Leszek Zugaj

HISTORIA GMINY KŁOCZEW

(AKTY PRAWNE, MAPY, DANE)

Lublin 2018 LATA 1809-1864

Pocz ątki samorz ądu wiejskiego si ęgaj ą czasów średniowiecza, jednak nowoczesne wzorce zostały wprowadzone za czasów Ksi ęstwa Warszawskiego (1807-1815), okresu dominacji Francji na ziemiach polskich. Konstytucja Ksi ęstwa Warszawskiego wprowadzała nowe formy ustroju lokalnego. Jedn ą z ustaw wykonawczych do Konstytucji był dekret z 23 lutego 1809 roku o gminach miejskich i wiejskich . W tym okresie powołano gminy wiejskie na czele z wójtami. Wójtami (urz ędnikami pa ństwowymi) z mocy prawa stawali si ę wła ściciele ziemscy. Gminy wiejskie liczyły przynajmniej 10 domów 1 i musiały obejmowa ć jeden maj ątek ziemski. Po 1809 roku niemal ka żda wie ś w obr ębie współczesnej gminy stanowiła oddzieln ą gmin ę wiejsk ą. W 1815 roku, gdy powstało Królestwo Polskie – pa ństwo zale żne od Rosji, utrzymano dawny ustój lokalny. Na terenach wiejskich ka żda wi ększa miejscowo ść stanowiła w zasadzie oddzieln ą gmin ę, na czele z wójtem – dziedzicem. Jego pomocnikiem był sołtys powoływany w danej wsi. Jeden maj ątek ziemski mógł stanowi ć rozległ ą gmin ę wiejsk ą, jednak dominowały niewielkie jednostki administracyjne o ró żnych kształtach. Zmiany wła ściciela gruntów powodowały zmian ę wójta. Był to do ść kłopotliwy system dla władz nadrz ędnych. Dodatkowo ludno ść chłopska nadal była całkowicie zale żna od ziemian. W 1859 roku rozpocz ęto proces komasacji gmin w wi ększe jednostki (minimum 50 domów) preferowane powstawanie wi ększych gmin ł ącz ących s ąsiednie maj ątki ziemskie. Wójtowie – wła ściciele ziemscy mogli odt ąd wyr ęcza ć si ę zast ępcami.

1 Dymów, według ówczesnego nazewnictwa. 2

Fragment Topograficznej Karty Królestwa Polskiego z 1839 roku

3

LATA 1864-1918

W 1864 roku nast ąpiło uwłaszczenie ziemi dworskiej (ukaz o uwłaszczeniu wło ścian w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku 2). Chłopi przej ęli u żytkowane grunty na własno ść3. Tego samego dnia istniej ące ju ż gminy wiejskie uzyskały samorz ąd (ukaz o urz ądzeniu gmin wiejskich z 2 marca 1864 roku ), niezale żny od wła ścicieli ziemskich. Dodatkowo 1866 roku władze carskie postanowiły zreorganizowa ć podział na powiaty i gubernie 4. Wszystkie powy ższe zmiany spowodowały wielki chaos administracyjny na terenach wiejskich Królestwa Polskiego. W celu uporz ądkowania sytuacji 17 stycznia 1867 roku rz ąd Królestwa Polskiego wydał rozporz ądzenie o podziale administracyjnym kraju 5. Szczegółowo ustalono podział na gubernie, nast ępnie na powiaty, miasta i gminy. Był to pierwszy tego typu jednolity akt wydany przez centralne władze Królestwa Polskiego porz ądkuj ący kwestie ustroju administracji lokalnej. Wymienione w akcie gminy (o środki gminne) w wi ększo ści stanowiły ju ż wcze śniej siedziby gmin wiejskich, jednak dopiero od 1867 roku były to samorz ądy gminne w granicach, które przetrwały do 1954 roku 6. Dokument ten traktowany jest jako akt powołania gmin. Ten dokument jest doł ączony. Obszar współczesnej gminy Kłoczew wł ączono do dawnej gminy Kłoczew w powiecie garwoli ńskim i guberni siedleckiej. Granice dawnej i współczesnej jednostki niemal si ę pokrywały.

