IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Katujjiniq Unikkausittinnik

INUVIALUIT Katujjiniq Unikkausittinnik 2

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Matkununa Ilihaqtuat Malirutangit Matkunuuna Unikkusivut: aviktuarniq Quliatuanik kangiqhipkainiarniq 3-4 Matkunuuna Ilihaqtuatigun Malirutaliat 3-4 Nautchiuqtaq Hivuliq1: Ilihaqtuat Inuuniarnimik Taraliakun ukuatlu 8-10 hivunikȓat 3-4 Nautchiuqtaq tugliq 2: Tariumi , Aipaarnihaq Nunamiutatlu 3-4 Qimilriuqtat hivuliq 1: Iliharniq aipaarnihakkun taraliakkun 8tun 10tun aviktuarnivut quliaqtuat hivuniqaqtut. 3-4 Qimilriuqtat 2: Tariumi Inuit, Aipaani inuuniarningat nunamiutat 3-4

HIVULIQ 1: IIHAQTUAT INUUNIARNIMIK APIPAANITUN TARALIURUTIKUN 8NIK 10NIKLU HIVUNIQHAQTUT. Inuuqatigiilautarniq-Pilautarniq inungnun, aimaqailiniq munarilautarlugi ataȓamik Inuit 3-4 Tunngananiq – Una ililugu ilitquhilautaq kinaliqaa parlayuminaarlugit 3-4 Piliriqatigiiniq – atatauchikun havangniq tutqikhainiaqhuting 3-4 Avatimik kamatiarniq-munarilugi pimarikharlugi nuna, nirȓutit avataani nunamiutat 3-4 Pilimmaksarniq – Naunmuktuqtuat ilihaqtuat qiniqtuaqhuting, ikayuinirmik ilihaqtuat 3-4 Qanuqturunnarniq – Pmarikarniq inungnik 3-4 Aajiiqatigiigniq – Ihumaliurniq – Hivuniurniq uqaqhuting 3-4 Pijitsirniq - Ikayuiȓuat nutarariingnik matkaulu inauȓaniitua 3-4

TUGLIQ 2- TARIUMI INUIT, AIPAARNIHAT NUNAIUTATLU Inuit inuuhingit aipaani 3-4 Inuit inuuniarningit 3-4 Taiumi ilitchuriniaqtuat nunamiutani 3-4 Atlangnguqtuam hapiqȓaliqtitangit maani nunaptingni 3-4

HAVAUTARINIAQTAT 3-4

NALUNAIQTAT 3-4

UVANIITTUT 1: Aipaani inuuniarniq, Huinaliqpauȓakangaa ilihariataqnim 3-4 2: Quliaqtuat qaqhauȓauȓanunn quliaqtuarninik katimatiginiq 3-4 3: 10tun iliȓat tautuktuarnat nunaȓangnguamun 3-4 4: Nunauȓangat inuit nunanganni 3-4 Katujjiniq Unikkausittinnik 3

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

ILitchuriak ak at Una pinarnapiaqtuq, Uniqȓuutit katitatngit ilitchurinaqtuq inuuniarnin- ȓ ȓ gat hivuliipta pangmalu inuuniarnikput atuliriput aipaani inuuniarniq Uqautchingani inuit, una ittuq ‘’ unuiqhuutivut ‘’ una mumiktininga quliaqtua- piguqhailivelugu uvaptingniitutq inuuhiq inuuhiptingni. Taraliuqtit kati- vut hiaklugu, Aipaapak, Inuit inuuniarningat inuhiat uqarnikkun kihian tangit piharnapiaqtuq iliȓaq kangiqhinaq inuuniarniq hinikhaqtuarȓiȓq ilitchuripkaiȓaqtut. Uqaqhuting ilitchuripkaiȓaqtut uqaqhinaatchimingnik aglaan piiguqayarnialaan pigurnaitchuq. Inuuniarniqput taitnaittuq at- hivuniqting quliararigaat; Quliaqtuaqhaming uȓiqȓuhuting aipaarnihaq languraluaqtilugu inuuniarniqput taitna huli inuuniaqtugutmaani nunami. quliararigaa inuuniarningit ingilaraan inuit, kinguvaavut uȓiqhautivlugi Uniqȓuutivut kaititchiugaqtuq huli inuuniarniptingnik ilihaakȓanik piguqhun- hivunikȓiuruugait. Quliaqtuakkun ingilaraanihaq hagviqtuarȓihuuȓuq inillu giluta inuuniarniptingnik, hinikhaqtitkailigaat inuuniarnikput quliaqtuatikun quliaqtuarimatigi, una quliaqtuakun hagviqtuarȓiȓaqtuq ingilaaraan inuuhiq. uvaptingnun ilitchuritquvluta, hungurukutalu.

Qangaqiuȓaq inuit quliaqtualiangi hinikarmatuurȓiȓuat. Nalunaqtuam inu- Pam Gross uhim atalnguqarataraat nuunaming inauȓanun aulaaqhimaugangaiqhuting Kitikmeot Heritage Society inmiguaqtuarnami . Tavȓanga ahiin inuit himauhiqniagaqhigait inuuhin- git, qanurliqaa uukturahuting hivunmunagutiȓut inuuhingit, Atlanguutim hapiqȓaliqraat inuuhingit uqauhimik paqinaitchuq quliaqtuat aipaarnihat aturrniarutingit atlangurniq inuuhiq.

Ilinirmaȓung taraliaq Inuit inmiktigun uqautchiq nutaanurmatun iligaat aviktuarnimun iligat inuuhiqting inuuniarniktinglu aipaarnihaq pangmalu inuuniarniq . Taraliam tautuktuaqtitkaat aipaarnihat qanuq inuuniaru- tingit aipaani hivuliipta ilitchurikaqłuta ahiin nutaamik inuuhimik pang- ma. Kamingingnun anaanapta ataataplu hivunikȓaqpot qiniqtuarlugu (pangma inuuhiqput), ihumanaitchuamik tautukayaqtugut, Ilauȓaavut tupini inuuniaqaqhuting (tents) iglunilu (snow houses) uunaaktuamun atȓamiun aimavinikhuting takpavanirmiutun hunikliqaa imiqtamik . At- languraluaqtilugu, mana pigulaitkikput inuuniarnikput taimangaqanga, aglauȓaatikun, quliaqtuatikun inuuniarutiptingnik.

