Leszek Zugaj HISTORIA GMINY KŁOCZEW (AKTY PRAWNE, MAPY, DANE) Lublin 2018 LATA 1809-1864 Pocz ątki samorz ądu wiejskiego si ęgaj ą czasów średniowiecza, jednak nowoczesne wzorce zostały wprowadzone za czasów Ksi ęstwa Warszawskiego (1807-1815), okresu dominacji Francji na ziemiach polskich. Konstytucja Ksi ęstwa Warszawskiego wprowadzała nowe formy ustroju lokalnego. Jedn ą z ustaw wykonawczych do Konstytucji był dekret z 23 lutego 1809 roku o gminach miejskich i wiejskich . W tym okresie powołano gminy wiejskie na czele z wójtami. Wójtami (urz ędnikami pa ństwowymi) z mocy prawa stawali si ę wła ściciele ziemscy. Gminy wiejskie liczyły przynajmniej 10 domów 1 i musiały obejmowa ć jeden maj ątek ziemski. Po 1809 roku niemal ka żda wie ś w obr ębie współczesnej gminy stanowiła oddzieln ą gmin ę wiejsk ą. W 1815 roku, gdy powstało Królestwo Polskie – pa ństwo zale żne od Rosji, utrzymano dawny ustój lokalny. Na terenach wiejskich ka żda wi ększa miejscowo ść stanowiła w zasadzie oddzieln ą gmin ę, na czele z wójtem – dziedzicem. Jego pomocnikiem był sołtys powoływany w danej wsi. Jeden maj ątek ziemski mógł stanowi ć rozległ ą gmin ę wiejsk ą, jednak dominowały niewielkie jednostki administracyjne o ró żnych kształtach. Zmiany wła ściciela gruntów powodowały zmian ę wójta. Był to do ść kłopotliwy system dla władz nadrz ędnych. Dodatkowo ludno ść chłopska nadal była całkowicie zale żna od ziemian. W 1859 roku rozpocz ęto proces komasacji gmin w wi ększe jednostki (minimum 50 domów) preferowane powstawanie wi ększych gmin ł ącz ących s ąsiednie maj ątki ziemskie. Wójtowie – wła ściciele ziemscy mogli odt ąd wyr ęcza ć si ę zast ępcami. 1 Dymów, według ówczesnego nazewnictwa. 2 Fragment Topograficznej Karty Królestwa Polskiego z 1839 roku 3 LATA 1864-1918 W 1864 roku nast ąpiło uwłaszczenie ziemi dworskiej (ukaz o uwłaszczeniu wło ścian w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku 2). Chłopi przej ęli u żytkowane grunty na własno ść3. Tego samego dnia istniej ące ju ż gminy wiejskie uzyskały samorz ąd (ukaz o urz ądzeniu gmin wiejskich z 2 marca 1864 roku ), niezale żny od wła ścicieli ziemskich. Dodatkowo 1866 roku władze carskie postanowiły zreorganizowa ć podział na powiaty i gubernie 4. Wszystkie powy ższe zmiany spowodowały wielki chaos administracyjny na terenach wiejskich Królestwa Polskiego. W celu uporz ądkowania sytuacji 17 stycznia 1867 roku rz ąd Królestwa Polskiego wydał rozporz ądzenie o podziale administracyjnym kraju 5. Szczegółowo ustalono podział na gubernie, nast ępnie na powiaty, miasta i gminy. Był to pierwszy tego typu jednolity akt wydany przez centralne władze Królestwa Polskiego porz ądkuj ący kwestie ustroju administracji lokalnej. Wymienione w akcie gminy (o środki gminne) w wi ększo ści stanowiły ju ż wcze śniej siedziby gmin wiejskich, jednak dopiero od 1867 roku były to samorz ądy gminne w granicach, które przetrwały do 1954 roku 6. Dokument ten traktowany jest jako akt powołania gmin. Ten dokument jest doł ączony. Obszar współczesnej gminy Kłoczew wł ączono do dawnej gminy Kłoczew w powiecie garwoli ńskim i guberni siedleckiej. Granice dawnej i współczesnej jednostki niemal si ę pokrywały. 2 W Rosji ogłoszono 19 lutego. Polska i Rosja posiadały ró żne sposoby liczenia dat. 3 Za odszkodowaniem dla wła ścicieli ziemskich. 