2 W Rosji ogłoszono 19 lutego. Polska i Rosja posiadały ró żne sposoby liczenia dat. 3 Za odszkodowaniem dla wła ścicieli ziemskich. 4 Powołano nowe gubernie i nowe powiaty, te ostatnie w wi ększo ści funkcjonowały do 1975 roku. 5 Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 279 i nast ępne. 6 W latach 1867-1954 zdarzały si ę zmiany, jednak zasadniczy podział przetrwał niemal 100 lat. 4

Fragment mapy administracyjnej z pocz ątku XX wieku

5

Po 1864 roku po raz pierwszy gmina miała charakter samorz ądowy i została oddzielona od władzy wła ścicieli ziemskich (dziedziców) 7. Gmin ę tworzyły zarówno grunty wło ścia ńskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Powołano gromady wiejskie (wi ększe wsie i przysiółki) na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem. Był to rodzaj jednostek pomocniczych, na kształt współczesnych sołectw 8. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne (rodzaj wiecu). W zebraniu gminnym mogli bra ć udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez wzgl ędu na wyznanie (z czasem tak że kobiety). Nale żało posiada ć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczy ć w obradach. Zebranie gminne decydowało o najwa żniejszych sprawach gminnych, dysponowaniu maj ątkiem, rozkładem podatków, wybierało te ż urz ędników; wójta i pisarza gminnego i sprawowało nad nimi kontrol ę. Gmina składała si ę z tak zwanych gromad, które wywodziły si ę cz ęsto jeszcze z czasów średniowiecza i posiadały znaczn ą autonomi ę. Funkcjonowały zebrania gromadzkie danej gromady (wsi), które decydowały o sprawach tej jednostki oraz wybierały sołtysa jako wykonawc ę uchwał gromadzkich. Gromady posiadały swój własny maj ątek, cz ęsto były to nieruchomo ści gruntowe. Najwa żniejszym urz ędnikiem był wójt gminy - jednocze śnie przedstawiciel i wykonawca władzy pa ństwowej oraz wykonawca uchwał zebrania gminnego. Posiadał tak że uprawnienia policyjne, porz ądkowe i na bie żą co zarz ądzał gmin ą. Wójt utrzymywał si ę zazwyczaj z gospodarstwa rolnego i „wójtowanie” to była jego praca dodatkowa. Prowadzeniem ksi ąg gminnych 9 zajmował si ę pisarz gminny. Sprawował swoje obowi ązki pod nadzorem wójta. W praktyce stawał si ę najwa żniejszym urz ędnikiem gminnym i najlepiej wynagradzanym. Wynikało to z jego znajomo ści przepisów prawa, wykształcenia. J ęzykiem urz ędowym w gminach był rosyjski. Urz ędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawowa ć osoby poni żej 25 roku życia, niechrze ścijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za przest ępstwa oraz osoby pozostaj ące pod dozorem policji lub s ądu. Umiej ętno ść czytania i pisania nie była konieczna, aby zosta ć urz ędnikiem gminnym, z wyj ątkiem pisarza. Kadencja urz ędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata, pisarz był powoływany na czas nieokre ślony. W praktyce carskiej Rosji samorz ąd wiejski był cz ęsto ograniczany przez naczelników

7 J. Szumski, Chłopi a gmina w guberni łom żyńskiej , Studia Łom żyńskie , tom IV, s. 39. 8 Tam że. 9 Ewidencje ludno ści, podatkowe itp. 6

powiatów, którzy ingerowali w uchwały zebra ń gminnych i gromadzkich oraz decydowali o obsadzie urz ędów gminnych 10 .

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902, tom IV, s. 179.

10 J. Kukulski, Realizacja reformy gminnej w 1864 roku w Królestwie Polskim , [w:] „Gmina wiejska i jej samorz ąd”, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s. 151-191. 7