Nunakput ikaaqhaqlugu tarralitigun aqapiȓingit (NFB) Uniqhautvut : Avituarlugi Kirmiut Inuuhingit Aipaani: Qluliaqtuavut quliaqtuavut huaguuq tutqurumaivut inuit inuuniarutingit nnuuhingillu atlan- hiaklugi taitna hivuniqput gutingatlu inuuhiq aipaani pangmalu inuuhiqput inuuniarnipta qanuhirautinga 70tun ukiuni. Una uniqhuutivit ilitchurihimaȓugut atlanguqtuaq inuuhiqput Inuit aipaanihaarȓuk ilihimapkarniararigait quliaqtuatigun huȓarautingitimiglu pangma nutaaq inuuhiq aturikput. Inuit inuuhinganni, ilihaqtugut inuuniarni- aipaarnihanik qaangiqtitaihuuȓut quliaqtuatigun tautuktuaqtilugilu quliaqtu- mik ilinniqput utuqhanaanin ataataptingnin atukangat ivirniarariikp hivunipta aqaming uȓiqavluting timimingnik . Ikaaqhaaqlugu nuna Kanatami (NFB) tuvliangat ilapta qiniqtuaqlugi. Ihumauȓaraqtunga hivumuktugut maliktuarikput ivaqługu tamaqhailihuklugu taralikun qiniqtuatchitchuugaat. Uumani 70ni taraliatigun, pilahipkaraatigut una ilihauȓiniq atlanun ilitchuktuanun. Umani ukiuni, Ukuat (NFBKUt) una iligaat agilłaaqtuamik taralianin ikaaqhaaqlug itauq Uniqhuutini taraliami igluliurnimik ilihatuat, ilangat, hunikliqaa ilihalaȓut nuna taraliuqhimagait inuit huȓarautinginnk. Matkua huli hiakkait 100tun matkuningalu iqihaahuta ilihautiȓarigaatigut taitna ilitchuktuat ililaȓut. kiaq aipaarnihat quliaqtuangit tautungnaqtuanik huliunguaqhutimng inuit huȓarauȓaqtitlugi Kanata ikaaqhaqlugu atlallu nunat. Ukuat NFBiitkut Aipaarnihat minguliuȓaqhuting quliaqtuaraqtut aglauȓalaitchul luuniin ag- tuquqtangi Tariumin katitangi taraliat inugiakhiinaqtut, ilauqtanik 12hipiqlugu lautailuting maqpiraailutinglu. Uqahinaqhuting, ilihautȓiȓaqtut taimani nutaanik taraliufaaqhimaȓut. ihumałrihinarmingnik ilihauȓiȓaqtut qaangiqtararigaat inuuhiqting. Makuninga tarikuatauȓanik atuqhuting quliaqtuating tuqquahigait ahiin unuilahivlugi Uuniqȓutivut himiritaaqlugi quliaqtuavut Inuit tautauktuakun –naalaktu- nutaguȓuanun tuqqurvingnun ikaaqhaqlugu nunapayaaq tuhalagivlugi ilitchuri- alahivlugi iligait Taralianun Ikaaqhaaqlugu kanatami katimaȓingiha. Nuna huktuat talavisikun qaqihauȓatikun atutuktualahivlugi. Qiniqtuaqtuni taraliat taraliurait aipaarnihat inuunhingit Inuit atautchikun havakhutng Tangungit- inuit ilitchurikarigait piguqtilaitkai ihumaluutaitchuat inuuniarnit, Taapkua inuit chuat havaktingit maani Nunaptingni havaktuat Kanatami, ukuatlu kavamat inuuniangitchuat aipaanitun, ilitchuriniaqtut ingilaraan inuuniaruhinginnik Nunavutmi Ilihaqtuanik munaqȓingiha, ukaut inuktitun ihuit katimaȓingillu hivuliipta. Kangiqhihiȓut inuuniaruhinginnik qanuq inuit pilutnginnik hapir- ukuatlu Inuit Taipiriit Kanatami. naraluaqtilugu inuuniarutikting ilitchuripararigaatigut kihuutilaapta uvatingnun Tutqurnaqtuanun taralianun unq uutit: Aumitaararivut quialtuavut pilagihi ilitchurihi, huurlu maaniitpita huli inuuhiqput atuqlugu tigumivlugulu. Aipaani ȓ malrungni ittut kigiunau angni pingahut tauq qiniqtuarnanun ilihimagait inuunirningat hiviliipta tkitqayau araikput qinituaqlugu Uniq uutipta katitan- ȓ ȓ ȓ 24tun aglaan NFB miim tarralianginun. Qaqihau ani paqinaqtut, Kana- ginni, huli hivulivut inuuniaqatigimatun itkivut qiniqtuaqaptigi taraliangit ai- ȓ tami hagviqhila ut 60ti hikilugu rarlianik Taniktun . frenchtun . Inuktitunlu, paarnihat nalaktuaqaptigilu quliaqtuangit ukuat piliangit NFBkut naatangit. ȓ Inmiktigun uqauhimiktitun mumiktitanik Hihamani iniqpangngini Inuit Utimun qinirnata hivumun kihian taitna inuuniayaq tuaguungngaruta hivuli- kanatami piliyuqtanganni. iptitun piqpagilugu kamaqtuarȓilugu inuuniaqtangat hapirnaqtuaq taitna inu- uniaqta inupta atuakȓangannik ilihaaȓaliurlugit ilitaptingnik. Katujjiniq Unikkausittinnik 4

