist bij speciale kijker, de stereoscoop. ‘Als men voor het toeristische trekpleisters. Pas in de jaren tachtig The Guardian, raakte bij een ‘test’ afgelopen juli eerst een goede foto door de stereoscoop ziet, is verloren die souvenirs hun populariteit door de ook niet erg opgewonden van de klinische poses de verbazing groter dan bij welk bestaand schil- introductie van de homevideo en de (digitale) van de naakte dames in de Oculus Rift. Wel was derij dan ook’, schreef de arts en schrijver Oliver fotocamera. hij geshockeerd door het feit dat hij, vanuit het Wendell Holmes in 1859 in Atlantic Monthly. perspectief van een vrouw, continu oogcontact ‘De dunne takjes van een boom op de voorgrond Avatar, de eerste driedimensionale kleuren- kon hebben met ene Adrian, die op dat moment komen op ons af alsof ze onze ogen kunnen uit- film in de bioscoop, was in 2009 de aanloop seks met hem, of dus eigenlijk haar, had. Op het prikken. De elleboog van een persoon steekt zo naar de volgende driedimensionale sprong: die moment suprème wilde Heritage zo graag weg uit dat het bijna ongemakkelijk is. En dan is er naar het interactieve beeld op de virtual-reality­ dat hij van z’n echte stoel sprong om het onheil zo’n beangstigende hoeveelheid details dat we bril, waarvan de eerste exemplaren in 2013 te ontlopen. Om vervolgens toch een pleidooi te net zo’n gevoel van eindeloze complexiteit kre- beschikbaar kwamen. Afhankelijk van het type houden voor deze ‘vrouw-ervaring’: als iedereen gen als in de natuur.’ In de tweede helft van de is de VR-bril een zelfstandige grote computer- eens zo’n ‘ander’ perspectief zou ervaren, zou de negentiende eeuw werd het bekijken en verza- bril of een kijker waar je een smartphone in mensheid een stuk empatischer worden. melen van stereofoto’s een populair tijdverdrijf doet, die vervolgens de beelden berekent. Door voor iedereen die een beetje geld over had. Beel- met je hoofd te bewegen bepaal je het perspec- Het ziet er vooralsnog weinig poëtisch uit en er den van monumenten, steden en landschappen tief, en kun je dus zelf bepalen welk detail je zijn meer kinderziektes: ook kunstwerken wor- kocht je in elke grote stad bij gespecialiseerde bekijkt. Het principe waarmee je diepte ziet is den aan de VR-technologie onderworpen. Zo is winkels, de erotische afbeeldingen (die minstens nog steeds hetzelfde als dat van de stereofoto’s: er een VR-versie van Vincent van Goghs Café de zo populair waren) vond je op de zwarte markt. de afbeeldingen op het scherm zijn voor het lin- nuit. Je kunt door het schilderij lopen, er tingelt Inmiddels is de stereoscoop een museumstuk ker- en het rechteroog nét verschillend. iemand op de piano, er zijn biljartspelers. Gei- geworden, maar nieuwe driedimensionale kijk- De dingen die je ziet kunnen stilstaande nig natuurlijk, maar wat heeft het nog te maken machines blijven de massa verleiden. Elke keer objecten en landschappen zijn, virtueel of met het kunstwerk? Gingen schilderijen niet

48 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Circa 1904, Weststraat, hofje met de nummers 273-301

rische gebeurtenissen in beeld brengen. Ook de fotografie had haar oorsprong in de panorama’s. In 1822 opende Jacques Louis Mandé Daguerre in Parijs zijn eigen ‘diorama’, een theater waarin met licht- en geluids­ effecten een schilderij tot leven werd gebracht – watervallen, brand, en dag en nacht werden als in een toneelvoorstelling gesimuleerd. Het zo realistisch mogelijk schilderen van de land- schappen was een tijd­rovend karwei. Het zette Daguerre aan juist over het platte vlak, dat dankzij de visie en In plaats van vooruit kun je ook een stap terug het experimenteren, hij kwam in contact met het talent van de kunstenaar een nieuwe dimen- in de tijd in het Haagse museum. Want Mesdag een andere uitvinder, Nicéphore Niepce, en sie krijgt? schilderde zijn panorama weliswaar in 1881, al samen ontdekten ze het principe van de fotogra- Daarbij komt de kwestie van het geluid. Bij bijna honderd jaar eerder was het eerste pano- fie. Kort nadat zijn diorama in 1839 was afge- de VR-bril wordt vaak geluid ‘geleverd’, zodat rama in Londen te bezoeken. brand, werd hun procedé door de Franse staat je naast een grote bril ook nog een koptelefoon In 1787 maakte Robert Barker, een Engelse openbaar gemaakt als de daguerreotypie. op hebt. Musea hebben de laatste tijd regelma- portretschilder, een uitzicht op Edinburgh, tig de neiging om ‘sfeermuziek’ te laten horen geschilderd op een halfrond gebogen doek. Hij Eind jaren 1870 ontstond er in België een bij de kunst. Pianomuziek als je een piano ziet, toonde het aan Joshua Reynolds, directeur van panoramamanie en zo kwam het dat Mesdag, vogelgezang bij een zonnig landschap. Het idee de Londense kunstacademie, maar die vond het die een kunsthandel in Brussel had, gevraagd erachter is dat de bezoekers zich zo beter con- niets. Niet ontmoedigd patenteerde Barker zijn werd een ‘Haags maritiem panorama’ te schilde- centreren op het schilderij, maar het kan ook methode als ‘panorama’. Pas toen hij in plaats van ren. Mesdag schilderde het panorama vanaf het een negatief effect hebben. Een van de prachtige Edinburgh Londen als onderwerp koos, kreeg Seinpostduin. Met behulp van een glazen cilin- eigenschappen van beeldende kunst is immers hij meer bijval van Reynolds, en van het publiek. der projecteerde hij de grove lijnen op het 114 dat je zelf kunt bepalen hoe lang de ervaring Hij liet een speciaal gebouw neerzetten waar zijn meter lange doek. Bijgestaan door zijn vrouw duurt. Je hebt de vrijheid om je blik over het volgende panorama te zien zou zijn. Als eerste Stientje, de jonge George Breitner (die de ruiters kunstwerk te laten glijden, je eigen associaties bood hij het publiek een uitzicht op de Russische op het strand schilderde) en Théophile de Bock te maken, je eigen verhaal te verzinnen. En dat vloot voor Spithead, met een echt scheepsdek als voltooide hij het kunstwerk. gaat een stuk lastiger met een opdringerig ach- uitkijkpost in het midden. Twee keer per jaar was Vanuit een donkere gang gaat het met een tergrondmuziekje. er een nieuw ­panoramabeeld, zodat de mensen wenteltrap naar boven. En daar sta je, terwijl Van de statische zwart-witfoto naar de bewe- bléven komen naar zijn ­installatie aan Leicester je midden in de stad bent, opeens boven op gende, interactieve wereld is technologisch Square. In 1800 opende het eerste panorama in een duintop. Na de duisternis en de intieme gezien een enorme stap. Maar in de keus voor Parijs – de ‘Passage des panoramas’ werd ernaar wereld van de stereofoto’s werkt het lichte uit- de onderwerpen en in de manier waarop je de genoemd – en door heel Europa zouden kleinere zicht rondom als een verademing. Je kunt écht driedimensionale wereld beleeft, is veel gelijk panorama’s ­verslagen van veldslagen en histo- rondlopen over het plateau, samen met andere gebleven. Bij de tentoonstelling in Den Haag bezoekers, je voelt het licht op je gezicht, en leu- wordt die associatie ook gemaakt: op VR-brillen nend op de balustrade kun je de details in het in de opstelling zie je de oude foto’s overlopen Je kunt écht rondlopen uitzicht bestuderen. Dat uitzicht is ook virtueel, in recente Google Street View-beelden. En net over het plateau, samen maar geschilderd. als bij de stereoscopen moet je ook op je beurt wachten totdat er een bril vrij is. Want nog met andere bezoekers, je voelt De tentoonstelling De wereld van Mesdag in steeds ervaart de toeschouwer het ‘magische’ het licht op je gezicht stereofotografie in Panorama Mesdag in Den alleen, met een kijkapparaat direct voor zijn of Haag duurt nog tot 6 maart 2016; panorama- haar ogen. mesdag.nl

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 49 Kroniek van kunst&cultuur

Bollenboeren van de verliezer. Typisch Alize Zandwijk. Het is hoorbaar in de kalme grandeur waarmee Sanne Bij ons, in Noord-­ overigens haar laatste regie in Rotterdam. den Hartogh (Guido, een prachtrol) aan het slot TONEEL Kennemerland, woonden Het ‘staatsieportret’ waarmee Van Waveren zijn rust opeist: ‘Er is een vreemde emotieloos- Van Waveren ze aan de overkant van de bijna opent, spreekt boekdelen. Daar staan ze: heid in mij. Ik ben een nieuwsbericht. Nu kan ik provinciale tweebaans- de stamvader, zijn vierdelig zaad, plus de aan- opnieuw beginnen.’ ‘snelweg’ naar Alkmaar. Hun grond heette getrouwde heksen. Een circus van kansloze gek- LOEK ZONNEVELD ‘geestgronden’, een vruchtbaar mengsel van ken, met de kleinzoon als spreekstal­meester. In Van Waveren, nog tot eind november op tournee, duinzand, zeeklei en veen. Goeie grond voor een sober gestoffeerde hel, die tot de nok toe is rotheater.nl bloembollen. De rijksten van ons dorp bewoon- gevuld met tragische protagonisten, die voor den vrijstaande villa’s en in de jaren vijftig had- alles talent hebben, behalve voor catharsis. den ze als eerste televisie. Mijn ouders woonden De voorstelling is dienovereenkomstig grillig Bolletjes en blokjes aan de koude kant van die snelweg, de kant van en briljant: iedereen poogt het lot te ontlopen, In Museum Arnhem is melkveeboertjes en spinazietuinders. Wij moch- niemand ontsnapt aan het gasfornuis van dit KUNST een kleine opstelling te ten bij onze klasgenoten, de kinderen van bollen­ familiale vagevuur. Oergeestig van tekst, maf Levi van Veluw zien van het werk van Levi van Veluw (1985). U ziet een paar van de foto’s die hem zijn eerste bekendheid bezorgden, grappige en spook- achtige beelden van zijn eigen hoofd, geheel volgetekend met ballpoint, bedekt met haar of met een compleet Märklin-treinlandschapje. Er is ook een slaapkamer op ware grootte, een donkerbruine ruimte waarvan elk onderdeel is bekleed met houten bolletjes en blokjes. Een video toont hoe daarin een menselijke figuur, Het toneel- van top tot teen bekleed met bolletjes en blok- stuk Van Waveren van jes, zachtjes ademend wacht. De ruimte, zo Rik van den schrijft Van Veluw zelf, is zijn jongenskamer Bos en Don in zijn ouderlijk huis; de mathematische orde- Duyns, regie ning met bolletjes en blokjes ‘symboliseerden Alize Zandwijk mijn drang naar ordening en de angst om de controle te verliezen’. Deze drang vroeg om iets veel groters, en dat heeft Van Veluw nu geschapen in Marres, eater Maastricht. Het complete pand is verbouwd tot één installatie, The Relativity of Matter, een en / RO Th