Fragment rosyjskiej mapy z pocz ątku XX wieku

8

LATA 1918-1939

W niepodległej II Rzeczypospolitej poszczególne regionu kraju utrzymały swoje dawne ustroje administracyjne (inne dla ró żnych byłych zaborów). Pozostał nadal stary podział na powiaty i gminy. Powołano jedn ą now ą struktur ę – województwa w miejsce dawnych rosyjskich guberni. W sierpniu 1919 roku utworzono województwo lubelskie wraz z powiatem garwoli ńskim i gmin ą Kłoczew 11 . Na obszarze „byłego Królestwa Polskiego” utrzymano w mocy ustaw ę przepisy prawa o samorz ądzie gminnym z marca 1864 roku. Zmodyfikowano je dekretem Naczelnika Pa ństwa z 27 listopada 1918 roku. Dekret miał za zadanie regulowa ć sprawy samorz ądu gminnego do chwili wej ścia w życie nowych ustaw i funkcjonowa ć tymczasowo. W praktyce obowi ązywał do 1934 roku. Według dekretu gmina, tak jak poprzednio, pozostała form ą samorz ądu zbiorowego, w jej skład wchodziły gromady wiejskie – gromady. Nadal główn ą instytucj ą gminy pozostało zebranie gminne, jednak odt ąd mogli w nim uczestniczy ć wszyscy pełnoletni obywatele gminy (w tym tak że kobiety) bez wzgl ędu na stan maj ątkowy. Zebrania winny si ę odbywa ć raz na kwartał, w praktyce działo si ę to w miar ę potrzeby, najcz ęś ciej raz w roku dla uchwalenia bud żetu. Zebranie zajmowało si ę sprawami maj ątku gminy, zatwierdzało bud żet, zajmowało si ę sprawami dróg i mostów, zasadami prowadzenia handlu, ochron ą zdrowia, opiek ą nad ubogimi 12 . Co roku zebranie gminne uchwalało bud żet. Koszty działalno ści gminy pokrywano we własnym zakresie. Zupełnie nowym organem była rada gminy wybierana przez zebranie gminne na okres 3 lat. Składała si ę z 12 członków oraz 6 zast ępców (w razie śmierci lub wyga śni ęcia mandatu do rady wchodził automatycznie zast ępca z najwi ększ ą liczb ą głosów). Rada przygotowywała wnioski i bud żet, zarz ądzała maj ątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urz ędników gminnych i wójta. Rada zbierała si ę przynajmniej raz w miesi ącu lub cz ęś ciej na żą danie co najmniej 5 członków. Uchwały podejmowano wi ększo ści ą głosów. Raz w roku rada gminy przedstawiała wyniki swojej działalno ści na forum zebrania gminnego. Wybory do rad gminnych zarz ądzał starosta. W razie słabej działalno ści rad gminnych wojewoda miał prawo j ą rozwi ąza ć i zarz ądzi ć nowe wybory. Wybory do rad gmin w tym okresie przeprowadzono na przełomie 1918 i 1919 roku, kolejne

11 Dziennik Praw Pa ństwa Polskiego, 1919, nr 65, poz. 395. 12 Tam że, nr 18, poz. 48. 9

dopiero w 1927 roku, bowiem kadencje rad przedłu żano kilkakrotnie. Na czele rady gminy stał wójt wybierany przez zebranie gminne 13 . Wójtowie i sołtysi byli jednocze śnie funkcjonariuszami pa ństwowymi i przedstawicielami władzy samorz ądowej. Zarz ądzenia dotycz ące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał starosta powiatowy. To on zatwierdzał (b ądź nie) wójtów i sołtysów i to przed nim składali oni przysi ęgę słu żbow ą. Wójt reprezentował gmin ę na zewn ątrz. Zawierał umowy w jej imieniu. Dokumenty musiały mie ć jego podpis i dwóch radnych. Wójt wypełniał zadania narzucone przez władze zwierzchnie. Wójt miał do pomocy aparat urz ędniczy – urz ąd gminy, który składał si ę z kilku urz ędników: sekretarza (zwanego te ż pisarzem gminnym), jego pomocników (było ich zazwyczaj dwóch) oraz wo źnego 14 . Pisarza gminnego zatrudniano w porozumieniu ze starostwem. To wła śnie on ponosił prawie cały ci ęż ar pracy biurowej w gminie. Przez jego r ęce przechodził praktycznie ka żdy dokument. Sekretarz musiał mie ć odpowiednie wykształcenie – najcz ęś ciej średnie. Podobnie jak w poprzednim okresie cz ęsto to on faktycznie zarz ądzał gmin ą. Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspólnoty samorz ądowe mieszka ńców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys. Zebrania wiejskie decydowały samodzielnie w sprawach wspólnot gruntowych, ustalały podatki, podejmowały decyzje w sprawach remontów dróg, zajmowały si ę działalno ści ą opieku ńcz ą. Zebranie wiejskie wybierało sołtysa na 3-letni ą kadencj ę. Równocze śnie wybierano podsołtysa – zast ępc ę sołtysa. Oznak ą władzy wójtowskiej była specjalna odznaka z orłem i z napisem „Wójt Gminy” zawieszona na ozdobnym ła ńcuchu 15 . Równie ż sołtysi posiadali swoje odznaki.