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Humavailuni ilihimahuktuanik una aulaqipkaraat angmaqtitkaat 2011mi Una tuglia malirutakȓaliam matkuninga ilitchuriakȓat huamaȓuaq- atlaniklu ihumagikangannik taralianik hagviquȓiȓuat inuugiaktuanik taral- ilahautȓitikȓaq qiliriuqtanigit Tariumi Inuit, aipaarnihat inuunarutingit ianginnik iliharvingni atuakȓanik. Kigiunaȓami ittuat nalunairikangit pin- huȓarautingit. Una piguumatqungitkaat huȓarautikting, uqautigiligu apiqutan- arnapiaqtuat inuuniarningit aipaani tavȓa ahiin ihagutiȓaut atunagutivlugi nik taraliakun kangiqhilakanganik 12tun ukiuglgit. Tavȓa taapkua ihumagipi- iliharvingni ilihautȓitigihaqlugi taraliat. Ukuat ikayuqtigiikhuting Kavamang- arait tainatun uuqalgit ilangit taraliat natarauȓanun tautuktuagakȓaungitchut nik Nunavutmi iliharvinginun kigiunauȓanik iliqilaaȓuat tarliamingnik mikiȓuuȓanun. Ilihauȓiȓuat qimilriuqhaarlugu taraliaq tautuktuaqtilagaat hut iliharvingnun ikaaqhaaqlugu nunakting naatamingnik taralianik Unniqȓuutit tautuktuagakȓangilaan piirlugi kavyanaqtuat iliharvingmi tautuktuagakȓangat. kigiunauȓalaanik Netsilik Inuit Tuktu piliangit NFB taraliat Inuinaqtun mumiktitanik Natsilikmiutun, Ukuat ikayutigivlugi Ilihaqtuanik angalatchiȓit Ilitchuriakȓat malrungnik ilauraat iliahakȓanginun malirutaliamingnun qaqhauȓatikun pilahivlugi. Ukuat Unniqȓautit kigiunaȓanik iluqainun hiakait ilihaqtuat ilitquvlugi tariuq aglauȓaqtaniklu ilitquvlugiquliaqtutigunlu. akiiłaanik aitchulaagait Inuit inauȓalaangit ikaaqhaaqlugu Nunakting. Tutquqtaq 1 ukuninga - - uamaȓuamik qinmilriuqhimagait ilihariaqtu- aq aimavikting unilugu kanatami, maani Nunaptingni ilihariaqtaqtuat. Taraliapta pulaktalahigaatigut inauȓalaanun atlangaȓuq uvlutuaq inu- Ilihimaakȓaq 2 taralianik quliaqtuanik katimaȓaralahilugi nutaqqat inmik- uhipitiktun inngitchuq, Milliontun kiaq nutaat ikaaqhaaqlugu Nunakput tigun taraliulahitquvlugi huȓarautimingnik taraliulahitquvlugi. Nuaȓangat. Kanatami, Tariumi qanurliqaa inuunialiqhua atlangnaqhivluni inuuhiat Nunaruȓangat ‘’’’hihamat inuit nunangini Kanatami, matku- inmikkun ihumamiktigualiqhuting. Una ilkaptigu Unniqȓuutit kigiunaȓanik ningalu ilitchuriviqaqtut ikayuutinik qiniqtuarnanik. iliharvingnun ilihaakȓanginik Kanatami iliharvinginun, hivunirigikput una nutaqhat huaguuq ingilaraan inuuniarniq qauȓilagaat, ingilaraan inu- Ukuat iliautȓit ilihautȓiȓuat uqautgivlugi hutpitailiȓaȓating qimiliuqtu- uhiqting. ikaaqhaaqlugu Nuna quliaqtuanik aipaarnihanik, inuuniarugait aqaaqlugi, taraliaq atuqhigaat hagviruklugi huȓarautingit ilitakȓapiangit huli, Maani Inuit Kanatam Tariungani. Inuit inuuhingit !00tun ukiuni, atlan- ihumagikangit ilihaakȓat qutchiktuanun ilihaqtuanun. gurnimin anguniaqtuarnimin atauhitualingmik inuuniarnimin inauȓamingni 9tu 5tu luuniin havalgit. Uuma taraliam ikayuqhigait kigiuna ani ittuat ȓ Qimilriuqlugu hivuliq 1: ilihaqtuat taralitigun atauchimuurrait quliaqtuatigun ilitchuripkaiȓut nipingitigun inuuhingitigun Inuit, ilitchuripkapiaruklugi inuuniarnimingnik aipaani, piqpangnaqtuat ukunuunalu 1qkun huȓarautingnik inuuniarninat tutquqhimahuugait hapinaraluaqtillugu. Una hivunirigaat Hiuliq una Uninq uutini ilihaqtuat malirutaliangat matkua nutaqqat ihum- atautchimiitchuklugit taraliating Tariumi, quliaqtangit Inuit Inuuniarniting, ȓ agivlugi8tun uikiuligit, qiniqtuaq naitchuaq taraliaq tautuktuarnat qafit Uniqȓuutit kigiunauȓanfit tutqurvingit matkununga kihian ikayutikȓaringitkait Inuit inuuniaruhingit. Ukuat aipaarnihat quliaqtuaruugait nutarauȓanun taningnun tautuktualiat atlanguqtuakun inuuhikun Kanatam Tariungani, ikayuutikȓangit inuuniarnikun inimikkun ilitchurirakȓangat inuuniarniq at- ikayuutikȓaq una inuuniaqtuanun Tariumi kangiqhitquvlugi inuuniarningan- lani iniqpangni. Aipaani inuuniarniq ihumirarigait qanuq inuuniarutikanginik ik. Makuat taraliuqtit quviahuutigigaat huamaȓuaq inuuniarningat aipaani, matkua pinarnaqhilhaaqlugi inuuniarnik ilaani pilautalaitkait uqautikamihigi quliaqtuatigun inuuȓuanun pilautarnikting Inuit aipaapak. iłuatun inuuniarniq uniuruugaat. Inugiaktuat taraliangit tautuktitangiit atiȓut. 8tun taraliat ukuninga uayuqhihuting pilaingit inuuhingitigun hivuniriv- lugi inuuniarningit ukuat Inuit Qaujitugangit, ukuat havaangat Inuit Kava- Uumuna Ilihaqtuat Malirutaliangat mangiha hivunirivlugi inuuniarningit aipaani ikayurniaqługi qangiqtiniaqługi inuuniarnikting aipaani inuuniarutigitquvlugu inuuniarnikting aipaani. Qanilugi inuuniaqatigilugi Inuit katimaȓingi ilihimaȓingit ilimatqugait iniu- Iliharvingha inaa huȓarauȓalahiniarrait taraliatigun kangiqhipkainiaqhuting uniarningit uumani ittut quliami , iliharvingmilu iliau ituk at iliagilugi ila- ȓ ȓ inuuniarnimingnik aipaani inmingnun munariniqting ilitquvlugu taraliakun. haanginun, malirutalianun ililugi ilihalahilugi inuuniarutinginnik aipaani Inuit inuuhinginnik , ingilaraarnihat /pangmalu, Malirutaliaq ukunanga taralianin Uniqȓuutinin katitanginin quliaqhimagait inuuhingt Tariumi, hag- viqlugi inuuniarningit ilihaqtuat ilihaakȓannginik inimiktigun uqautigika- mihigit inuuniarningit maani Inuit . Uuma hivuninga itnaittuq malirutal- iani ittuq ilihaakȓani, una ilȓaq ikayutikȓaq ilihaqtuanun ilitchuritquvlugi kangiqhitquvlugi ilihaakȓat uumani ittut tarliangani.