z duister universum. Het is Van Veluw gelukt om el dat tot in het laatste detail vorm te geven. Wie er binnengaat verdwijnt. Elke referentie met eo van V eo van L een ‘museum’ is verdwenen, alle stop­contacten, ramen, plafonds et cetera zijn onzichtbaar boeren, televisie kijken. Voor één cent per week. en gestoord in de vertraagd opgevoerde familie­ gemaakt, er zijn geen storende bordjes met Want ze waren nogal op de centen. In Zuid- feestjes, hartverscheurend in de bekentenissen. EXIT, er is niets te horen behalve een zachte Kennemerland, beneden het Noordzee­kanaal, Thomas Rupert citeert deze keer in zijn ruimte mechanische dreun, er is alleen dat universum waren de bollenboeren nog rijker. Naar verluidt enkele spookhuizen die hij eerder voor Zand- van Van Veluw, een werk dat zijn voltooiing ook gekker. Ons gekkenhuis, Sint Willi­brordus, wijk bouwde. De hertengeweien uit Leonce en vindt in de aanwezigheid van de bezoeker. stond in Heiloo. Het hunne in Vogelen­zang. Dat Lena bijvoorbeeld, die als spinnenpoten in een Je moet ervoor naar Maastricht, je moet er gekkenhuis heette trouwens De Geestgronden. delirium­droom uit de muren klauwen. Of de van tevoren kaartjes voor bestellen, er kunnen Het toneelstuk Van Waveren van Rik van reusachtige deur uit Canetti’s Bruiloft, die ieder- maar twee personen per kwartier naar binnen, den Bos en Don Duyns (RO Theater, regie: Alize een die erdoor binnentreedt reduceert tot een en dus zou het handig zijn als ik wat meer ver- Zandwijk) behandelt de geschiedenis van een bespottelijke kleuter. Maartje Teussink maakt telde over wat er te zien is, maar ik aarzel met spookfamilie van bollenboeren. De stamvader ter plekke een spelonkachtig geluidsdecor met grote aarzeling, omdat juist de onderdompeling-­ verdeelt in de jaren twintig zijn kapitaal onder muziektonen die van geen schoonheid willen overrompeling door het schouwspel in de duis- vier zoons, die er goed van leven en er ieder huns weten, en het daardoor worden. ternis van grote klasse is, en van grote kracht. weegs mee gaan. De een werkt in Duitsland met Van Waveren is zo’n duistere toneelvertelling Er zijn geen titels, er is geen opgelegd verhaal; de nazi’s samen, een ander sticht ‘De Keuken- waarvan Zandwijk er in haar Rotterdamse jaren er is een opeenvolging van donkere ruimtes, de hof’, de jongste vlucht naar Amerika en raakt meerdere heeft gemaakt. Want, als alle grote één nog indrukwekkender vormgegeven dan thuis in Carl Gustav Jung, de laatste blijft dicht kunstenaars, vertelt zij voortdurend hetzelfde de andere, en een poging tot verklaring zou het bij huis, doet slechte zaken en krijgt een zoon, verhaal. Over de vergeten eenling, die koppig effect, denk ik, verminderen. Van Veluw zelf Guido. Die vertelt ons het familieverhaal. Dat op de muren van het Grote Gelijk blijft bonken. schrijft dat de installatie gaat over natuurwetten, tevens het verhaal is van zijn Werdegang. We Niet zozeer hopend op mededogen. Maar op over de constructie van een alternatieve, onder­ zien de familietragedie als ziektegeschiedenis een frons van twijfel, een sprankje inzicht. Zoals liggende werkelijkheid. Je zou kunnen zeggen

50 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 dat een deel van het werk iets te maken heeft Géza Röhrig als met archivering, met het ondergrondse, met Saul in Son of Saul, donkere materie, vooruit: steenkool. Je zou kun- regie László Nemes nen denken dat het andere deel meer de abstrac- tie zoekt, de betovering van geometrie, vooruit: van sciencefiction. Hopelijk zegt dat heel weinig. Wat er wél van te zeggen is, is dat dit een zeer imposant kunstenaarschap verraadt, dat The Relativity of Matter behoort tot het allerbeste wat er dit jaar in Nederland te zien is, en dat ik paf stond van de pure daadkracht. Van Veluw denkt nu, naar eigen zeggen, over een nog gro-

tere uitvoering, mogelijk met dansers of acteurs. s Ik zeg: geef hem het Nederlands Paviljoen op c de volgende Biënnale van Venetië, alleen al om res Classi

dat broddelwerk van dit jaar te doen vergeten, u t c i

en geef hem daarna carte blanche in De Neder- P

landse Opera. ony S KOEN KLEIJN Levi van Veluw, The Relativity of Matter. Mar- res, Maastricht. Verlengd tot 17 januari. Kaarten Cadans van haat fen, fluisteringen van angst in de schaduwen, alleen online te reserveren. marres.org De massale vernietiging water, schrobborstel op beton, de stank van des­ FILM van de joden valt in de infecterende middelen, schreeuwende baby’s. Beeld uit de Son of Saul moderne geschiedenis En, bizar, vogelzang. Geen moment kijkt tentoonstelling The met niets te vergelijken. Saul naar de bronnen van het geluid, net zo Relativity of Matter van Levi van Veluw Daarom veroorzaakt het verbeelden van de min als wij dat doen. Vrij maakt dat ons niet, holocaust in de cinemato- want de suggestie van wat er gebeurt is nog grafie een reflex van ontzag, erger: wazige beelden van witte lijken (‘stuk- verdriet en rouw. Alsof dat ken’ genoemd) die zich opstapelen. En god­ niet ontregelend genoeg is, allemachtig, dit is ‘werk’. ‘Arbeiten! Arbeiten!’ komt de Hongaarse regis- schreeuwen de nazi’s. Ergens. Op de achter- seur László Nemes met een grond. En gekmakend, in je hoofd. Nee, nee, fictiefilm waarin je alle gru- nee. Dit wíl ik niet. Niet zien. Niet meemaken. welijkheden eerstehands Maar er is geen keuze, niet voor ons, niet voor moet ervaren. Wie naar Saul. Son of Saul kijkt is erbij, Waarom Saul het allemaal doet, weten we schouder aan schouder met niet. Misschien omdat hem, zoals zijn col- de leden van het Sonder­ lega’s, in het vooruitzicht wordt gesteld dat hij kommando aan het werk in gespaard zal worden. Of heeft hij een andere de gaskamers en in de cre- motivatie? Hoe moeten we zijn naam lezen? matoria. (Volgens het Nieuwe Testament is Saulus van Een breed perspectief is Tarsus een felle bestrijder van christenen voor- er niet; het beeld is claus- dat God zich op de weg naar Damascus aan trofobisch, afmetingen 4 hem openbaart, waarna zijn bekering volgt.) x 3 volgens het oude Aca- Dan vindt Saul het lichaam van een kind in de demy-formaat. De grenzen stapel. Het leeft nog, maar niet voor lang. van de horror sluiten zich In de hel van het kijken naar Son of Saul om ons – wij zijn één met ligt ook de grote schoonheid van deze film, hoofdpersonage Saul Aus- namelijk de wijze waarop regisseur Nemes in länder (Géza Röhrig), een zijn debuut erin slaagt de kijker het verhaal in Sonderkommando bezig te trekken door innovatieve beeld- en geluids- met zijn dagelijkse taken. composities. Onze identificatie met Saul is Slacht­offers naar de ‘dou- volledig, wat betekent dat we deel­genoot wor- cheruimte’ begeleiden; hel- den, medeschuldig aan de horror, zou je kun- pen met uitkleden; wach- nen zeggen, of net als hij een slachtoffer. Hoe ten totdat de daad gedaan dan ook, schuld als motief suggereert onver- is; lichamen wegslepen; mijdelijk de mogelijkheid van verlossing. Dat lijken verbranden; kleren kind. Dat witte lichaam in het duister van de opruimen en bezittingen gas­kamers: is dat God? Is dat de weg naar vergaren. Chaos. Geluid om Damascus? Son of Saul werkt op je in als een gek van te worden: hard-­ open zenuw in de ziel. Het is afschuwelijk, het industrieel, piepende schar- is inspirerend. Ik wil dit nooit meer zien, maar nieren, metaal op metaal, ik ben gedoemd dit nooit te vergeten. stemmen die in een cadans GAWIE KEYSER arres

M van haat opdrachten blaf- Te zien vanaf 6 november

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 51 Vrijheid is een hallucinatie geen chansons zijn wel als chansons laten klin- ‘samen oud worden’ te kunnen beginnen. Maar Het zesde nummer op de ken. Wat hij daardoor ook goed kan: anderen helaas. Zijn onrust komt niet alleen uit hormo- POPMUZIEK nieuwe cd van Alex Roeka eren. Zijn geliefde (Nog altijd samen), zijn moe- nen voort: het roer moet om, ze moeten onder Alex Roeka heet Als een rollende steen. der (in Moeder, dat door de plotselinge u-vorm de stolp vandaan en iets betékenen. Dat ze Inderdaad. Op de melo- mooi eerbiedig klinkt). En de drank, altijd sij- in hun nette huisartspraktijk, waarin zij assi- die ervan ook nog. Levensgevaarlijk. Vragen pelt er drank door die nummers van Roeka. Al steerde, voldoende voor anderen betekenen is om problemen. Je zet ook niet Laat het zijn op kent hij de grenzen van de roes, net als die van de niet zo onredelijke tegenwerping van Jacque- plaat, op de melodie van Let It Be. Of Stel je voor, het leven: ‘En de dagen vervliegen, de nachten line, maar hij wil niet langer werken voor en met op Imagine. bedriegen/ We zijn maar een flikkering/ En ook brave burgers maar met verworpenen der aarde. Maar ongelooflijk, Roeka komt ermee weg. al kun je het niet vatten/ Je er niet totaal aan In de ‘Vrije Zorgpost’ voor illegalen, verslaafden, Alleen al vanwege die tekst, waarin hij de schrij- bezatten/ En zit je er nooit middenin’. psychiatrische gevallen et cetera. Waar ook ene ver zelf opvoert: ‘Het was Dylan met zijn klank LEON VERDONSCHOT Anna als arts voor kanslozen werkt, dat dan van ijzer/ Zijn blinkende zinnen, verlicht en ver- Alex Roeka, Voort! (Excelsior/V2) weer wel. Ach, Eros en Ideaal zijn wel vaker ver- stoord/ Op dronkemanspraat van een verlopen weven. Maar Jacqueline probeert dapper mee te engel/ Nee, nooit heb ik het beter gehoord’. doen, hoezeer ze ook huivert van rafelrand en Roeka’s teksten zijn op een wonderlijke De teugels laten vieren smerigheid. Dat offer blijkt niet genoeg. manier tegelijk poëtisch als direct, hij schrijft Ik denk dat ik de teugels Het ‘teugels vieren’ doet haar en de relatie zwierig, schuwt zelfs de ronk niet, maar nooit TELEVISIE maar eens lekker laat vie- ook al geen goed. Ladderzat spreekt ze hun dier- Volgens (nou, bijna nooit: in Zingen in de storm wel, ren – voor een keertje luidt baren toe bij een feestetentje en zegt ongeveer Jacqueline maar dat geeft niet) wordt hij bombastisch. Vrij- de curieuze titel van de alles wat bij wankel evenwicht vooral niet gezegd blijvend is hij tegelijk ook niet, hij gaat zelden openingsaflevering van Volgens Jacqueline, de moet worden. Robert, razend, belt een taxi om voor het rookgordijn. Sterker, de extreem lange nieuwe tragikomische dramaserie van Maria haar alleen naar huis te sturen. Breekpunt in tekst van Gouden rattenval is op het pamflettis- Goos. Wie weet dat haar vorige Volgens Robert de relatie maar tegelijk blessing in disguise: tische af, en in ieder couplet krijgt iemand ervan heette en dat Roberts vrouw Jacqueline heette, ze ontfermt zich, wachtend op de taxi, over langs: de beroemde schrijver, de politicus, de begrijpt dat we dezelfde personages volgen, een achtergelaten hondje en een morgenster architect, de succesvolle zangeres. waarbij nu ‘zij’ centraal staat. ontfermt zich over haar. Deze zzp-­vuilnisman Roeka dreigt hier even een zuurpruim te Zíj gaat die teugels laten vieren – een uit- wordt gespeeld door Marcel Hensema, die eru- spraak die beduidend meer wanhoop en agres- ditie, taal­vaardigheid, hoffelijkheid en psycholo- sie dan blijde levenslust blijkt te behelzen. gisch inzicht paart aan buitenmaatschappelijk ings d

or Robert is Jacqueline in de vorige serie immers bestaan. Naar het leven getekend? c e

R in midlifeverwarring voorgegaan door een ver- Niet bepaald, maar Volgens Jacqueline is houding te beginnen met ‘een diep krank­zinnig evenmin realistisch als Volgens Robert dat was. elsior c

x wezen dat nog maar nauwelijks kon lopen’ (in Werd Robert van tijd tot tijd vergezeld door een E

e / Jacqueline’s signalement dan – ‘wezen’ Jasmijn jochie dat hijzelf als kind bleek te zijn, maar dat d el