13 Nie znano stanowiska przewodnicz ącego rady gminy, radzie przewodził wójt. Przewodnicz ących powoływano dopiero w czasach PRL-u. 14 Wo źny zajmował si ę obsług ą urz ędu, palił w piecu, sprz ątał, przenosił listy. Mieszkał cz ęsto w urzędzie, tam te ż zazwyczaj mieszkał pisarz gminy. 15 Spraw ę t ą regulowało rozporz ądzenie ministra spraw wewn ętrznych z 1922 roku. Równie ż w poprzednim okresie zaboru rosyjskiego wójtowie posiadali oznaki władzy wójtowskiej z herbem danej guberni. 10

Spis powszechny z 1921 roku 16

16 Skorowidz miejscowo ści Rzeczpospolitej Polskiej , nakładem GUS, Warszawa 1924, województwo lubelskie, powiat garwoli ński. 11

(Ksi ęga Adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gda ńskiem Dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa 1929 , Warszawa 1930)

12

Spis powszechny z 1931 roku 17

17 Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej, ludno ść i budynki, województwa centralne , Warszawa 1933, s. 29.

13

W latach 1933-1934 ujednolicono cały system administracji lokalnej w Polsce. Według nowej ustawy gminnej o częś ciowej zmianie ustroju samorz ądu terytorialnego 18 z 23 marca 1933 roku funkcje uchwałodawcze przej ęła całkowicie rada gminna, zlikwidowano bowiem zebranie gminne. To ciało uchwałodawcze wywodziło si ę z dawnych czasów i w nowej rzeczywisto ści okazało si ę zupełnie niepraktyczne 19 . Wyboru radnych dokonywało kolegium zło żone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym – 25 lat (wcze śniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynosz ący 30 lat. W gminach do 5 000 mieszka ńców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. W gromadach organem uchwałodawczym było zebranie gromadzkie. Zbierało si ę pod przewodnictwem sołtysa lub jego zast ępcy (podsołtysa). Podejmowało uchwały dotycz ące danej gromady (np. kwestie maj ątkowe), wybierało sołtysa i jego zast ępc ę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mie ć uko ńczone 30 lat. Zebranie gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zast ępca. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Do sołtysa nale żało kierowanie sprawami gromady, zarz ądzanie maj ątkiem, reprezentowanie gromady na zewn ątrz. Przewodniczył on tak że zebraniom. Nale żały do niego równie ż sprawy bezpiecze ństwa, porz ądku publicznego, przestrzegania przepisów, dor ęczania pism s ądowych, wykonywania obowi ązków zwi ązanych z poborem wojskowym. W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcze śniej organ – zarz ąd gminy. Przej ął on cz ęść uprawnie ń dawnej rady gminy. Zarz ąd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarz ądu wchodziło te ż dwóch lub trzech ławników. To wła śnie zarz ąd gminy na co dzie ń sprawował władz ę w gminie. Zarz ąd gminy przygotowywał projekt bud żetu, regulaminy, instrukcje urz ędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarz ądu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarz ądu wybierała rada gminy w głosowaniu tajnym. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowi ązania finansowe gminy, nale żało opatrzy ć podpisem jeszcze jednego członka zarz ądu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rz ądowej w terenie, wykonywał tak że zadania zlecone przez rz ąd. Na czele urz ędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mie ć

18 Dz.U. 1933, nr 35, poz. 294. 19 Trudno było nawet zebra ć potrzebne kworum. 14

odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy 20 . Pierwsze wybory wójtów, radnych gminnych i gromadzkich przeprowadzono na przełomie 1933 i 1934 roku, kolejne tu ż przed wybuchem II wojny światowej. W latach 1933-1934 roku w ka żdym województwie przeprowadzono urz ędowy podział na gromady (sołectwa) i ich cz ęś ci składowe. Był on publikowany w poszczególnych, wojewódzkich dziennikach urz ędowych. Ten dokument jest doł ączony. Rozwój samorz ądu gminnego przerwała II wojna światowa.

20 Tam że. 15

Wykaz gromad i ich cz ęś ci składowych 21

21 Lubelski Dziennik Wojewódzki , 1935 nr 30 poz. 213 16

Fragment mapy administracyjnej z 1933 roku

W latach 1919-1939 powiat garwoli ński nale żał do województwa lubelskiego. Podnosiły si ę głosy, że jednak powiat ten naturalnie ci ąż y do Warszawy i w ko ńcu z dniem 1 kwietnia 1939 roku z województwa lubelskiego wył ączono powiat garwoli ński i wł ączono go do województwa warszawskiego 22 .