Ikayutkȓamingnik, ilihauȓiniq maliruktun ukilingnik ilihautȓaaqhaqtuq, Hivuliq mikiȓuat , ukiuglgit 8tu 12tunlu. Tavȓani ilihautiȓarigait aipaani inuuniaqtuatnik . naga luuniin “Inuit Qaujimatuqangit,’’ naitchuanik taralianik qiniqtuatcitchuugait ilhautihuugait kangiqhitquvlugi inuuni- arutinginik ingilaraan qanuq malirutalianik maliktuarukamingnik Inuit kanatam Tariungani. Matkua tautuktuaganikamihigit kangiqhiȓarigait pin- arnaqtilaangit inglaraan inuuniarningit. Katujjiniq Unikkausittinnik 5

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Qimilriuqtaq tuglia ilitchuriakȓam 2: 6 Malirutaliat /Apiqȓuutaqaqtut Taiumi Inuit, Inuuniarningat avataanilu • Apiqȓutat ilihimagait atautchimun avanmun uqarihukumihigit uqarilagait atautchikun, qanuq ihumagikating ililagait. Una tuglia iliȓangat ukuat Uniqȓuutit ilihaqtuann havaktit malirutaliangat in- alaanun nutaqqanun 13tu ukiulingnun hipiqlugulu, iliqhiȓut - huamaȓuamik 7 Iluqainun Aglangniq Hagviraat huna uniuqhaililugu Inuit inuuhingni maani Tariungani Kantam. Taitna avik- • Ukuaut pinarnaripiaraat qanuq nuaaqikpak qiniqtuarninga tuaraat hiamani: ittna inuuhiqput, iȓuhiqputlu, ihumagikkavut. Una apiqȓuraivik • Inuit aipaani inuuhingit ikayuutigihigaat nutaqqqat kangiqhipkarnikun qiniqtuarumiȓung inuuniarniq, ukuat iliȓat quliaqtangit ilitchurinaqtut Uniqȓuutini • Inuit inuuniarningit ittut taraliani katiqȓiȓani.

• Qimilruqtit Nunamiutat Qauhirautingit 8 Pitquȓat iliharvingini Huȓarautit • Atlanguqtuat hapirnaqhiȓuat maani Nunaptingni • Ilaagun ilihautȓitikȓat, ukuat hanaiqtat ilhaakȓani hivunikȓangini iliaharvingni malirutaliani ittut ilitqupiaqlugit nutaqqat. Malirutakȓaliat, ukunani ittut qimilriuqtat iliȓaptingni : 9 Hivihuhilaaraait (iliharvingmin piiqlugit) Huȓarautikȓangit 1 Ilitchurinaqtut ukunani • Uumani ukaut ittut qimilriurniq aglangnik hivihuhihuk- • Naitchuamik ilitchuriakȓaqatut ukunani Inuit inuuniarningini. lugu iliharningat iliharvingan. Matkua atulagait nutaqqat ilihauȓiguming inmikkun atautchikulu iliaharvingmi naga luuniin 2 Ilihaani Hu arautingit ȓ iliharvingiłaami inauȓanilu aturnaqtut. • Una iliȓangat ilihaakȓat ittut ilihaakȓani. Ilhaakȓaq atlakun 10 Ukuat Pitqu angi Ilauqtangit Taguagak at. atulamigaat ilihauȓiguming, una ihumatigigaat ilihaqytuat ȓ ȓ pigivlugi ilitchururiakȓat aviktuaqługit iliautȓiȓuat hapiqȓaiłaakun • Uvani ukuat ittut piquȓat ilangit hapinapiangitchut tautuktu- ilihautȓitquvlugi malirutakȓa liuqhuting taraliamikkun. aaliangit qaqihauȓanilu atulagait iltchuriȓutikȓat inuuniarnimik Tariumi Piliufaalaȓut ilhaakȓanik matkuninga ilitchuritquvlugi 3 Pianiktangini iliauȓititingat ilitchuripkainiq inuuniarnimik maani Tariumi. • Una ilihautȓiti matkuninga iliqhimagaat huamaȓuamik qimil- riutamik ilihautȓitikȓamingnik. Mana ihumatigigaat hangihuklugu ilihatȓitikting aipaani inuuniarninik kangiqhitqupiaqlugi inuuni- arininganik Inuit. inuuniarningit huamahihiȓut malirutaliuruming ilihautȓiruanun maliakranik. 4 Inuit hivuningit • Inuit ihumagiȓangit inugiaktut ukunani iliȓani malirutaliani ittut (matkuat inuuniarnit, inuuȓuat, atlanguqtuaq hila inuuhirlu atlanguqtuaq) atlangupiaqhuni atlangapiaqtuq inuit inuuȓuat inuuniarvingata hilataani Inuit inuuniarvingani Tariunganni. Inuuniarniqting atlangpiaqtuq ilihimakanganin inuuniarvingannin hivuliq- tikuararigaat inuuhingat inuit inuunairninga atlangaruaq. Una ilihaakȓaq iliautȓiniq piguqqailiȓating inuit inuuniarningit iliȓangit ilhautȓitquȓanun. 5 Atautchikuuqtat Taraliat • Una piquȓaq ihangunngaȓuq Uniqhuuutini taraliani katitan- ginni pilautaqtani uȓiqquutigiktuat katitangnini tautuktuagak ȓaliamingni. Uumani itaut. Akunarangni taraliat tutqtangani hnaitangani ukuat ilihimatchut pipianikȓangit uumani malirutal- ianginni. Ilihautȓiȓuat inmikkun angalataȓangat ihumamiktikun ukunani taraliani uqautigihukumiȓung uqautigilagaat taraliaq. Katujjiniq Unikkausittinnik 6