V was 28, maar inderdaad nogal excentriek). wijzer bleek dan de middelbare man in de war, er

d Robert keerde aan het eind van de serie bij Jacqueline komt soms het meisje tegen dat ze zijn vrouw terug en ze leken gelouterd om aan zelf ooit was. (Of dat zo sterk gaat werken als ens van J ‘kind Robert’ weet ik na twee afle- veringen nog niet.) En weer bevin- den zich soms personages als toe- schouwers in flashback­scènes waar Alex Roeka ze in werkelijkheid nooit bij waren. Maar te midden van fantasy, worden. Met een scherpe pen, dat wel, maar nog absurdisme en komische over­ steeds een zuurpruim, afgevend op die malle drijving valt de diepe psycholo- wereld van tegenwoordig. Moppermannetje gische waarheid van het hoofd­ Roeka. Maar het laatste couplet kantelt alles: personage op. Destijds Robert, nu ‘Over het plein loopt een meisje/ Ze zwaait met Jacqueline. Hun huwelijk loopt ten een witte vlag/ Vrijheid is een hallucinatie, zegt einde. Ze weet het, maar wil en kán ze/ Maar we hebben nooit beter gehad/ Er staat het tegelijk niet weten en geloven geen tekst op het laken/ Geen kreet van verlos- – wat ook haar omgeving doet om sing of pijn/ Ze zegt dat we moeten luisteren/ het haar onder ogen te laten zien. Dat de waarheid alles kan zijn’. Prachtige teksten, prachtig spel Prachtig. En dan is er nog die andere troef: van Jacqueline Blom. Dat Maria zijn stem (of zoals hij zingt met een even tref­ Goos Jacqueline’s lot zelf kent zal zekere als vermakelijke zelfkennis: ‘Dat ik prach- daaraan bijdragen. Maar de kracht tig zing vind wel iedereen/ Maar in feite rammel ligt niet in het autobiografisch ik met de ketens aan mijn been’). Alleen JW Roy gehalte, die ligt in Goos’ schrijver- heeft in Nederland ook zo’n mooie warme rasp. schap. Maar waar die is geworteld in de blues en ame- WALTER VAN DER KOOI ricana (en van het Nederlands is teruggekeerd Maria Goos (scenario), Johan naar het Engels), put Roeka uit de erfenis van Timmers (regie), Volgens Jac- Jacqueline met name Cohen. queline, Vara, acht afleveringen, Blom in VARA

Hij kan heerlijk jankzingen, zoals Jan Eilan- Volgens 2 / maandags vanaf 9 november, der van Trio Bier dat ook kan, en nummers die Jacqueline NPO NPO 2, 21.25 uur

52 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Glenn Sorensen, Plant, Goblin (links), 2013-2015. Olie op canvas, 64 x 47 cm Glenn Sorensen The Flower, 2014-2015. Olie op canvas, 35 x 48 cm am am d d mster mster A Kijken A allery, allery, G G

k k

Het donker elin elin G G nnet nnet A en het licht A rtesy rtesy u De impressionisten u s / Co s / Co u hielden erg van de u el Cla klaterende wirwar el Cla ch ch i i M van kleuren in het M heldere daglicht. Bij Munch, de schilder van de schemering, gloeien kleuren heel zwakke licht waarmee je in de tuin ook in het zo traag of zelfs slaperig. In de zon raken kleu- anders. Tussen zulke, donker bloemen kunt ontwaren, is het licht dat ren, als in een korenveld van Van Gogh, snel stille, kleuren hoort vanuit het huis komt waar binnen licht brandt. opgewonden. In The Flower is de wereld, in ook het werk thuis Bloemen lichten op in dat donker zodat de kleur het donker, stil geworden. Dat wordt geschil- wat loom wordt. In zonlicht zou een gele bloem derd. De bloem in het donker werd gezien en van Glenn Sorensen. heel helder stralen en daaromheen ook al het werd motief. Maar daarmee is het schilderij groen van het gebladerte. Maar The Flower laat geen schilderstuk van bloemen geworden. We door Rudi Fuchs zien dat daar het geel vorm wordt (niet fel maar krijgen iets te zien dat ons als het ware in het gedempt) omdat het groen, niet sterk genoeg als oor wordt gefluisterd – een sprookjesachtige kleur, in het donker blijft. In donker licht vindt vertelling van een aantal kleuren (groen, geel, een heel andere schifting plaats van kleuren blauw, roze) die als bladeren rond een grotere, Ofwel zien we in Glenn Sorensens schilderij dan in het heldere licht van de dag. Dan wordt ronde vlek geel dwarrelen, alle kleuren getem- Plant, Goblin een witte gestalte, scherp afge- het de klaterende wirwar van kleuren waar de perd in het zachte zwart van de nacht. Links- tekend en grillig als een wajangfiguur, tegen impressionisten zo van hielden. Kleuren zien onder een bleek oplichten van groen alsof een strakke ruimte van zwart – of anders is we intussen heel anders gloeien in schilderijen vlakbij door een opengaande deur een strook het eerst dat vlak van zwart onderbroken door van Munch, die de grote schilder was van de licht over het gras gleed. Of iets heel anders dezelfde grillige figuur in wit of grijswit, met avondschemering wanneer het licht ook mooi misschien. Inmiddels denk ik dat de eerste rond­dwalende sporen van andere kleuren stil wordt. blik in de nachtelijke tuin op de achtergrond is (lichtblauw met dun groen, geel, paars). Het Tussen zulke kleuren hoort ook het werk geraakt. Het schilderij heeft, in het handschrift contrast, effect van ruimte, doet denken aan thuis van Sorensen. Die omgeving heeft hij van de schilder, een eigen dynamiek gevonden; het uitzicht vanuit een duistere spelonk door gekozen omdat die hem liet schilderen zoals misschien is die warme vlek geel inmiddels wel een kantige opening naar een bleek licht. Maar hij wilde schilderen. Zo voelde hij dat. Daar- een lampion geworden. de werkelijkheid is echter dat we alles wat het mee begon het, zoals Cézanne die stugge berg Zo heeft zich in Plant, Goblin tussen de hoe- schilderij ons laat zien tegelijkertijd zien. Dat Sainte-Victoire vond als groot motief omdat kige contouren van de drie bloesems van de plant werkt verwarrend. Op een zeker moment wil- die zo goed paste bij zijn zo stugge, koppige (of eigenlijk daaronder) de spitse gestalte van len onze ogen wel enigerlei definitie – om dan manier van schilderen. De schilderijen van een dwergachtige demon genesteld (een goblin, te kunnen vaststellen wat er te zien is. Daaren­ Sorensen zijn allemaal klein. Je kunt zien dat ze bekend uit sagen). Geheel onverwacht maar niet tegen is de schilder, die aan een schilderij met langzame aandacht geschilderd zijn, van onbegrijpelijk is die figuur daar ontstaan – een werkt, juist bezig definities zo lang mogelijk dichtbij. Ze zijn ook zonder haast. Ook daarom silhouet in de lichte ruimte tussen de zwarte uit te stellen. Hoe schilderijen uiteindelijk vol- ogen de kleuren, zo in het donker ontwaard, contouren van het gebladerte. Trouwens, in het tooid raken, is sowieso onvoorspelbaar. Precies midden van het beeld zie je ook nog, in zwart, dat maakt ze zo spannend. een vervaarlijke kop als van een ander monster De motieven die Sorensen in zijn schilde- – met de bek open en een kwaad loerend oog. rijen gebruikt, zo heb ik begrepen, komen van Zulke figuren ontstaan vanzelf als de schilder ze momenten van kleur en vorm die hij in zijn tuin Hoe schilderijen uiteindelijk tenminste ziet en ze de ruimte geeft. in Zuid-Zweden heeft gezien en die in zijn her- voltooid raken, is sowieso innering zijn blijven hangen en daar gewicht PS In de komende weken nog zijn nieuwe schil- kregen. Veel zag hij toen het net donker was, of onvoorspelbaar. Precies dat derijen van Glenn Sorensen te zien in de Annet nog niet helemaal. Ik stel me dat zo voor: het maakt ze zo spannend Gelink Gallery in Amsterdam

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 53 Dichters&Denkers Eerder dit jaar bungelde een paar handboeien voor de ogen van Henry Kissinger, terwijl boven zijn hoofd een banier werd uitgerold met de mededeling ‘HENRY KISSINGER WAR ­CRIMINAL’. Plaats van handeling was de Ameri- kaanse Senaat, waar Kissinger een van zijn ritu- ele adviezen voor een Senaatscommissie kwam afgeven. Handboeien en banier waren naar bin- nen gesmokkeld door activisten op de publieke tribune. Nadat dit ‘low life scum’ (aldus commis- sievoorzitter John McCain) was verwijderd, kon Kissinger zich opmaken voor een lange reeks loftuitingen en kreeg hij een staande ovatie voor zijn ‘vele bijdragen aan vrede en veiligheid’. Het voorval illustreerde de schizofrene hou- ding in de Amerikaanse samenleving tegenover de cruciale figuur in de buitenlandse politiek van de VS van 1969 tot 1977. Henry ­Kissinger wordt door vriend en vijand vereenzelvigd met het Amerikaanse beleid in die periode. En omdat de Verenigde Staten diep verdeeld blij- ven over de betekenis en erfenis van die tijd – de Vietnamoorlog, toenadering tot de Sovjet-Unie en China, samenwerking met nare regimes als Argentinië en Zuid-Afrika – blijft Henry Kissin- ger bijna een halve eeuw na zijn aantreden nog een controversiële figuur. Er bestaat zelfs een ware ‘Haat Henry-industrie’, schreef de veel­ gelezen columnist William Safire eens. Sinds een jaar of vijftien is er ook een heuse beweging die Kissinger voor een internationaal tribunaal wil zien. De aanklacht zou geen klein bier zijn: oorlogsmisdaden en medeplichtigheid aan genocide in Cambodja plus samenzwering om dat te verhullen; medeplichtigheid aan massa­moorden in Timor en Bangladesh; mede- werking aan moord, ontvoering en marteling in Chili, Cyprus en Argentinië. En eigenlijk zou hij ook nog moeten boeten voor zijn aandeel in de uitholling van de overheidsintegriteit onder Richard Nixon. Bewonderaars zien Kissinger als een patriottische ziener: een van de groot- ste architecten van de huidige wereldorde en de Amerikaanse overwinning in de Koude Oorlog. Alleen tegen deze achtergrond valt een nieuwe, duizenden pagina’s dikke biografie in Washington, twee delen over Kissinger te begrijpen: de reden

oktober 1969. ORBIS waarom die geschreven is, de keuzes en accenten Henry Kissinger als van de biograaf, de publieke reacties erop. De

veiligheidsadviseur amee / C onder president biografie komt van Niall Ferguson, een Schotse Nixon historicus aan Harvard die vlot lezende geschie-

Wally McN Wally denisboeken schrijft voor een groot publiek. Daarnaast is Ferguson, die getrouwd is met Ayaan Hirsi Ali, een soort beroeps­conservatief. Man van de daad met sterrenstatus Met groot genoegen provoceert hij het pro- gressieve kamp in columns, discussiepanels of Niall Fergusons biografie van Henry Kissinger, tv-shows. Hij is onbeschaamd nostalgisch naar Amerika’s meest gelauwerde en meest gehate het koloniale tijdperk en wil dat de VS en Groot- Brittannië – desnoods met vrienden – krachti- diplomaat, is origineel, maar niet erg overtuigend. ger optreden in de wereld. door Rutger van der Hoeven Niet zo vreemd dat Kissinger juist aan Fer-