4 Powołano nowe gubernie i nowe powiaty, te ostatnie w wi ększo ści funkcjonowały do 1975 roku. 5 Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 279 i nast ępne. 6 W latach 1867-1954 zdarzały si ę zmiany, jednak zasadniczy podział przetrwał niemal 100 lat. 4 Fragment mapy administracyjnej z pocz ątku XX wieku 5 Po 1864 roku po raz pierwszy gmina miała charakter samorz ądowy i została oddzielona od władzy wła ścicieli ziemskich (dziedziców) 7. Gmin ę tworzyły zarówno grunty wło ścia ńskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Powołano gromady wiejskie (wi ększe wsie i przysiółki) na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem. Był to rodzaj jednostek pomocniczych, na kształt współczesnych sołectw 8. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne (rodzaj wiecu). W zebraniu gminnym mogli bra ć udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez wzgl ędu na wyznanie (z czasem tak że kobiety). Nale żało posiada ć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczy ć w obradach. Zebranie gminne decydowało o najwa żniejszych sprawach gminnych, dysponowaniu maj ątkiem, rozkładem podatków, wybierało te ż urz ędników; wójta i pisarza gminnego i sprawowało nad nimi kontrol ę. Gmina składała si ę z tak zwanych gromad, które wywodziły si ę cz ęsto jeszcze z czasów średniowiecza i posiadały znaczn ą autonomi ę. Funkcjonowały zebrania gromadzkie danej gromady (wsi), które decydowały o sprawach tej jednostki oraz wybierały sołtysa jako wykonawc ę uchwał gromadzkich. Gromady posiadały swój własny maj ątek, cz ęsto były to nieruchomo ści gruntowe. Najwa żniejszym urz ędnikiem był wójt gminy - jednocze śnie przedstawiciel i wykonawca władzy pa ństwowej oraz wykonawca uchwał zebrania gminnego. Posiadał tak że uprawnienia policyjne, porz ądkowe i na bie żą co zarz ądzał gmin ą. Wójt utrzymywał si ę zazwyczaj z gospodarstwa rolnego i „wójtowanie” to była jego praca dodatkowa. Prowadzeniem ksi ąg gminnych 9 zajmował si ę pisarz gminny. Sprawował swoje obowi ązki pod nadzorem wójta. W praktyce stawał si ę najwa żniejszym urz ędnikiem gminnym i najlepiej wynagradzanym. Wynikało to z jego znajomo ści przepisów prawa, wykształcenia. J ęzykiem urz ędowym w gminach był rosyjski. Urz ędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawowa ć osoby poni żej 25 roku życia, niechrze ścijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za przest ępstwa oraz osoby pozostaj ące pod dozorem policji lub s ądu. Umiej ętno ść czytania i pisania nie była konieczna, aby zosta ć urz ędnikiem gminnym, z wyj ątkiem pisarza. Kadencja urz ędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata, pisarz był powoływany na czas nieokre ślony. W praktyce carskiej Rosji samorz ąd wiejski był cz ęsto ograniczany przez naczelników 7 J. Szumski, Chłopi a gmina w guberni łom żyńskiej , Studia Łom żyńskie , tom IV, s. 39. 8 Tam że. 9 Ewidencje ludno ści, podatkowe itp. 6 powiatów, którzy ingerowali w uchwały zebra ń gminnych i gromadzkich oraz decydowali o obsadzie urz ędów gminnych 10 . Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902, tom IV, s. 179. 10 J. Kukulski, Realizacja reformy gminnej w 1864 roku w Królestwie Polskim , [w:] „Gmina wiejska i jej samorz ąd”, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s. 151-191. 