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Una Hivuliq 1: Ilihaqtuat ingilaraan Tugliq 2. Tunnganarniq – Una itilugu pilautarniq inuuniarutinginik Taraliatigun talimat inungnun quyagilugi upakatin hanailutin pingahut 1Q hivuningit uqarukpata Una ihumagilugu pitquhaarlugi pilautarnimik hivuniqharuting inungnik Inuit pitquhingit, ilihimakating atuqtating inuuniarnimi piguumalaikait. atlniklu iglautigitchialilugi inuit uvaptiktun inuuniangitchut. Pangma, una niuuniarniq ingilaraan” inuuniarninganik iliharuuȓugut “ naga luuniin Inuit Qauȓimakanganik’’ (mumiktittuni itnaittuq ‘’ingilaraan inuit ilihi- NFB Taraliangat: The Owl Who Married a Goose: An Eskimo Legend, makanganik’’). Inuit aglauȓalaitchut piguqtailiȓamingnik, aipaani ilihimaka- Caroline Leaf, 1974, 7 min 38 s mingnik anguniarutimingnik, nirȓutinik , inmiktigun ilitquhiq qaangiqtitauȓuq inungnun hivuliinun aquliinunlu. Taitna aipaanihat inuuniarutit, atlanguqti- Uumani taraliami, Ukpiglu kangurlu piqpakutiliqhuk inugiakaluaqtlugi at- laitchuq inuuhingat. Aipaarnihaq inuuniarniq atlanguraluaqtilugi hungiut- lagiingnitik. Kanguq irniunagutikami agliuȓarmata, Ukpium hungiutiginiarai atlagiinitik ilihalarmi atautchikun inuuniagaqhi uq. Una quliaqtuaqm ilit- ihuugaat inuuȓuat maani. Atlangaȓut tangungitchuanin’ kangiqhiningat ȓ churipkaraatigut ilaatni atlagiikaluaqhuta inuuniaqatigiingniq aturariikput. inuuniarnimingnik, Aipaarnihaq inuuniarniqting, Inuit iȓiqhimalaikaat aipaani inuuniarniqting ilihimahuktuanun qauhirautikting inuukaqting. Ilihaqtuat Havaakȓangi: Ilihaqtuat ikikłilugi atautchumulalugi inmiktigun Aipani inuuniarniq ilihimagaat avanmun ilihimagaat, tavȓa taamna hivun- uqaruting ilitchuripkarniarlugi qanuq inmagaan tautchimuuqtuni inungni. iripiaraat atuakȓaq atȓamik huamatikȓangat ilichuqutinaq inuingnun inu- Ukturautigivlugu taraliakangat taaptumuna, ilitchuritquvlugi atlangagaluaq- uniarnimunlu, piyuminaqhigaat huamahilugu inuuhiqting,matkuningalu tuni inungnin qanuq ilipkararivatigit ilitchuripkaqtuni, qanurlu inuit tikitpata inuunialautinik inuit ilitchuripkarlugit ilitkuming tama umingat inuuni- ȓ Inauȓaptingnun quviaharayaqpitigi qakpata huȓarautiptinun iliaulahilugit at- aruhianik inuunialautaliqhi ut. ȓ langangairlugi uvaptingnin atlangagaluaqtilugi, Iliahaqtuat aglauȓarayaqtut ili ak amingnik iliharvingmingnun atlanganiqting ukpirniarutimiktigun, Haputchiqtauhuuȓut ilaatni aipaanihat inuuniarutit atlanguqtuam matuma ȓ ȓ inuuniarnipta taniktun inuunialiqhuta iniptingni. inuuniarnimiktigun, hapiqȓaqtuatlu inuuhimingni quviahaarlugi qaikpata iliharvimingnun.

Hivvuliq ihumangat 1: Inuuqatigiihiarniq – pimarikhaarniq ingmingnun alanunlu, ilamingnun munarilugilu alat inuit.

Una ihumagipiaraat pitquȓangat pimarihaarniq inuungnik ihumaliuqtinik angalalautarningat Inauȓaqput pilutaqhuvluta ihumahuurigut taitnali pi- lautarlavut. Pingayuat 3; Atauchikuurniq- Atauchikuurnikun NFB Taraliuqtit: Lumaaq: An Eskimo Legend, Co Hoedeman, 1975, 7 min 55 s Inuuniarupta autauhimik Ihumaqaruta

Una taraliaq hiamilugu pilautarnikun pimaarikharnikun Inuit nutarariiktuat Una hivunirȓangat ihumagivlugit kanginqhihuting inuit uqaluinik. Una ihum- itqagilugu iliapagiȓanga irni tautukhilaialq. Uuma quliaqtuam tungaa itnaittuq agigikput atautchikun havangniq inmiguangairuta. (taraliami ittuq) taaqtuatun ittuq, taitna Inuit piyuaqaptigi iliapiqikapta taitna tavȓa inuuhikȓaqput havagarnirikput upagarnirikput hapinaqtuaq inuuhiq. NFB Taraliangit: Animation Lab: Lumaajuuq, Alethea Arnaquq-Baril, 2010, 7 min 36 s Ilihaqtuat Piakȓangit: Pilautarniq inuuhiptingni ittuq, Ilihaqtuat ihumap- karlugi qanuq atauhimi ikaarnimi pimarikaqninganinganik inungmun pi- Una taraliaq qimiliuriuqhimagait atautchikun nutarariit havaktuat ukuatlu marikarningihanganiklu paqłaktuqtanginik. Qanuq inuuhiq inayaqpa taina inmikuuqtuat. Angun nukaalunga arnaq qaqȓauq atautchimukhutik una pi- inuuniaruming? Ilihaqtuat aglauȓaqtilugi naitchumik uniin taitnahirautim- irniaraak ihumaniqluutingat angutimun akaangata ihumaniqłungniakanga. ingnik uukturaqtilugilu piuȓaaqtilugi taitna piguming inayaqpa. Angutim akihaqturaa akangani natqanuktitkaa tariuqpangmun. Una quliaqtu- aq Lumaajuuq ilitchurinaqhigaa huinauȓuaq akihaqturniq, tutqikhalaȓuq mamiahutailiȓuni kihianik pihaaringitkikpin avanmun tutqiglugu.