54 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 guson vroeg zijn biografie te schrijven. Kis- onder meer op Kant en Spinoza en nam die visie singer heeft een notoir groot maar kwetsbaar mee naar Washington. Maar ach, de wereld is ego. Dat verhoudt zich slecht tot het feit dat de hard, en Kissinger moest zich aanpassen aan stapel boeken die hem fel aanvallen zo groot is het cynisme van anderen. Voor wie dat niet uit dat die alleen door pianoverhuizers veilig kan de duizend pagina’s tekst begreep, heeft Fergu- worden getild. Om zijn plaats in de geschiede- son een pijnlijk simplistische epiloog (genaamd nis te verdedigen schreef Kissinger zelf ook een ‘Een ­Bildungsroman’) waarin hij Kissinger een boekenplank vol, waaronder memoires van vier- idealistische ‘anti-Machiavelli’ noemt die helaas, duizend pagina’s. Een jubelende biografie die Niall Ferguson Greg Grandin helaas, in Washington ‘moest leren respect te niet door Kissinger zelf geschreven is, was er Kissinger: Kissinger’s Shadow: krijgen voor de machtsrealistische visie van echter niet. Een heel goede biografie was er wel. De idealist The Long Reach ­Bismarck en De Gaulle’. In 1992 schreef journalist Walter Isaacson, later Vertaald door Het of America’s Most Origineel is die insteek wel, overtuigend hoofdredacteur van Time, een prachtig, breed Vertaalcollectief. Controversial Statesman niet. Het ‘idealisme’ van Kissinger blijkt vooral en genuanceerd portret van Kissinger, dat een Hollands Diep, McKinsey & Company, te bestaan uit vurig anticommunisme en dito prima balans vindt tussen gefundeerde kritiek, 1152 blz., € 59,99 288 blz., € 24,99 liefde voor de vrijheid – niet heel verrassende karakteranalyse en respect. Kissinger was echter standpunten in het Amerika van de jaren ­vijftig. diep gekrenkt en probeerde Isaacson regelmatig De passages uit Kissingers afstudeerscriptie over te halen zijn meningen aan te passen. doen vooral dweperig aan en Ferguson probeert Vervolgens ging Kissinger kennelijk op zoek die en andere schrijfsels van Kissinger nog extra naar meer geschikte biografen – hij polste eerst rige intellectuele uithoek, maar een innig met op te pompen. Het oogt allemaal erg geforceerd. de Britse historicus Andrew Roberts, en daarna de regering verstrengelde denktank. Harvard- En bovendien: het zegt natuurlijk allemaal niets. diens geestverwant en vriend Niall Ferguson. hoogleraren waren eminente leden van de Pol Pot overpeinsde Rousseau in trendy cafés Ferguson schreef zoals verwacht kon worden East Coast power elite, en leverden de best and op de rive gauche in Parijs voordat hij een paar een jubelende biografie, waarna uitgerekend ­brightest aan de presidenten Truman, Eisen­ ­miljoen landgenoten over de kling liet jagen. Roberts daar deze maand een jubelende recen- hower, Kennedy en Johnson. Kissinger genoot Omdat dit boek zo duidelijk bedoeld is voor sie over schreef in The New York Times Book intens van dat samenschurken met de machti- een publiek dat Kissinger al genegen is, zal het Review. Het één-tweetje tussen Ferguson en gen in Washington, en van het informatie-voor- waarschijnlijk niemands mening over Amerika’s Roberts kwam uit en de Times stond voor gek. advies-spel in de hoofdstad. Hij verbond zich meest gelauwerde en meest gehate diplomaat Kissinger: De idealist is geheel gewijd aan – niet zo snugger, moet ook Ferguson toegeven veranderen. Datzelfde geldt – de andere kant het doel om aan te tonen dat Kissinger helemaal – aan de elitaire miljardair Rockefeller. Toen op – voor een ander boek over Kissinger dat ook niet een cynische machiavellist was en geen diens verkiezingscampagne doodbloedde liep net verschenen is: Kissinger’s Shadow: The Long meedogenloze carrièrejager, maar dat hij juist Kissinger even makkelijk over naar de volkse Reach of America’s Most Controversial States- zeer idealistisch was en op de universiteit zijn conservatief Richard Nixon, over wie hij vaak man. Auteur Greg Grandin is een historicus oprechte interesses nastreefde. ­Ferguson stelt zijn intense afkeer had uitgesproken. Kissinger aan New York University en een veteraan in het onomwonden dat dit impliceert dat Kissinger bracht geheime informatie mee over vredes­ progressieve kamp in de VS. Grandins boek is ook als politicus idealistisch en oprecht was. Het onderhandelingen in Vietnam, waar hij als advi- een stuk beklemmender dan dat van Ferguson. nog te verschijnen deel 2 zal de boom ongetwij- seur bij betrokken was, en Nixon probeerde die Het is net als Fergusons biografie geschreven uit feld verder optuigen. vervolgens te saboteren. Deze en andere voor- het perspectief van een alwetende verteller, alsof Ferguson vindt het belangrijk dat iedereen beelden van duidelijk onethisch handelen door je als lezer via een handicam over Kissingers weet dat hij dat uit vrije wil doet. In zijn inlei- Kissinger worden door Ferguson met omstan- schouder meekijkt terwijl hij illegale bombarde- ding citeert hij uit zijn contract met Kissinger dige redeneringen goedgepraat. menten op Cambodja plant of met buitenlandse om dat te onderstrepen. In The New York Times Dat is allemaal oude koek: Kissinger heeft leiders mijmert over mannen van de daad die de opende hij een interview ongevraagd met de het zelf al decennia geleden gedaan. Wat is wel wereld krachtig naar hun hand durven zetten. verzekering dat deze biografie ‘geen officiële nieuw? Ferguson zelf beweert dat hij ontstel- Ook Kissinger’s Shadow recyclet bekende hagiografie’ van Kissinger is. Maar het boek lend veel onderzoek heeft gedaan en veel nieuw thema’s en bekende feiten over Kissinger, met leest wel zo, en dat trekt een zware wissel op het archiefmateriaal heeft gebruikt. Dat heeft dan als conclusie dat Kissinger een manipulator en lees­plezier. Jammer, want het levensverhaal van bar weinig opgeleverd: er staat niet één opmer- opportunist was. Grandin heeft het dan over de Kissinger verdient het om verteld te worden. Het kelijk nieuw feit in het hele boek. Wat origineel Kissinger als minister en nationaal veiligheids- begint in het Beierse Fürth tijdens de Weimar- is aan deze biografie is dat Ferguson probeert adviseur. Het waren jaren waarin Kissinger republiek, waar de jonge Henry – destijds nog uit Kissingers werk als academicus en student als veiligheidsadviseur van Nixon en minister Heinz – opgroeide tegen de achtergrond van de een coherente, idealistische visie op wereld­ onder Ford grote macht opbouwde in Washing- economische crisis en de machtsovername van politiek te smeden. Kissinger leunde daarin ton, diplomatie bedreef met Brezjnev en Mao, de nazi’s. De Kissingers vluchtten naar de VS, zich persoonlijk over de Vietnamoorlog ont- waar Henry in dienst ging en als inlichtingen- fermde, de Koude Oorlog in de Derde Wereld officier terugkeerde naar het bezette Duitsland. ter hand nam, en een sterrenstatus en dito life- Op een legerbeurs mocht Kissinger na de oorlog Wat moeten we style opbouwde. naar Harvard, waar hij summa cum laude afstu- met leiders die onethisch Grandins gepassioneerde boek is prikke- deerde, promoveerde en docent werd in de jaren hebben gehandeld, lender, overtuigender en valt moeilijker weg vijftig. te leggen dan dat van Ferguson, maar ook dit Harvard – zeker Kissingers Center for Inter- maar zich beroepen op is eigenlijk een overbodig werk. Ondanks vele national Affairs – was in die jaren geen slape- een hoger belang? pogingen blijft The Price of Power: Kissinger

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 55 NIEUW: De lerende mens De nieuwste inzichten over het menselijk leren

Voor ouders, docenten en andere leergierige lezers

‘Een belangrijk boek waarin, naast de werking van de hersenen de sociale context voor het leren benadrukt wordt. Een boek naar mijn hart!’ – Eveline Crone, auteur van Het puberende brein

www.boompsychologie.nl Geen verzendkosten [email protected] binnen Nederland +31 (0) 20 524 45 14 vanaf € 20,-.

INTERNA TIONAL JEWELLER Y A R T F AIR

Red Syrische vluchtelingen van de vrieskou Doneer nu voor warme dekens, kleding, voedsel en drinken, en geef hen een beetje warmte. HELP MEE & GIRO 2402 DONEER NU! NL94INGB0000002402

5 T/M 8 NOVEMBER 2015 in the Nixon White House van de legendari- sche journalist ­Seymour Hersh uit 1982 het Christiaan Weijts meest ­beklemmende en meest overtuigende boek uit de anti-Henry-collectie. Net als Fer- Tandenfee gusons ­hagio­grafie heeft Grandins aanval wel een ­origineel uitgangspunt. Grandin stelt dat In de klas van mijn zoon woedt een hevige Kissinger juist geen ‘machtsrealist’ was in geloofstwist over het al dan niet bestaan Bestaan of niet bestaan: ­politicologische zin, maar een gelover in de ‘filo- van de tandenfee. Slissend, kwijlend, met de dat is voor zesjarigen sofie van de daad’. Grandins Kissinger zag een friemelvingers aan de wiebeltanden wisselen ze voortdurend de vraag wereld ­zonder objectieve waarheden die door hun argumenten uit. Een grote knul – hij heeft superieure, ­intuï­tief handelende mannen naar recht van spreken, met alleen nog wat Dracula- hun hand werd gezet: mannen voorbij deca- achtige hoektanden in z’n bovengebit – weet het dente concepten als nationale soevereiniteit of zeker, en beweert haar zelfs gezien te hebben. overheidsintegriteit. Een meisje dat twee ondertanden mist komt Ik knikte daar toen wat schamper bij, zoals je op Die Kissinger was geen ‘kwade duivel’, maar juist met een omgekeerd feeënbewijs, en zegt die leeftijd schamper knikt als het om kinderen schiep met zijn optreden wel een ondemocra- getuige te zijn geweest van het bedrog: haar gaat, wezentjes van wie je het bestaan evenmin tisch, imperialistisch precedent in de Ameri- ouders verruilden de tand voor een euromunt. kon voorstellen als dat van de paashaas, maar kaanse politiek en baande daarmee de weg voor Na schooltijd was ik weer degene die een nu begreep ik hem precies, en ben ik die formule geheime interventie, clandestiene oorlog­voering salomonsoordeel moest vellen. Ik wist het niet. ook dankbaar gaan gebruiken. en keizerlijk presidentschap. Ook Grandin Deze fase kwam te vroeg voor mij. En één hele Deze week, toen de herfstbladeren gingen stelt onomwonden wat dit allemaal impliceert. euro, was dat niet wat veel? Ik was al blij dat vallen, was er een nieuwe vraag na schooltijd: ­Reagans steun aan rechtse moordeskaders in El we de paashaas de tuin uit hadden getrapt. Het ‘Pietje zei dat de bladeren vallen omdat er een Salvador? Eigenlijk terug te voeren op Kissin- liefst zou ik ook de Sint met z’n knechten en z’n fee is die ze eraf blaast. Bestaat de blaadjesfee ger. De invasie van Irak door George W. Bush? pepernoten op de tjoekie tjoekie stoomboot écht?’ Obama’s schimmige drone wars? De schaduw zetten. Enkele reis naar het rijk der fabelen, Ik zuchtte. ‘Wat denk je zélf? Je hebt van Kissinger. Dat is natuurlijk niet erg geloof- mijnheer! Maar zo’n hevig atheïsme zien zelfs verdorie eergisteren nog met het popperiaanse waardig – alsof de VS vóór Kissinger nooit hun de meest doorgewinterde liberalen als een falsificatiemodel onweerlegbaar aangetoond macht misbruikten in de ‘bananenrepublieken’ onmenselijke wreedheid. dat de tandenfee in het domein van de non- van Midden-Amerika, Hawaï of Cuba; alsof ‘Tja, de tandenfee... Wat denk je zelf?’ existentie thuishoort. Hoe moeilijk kan het buitenlandse inmenging een laat-twintigste- ‘Nou, ik weet het niet.’ zijn om dat te extrapoleren naar die malle eeuwse uitvinding was van H. Kissinger. ‘Nou, ik weet het ook niet.’ herfstbladenheks? Op de brandstapel met dat Onbedoeld roept de schromelijke overdrij- Meestal nemen kinderen met zo’n antwoord takkenwijf! Zeg dat maar tegen die Pietje van ving van Kissingers belang – zowel door Gran- geen genoegen, maar in dit geval leidde het ertoe je.’ din als door Ferguson – juist de vraag op of de dat hij op eigen houtje de falsificatietheorie van ‘Oké, dat ga ik doen!’ Maar Pietje was impact van Kissinger op de wereld en de VS Karl Popper uitdacht. Na een denkpauze kwam onvermurwbaar, en eigenlijk zijn wij allemaal eigenlijk niet veel kleiner was dan zijn voor- en hij met de volgende deal (kinderen opvoeden een klein beetje Pietje. Ondanks onze ratio, tegenstanders onderling hebben afgesproken. is onderhandelen): hij ging die tand onder ondanks feiten, cijfers en logica nemen we En als dat zo is, waarom is die overdrijving er z’n kussen leggen, en wij moesten beloven er compleet onzinnige beslissingen op basis dan? Het antwoord moet liggen in het nog altijd absoluut niet aan te komen. Lag er de volgende van schimmige instincten als gevoel of open liggende gevecht in de VS over de recente dag geen muntje of andersoortig geschenk, dan intuïtie. Ik ken mensen die succesvol zijn in geschiedenis, en daarmee in feite over de vraag bestond de tandenfee niet, ‘maar dan krijg ik het bedrijfsleven en toch in alle ernst te rade wat voor land de VS eigenlijk zijn – een culture wél van jullie een muntje, dat sowieso’. Lag het gaan bij handlezers of tarotleggers en die war met Kissinger als totempaal. muntje er wel, dan kon hij de hele klas vertellen bijvoorbeeld homeopathische middeltjes Het is teleurstellend dat dit debat steeds in dat ze wel degelijk bestond. slikken bij verkoudheid, want ‘je weet maar cirkels ronddraait. Want Kissingers carrière Aldus geschiedde. Zelfs in mij was nog iets nooit’. In de jaren negentig lag bij talloos veel roept belangrijke vragen op. Wat moeten we wat het spannend vond de volgende ochtend ogenschijnlijk geestelijk gezonde mensen De aan met politici wier handelen we mogelijk onder het kussen te kijken. Je weet immers maar Celestijnse Belofteop het nachtkastje. kunnen verklaren of rechtvaardigen in hun tijd, nooit. Gods wegen zijn ondoorgrondelijk en Bij zesjarigen zie je goed hoe ons brein maar die we met de wetenschap van nu moeten zelden aangenaam. geëvolueerd is: het fantaserende, voor veroordelen? Wat moeten we met leiders die Bestaan of niet bestaan: dat is voor sprookjesfiguren ontvankelijke, irreële deel soms aantoonbaar onethisch of illegaal hebben zesjarigen voortdurend de vraag. Op weg naar lijkt immuun voor het logische denkdeel, gehandeld, maar zich beroepen op een hoger de Efteling hebben we eens zevenennegentig dat in verhouding maar een dun vliesje van belang? Is het relevant als er vanitas en groot- kilometer lang ontologische discussies gevoerd. rationaliteit is. En het is goed om dat grillige, heidswaan in het spel was? Hoe weeg je de tol En ook bij boeken blijft het steeds de vraag. archaïsche gebied levend te houden en te van buitenlands beleid af? En belangrijk voor Het punt is: je wilt ze ook weer niet veranderen voeden, vooral met boeken, want lezen doe het heden: mag een politicus buiten de demo- in fantasieloze typen. Je wilt juist dat ze af en je met datzelfde hersengebied. Maar volgens cratie en zelfs buiten het recht treden – en hoe toe voor een deel meegaan in de illusies van mij hebben we er ook baat bij om te weten ver dan – in tijden van oorlog? verhalen, pretparken en films. wanneer iets echt bestaat of niet. Kinderlevens Op deze vragen geven beide boeken over Kis- Ik herinnerde me ineens wat een docent worden heus niet onaangenamer als ze weten singer geen antwoord; alsof we het antwoord op middeleeuwse letteren, Ludo Jongen, vaak in de dat de ouders de eieren verstoppen. Zolang de grotere vragen weten als we weten of Kissin- koffiekamer vertelde.A ls hij zijn dochter voorlas ze er maar boeken bij blijven lezen, en zolang ger fout was of niet. Er zal een deel 2 komen van in bed en ze wilde weten of die draken en elfen ze maar dat ezelsbruggetje onthouden dat Fergusons biografie, er zullen nieuwe kritische echt bestonden, antwoordde hij: ‘Als het boek elke geloofstwist kan beslechten: ‘Als het boeken komen, Kissinger zal doodgaan. En dan open is bestaan ze. Als het boek dicht is bestaan boek open is bestaan ze. Als het boek dicht is zullen we het nog steeds niet weten. ze niet.’ bestaan ze niet.’