22 Dz. U. 1938 nr 27 poz. 240. 17

LATA 1944-1954

Po okresie II wojny światowej, w 1944 roku na nowo rozpocz ęły działa ć gminy, jednak zmienił si ę ich ustrój. Była to pocz ątkowo mieszanina przedwojennego prawa oraz powojennych dekretów nowych władz. Formalnie do 1950 roku funkcjonował samorz ąd gminny. Gmina Kłoczew przynale żała w tym okresie do powiatu garwoli ńskiego i województwa warszawskiego. Funkcje uchwałodawcze posiadała gminna rada narodowa. Przedwojenny ustrój gminny zakładał demokratyczn ą procedur ę wyłaniania rad gminnych, po wojnie radnych delegowały partie i organizacje społeczne, czyli w praktyce PZPR. Powołano dodatkowy organ w postaci prezydium gminnej rady narodowej, wyłaniany z grona radnych. Organem wykonawczym pozostawał zarz ąd gminy, zło żony z wójta, podwójciego i 2- 3 członków zarz ądu - ławników. Przed wojn ą zarz ąd gminy z wójtem na czele stanowił jedyny organ wykonawczy, po wojnie rola tego organu spadła do wykonywania polece ń prezydium i gminnej rady narodowej. Wa żną rol ę pełnił sekretarz gminy, który kierował pracami urz ędników gminnych. W typowym "biurze zarz ądu gminy" (urz ąd gminy) pracowali: sekretarz gminy, referent finansowo-podatkowy, referent wojskowy, referent gospodarczo-społeczny, drogomistrz, kancelista lub praktykant. Organami pomocniczymi dla gmin były gromad, dzi ś zwane sołectwami. Na czele gromady stał sołtys. W 1952 roku w skład gminy Kłoczew wchodziły gromady (sołectwa): Borucicha, Bramka, Budziska, Czernie, Derlatka, G ęsia Wólka, Gózd, Grabów Szlachecki, Huta Zadybska, Janopol, Kaw ęczyn, Kłoczew, Kokoszka, Kurzelaty, Ochodne, Padarz, Przykwa, Rybaki, Rzyczyna, Sokola, Sosnówka, Stryj, Własno ść , Wojciechówka, Wola Zadybska, Wylezin, Zadybie Nowe, Zadybie Stare i Zaryte 23 .

23 Wykaz gromad Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 lipca 1952 roku , Warszawa 1952, s. 7. 18

Powszechny sumaryczny spis ludno ści z dnia 14 lutego 1946 roku , Warszawa 1947, s. 24.

19

Fragment mapy administracyjnej z 1946 roku 24

24 Rzeczpospolita Polska, mapa administracyjna , skala 1: 1 000 000, opracował H. Cytowski, Warszawa 1946. 20

W 1950 roku formalnie zlikwidowano samorz ąd gminny. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy pa ństwowej 25 zniesiono w Polsce jakikolwiek samorz ąd terytorialny. Jego cały maj ątek przej ęło pa ństwo. W tym czasie zlikwidowano urz ąd wójta, starosty i wojewody. Wszelkie funkcje uchwałodawcze i wykonawcze przej ęły rady narodowe i ich prezydia wybierane z grona radnych. W skład prezydium wchodzili: przewodnicz ący, zast ępca, sekretarz prezydium i członek prezydium. Stałymi pracownikami urz ędu gminy stali si ę przewodnicz ący i sekretarz prezydium, którzy odt ąd kierowali bie żą cą działalno ści ą gminy. W urz ędzie gminy funkcjonowały referaty: ogólno-administracyjny, finansowy, spraw socjalnych i kulturalnych, wojskowy i spraw rolnych. Na czele poszczególnych gromad - wsi stał nadal sołtys. Sołtysa powoływała formalnie społeczno ść gminna, która jednak musiała wybra ć kandydata aprobowanego przez władze gminne i partyjne. W ko ńcu 1954 roku całkowicie zlikwidowano gminy funkcjonuj ące od lat 60. XIX wieku.