Ilihaqtuat Haavaakȓangit: Inuit aipaannihat quliaqtuangit huamaȓut pangmanin quliaqtuangit. Ilihaqtuat atautchimuglugit mikhilugit katima- kpata naitchuanik piuȓaagakȓaliuqtilugi atautchku hua havalahiviaqtut naga luuniin inmiktigun taaptumanga ilitquvlugi atautchikuurnimik inmiku- ungairayaqtut. Avangani ikkaarnim ikaarnimi luuniin aglagataqhaarlugu hanaiyarataqhaarlugulu ahiin tautuktitaruting ilihaqatimingnun. Pianikpata tautuk tuaqtuitchinikpata, ilihaqtuatinmiktigun uqarilugu qanuq inmagaan nakuumagaan huinaumagaan qanuq atautchikun havaktuni nakuarima- gaan piȓaaliuqhaming. Katujjiniq Unikkausittinnik 7

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Hivunirigaat 4; Avatimik Munaqȓiniq – Pitquȓaq 6; Qanuhirarniq - Hanainniq Pimarikharlugu munarilugu nuna, nirȓutit ikayulaniqlu. matkualu inuupayau aqtuat. ȓ Una pitquniq piyumihaaratigut ataȓamik hanaitłaarniq ikayurniq pimalak- Uuma hivunirutim ilitchuripkaraatigut inuuȓuat hliqaa ilihimakaptingni put inuuniptingni huinaliman inuuhiqput tutqiktiniarnimik pimata. halumapkarlugu pimarikhaarlugi nir itit atlalu inuupayau aqtuat ilitquhilu ȓ ȓ NFB Taraliat: The Owl and the Lemming: An Eskimo Legend, Co Hoedeman, maani nunaptingni ittuat. Pimarikhaarutigu kihianik tav a akpangniaqtugut ȓ 1971, 5 min 59 s inuunialautarnimun uvlutuaq inuuhiptingni. Uumani naitchuami Taralimi, una ukpik ivaqłiriaqtuq piatchaami niqi anganik NFB Taraliangit: Nunavut Animation Lab: I Am But a Little Woman, Gyu Oh, ȓ qitunarani niripkarukługi hiniktuaq hik ik tautukkaa. Angupkaraluaqhuni 2010, 4 min 39 s ȓ ukpingmun, hikȓik pitailihauȓaaqhiȓuq hagluqihaaqlugu kinakhivlugu pilitit- Taraliaq ukuat atautchimi inuuniaqtuat qanuqhuting inuuniaruuvat atau- tuq. Una quliaqtuaq ilumun ittuq tamana alapihaaqłiqtuni analahinaqtuq. chikun Inuit kilaiyamiktigun Minguliuȓarmitigunlu, Uumani taraliami, qin- Ilihaqtuat Havaakȓangit: ilihaqtuat inmiktigun quliaqtualiuqtilaalugi ariktuaq quliaqtualik aklanik inungnik, nirȓutinik nauȓuanik, tautungnaqhiv- ukpikun hikȓikunlu uqaqhaililuting qiniqtualiurniaqtut aglangniglu lugi nivingaaȓamik inuuniaruhingit iliȓarigait pikchaaliurmatun. atuqhaililuting. Ilihaqtuataglaulaȓut ukpiktun hikȓiktun itchngaaqtuanik, tuv au arlugik ukpik hik iklu, qanuhinikliqaa atula ut iliharvingmiit tuan- Ilihaqtuat Huliakȓangit: Ilihaqtuat taitnahimik piliuqtilugi tautuktuarnamik ȓ ȓ ȓ ȓ pikchaatun ituamik inimiktitun’ nivingaakȓaliuruting qanuq ilaunirmingnun ik. Una huȓarauȓaruming ihumalahilugi ilihaqatiting atauhimik kihian nunamiituanun. Atauhiq ilihaqqtuaq iliakȓaminik ihumagikaminik piliulaaluni qiniqtualiurnaitchumik ilitchuripkarniarait. nivingaaȓamun quliaqtuarilugu ahiin piliani ilihaqtuam qanuq inmingnun tautungmagaaming ilianikamitigit huliating. Pianikuming qulialaganikuming Piqu aq7. At uaqatugiingniq- Ihumiurniq – ilihaqtuat, iluqaiha piliating ilianikumihigi iluqaiha angiȓuamun ilipkaqhigait ȓ ȓ inmiktigun ihumamiktigun iliuqarniarait nivingaaqȓaqting iliharvingmun. matkaut atuqługi uaqutigivlugi Utuqhau tilaangitiguurniarait pilaȓuat kihian ilihaqtuat, kilaiyauȓaruting ihumiurutigivlugilu. hlihitauȓaruting maqpiraanik aglakulagiktuanik maptukihuuȓanik ihumamik- NFB Taraliat: Nunavut Animation Lab: The Bear Facts, Jonathan Wright, tigun huliuruȓaruting tavȓunga iliakȓamun tautuktuarnamun, qanuhinigliqaa 2010, 3 min 58 s atulaȓut ihumamiktigun aglauȓalaȓut halihitauȓalaȓut minguliruȓalaȓulu. Uqaq uluakgumlu quliaq quliam ukuat tikittuat atlakayat inuit Tariumun. Tak- piiqhuting ‘’ilitchurihukpailuting’’ hunauva inuit inuuniaq himavigianikkan- gat, taraliaq ilitchurikangat matkua ilihimaqpaktuat inuuniarnimik maani Nunapting ilaungilugi maani inuuniaqtuat aipaapak Tariuptingni.