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 57 conceptueel als historisch en geografisch niet van Spinoy’s project schuilt hierin dat hij laat Waarvoor hebben lijken te raken. Het is niet zo dat dan alles op zien hoezeer het verschrikkelijke al eeuwen deel zijn plaats valt, maar het boek vertoont in zijn uitmaakt van onze cultuur. Het ‘betoverend we God nodig? desperate onttakeling wel degelijk consistentie, hymnisch puin’ van Hölderlin, de fascistische nog afgezien van het feit dat de afzonderlijke sculpturen van Arno Breker, de napalmbombar- door Piet Gerbrandy fragmenten uiterst indringend, beeldend en dementen in Vietnam en de films van Catherine wel­luidend zijn. De gebrokenheid is, helaas, van Breillat zijn allemaal woekerende zwammen op Hoe is het zo gekomen? grote schoonheid. het stervende woud van de Europese beschaving. Wie om zich heen kijkt zou De meeste gedichten bestaan, als betrof het Pascal of Leopold citeren helpt niet, maar maakt de indruk kunnen krijgen klassieke sonates, uit drie delen; pas aan het het erger. dat we het hier goed voor einde van de bundel desintegreert ook die struc- Het leven van Carlo Gesualdo (1560-1613), elkaar hebben, maar dan tuur. Het gedicht begint bijvoorbeeld met een de verbluffend originele componist uit Venosa, is het wel zaak de oogklep- paar regels waarin Emily Dickinson in verband is tekenend voor de wijze waarop macht en pen stevig op hun plaats te wordt gebracht met een aanranding, vervol- ­schoonheid, geweld en religiositeit met elkaar houden. Dubieuze afval- gens horen we dat Tessa gespecialiseerd is in het verweven zijn. De bovenaardse vervoering stromen, aantasting van omgaan met hoogbegaafden, waarna het slot- van de zesstemmige Responsoria, ‘kathedraal­ Erik Spinoy het milieu, export van deel een macaber tafereel schetst: spelonk en vleermuisduisternis’, zoals Spinoy het Nu is al te laat wapens, uitbuiting van onvolledig overgeleverde stuk noemt, komt in De Bezige Bij, de Derde Wereld, we wil- En of er te verwijderen viel: wijd open een wrang daglicht te staan wanneer we weten 64 blz., € 19,90 len het allemaal liever niet stijfselwitte ogen ongezien dat de prins in 1590 zijn overspelige echtgenote weten, maar het is duidelijk veel juliregen kil op slapen schraal blauw doodde: dat het steeds moeilijker zwaailichtlicht. zal worden er blind voor te sexy vrouw op het bed gekeeld, de minnaar op blijven. Beleefdheid maakt langzamerhand weer Eén ochtend lang: ovaal van lang bedauwd wild de vloer doorschoten, keer op keer doorboord. plaats voor haat en geweld, politiek gekonkel platgeslagen gras wordt niet meer gepikt, oorlogsgebieden spuien en speelgoedkleurig plastic dat nooit snel Beiden daarna voor het gemeen te kijk gezet. vluchtelingen en de biosfeer raakt vergiftigd. En tot overmaat van ramp is er geen gemeenschap- genoeg verwijderd was. ‘Zeker is dat men bij het bestuderen van zijn pelijke taal, geen Groot Verhaal, om met Lyotard oeuvre een ontaarding te spreken, dat ons helpt elkaar te begrijpen. De Dat het gedicht Plattenbauten heet, versterkt waarneemt, een opschuiven richting waanzin.’ samenhang is zoek en alles gaat naar de knop- de desolate atmosfeer van verzwegen gruwel, pen. ­sociale uitsluiting en betonrot, waartegen ‘sterf- Misschien is de combinatie van moordlust en Hoe is het zo gekomen? In Nu is al te laat lijk op hun hoge stengels’ wiegende rozen en spiritualiteit minder raadselachtig dan men op geeft Erik Spinoy (1960), hoogleraar moderne fleurige knuffels niet opwegen. het eerste gezicht zou veronderstellen. Waarvoor Nederlandse letterkunde te Luik, een analyse Hoe is het zo gekomen? Het verontrustende hebben we God anders nodig dan om richting waarvan je niet vrolijk wordt. De vorm te geven aan het vergeefse verlangen die hij daarvoor gekozen heeft, is veel- naar zin, troost en rechtvaardigheid? zeggend. De bundel heeft geen inhouds- In een volmaakte wereld is God over- opgave en is niet in reeksen ingedeeld. offer van het offer bodig. De 55 gedichten bestaan uit flarden en Als geen ander slaagt Spinoy erin worden steeds geïntroduceerd door een onherbergzame versplintering te ver- titel die niets te maken lijkt te hebben Het moet bijna onzichtbaar zijn: woorden in verzen die van een verfijnd met wat er verder op de pagina gebeurt. gevoel voor vorm getuigen. Gedragen Spinoy citeert uit de wereldliteratuur broodmagere student die onder schot gehouden ritmes, donkere assonanties, over- (Hölderlin, Apollinaire), verwijst naar en ontkleed bij cameralicht wordt weggeleid. rijpe herhalingsfiguren en pregnante muziek (Gesualdo, Kavinsky) en beel- neologismen zetten een tekst neer dende kunst (Matisse, Gerhard Richter), die klinkt als een klok. Lees het trage ontleent readymades aan het Vlaamse Soms blijft het helemaal buiten beeld: openingsdeel van Schwarzwaldklinik parochieleven en refereert vaak aan hardop en je betreedt onmiddellijk een de wereldoorlogen die België zo zwaar door wilde donkere haren overgroeid beklemmende ruimte: getekend hebben. Maar samenhang? geen veertig kilo voor één meter drieëntachtig Nee, die is er niet. De lezer wordt het Hoe de groep verslagen murw geslagen bos in gestuurd en verdwaalt, in regen na geen drieëndertig jaren achteloos neergelegd. zweeg en mist, hier en daar struikelend over en de afgeknepen smalste stem een lijk of de verroeste overblijfselen van Blogt u over beauty? weerklonk: een industriële prehistorie. Toch zul je, omdat je nu eenmaal enig nooit uit een vlezige keel, nooit metalig houvast behoeft, omdat je iets zinnigs Lang slapen, altijd zonder make-up. Wat uit wilt terugzeggen op wat al die stemmen concealer anders tegen donkere kringen. een apparaat. Geen wist van zo een je toefluisteren, omdat je hun betove- ring niet kunt verdragen, omdat je dat Chance ook van Chanel en Bioderma H2O, onaardse catacombe. bos uiteindelijk ook weer uit wilt – toch het geheim van elk model. zul je naar orde gaan zoeken, je ontkomt Spinoy’s werk is geregeld bekroond. er niet aan verbanden te construeren Dat zal ook gebeuren met Nu is al te tussen verschijnselen die elkaar zowel En liters liters liters witte thee. laat.

58 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 sentimentele mijmeringen komt Haroen niet. moet Daoud zich in allerlei onhandige en onge- De Arabier ‘Moussa was dus een ingetogen, weinig praat- loofwaardige bochten wringen om het lichaam grage god.’ Moussa en diens dood blijven vooral van zijn dode broer onvindbaar te maken en te is nog altijd dood een vehikel voor de verongelijktheid die de ver- houden. Op de ‘feiten’ van de autoritaire klas- teller aanjaagt. sieker bouwt Daoud zijn j’accuse tegen westerse door Gustaaf Peek ‘Al eeuwenlang vergroten de kolonisten hun wereldbeelden, maar dit lijkt zijn verteller toch fortuin door alles wat hen hindert de naam te ont- te weinig concrete ammunitie te geven, waar- Kamel Daoud (1970), een Algerijn die in het nemen.’ Een geldig punt, maar wat kon Camus door deze regelmatig in herhaling vervalt en Frans schrijft, is met een vlucht in een kinderlijk zelf­ roman gedebuteerd die vooral medelijden: ‘Ik ben een paar niet op zichzelf lijkt te wil- keer in Algiers geweest. Daar len staan. De Nederlandse heeft niemand het over mama, titel Moussa of de dood van mijn broer en mij. Niemand!’ een Arabier geeft nog niet zo De vorm van Moussa doet veel weg, maar in het Frans denken aan een andere roman heet het boek Meursault, van Camus, La chute (1965). contre-enquête, en dan begint Net als Jean-Baptiste Clamence de eerste klok al te luiden. in dat boek vertelt Haroen vanaf Meursault, hoofdpersoon en een barkruk zijn levensverhaal verteller van L’étranger (1942) aan een naamloze luisteraar. van Nobelprijswinnaar Albert Stilistisch laveert Daoud tussen Camus, is het doelwit van het zakelijke van Camus en een Daouds roman. De verteller soort oosterse kitsch, waarbij de van Moussa of de dood van vrouw en al haar lichaamsdelen een Arabier, Haroen genaamd, vermoeiend vaak in metaforen is de broer van de man die verschijnen: ‘Vreemd genoeg Meursault, schijnbaar bevan- had ik het koud, ook al was het gen door de zon, doodschiet hartje zomer, ook al was het op een strand in het gekolo- een warme nacht, zo sensueel niseerde Algerije. In een lange als een vrouw die te lang op de monoloog probeert Haroen liefde heeft gewacht.’ de overgeleverde versie van de Wanneer Daoud zich even gewelddaad te bevragen en te minder van Camus aantrekt ontkrachten, hij eist de aan- eemage / HH en zijn voor de hand liggende dacht op voor zijn dode broer kritiek op de islam en post­ en zijn eigen gemankeerde atsas / L koloniale perikelen onder- leven. drukt, wordt er opeens een ilippe M