7 Fragment rosyjskiej mapy z pocz ątku XX wieku 8 LATA 1918-1939 W niepodległej II Rzeczypospolitej poszczególne regionu kraju utrzymały swoje dawne ustroje administracyjne (inne dla ró żnych byłych zaborów). Pozostał nadal stary podział na powiaty i gminy. Powołano jedn ą now ą struktur ę – województwa w miejsce dawnych rosyjskich guberni. W sierpniu 1919 roku utworzono województwo lubelskie wraz z powiatem garwoli ńskim i gmin ą Kłoczew 11 . Na obszarze „byłego Królestwa Polskiego” utrzymano w mocy ustaw ę przepisy prawa o samorz ądzie gminnym z marca 1864 roku. Zmodyfikowano je dekretem Naczelnika Pa ństwa z 27 listopada 1918 roku. Dekret miał za zadanie regulowa ć sprawy samorz ądu gminnego do chwili wej ścia w życie nowych ustaw i funkcjonowa ć tymczasowo. W praktyce obowi ązywał do 1934 roku. Według dekretu gmina, tak jak poprzednio, pozostała form ą samorz ądu zbiorowego, w jej skład wchodziły gromady wiejskie – gromady. Nadal główn ą instytucj ą gminy pozostało zebranie gminne, jednak odt ąd mogli w nim uczestniczy ć wszyscy pełnoletni obywatele gminy (w tym tak że kobiety) bez wzgl ędu na stan maj ątkowy. Zebrania winny si ę odbywa ć raz na kwartał, w praktyce działo si ę to w miar ę potrzeby, najcz ęś ciej raz w roku dla uchwalenia bud żetu. Zebranie zajmowało si ę sprawami maj ątku gminy, zatwierdzało bud żet, zajmowało si ę sprawami dróg i mostów, zasadami prowadzenia handlu, ochron ą zdrowia, opiek ą nad ubogimi 12 . Co roku zebranie gminne uchwalało bud żet. Koszty działalno ści gminy pokrywano we własnym zakresie. Zupełnie nowym organem była rada gminy wybierana przez zebranie gminne na okres 3 lat. Składała si ę z 12 członków oraz 6 zast ępców (w razie śmierci lub wyga śni ęcia mandatu do rady wchodził automatycznie zast ępca z najwi ększ ą liczb ą głosów). Rada przygotowywała wnioski i bud żet, zarz ądzała maj ątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urz ędników gminnych i wójta. Rada zbierała si ę przynajmniej raz w miesi ącu lub cz ęś ciej na żą danie co najmniej 5 członków. Uchwały podejmowano wi ększo ści ą głosów. Raz w roku rada gminy przedstawiała wyniki swojej działalno ści na forum zebrania gminnego. Wybory do rad gminnych zarz ądzał starosta. W razie słabej działalno ści rad gminnych wojewoda miał prawo j ą rozwi ąza ć i zarz ądzi ć nowe wybory. Wybory do rad gmin w tym okresie przeprowadzono na przełomie 1918 i 1919 roku, kolejne 11 Dziennik Praw Pa ństwa Polskiego, 1919, nr 65, poz. 395. 12 Tam że, nr 18, poz. 48. 9 dopiero w 1927 roku, bowiem kadencje rad przedłu żano kilkakrotnie. Na czele rady gminy stał wójt wybierany przez zebranie gminne 13 . Wójtowie i sołtysi byli jednocze śnie funkcjonariuszami pa ństwowymi i przedstawicielami władzy samorz ądowej. Zarz ądzenia dotycz ące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał starosta powiatowy. To on zatwierdzał (b ądź nie) wójtów i sołtysów i to przed nim składali oni przysi ęgę słu żbow ą. Wójt reprezentował gmin ę na zewn ątrz. Zawierał umowy w jej imieniu. Dokumenty musiały mie ć jego podpis i dwóch radnych. Wójt wypełniał zadania narzucone przez władze zwierzchnie. Wójt miał do pomocy aparat urz ędniczy – urz ąd gminy, który składał si ę z kilku urz ędników: sekretarza (zwanego te ż pisarzem gminnym), jego pomocników (było ich zazwyczaj dwóch) oraz wo źnego 14 .