25 Dz. U. 1950, nr 14, poz. 130. 21

LATA 1954-1972

W 1954 roku zako ńczono w Polsce, istniej ący od czasów XIX wieku, okres funkcjonowania gmin 26 . Ustanowiono nowy ustrój wzorowany na ZSRR - ustrój gromadzki. Nowe gromady (nie myli ć z gromadami - sołectwami z lat 1945-1954) liczyły maksymalnie 3 tysi ące mieszka ńców i obejmowały po kilka dotychczasowych gromad. Akt powołania nowych gromad jest doł ączony. Najwa żniejszym organem nowej jednostki była gromadzka rada narodowa (GRN), organ uchwałodawczy, wybierany w wyborach powszechnych spo śród wyznaczonych przez władze kandydatów. Pierwsze wybory do rad gromadzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 roku, kolejne: 2 lutego 1958 roku, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965 i 1 czerwca 1965. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były czteroletnie. Z grona radnych wyłaniano prezydium GRN w składzie: przewodnicz ący, zast ępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków. 27 Dwaj pierwsi stawali si ę etatowymi pracownikami władz gromadzkich. Organem pomocniczym było biuro gromadzkie zatrudniaj ące kilku referentów. Płace były do ść niskie, warunki prace tak że nie najlepsze. Biuro gromadzkie mie ściło si ę zazwyczaj w wynaj ętych pomieszczeniach. Praca była do ść niewdzi ęczna, polegała głównie na egzekwowaniu narzuconych podatków i obowi ązkowych dostaw płodów rolnych. Zmiany w składzie osobowym prezydium były bardzo cz ęsto, co powodowało chaos. Do 1958 roku kompetencje gromad były do ść wąskie. Wi ęcej było w tym okresie propagandy ni ż rzeczywistej pracy dla społeczno ści lokalnej. Zlikwidowano funkcj ę sołtysa, zamiast tego wprowadzono "pełnomocników gromadzkich" wyznaczanych przez władze. Ka żda wi ększa wie ś posiadała swojego pełnomocnika. Po okresie stalinowskim (od 1956 roku), w którym przebudowano ustrój administracji lokalnej w Polsce upodabniaj ąc go do ZSRR, nast ąpił powrót do dawniejszych, sprawdzonych rozwi ąza ń na polskiej wsi. W lutym 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach

26 Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191. 27 Tam że. 22

narodowych daj ąca gromadom wi ększe uprawnienia 28 . W tym okresie rozpocz ęto tak że likwidacj ę małych, mało efektywnych gromad na rzecz wi ększych terytorialnie i ludno ściowo jednostek (komasacja gromad). Cz ęsto przypominały one swoim kształtem terytorialnym gminy z lat 1945-1954. Według nowego ustawodawstwa na czele gromady nadal stała gromadzka rada narodowa wybierana w wyborach powszechnych. Gromadzkie rady narodowe zbierały si ę na sesjach przeci ętnie raz w miesi ącu. Z grona radnych powoływano pre zydium zło żone z nast ępuj ących osób: przewodnicz ący, zast ępca i kilku członków prezydium. To wła śnie prezydium wspólnie reprezentowało gromad ę na zewn ątrz, chocia ż stałym pracownikiem gromadzkim był tylko przewodnicz ący. Prezydium działało podczas danej kadencji. Po wyborach do rad narodowych powoływano nowe prezydium. Od pocz ątku lat 60-tych nast ąpił okres stabilizacji sytemu gromadzkiego. Od 1958 roku powstało stanowisko sekretarza gromadzkiego nadzoruj ącego prac ę biura gromadzkiego. Sekretarza powoływała gromadzka rada narodowa do stałej pracy, niezale żnie od kadencji. W biurze pracowało nadal kilku urzędników - referentów. Wa żną zmian ą po 1958 roku było na nowo ustanowienie sołtysów wybieranych przez społeczno ść wiejsk ą podczas zebrania wiejskiego. Ka żdy sołtys musiał jednak uzyska ć akceptacj ę władz gromadzkich. Po 1958 roku powstał tak zwany fundusz gromadzki - obowi ązkowe składki ludno ści wiejskiej na budow ę dróg. W efekcie, w latach 60-tych zbudowano ju ż pewne drogi wiejskie i ró żnego rodzaju obiekty u żyteczno ści publicznej (na przykład akcja „Tysi ąc Szkół na Tysi ąclecie”). System gromad był mało efektywny, a w pocz ątkach lat 70. ju ż do ść archaiczny 29 .

28 Dz. U. 1958, nr 5, poz. 16 (tekst ujednolicony Dz.. U. 1975, nr 26, poz. 139). 29 Wi ększo ść przewodnicz ących prezydiów gromadzkich rad narodowych w kraju posiadało podstawowe wykształcenie. 23

W latach 1954-1972 na terenie współczesnej gminy funkcjonowały gromady:

Nazwa gromady Okres funkcjonowania

Gromada Czernic 30 1954-1959

Gromada Grabów Szlachecki (cz ęś ciowo) 1954-1972

Gromada Jagodne (od 1969 r. gromada Gózd) 1954-1972

Gromada Kłoczew 1954-1972

Gromada Wola Zadybska 1954-1972

Gromada Zadybie Stare 31 1954-1961

Z dniem 1 stycznia 1956 roku utworzono powiat rycki w skład, którego weszły z powiatu garwoli ńskiego: miasto D ęblin i gromady: Ryki, Bazanów Nowy, Białki Dolne, Bobrowniki, Czernic, Grabów Szlachecki, Jagodne, Kłoczew, Korytnica, Moszczanka, Niwa Babicka, Nowodwór, Pawłowice, Rokitnia Stara, Rososz, Sobieszyn, St ęż yca, Strych, Swaty, Trojanów, Ułęż , Wola Zadybska, Wola Życka i Zadybie Stare. 32 W ten sposób okolice Kłoczewa znalazły si ę w powiecie ryckim województwa warszawskiego.

30 Gromada została zlikwidowana z ko ńcem 1959 roku, jej obszar przył ączono do gromady Kłoczew. Dz. Urz. WRN Warszawa, 1959 nr 12 poz. 439. 31 Gromada została zlikwidowana z ko ńcem 1961 roku. Jej obszar podzielono mi ędzy gromady: Jagodne (Huta Zadybska), Kłoczew (Stare Zadybie) oraz Wola Zadybska (Nowe Zadybie i Wygranka) Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961 nr 13 poz. 292. 32 Dz. U. 1955 nr 44 poz. 282. 24

25

26

27

28

LATA 1973-1990

Przełomowym wydarzeniem w dziejach polskiej administracji czasów PRL-u było powołanie na nowo gmin, cz ęsto w przedwojennych granicach. Reforma weszła w życie z dniem 1 stycznia 1973 roku 33 . W bardzo wielu miejscach odtworzono dawne gminy wiejskie funkcjonuj ące w latach 1867-1954. Ustanowiono wyra źny podział mi ędzy funkcjami uchwałodawczymi i wykonawczymi władz gminnych. Na czele władz lokalnych stała gminna rada narodowa wybierana w wyborach powszechnych 34 . Był to organ do ść liczny zło żony z 20 do 50 radnych 35 . Gminna rada narodowa była organem uchwałodawczym. Z tego grona wyłaniano prezydium zło żone z przewodnicz ącego 36 , zast ępcy i członków prezydium b ędących jednocze śnie przewodnicz ącymi komisji gminnych. Typowe komisje z tamtego okresu to: planu bud żetu i finansów, rolnictwa, o światy kultury i spraw socjalnych oraz ładu i porz ądku publicznego. Prezydium gminnej rady narodowej reprezentowało gmin ę na zewn ątrz, jednak przewodnicz ący nie pozostawał stałym urz ędnikiem gminnym. Wybory do gminnych rad narodowych przeprowadzono 9 grudnia 1973 roku, 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 roku i 19 czerwca 1988 roku. W gminach powołano tak że urz ędnika wzorowanego na przedwojennym wójcie - naczelnika gminy jako organ administracji pa ństwowej. Podlegał on słu żbowo pocz ątkowo naczelnikowi powiatu, w nast ępnych latach wojewodzie 37 . Postawiono na fachowo ść , naczelnik najcz ęś ciej posiadał wy ższe wykształcenie. W ówczesnych gminach zyskał on spore uprawnienia, wi ększe od dawnych przewodnicz ących gromadzkich rad narodowych, co było z korzy ści ą dla gmin. Naczelnika powoływał na czas nieokre ślony przewodnicz ący wojewódzkiej rady narodowej po zaopiniowaniu przez dan ą gminn ą rad ę narodow ą. Organem pomocniczym naczelnika gminy był urz ąd gminy, który dzielił si ę na trzy zasadnicze piony: biuro urz ędu gminy (z sekretarzem biura na czele), gminn ą słu żbę roln ą

33 Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312. 34 Wybory do rad narodowych przeprowadzono 9 grudnia 1973 roku, 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 roku i 19 czerwca 1988 roku. Najdłu ższa była kadencja z lat 1978-1984, przedłu żona z uwagi na stan wojenny. 35 W PRL-u bardzo wielk ą rol ę przypisywano fikcyjnym wyborom. Jednocze śnie im liczniejsza rada narodowa, tym bardziej „demokratyczna”. 36 Od połowy lat 70-tych do 1980 roku przewodnicz ącym obligatoryjnie był I-szy sekretarz komitetu gminnego PZPR. 37 Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312. 29