L’étranger is een klassie- Ph narratieve ader zichtbaar, de ker, een bestseller, een insti- Kamel Daoud hengelt naar herkenning zuiverste van de roman. Na de tuut, alleen al in Nederlandse vertaling heeft moord op Moussa vluchten een jonge Haroen het boek tot nu toe meer dan dertig herdrukken en zijn moeder (vader was al vroeg verdwenen) beleefd. Aan een roman die zich zo opzichtig Kamel Daoud spiegelt, naar een andere stad. Het leven van de moe- aan een dergelijk groot succes verbindt, kan in citeert, bewondert der staat voortaan in het teken van de dood van dit tijdperk van sequels, prequels, reboots en en verguist Albert Camus haar oudste zoon, haar onmetelijke rouw komt spin-offs iets verdachts kleven. De verschuiving op Haroens schouders te rusten. Hij onder- van Frans naar Algerijns perspectief is aantrek- gaat de last van de achterblijver, wil een goede kelijk en contemporain, maar ook voorspelbaar. zoon zijn voor een slechte moeder en loyaal ­‘Aujourd’hui, maman est morte’, luidt de eerste aan een geïdealiseerde afwezige. Het minder- zin van Camus’ roman. Daoud begint met: ‘Van- daaraan doen? Voor zijn waardigheidscomplex van de roman krijgt dan daag is mijn moeder nog in leven.’ Spel of strijd, slachtoffer zal Meursault een indringende uitwerking. Wanneer Haroen Daoud legt al gauw zijn kaarten op tafel. Het een naamloze bleekscheet verliefd wordt op een vrouw blijkt dat hij nooit hele boek zal hij Camus spiegelen, citeren, afsto- zijn geweest. Ik kwam op volwassen is geworden, dat hij zich niets bui- ten en aantrekken, bewonderen en verguizen. dit soort gedachten omdat ten het bereik van zijn moeder gunt. Deze tra- Maar wat Daoud ook doet, hij dwaalt nergens Daoud de eerdere roman giek doorprikt Haroens cynische pose, laat de werkelijk af, met zijn duidelijke parallellen en zo nadrukkelijk als een roman ruimte voor inzichten in tijd en mens. contrasten blijft hij hengelen naar herkenning, valse getuigenis presen- ‘Gevoelens verouderen langzaam, niet zo snel naar erkenning wellicht. Kamel Daoud teert van iets wat werke- als je huid. Als je op je honderdste sterft, ervaar Moussa, zo heette blijkbaar ‘de Arabier’ die Moussa of de dood lijk heeft plaatsgevonden. je misschien alleen nog de angst die je op je Meursault in een opwelling doodde, en ook al van een Arabier Haroen impliceert op een zesde voelde als je moeder ’s avonds het licht haalt Haroen die naam vaak aan, hij doet weinig Vertaald door gegeven moment zelfs dat uitdeed.’ moeite om zijn broer volwaardig in herinnering Manik Sarkar. Meursault de schrijver van Een zacht gebrachte angstaanjagende te roepen. ‘Moussa was ouder dan ik, hij botste Ambo/Anthos, L’étranger zou zijn. Deze gedachte, meer van dit soort zinnen had ik graag met zijn hoofd tegen de wolken.’ Daarna krijgt 151 blz., € 18,99 verwarring van feit en fictie aangetroffen. Literair is de roman niet meer dan de grote broer nog een pagina beschrijving, zorgt voor enkele roman- een loodsmannetje op de rug van een machtige maar verder dan vluchtige, geïdealiseerde en technische problemen. Zo haai.

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 59 en z i hu

jan rot - November SPUI25 - - 05 Donderdag 10 Dinsdag 12.30 - 13.00 20.00 - 21.30

Novemberlezingen: Storm in Spain? Het modebeeld in het The Spanish elections, Amsterdam van de the rise of Podemos and Klavers 17de eeuw the Catalonian challenge

------Prachtig gelegen vakantiehuis in Franse - - vakantie (binnenland) Vrijdag Donderdag ------Pyreneeën; www.natuurhuisje.nl/vakan- 06 12 16.00 - 17.00 20.00 - 21.30 Vakantiebungalows met veel privacy tiehuisje/28032 of op duurzame en kleinschalige plek met [email protected] Proost op de wetenschap: Rembrandt voorbij: kinderboerderij in de bossen van Otterlo ------Hoe je licht kan opsluiten de uitdagingen van de vlakbij Park Hoge Veluwe en het Kröller- divers (aangeboden) en waarom dat ons leven hedendaagse internationale Müller Museum; www.deroek.nl ------gaat veranderen kunstmarkt ------OP de HUID – een verrassende en origi- 8 KM. t.z.v. MAASTRICHT (B) in feeëriek nele duo-column in beeld en woord. Proe- dalletje! ven? Ga naar www.fikx.nl - www.vakantiehuisjebijmaastricht.nl ------06 Vrijdag ------Gratis af te halen in Bunnik: De Groene 20.00 - 21.30 Te huur in Twente, per (mid)week of week- Amsterdammer jaargangen 1986 tot 2015. end, charmante landelijk gelegen boerde- Interesse? Naar een Dutch Review of rij met groot omheind terrein. Ideaal voor Mail naar [email protected] Books. Lancering van De gezinsvakanties, (familie)reünies e.d. Max. ------Nederlandse Boekengids 16 personen. divers (gevraagd) www.vakantiehuis-dekiefte-markelo.nl ------OPROEP: Wie kan mij, biograaf van FRIESLAND. Te huur voor weekend of schrijver A. Alberts, helpen aan materiaal Reserveringen spui25.nl vakantie een alleraardigst, geheel vrij (brieven e.d.)? Tussen 1953 en 1965 was hij gelegen boerderijtje met een groot stuk redacteur van De Groene. grond, in het zuidoosten van Friesland. [email protected]. Rust en ruimte, eenvoudig maar van alle ------gemakken voorzien en geschikt voor 1 tot cursussen en coaching 6 personen. www.boerderij.inthelowlands. ------info / telefoon 020-4204388 Aangeboden WWW.YOUCANYOGA.NL ------Yoga, Wellness en Pilates Mijn heerlijke chalet op eigen grond v.v. cv. Aalsmeerweg 25 en Stadionweg 283 moet ik helaas verkopen. Lage parkkosten. Amsterdam Tussen Ommen en Hardenberg. Golfbaan ------Hooge Graven in de nabijheid. diensten 0654283395 ------Vakvrouwen! Drie meubelmaaksters en Smaakvol vakantiehuis in Friesland met een timmervrouw bieden vakwerk op vrij uitzicht. maat. Voor inspiratie en mogelijkheden: www.vakantiehuisjefriesland.nl www.vakvrouwen.com of 020-6827614 ------vakantie (buitenland) Cilia Prenen Tuinadvies en Ontwerp. ------DOMWEG GELUKKIG IN DE ACH- Ardèche-Drôme: boerderij 2-8 pers, rust, TERTUIN. 020-6837762 sfeer, comfort. 4 seizoenen, www.rignas.nl www.ciliaprenen.nl ------Zin in een sabbatical! KWALITEITS schilderwerk, wanden, https://casalegria.wordpress.com plafonds en houtwerk. Amsterdam ------en omgeving. Marian: 06-1460 1388 Even bijtanken in het zonnige Andalusië! www.marpi-schilders.nl www.alcandora.nl ------woningruil Ligurië Italië boerenhuis aan rivier: rust ------ruimte romantiek. 45 min va Nice nabij Aangeboden: AMSTERDAM CON- zee www.ciantri.com CERTGEBOUWBUURT te huur: ------Klassiek dubbel benedenhuis (5.) met tuin. Slapen op een wijnpers! Huur, onze kleine Blijvend lage huur. Kroatische wijnboerderij – max 3 á 4 pers. Gevraagd: Karakteristiek, ruim BUI- Eenvoudig, van alle gemakken voorzien, TENHUIS te huur voor onbepaalde peri- met uitzicht op eigen wijngaard. Info: 06 ode. Reacties: email: [email protected] 51320677 / www.gornjavoca.eu ------Sprookje in Marrakech! Stijlvolle riad te huur in de Medina; 6 krs met bk, salons, Kijk ook naar onze klavers patios, eigen hammam, prachtig dakter- online! U kunt uw Klavers ras met plunge-pool. Geheel (max 12 p) of per kmr. alleen online aan­melden www.riad-safa.com; [email protected] www.groene.nl/klavers

60 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 ‘roadmap’ noemde ze het zelf. Haar credo is een gitarist bij de hyperpolitieke band MC5) en haar Gemis van de zinnetje dat een gedroomde cowboy haar in de twee kinderen. De messiaanse rockzangeres is openingsalinea toevertrouwt: ‘Het valt niet mee veranderd in een toegewijde echtgenote en moe- goddeloze ik iets te schrijven over niets.’ der. Maar Freds gezondheid gaat snel achteruit Het past bij Smith’s liefde voor improvisatie. en in 1994 overlijdt hij op 44-jarige leeftijd, een door Fred de Vries Ze toont zich een begaafde schrijfster, die zelfs verslagen Patti achterlatend, die kort daarna ook haar ledige uren in haar New Yorkse stamkroeg de dood van haar broer Todd te verwerken krijgt. Meteen maar een misverstand rechtzetten: Patti Café ’Ino als iets jaloersmakends weet neer te Ze keert terug uit de obscuriteit en maakt het Smith was geen punk, ook al afficheert de uit- zetten. Ook is het een genoegen om te lezen over album Gone Again, reflecties op de dood. geverij haar gretig als ‘punk-icoon’. Punk wilde Fred is continu aanwezig in M-train, vaak als breken met het verleden. ‘No Elvis, Beatles or een soort geest, maar soms ook heel direct, zoals Rolling Stones in 1977’, zong The Clash. Maar Van de onbezonnen tijdens de reis die het prille stel maakte naar als Smith iets niet wilde, dan was het die breuk. Patti die ooit zei dat ze Frans-Guyana (Fred had gezegd dat hij haar Zij werd in 1946 geboren en was daarmee tien met God wilde neuken overal mee naartoe zou nemen als zij hem een jaar ouder dan Johnny Rotten, een andere gene- kind schonk), waar Patti stenen bij een verval- ratie. Smith groeide op met een heilig geloof in is weinig meer over len Franse strafkolonie gaat halen om die vele de kracht van rock-’n-roll: de gitaar van Jimi jaren later als postuum eerbetoon bij het graf Hendrix, de poëzie van Jim Morrison en de sexy van Genet in Marokko te leggen. arrogantie van de Rolling Stones. Toen Morri- son, Hendrix en Brian Jones jong aan hun eind kwamen en rock allengs zijn roll verloor, vond Smith het tijd voor een nieuwe scheut energie en sloot zich aan bij groepjes artistieke mis- fits die in downtown New York rauwe gitaar­ muziek maakten. Haar debuutalbum Horses uit 1975 werd legendarisch. Van de periode die aan ­Horses vooraf ging deed ze kond in haar bekroonde memoir Just Kids uit 2010. Uit dat boek bleek al dat er voor Smith geen grens bestaat tussen high en low art. The Doors, William Burroughs, Arthur Rimbaud, Jean Genet, dandy’s, kruimeldieven, erotische trans- gressie, de uit bocht vliegende sax van Albert Ayler, het abstract expressionisme van Willem de Kooning: allemaal onderaards gerommel dat haar gedichten, teksten en optredens voedt. En daarmee gaf ze meteen aan in welke context zij en haar kunst geplaatst moeten worden. In haar nieuwe boek M-train komt het woord punk welgeteld één keer voor. Smith’s dode- heldencanon daarentegen wordt stevig opge- rekt met onder anderen Roberto Bolaño, Frida Khalo, Ludwig Wittgenstein, Alfred Wegener, h mit W.G. Sebald en Yukio Mishima – schrijvers, kun- stenaars, filosofen, wetenschappers. Ze bezoekt atti S