Ilihatuat Huȓarautikȓangit: Inuit inuuhingini, igalaqhaȓaruuȓut tutqiilikaming uqaqhaming inungnun atlanun. Malirulugu una ilitchuriȓaq aturlugu ihirufi ilihaqtuanun uqauhikȓahi qanuq ilaliutimata atlangaȓuat inuit KantamTari- ungani. Aviglugi ilihaqtuat malrulugi iliharvingani; uumiaqpanga Martin Fro- Pitquȓaq 5; Pilanikȓamingnik – huliuruȓarnimik bisheram hivuliqpiaq ilitchuriniaq haapialangningat Tariumik (1576mi) Inuit ilitkihiȓut taaptumuuna qiniqtuaruming, inuuniaqtuat tavȓungarmata. Iluqaangnikhavaqatigiiktuat atauchmuglugi hiviriuriuruming, uukturaruminglu atauhimi kaarnimi qimilriuqtilugi qanuqinmagaata huliuȓaqatiting: hunik nirihuuvat, qanuhinik uqautchiqaqtilaangit, qanuq anuraaqturuutilaangit, Uuma pitquȓauȓuq ilimahaarugait ilitquvlugi ikayuinirmik ilihauȓinirmiglu. qanuq humatigiliaangat Nunaaqikpak. Qimilruiniq naatkumiȓung, atuurlugit Ilaani pilautaqtualaitchugut hapiqȓaliruȓugut huna ihumaptiguanginman. ilitchuriȓangit inmingnun uqaripkarlugu ahiin inmiktigun. NFB Taraliat: Nunavut Animation Lab: Qalupalik, Ame Papatsie, 2010, 5 min, 34 s

Una naitchuq Qalupiluk, Inugiaktuanik Anguti ilitchuriȓuq inuuniarutinik nalaktu- angilugik angayuqaangni inaaluilu qamanarniaruuvluni inungnin qalupalik. Am- guti ilitchuriȓuq inuuniarnirmik inuunialautangitkaluaqhuniilihautivlugu ilititkaat.

Ilihaqtuat Huȓarautikȓangit: Ilihaqtuat aviglugi malruktun. ilihalarming ilihaqtuat iluqating ilihautȓilaahiȓut ilitamingnik akiraqtaruting ilihimakaming- nik Atutimik luuniin, piananik quviqtitauȓarlugi, munirmik luuniin, Iliahauȓila rmingilihimakamingnik ilanmingnun, uqalautilaalugi qanuq ilinmagaaming qanuq ilinimingnik inmik. Ilihaqtuat qiniqtuatchilaȓut aturauȓaruuȓuatitun qiniqtuaqtitchilaȓut pilahiniting tautuktilugu inungnun nutaaq. Katujjiniq Unikkausittinnik 8

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Pitquȓangat 8; Ikayurniq- Ikaruyȓarnq ilanun naga luuniin /Inauȓani Pitquȓaq piyumihaarlugi huiliuqtuat. Huiliuqpata aichuqhimaarlugi inauȓafini ittuat atlanilu ittuat, nakuruqtaarayarikput inuuhingit inuuniaqa- tivut, atlanilu inuuniaqtuat.

NFB Taraliat: The Owl and the Raven: An Eskimo Legend, Co Hoedeman, 1973, 6 min 39 s

Taraliami ilitchuripkaiȓut qanuq Inuit inuniaruhiannik aviktuaruuȓut huiliurmata ilating ilanatinglu. Haunirmk piuȓarun Ukpium tulugamlu piuȓaakangaak, tulugam payukaa natchimik piyaniugaqtuamun ukpim igluanun. Ukpium aitchuraa kamitchiangnik tulugaq quyagivlugu minguli- ruraanganik. Taitna ihagungaraluaqtilugi pilautautivlutik nakuȓuaq inuuhiq inuit atuqtangat aipaapak, taraliam pilautarniq ilaaniptauq nutqaraqtuq.

Ilihaqtuat huȓarautikȓangit: Ilihaqtuat qanuq munarinayaqpatigi qitunarat- ing inaȓalu. Ilihaqtuat aglaktilugi ikayutikȓanik piyumitaqtanik ihumalung- naitchuan ikukayuutikȓanik inuuniaqtimingnun. Ilihimakamingnik ikyu- taulavat? Ilhimakamingnik inungnik ikayuqtiqaruktuanik? Ilihaqtuat tallimanik ilihimakamingnik ikayuuutikȓanik inauȓamingni tatqiqhiutim tugliani, aglaglugi huȓarautikȓating maqpiraamun qailugi ahiin pianiktat- ing ilihautȓimingnun.tatqiqhiun naatpan,utiqtikihigaa ilihautȓim ilinginun ilitchuritquvlugi ihumagikaqting tikinmagaan. Katujjiniq Unikkausittinnik 9