(z kierownikiem) oraz urz ąd stanu cywilnego (z kierownikiem USC na czele). Każdy urz ędnik gminy musiał posiada ć przynajmniej średnie wykształcenie. Wi ększe terytorialnie gminy stanowiły w miar ę samodzielne jednostki spełniaj ące wi ększo ść funkcji potrzebnych ludno ści. Była to nowo ść w systemie administracji PRL-u i przyznanie si ę do pora żki systemu gromad. Jednostkami pomocniczymi gminy były sołectwa z sołtysami na czele, których wybierało zebranie wiejskie. Sołtysów musiały jednak zatwierdzi ć władze gminne. Gminy działały bez wi ększych zmian ustrojowych do 1984 roku. Dopiero wtedy na mocy ustawy z 20 lipca 1983 roku o systemie rad narodowych i samorz ądu terytorialnego 38 zmieniono ustrój gmin wprowadzaj ąc mi ędzy innymi rady sołeckie . Był to okres po stanie wojennym, kiedy to mo żna zauwa żyć ju ż pewne próby wprowadzenia do Polski nowego, bardziej demokratycznego systemu. Formalnie wprowadzono samorz ąd wiejski na poziomie sołectw. Ustawa pełna była frazesów o samorz ądno ści, jednak zapisy były do ść pokr ętne i ró żnie je interpretowano. To wła śnie na podstawie tej ustawy powołano rady sołeckie i nadano sołectwom uprawnienia do samodzielnego decydowania o funduszach. Była to nowo ść w systemie administracji lokalnej. Wybory do rad sołeckich przeprowadzono jesieni ą 1984 roku, nast ępne jesieni ą 1988 roku. Do typowych komisji gminnych doł ączono ówcze śnie komisj ę ds. samorz ądno ści. W latach 80. nast ąpił te ż wzrost uprawnie ń rad narodowych w stosunku do naczelnika gminy. W poprzedniej dekadzie władze zwierzchnie narzucały naczelnika, od lat 80. XX wieku to gminne rady narodowe wybierały naczelnika, jednak pod ścisłym nadzorem słu żb wojewódzkich. Wojewoda powoływał naczelnika, na wniosek gminnej rady narodowej. System gminnych rad narodowych oraz organ administracji pa ństwowej, jakim był naczelnik gminy został zlikwidowany w 1990 roku, na podstawie ustaw uchwalonych przez Sejm kontraktowy w dniu 8 marca 1990 roku (mi ędzy innymi ustawy o samorz ądzie terytorialnym 39 , która mimo wielokrotnych zmian, obowi ązuje do chwili obecnej 40 ).

38 Dz. U. 1983, nr 41, poz. 185. 39 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie terytorialnym (Dz. U. z 1990 r. Nr 16, poz.95) 40 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz. U. z 2016 r., poz.446) 30

Reforma gminna z 1 stycznia 1973 roku była przeprowadzona do ść profesjonalnie 41 . Na pierwszej sesji gminnej rady narodowej w styczniu 1973 roku obecny był wysłannik „z województwa”, który uroczy ście wr ęczył przewodnicz ącemu prezydium gminnej rady narodowej symboliczny akt powołania gminy – wyci ąg z dziennika urz ędowego wojewódzkiej rady narodowej (rodzaj dyplomu). Wła śnie w dzienniku urz ędowym wojewódzkiej rady narodowej (dzienniku wojewódzkim) opublikowano akt powołania gmin w poszczególnych powiatach danego województwa. Akt powołania gmin jest doł ączony. Jest to akt nadal obowi ązuj ący. Ustanowione w 1973 roku gminy w wi ększo ści istniej ą po dzi ś dzie ń, co stanowi dowód, że si ę sprawdziły. W mi ędzyczasie zlikwidowano powiaty (z ko ńcem maja 1975 roku42) oraz powołano małe województwa w miejsce funkcjonuj ących du żych województw, w tym województwo siedleckie funkcjonuj ące do 1998 roku. W 1999 roku przywrócono powiaty oraz du że województwa. Gminy s ą jedyn ą struktur ą administracyjn ą powołano w czasach PRL-u i działaj ącą do tej pory.

41 Naczelnicy i sekretarze gmin przechodzili długie szkolenia. 42 Wi ększo ść powiatów funkcjonowała w niemal nie zmienionych granicach od 1867 roku. 31

32

33

Spis treści

LATA 1809-1864 ...... 2

LATA 1864-1918 ...... 4

LATA 1918-1939 ...... 9

LATA 1944-1954 ...... 18

LATA 1954-1972 ...... 22

LATA 1973-1990 ...... 29

34