hun graven, gaat op hun rtesy P u

stoelen zitten, maakt foto’s Co met haar polaroid, verza- Patti Smith in Frans-Guyana melt talismans en beschrijft de reizen, onderwijl einde- haar liefde voor detectiveseries als Wallander en M-train is een boek over iemand die ronddoolt loze hoeveelheden zwarte The Killing (de Amerikaanse versie). Amusant is in een schemergebied van jetlags, dromen en koffie van wisselende kwa- haar besluit om tijdens de terugreis van Berlijn herinneringen en daarbij steeds weer stuit op de liteit achterover gietend. naar New York stiekem een stopover in Londen eenzaamheid die je voelt na intens verlies. Van Wie op een vlot geschre- te maken, een kamer te boeken in haar favoriete de onbezonnen jonge Patti die ooit zei dat ze ven vervolg op Just Kids hotel, puur en alleen om daar een eindeloze met God wilde neuken is weinig meer over. Ze hoopte komt evenwel reeks detectives te kijken. barst midden in een vlucht naar Tokio in huilen Patti Smith bedrogen uit. Er zit struc- Dergelijke passages spinnen een bescher- uit omdat de hoofdpersoon van een film haar M-train tuur noch verhaallijn in mende cocon om de grote drama’s in haar leven. aan Fred doet denken, en ze ervaart het verlies Uit het Engels M-train. Smith springt In Just Kids schrijft ze over de vriendschap met van een door de motten aangevreten zwarte jas vertaald door heen en weer tussen heden fotograaf Robert Mapplethorpe en zijn dood als een ramp. Na een telefoongesprek met een Ton Heuvelmans. en verleden, schrijft soms in 1989. Het jaar erna overlijdt haar bandlid vriend die haar feliciteert met haar 66ste ver- De Geus, 255 blz., in de tegenwoordige dan Richard Sohl. Smith heeft zich dan al tien jaar jaardag schrijft ze: ‘Toen ik ophing besefte ik € 19,95 weer in de verleden tijd, teruggetrokken uit de rock-’n-rollwereld. In een dat ik die bijzondere versie van mezelf miste, de en laat droom en werke- buitenwijk van Detroit leidt ze een burgerlijk koortsachtige, goddeloze ik. Die is verdwenen, lijkheid ineen vloeien. Een bestaan met haar man, Fred ‘Sonic’ Smith (ooit zoveel is zeker.’

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 61 Cryptogram 3295 Henk Jongebloed

Horizontaal 6. Assepoester had een perfect lijf! (15) 9. De roemrijke zijde van een gezang (6) 10. Ze halen van alles uit zee maar wonen op hoog niveau (8) 11. Zorgt voor wind en bevingen op de lange duur (15) EATERG 12. Het moet nog tot volle wasdom komen van die stof (6) TH ROE 13. Eenmaal op dit niveau weet je er alles van (6) P FL 15. Bezig zich te splitsen zodat eenieder z’n plek weet (8) Het I RomantischN 17. (Geen) familie van de valk (6) T 18. Bijzonder primitief onderkomen uit de jaren zeventig (8)

20. Resultaat van een vruchtbare relatie met draagkracht (5) B interbellum R

21. Ze liggen dwars, dat ligt in hun aard (6) E C  22. Losse bijlage voor het brandwondencentrum!? (8) H O  T F DE RO E ' EP Verticaal IS N L ST L ED EM E ER VA Y 1. Botsen en gaan vervolgens over en weer schieten (2,6,7) R HOS N K S E LS 2. Het wordt tijd dat ik verder ga met de repetitie (8) CH O UBE TUCH 3. De cranberry bijvoorbeeld is een bijdehand type (6) RT 4. Zo kan de spermabank ook belastingvoordeel opleveren (10) 5. Het zit erin dat menigeen het voor de kiezen krijgt (7) 7. Zo zorgt een sm-club voor vaste relaties (14) 8...... is soms prijs maar meestal niet, zo blijkt uit de resultaten (14) 13. Toch weer minder dan een kogelregen (8) 14. Die ouderwetse maagd wil met u als vrouw en heer door ’t leven? (7) 16. Een zes met tal van spelers (6) 19. Domme steun van kunststof (4)

Oplossing cryptogram 3294 Strategier zingt het allemaal met een Horizontaal - 5 stuurman’s-kunst, 9 uit-kienen, 10 (Kees) Torn, heel mooie stem, lieflijk, fel, strijdbaar en 5 1 0 2

R E D

11 akkoorden-reeks, 13 strikt (strikken; streng), 15 overdoen, N U B

S

U sarcastisch! **** Theaterkrant Max Arian D R O R

16 gekneveld, 18 Como (Mo na Co, meer), 19 zee-’m, B

E H C I F F A

|

21 Clementine (liedje), 22 ’n-adat, 23 schijnt-je...). K J I

W DE ROODE BIOSCOOP 10 TM 21 NOVEMBER D R O O N

Verticaal - 1 assurantie-wezen, 2 tuk-tuk, 3 bruilofts(echt)-vlucht (bij N A V

N J I R K

WWW.THEATERGROEPFLINT.NL O bijen), 4 haan, 6 synoniem, 7 uitzend-rechten (lijnen), 8 (uit)strijkje, T O F 12 (Friese) doorlopers, 14 innemend, 17 Pop-eye, 20 Set-H (Gaaikema).

62 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 NV Weekblad De Groene Amsterdammer en de Zwitserse schrijver Max Frisch. z Onafhankelijk weekblad sinds 1877 i hu Het citaat betreft de moeilijk te Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam schatten noden van toekomstige Singel 464, 1017 AW Amsterdam jan rot groene.nl / [email protected] generaties. Het valt te prijzen dat Redactie 020.524 55 24 de redactie zo ver terugkijkt en Administratie 020.524 55 55 historisch besef toont. Jammer is echter dat cruciale publicaties Redactie over de milieukwestie uit de tijd Xandra Schutte (hoofdredacteur), Evert de Vos (redactiechef), Hassan van Frisch in het gehele Groene-­ Bahara, Margreet Fogteloo, Koen nummer geen aandacht meer krij- ­Haegens, Rutger van der Hoeven, Thijs gen. Ze lijken uit het geheugen van Kleinpaste, Irene van der Linde, Roos Opheffer In zijn laatste column (De Groene, nu te zijn verdwenen. van der Lint (kunst), Fabienne Meijer Ik volg hem al jaren, niet zonder 29 oktober) gaat hij zelfs zo ver om Ik noem enkele onderzoeken (stagiaire), Marja Pruis ­(Dichters & Denkers), Aukje van Roessel, Casper waardering. Maar ik zag en zie zich af te vragen hoe erg SS de pvv die een grote impact hadden – Thomas, Jaap Tielbeke, Joost de Vries Opheffer verrechtsen. Hij werd is. Om vervolgens te stellen dat het essentiële schakels in de discussie (Dichters & Denkers), ­Trinette Koomen extremer, en zoals dat het geval is wel meevalt. rond het huidige milieuprobleem. ­(secretariaat), Liesbeth Beneder met hedendaags extreem-rechts uit Hij haalt zijn studiegenoten aan Allereerst het artikel van Garrett (secretariaat) zich dat in negatieve kritiek op de als die erop wijzen dat intellectue- Hardin in Science uit 1967, The Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten in onze parlementaire democratie len in de jaren dertig een overstap Tragedy of the Commons. Deze Vormgeving Christine Rothuizen, optredende politici en hun par- naar de nazi’s maakten, net zo als Amerikaanse bioloog behandelt Sanne van de Goor tijen. Vooral linkse partijen moeten zij nu een gang naar de pvv over- zeer overtuigend de catastrofe van Beeldredactie Simone Berghuys, het ontgelden, waarbij hij niet wegen. Maar wie – om in de meta- de wereldwijde bevolkingsgroei en Mels van der Mede Webredactie Katrien Otten, Jan Postma, nalaat regelmatig te vermelden foor te blijven – stormtroepers in de impact op het milieu. Niet veel Robin Goudsmit (stagiaire) dat hij vroeger op allemaal heeft de vorm van Steenbergse hooligans wetenschappelijke artikelen zijn zo gestemd. In dat proces van ver- bezig heeft gezien, begrijpt dat vaak geciteerd. Directeur/uitgever Pieter Elshout rechtsing nam ook zijn islamfobie Opheffer zijn twijfel in zijn laatste Ongeveer te zelfder tijd ver- Administratie Fatima Leeuwenberg, toe. Na de moord op zijn vriend zin laat verdwijnen in cynisme. scheen de baanbrekende bijdrage Heleen de Waard, Eva Weller, Kim Theo van Gogh nam hij de toen- CEES VAN STAAL van de aan de London School of Weller, Leon Smits, Esmee Meertens malige Amsterdamse burgemeester Economics verbonden E.J. Mishan, (abonnementen), ­Jacqueline Wolf, Job Cohen bij voortduring in zijn Onzichtbare mensen The Costs of Economic Growth. Anil Goksun (financiën) Marketing en acquisitie columns haatdragend op de korrel Helemaal verdiept in het onwaar- De studie heeft destijds velen aan Tiers ­Bakker, Igor Bijlsma, Hans Boot, vanwege diens wens om islamiti- schijnlijk prachtige boek van het denken gezet. Mishan heeft ­Pieter Wolter, 020.524 55 11/12 sche en andere Amsterdammers Atticus Lish, Preparation for the een sterke impuls gegeven aan de [email protected] bij elkaar te houden. Gelukkig voor Next Life, lees ik tussendoor in de welfare economics, waarbinnen Abonnementenwerving zijn volgers ging deze fixatie op den bijlage over Crossing Border (De het dogma van economische groei Hans Boot, Ivo Jansen op de Haar Abonnementenadministratie duur weer over. Groene, 29 oktober) het stuk van sterk wordt gerelativeerd. 020.524 55 55 Aandachtige lezers, zoals ik, Graa Boomsma. Verklapt hij het Van fundamentele ­betekenis [email protected] zagen hem echter wel steeds verder einde van het verhaal! was ook het rapport van Abonnementsprijzen naar wildersiaanse en bosmani- Nou ja! Ik begrijp zijn enthou- de commissie-Brundtland Nederland: (1987). Deze commissie, door per jaar € 183,-, per half jaar € 96,-, sche opvattingen verschuiven. Veel siasme, maar dat is toch wel een per kwartaal € 51,-, studenten­ Theodorus-volgers gaan ervan uit beetje jammer. de ­secretaris-generaal van de abonnement per 4 weken € 10,-. dat het een provocatieve stijlfiguur ELISABETH DE HAAN ­Verenigde Naties in 1984 ingesteld, Overige landen prijzen op aanvraag. is, maar ik denk inmiddels dat we heeft een eminente bijdrage gele- Digitaal abonnement per jaar € 150,-. hem in zijn extreme verrechtsing Klimaatverandering verd aan het denken over wereld- Losse nummers € 4,95. Rekeningnummer abonnementen serieus moeten nemen. Zo ging Het speciale nummer ‘Hoe lossen wijde (on)gelijkheid en armoede NL65TRIO0198496176 hij Wilders verdedigen tegen de we de problemen van de toekomst en tal van klimaatproblemen. Zij Druk Senefelder Misset, Doetinchem aantijging dat de man een nazi of op?’ (De Groene, 15 oktober) over lanceerde ook de definitie van Gesproken en digitale versie een fascist zou zijn. Dat was voor de milieukwestie bevat prikke- duurzame ontwikkeling die tot op Loket Aangepast Lezen 070.338 15 00 niemand nodig, want iedereen lende bijdragen. De grote Climate heden gangbaar is gebleven. Uniek die deze verderfelijke ideologieën Change-conferentie van de Ver- was daarbij dat een zittend premier Wilt u een gift overmaken of een een beetje kent, weet dat Wil- enigde Naties, die in Parijs vanaf van een westers land (Noorwe- legaat nalaten, dan kan dat t.b.v. ders natuurlijk geen van beide is. 30 november plaatsvindt, dwingt gen) met een imposante staat van Stichting 1 8 7 7, rekeningnummer NL66TRIO0254382320 Opheffer heeft de redenering ech- automatisch tot meer aandacht. dienst de politieke moed had (en (BIC TRIONL2U) ter nodig om zijn laatste schuld­ Het nummer opent met een de ruimte kreeg) deze commis- De stichting heeft een ANBI-status gevoel en twijfel te onderdrukken. citaat uit Dagboek 1966-1971 van sie te leiden. In relatief korte tijd werd een indrukwekkend rapport samengesteld. Ook Our Common Ondertussen op Groene.nl Future verdiende ruim aandacht in de Groene-special. Onder meer aandacht voor de vleesloze Maarten Mentzel toekomst. Daarnaast in het Groene Lab een blik op de bitcoin en columns van Gerbrand Bakker en Sadettin Kirmiziyüz. Op zondag Marja Pruis U kunt uw ingezonden brief van maximaal 400 woorden Leest (‘altijd meer dan ze kan of wil bespreken’) sturen naar [email protected]

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 63 64 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 Marja Pruis Zeg het beeld femke van heerikhuizen

Willen jullie droevig of vrolijk? zo betreurenswaardig als de schrijver Ik weet niet wat me bezielde, maar ik vroeg die in eigen droefenis opgaat. het echt. Gevaarlijk. Voor je het weet zeggen ze: Droevig! droevig. Terwijl je zelf al meer naar vrolijk aan Het publiek wordt ongeduldig. Ik ben het neigen was. Je kunt niet heel je leven maar op zich niet de enige vanavond, er zijn met Annie M.G. Schmidt aan komen zetten, meer voorlezers, maar het is nu toch maar toch is zij het aan wie ik op zo’n moment echt mijn beurt, hier sta ik, met mijn denk. Niet naar anderen luisteren. Ik weet niet opties. Ik houd ervan mijn opties tot op of ze er zelf helemaal naar leefde, maar ze gaf het laatst open te houden. Misschien het anderen wel als helderheid mee. Vaar op zelfs wel een beetje té lang. Je moet kie- jezelf. Maar er is iets gaande waardoor ik steeds zen je moet kiezen je moet kiezen kiezen minder op mezelf durf te varen. Ik kan het niet kiezen. Dat is wéér Annie M.G. Schmidt, benoemen, maar het is er. Ik weet het niet zo sorry, ze zit in mijn dieptestructuur, het goed meer. Mooi of lelijk, goed of fout. Ik moest komt uit haar musical Heerlijk duurt het iets voorlezen, en ik kan niet kiezen. De groene of langst, die we op de middelbare school de rode envelop, zoiets was het toch in Festen? opvoerden. Ik was de non, en kon achter Goed of slecht nieuws. Barabas of Jezus. Droevig de coulissen niet kiezen tussen de of vrolijk. zanger en de gitarist van de begelei- Droevig! dingsband. Ja natuurlijk, ik houd zelf ook het meest van Vrolijk! droevig. Voor het slapen gaan lees ik alleen maar Hè? Ik was net klaar voor droevig. ellende. Mooie ellende, maar toch. De levens­ Elizabeth Bishop was niet echt een adviezen van Cheryl Strayed, aanrader, Stranger grage voorlezer. Op zoek naar vertalingen van Shores van Coetzee, ook, de poëzie van Eliza- haar werk stuitte ik op J. Bernlef. Toen ze was Niets zo betreurenswaardig beth Bishop, natuurlijk. Ik las een interview met uitgenodigd voor Poetry International in Rot- Bishop in Paris Review, het las alsof het gesprek terdam, in 1976, dacht deze: nu of nooit. Zij was als de schrijver die in eigen gisteren had plaatsgevonden. De beschrijving de dichter van zijn dromen, nu had hij de kans droefenis opgaat van haar werkkamer met het spectaculaire om haar te spreken. Denk niet dat je je helden in uitzicht op de haven van Boston, de Braziliaanse levenden lijve moet ontmoeten, maar zij zou de kunst in de hal, foto’s van Marianne Moore uitzondering zijn. Hoe opgelucht bestelde hij een en Robert Lowell aan de muur. En dan Bishop biertje toen ze de afspraak vergeten leek te zijn. of nooit. Ze belde haar op vanuit een telefoon- zelf. ‘Striking’ volgens de interviewer, met haar En hoe groot de schrik toen ze alsnog de taxi uit cel, ‘come on over’ klonk het hartelijk en zuidelijk witte gladde kapsel, haar ‘onvergetelijke nobele kwam zetten. Later hoorde hij haar voordragen, aan de andere kant van de lijn. En toen ging de gezicht’. Een langzame werker. Niets fijner dan te zachtjes, zichzelf corrigerend. bus niet, of in ieder geval niet zo dat ze weer op lezen over iemand die zich een leven lang ergens Droevig! tijd op het schip terug kon zijn. op toelegt. Nog een gedicht of twee dacht ze te Ja. Dat dacht ik toch ook. Ik las nu net wat Iéts! Maakt niet uit wat! kunnen schrijven toen ze 67 was. ze had geschreven over Flannery O’Connor, met Nee, jullie wilden toch droevig? Dan kun je O ja, droevig. wie ze bevriend was, ze schreven brieven, maar het krijgen ook. Al denk ik bij nader inzien [geluid Er bestaat een synoniem voor ‘droevig’ dat zagen elkaar nooit. Toen Bishop op doorreis was van ritselende papieren, klapperende tanden ik te droevig voor woorden vind. Ik houd van naar Zuid-Amerika – per vrachtschip! – en er tegen een waterglas, een trillende zucht] dat droevig, maar ik ben er ook niet zo goed in. Niets werd aangemeerd in Savannah, dacht ze ook: nu verder niemand er het droevige van af hoort.

5.11.2015 De Groene Amsterdammer 65 ‘Sheldon Wolin is de reden dat ik koffie begon te gebaseerde economie, een controlesysteem dat drinken’, schreef politicoloog en schrijver Corey zijn macht ontleent aan onzekerheid, maar ook Robin vorig jaar. Robin, die op Princeton nog les een systeem dat volgens zijn analisten volkomen heeft gehad van Wolin, bedoelde het als compli- rationeel is.’ Zijn conclusie: ‘De Verenigde Sta- Het einde ment. Zonder koffie kon de jonge Robin – ‘geen ten zijn het schoolvoorbeeld geworden van hoe ochtendmens’ – onmogelijk de intellectueel een democratie gestuurd kan worden zonder de veeleisende colleges van zijn professor volgen. indruk te wekken onderdrukt te worden.’ De vorige week op 93-jarige leeftijd overleden Van onderdrukking is volgens Wolin wel Wolin analyseerde politieke denkers door een degelijk sprake. Zolang dissidentie ineffectief literaire bril, alsof de werken van Machia­velli, blijft, zal het Amerikaanse omgekeerde totalita- Hobbes, Locke en Rousseau romans waren. Zo risme geweld vermijden. Maar mocht de bevol- week hij ook af van de naoorlogse trend binnen king echt weerspannig worden, zo waarschuwde de politicologie om politiek gedrag te verklaren hij, dan zal het systeem net zo wreed en geweld- aan de hand van kwantitatieve analyses en data. dadig zijn als totalitaire staten uit het verleden. Wolin keek liever naar politieke ideeën en hun Al in 2008, dus ruim voor ‘Ferguson’ en de historische context. Zo dwong hij zijn studenten geboorte van de Black Lives Matter-beweging, om politieke ideeën niet alleen als historische wees Wolin in dit verband op het willekeurige feiten te onderzoeken, maar ook als een manier politiegeweld tegen kleuringen in arme gemeen- om bestaande politieke structuren te bekritise- schappen als een voorbeeld van het vermogen ren – eerst op Berkeley (tot 1972), later op Prin- van de corporate state om ‘legaal en straffeloos ceton (tot aan zijn pensionering in 1987). burgers te terroriseren en zelfs te doden. De Wolins boek Politics and Vision uit 1960, straffere vormen van controle – van gemilita-

imes / HH waarin hij voornoemde ideeën uitwerkte, is riseerde politie tot grootschalige surveillance, k T

or nu nog verplichte kost voor veel politicologie- evenals de politie die tegelijkertijd als rechter, w Y

e studenten in de VS en daarbuiten. Zijn essay jury en beul optreedt – zijn al een realiteit voor

e N Political Theory as a Vocation uit 1969, waarin de onderklasse. Maar ze kunnen een realiteit

d / Th hij politicologen opriep ‘epische’ theorieën te voor ons allen worden zodra we ons beginnen ontwikkelen in de hoop zo maatschappelijke te verzetten tegen de aanhoudende overheveling . Conra percepties te beïnvloe- van macht en welvaart d R

Fre den, wordt nog altijd ‘De cultural wars zijn naar de elites.’ New York, 1982 geciteerd. Ook buiten Ondertussen wordt de academia liet Wolin zich een substituut voor politiek Amerikaanse bevolking gelden. Zo schreef hij in met echte gevolgen’ de illusie voorgehouden Sheldon Wolin de jaren zestig regelmatig dat ze deelneemt aan in The New York Review of Books over de free een functionerende democratie, schreef Wolin. 4 augustus 1922 – speech movement (de beweging die zich inzette Daarmee doelde hij niet alleen op de farce van voor meer zeggenschap van studenten) op Ber- het door geld gecorrumpeerde electorale proces, 21 oktober 2015 keley, en later ook over onder meer Watergate, maar ook op het politieke discours: ‘De cultural Ronald Reagan en Amerikaans conservatisme. wars creëren het beeld van een politiek geënga- Door de jaren heen kwam Wolin tot de con- geerde bevolking, maar zijn in werkelijkheid een Het bedrijfsleven is clusie dat het bedrijfsleven en de politiek in de substituut voor politiek met echte gevolgen.’ oppermachtig, politiek VS dusdanig vervlochten zijn geraakt, en het In al zijn werk uitte Wolin zijn afgrijzen over publiek dusdanig apathisch is, dat een daad- een bevolking die zich grotendeels heeft afge- en media zijn ingepakt werkelijke participatieve democratie in het wend van het gedrukte woord en de genuan- en de burger heeft weinig beste geval een ‘vage mogelijkheid’ is geworden. ceerde wereld der ideeën. Hij had het ook niet te vertellen. Met deze In zijn laatste boek Democracy Incorporated op met de ‘monochrome media’, ‘met hun door (2008) omschrijft hij die situatie als ‘omgekeerd het bedrijfsleven goedgekeurde opiniemakers visie werd de anders zo totalitarisme’ (inverted totalitarianism). Het die (...) een raamwerk creëren waar andersden- invloedrijke politicoloog is een vorm van totalitarisme die zijn expressie kenden nauwelijks omheen kunnen. De criticus Sheldon Wolin niet vindt in een demagoog of charismatisch die erop aandringt de context te veranderen, leider, maar in de anonimiteit van de corporate wordt afgedaan als irrelevant, extreem, links, of voornamelijk genegeerd. state. Bedrijven veinzen dat ze loyaal zijn aan de wordt gewoon helemaal genegeerd.’ grondwet en de politiek, maar hebben in wer- Democracy Incorporated werd genegeerd door Mars van Grunsven kelijkheid de verschillende lagen van de macht door elke grote krant en elk vooraanstaand zo gecorrumpeerd dat burgers machteloos zijn. tijdschrift in het land, alsof het niet geschreven Een belangrijk verschil met het klassieke was door een van de invloedrijkste politieke totalitarisme in bijvoorbeeld nazi-Duitsland wetenschappers van naoorlogs Amerika. ‘Dat of de Sovjet-Unie is dat binnen Wolins omge- verbaasde hem niet’, schreef Chris Hedges, die keerde totalitarisme de economie boven de Wolin een jaar voor zijn dood nog uitgebreid politiek wordt gesteld, in plaats van andersom. interviewde, in een necrologie voor Truthdig. ‘Bij die omdraaiing hoort een andere vorm van ‘Alles wat hij vreesde voor dit land is uitgeko- meedogenloosheid’, schreef Wolin. ‘Inkrimpin- men. Een corporate gedrocht regeert ons. Als gen, reorganisaties, barstende bellen, gebroken we een eindscore opmaken moeten we zeggen vakbonden, snel verouderende vaardigheden en dat Wolin verloren heeft, maar moeten we ook naar het buitenland verdwijnende banen cre- de integriteit, brille, moed en noblesse van zijn ëren niet alleen angst, maar ook een op angst leven erkennen.’

66 De Groene Amsterdammer 5.11.2015 ##### ‘MEESTERWERK’ HET PAROOL ##### ‘OUTSTANDING’ THE GUARDIAN ##### ‘MAAKT DIEPE INDRUK’ DE FILMKRANT SON OF SAUL EEN FILM VAN LÁSZLÓ NEMES

www.cineart.nl /cineartnederland /CineartNL /CineartNL 4agt VANAF 5 NOVEMBER IN DE BIOSCOOP

SonOfSaul_GrAdammer_230x295.indd 1 29-10-15 15:24

DE EIGENTIJDSE BEURS VOOR KUNST, ANTIEK EN DESIGN RAI AMSTERDAM 22-29 NOVEMBER 2015

hoofdsponsor

ADV_230x295.indd 1 3/11/15 13:59