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Tuglia 2; Tariumi Inuit, Aipaarnihanik Hivuliit maungaqhaaqtuat tariumun, ilihimaȓarigait Sivullirmiunik atil- git, naga luuniin’’ hivuliit Inuit ‘’Nuunguȓaagaqhiȓut niginmun Alaskamin ukuatlu nunamiutat Greenlandmun naqaiqtuangitkaluaqtilugu, Ilauȓuat tauq ukua hivuli- ivut Tuniit, ilitchuriniaqtit Dorsetmiunahuigait inuuniarningi. Maani inu- Inuniut aipaani inuuniarutat uniaqhimagaluaqtuat Kanatam tariungani 2,500tun kiaq inuuniaqtuat ukiuni. Inuit ilitchuriȓangi huamaȓuat Inuit Tuniit, kanunguhuuvluting ag- Ilitchuriniaqtuat qanuq itilaanganik laan, anguniaruuȓuat hapkuliamingni atuqhuting uyarangnik, Hangivluting hapiqȓalainiqhuat –uyarangnik hap uliuqtanik Igluuȓani inuuniaruuniqhuat Inuit ilitchurihimagaat angiȓuamik aipaanihaarȓuk ilitchuriȓangat Nuna- aqfalutaqpangnik atuqhuting, hauniniklu tuttut nagȓungniklu nirȓutit han- kting. Ingilaraan inuuniaqhimaȓut maani hivuliivut maungaqhaqtuat ilihi- avlugi Inuit. Ukuat Tuniit inaitchungnarniqhuat ilagihungarait luuniin Inuit magait qiqnguȓuamun nunamun tariumun. Taimanganiin, Iunuit inuuȓuat qaiȓuat –ilithuriniaruuȓuat Thuletun inuuniarniqarniqhuat –hiaktuat nigirmin ikaaqhaarataqlugu inuuniarniq aturaat tariumi, inuuniarutikȓanik nunamin qaiȓuat Alaskamin 1250Admin luuniin. Ukuat Thule Inuit aquliuȓuat Alaka- atuqhuting nirȓutiniglu paqitamingnik ilihimapiatut inuuniarnimik maani min qamaȓuat, matkunangnga qamaȓuat Kanatamin Greenlandminlu Inuit. nunami, Inuuniarningat atlanguqhaqtuaq atlat inuit qaimata European qila- Thule Inungit hiaktuat maani Tariumi, piyaȓivlugi inuuniarvinginin piiqtitat lugarniaqtit ilitchuriniaqtuatu nunaptingnik. Pulaktaqtuat pipiangitkai inu- Alaskarmiuniting inuunhiting nutaamik inuuniarnimik ilitchihauȓaaqhiȓut uniarningat 19th nurman kihian, aquliit ukua ukiut 100ni ilitchuriȓut huina- unilugi atuqhigiagutiȓaqting inuuniarnq inigaluarmingni. Pangma, atlan- liharatarman inuuhiat Inuit, inuuniarniningat, ingmingnun munariningat garaluaqhutik atiȓuatun ittuk. tavranga huinaliharataqtuq. Iunuit inut utiniagaqigaat aipaani inuuhiqting nunamin inuuniarutikting inmikualirniaqhuting ihumamiktigun angirun Ukuat pigaluaqtilugi Inuit atlannin qaiȓuat qilaugarniaqtuat umiaqpang- ihuagutimman, tavȓanga utiqtitchiinaliraat inuuniarutikting. nik tariutingnun ingilraan 1000ADmikiaq, nunam inuitngi atlat hivulirmi aglakhimagaat aipaarnihaq imma 1576mi, ukuat huli atlanin inuit qaiȓuat Ilitchuri at Qnuhirautingit ilitchuriniaqtuat Martin Frobisheram hivuliuȓuq tuvliurai paqitaminik ȓ Asiamun avinngitchuk taapkuak 3000tun ukiuni, huli ilitchuriniaqtuanik • Uumani ilihaakȓami, ilihaqtuat ilitchuriniaqtut: tamaungaqtitchihimaȓut huli ‘’ilitchurihuktuanik’’nunauȓaluqtilugi Tarium qiqiqtanginik Inuit ihumangitkaluaqługi. Nutaani havaunakȓamingnik, mat- • Hivihuu inuit maaniiȓutaat Tariumi kuninga haviłhanik, aturnaniklu huputinik pinaqutanik atlanik anguniarutin- • Alagiiktuak ukuak ilihimaningat Inuit ilitchuriniaqtitlu ilihimakangat ik ilitchuripkaqługi, patchakangaiqługi, unuuniarningi. Ukaut qaiȓuat, qanuq inuuniarniit immna, qaritchuuȓivluting anniarutinik himauhirukługilu inuuniaruhingit in- miktun inuunialiquvlugi. • Atlangurninat qafiutilaangit inuuniaqtuat qanuqilimagaita atlatlangahiman inuuniarningat Kinguvangani 1800, Nunaptingni ilitchuriniaqtit una ilangat Franz Boas ukpingitchaktuatInuit inuuniaruhianik himauhirmatigi inuuniarutihiting Euroqpean qaimta. Ilichuripkaiȓut huamatilaamingnik inuuniarutimingnik Qnauq inuuniarningat ilithuriningatlu ‘’naga taimma’’ Inuit atlanguraluaqtilugu inuuniarutiting inuuniarniq atlaka- Inuit uqaruuȓut tungapiaqtuaq inuuhingat naluȓaangitchut inuuniarunmik yaq inuuniaraat Eropean qaritchuutuȓangat. Tuniuqaihuu galuaqtuat am- maani Tariumi aimavgivlugu inukpait qanuhiliqaa inuqułikpait. Taimani minik Kaapaninun 1920ni ikayukangit taitna Inuit amminik himiraaqhuting tuquȓaralaitchut nirȓutit Inuitlu tuharnaitchut tainaraqtuanik taimani, huarȓungnik, Himiraaqtilugi, piiyumihaanagutigait Inuit nairiaqtunaiqhuvlugi maluruk avanmun ikayuutiugaqtuat atȓamik inmingnun. Pangmapak, Inuit tunilaȓuat kihianik ihumalugitquvlugit tiriganiat amingi. Nutaqqat piiqtitarait pitukhimapaiqtut nunamun atlangangungitchuamun. aimaaarvinginin ilihariaqtilugi aulautivlugi – tavȓanganiin uqautchimingnik uqalaiqhuting – kanatam kavamangita 1930mi taitnatun aglaan tigumigaat Ilitchuriniaqtit, quliaqtuangit Inuit alaqilartaqtut tariungani Alaskam. it- taamna inuuhingat Inuit. Aquliuȓuq una umiktuaq iliharvik 1996mi. natun kihitchitinga ithungnaqtuq 8,000tun ukiut, ikitchuat Asiamin maunga qaȓuat Amaȓicamun avatqutingakuaqluting tarium inilagiaqtuat qalung- Anguyaktilugi tugliani ukiungani. Tariumi ilitchuriȓut atlangahiharataqham- niaqtuanun anguniaqtuanun tikitaqhuting Inauȓanun tarium tungani it- ing autchairmiutun, tavȓanga ilitchuriȓut atlatun iliȓut tamaaniluqaa tuanu. Taimaqaming inuunialaitchuriȓut 1971, atautchimikhuting nukatpiat Inuit hivuliuqtingit iha- gutigaat (ITK) , nipingit inuit tuhaalaqhitquvlugi ihuma- Alaskamin hikuugaqtuamin piiqtut 4,500kiaq ukiunganin, upangniaqługu mik tigualahitquvlugi (tautuglugu una itk.ca) Katimaȓingit ihumaliqhut angirun atlanun nunanun. Nuunaming atlangaȓuamun nuutut nunamun, tariuq pianingman una ihumakiagutigaat Ingmikkun Nuna qaruliqhut, ihumagiȓangat hikuhalguȓuamun atchiktuatun hikuhuuniqhuamun ukiumi. Una quliaqhi- hagviqhuq Nunavut 1999mi. Inmikualiqhut inumikun angalalahigaat nuna- magaat qiqnguruamun ilitchuriniaqtuat hungiutiniagaqhigaat qiqnguȓuaq kting Inuit qimilriuqtuaqhaaqlugu qanuqtitarniamagaaming ihagutiȓut, nuna. Inuit anguniarviat angiȓuanik nirȓutinik niqikȓamingnik. Taitnaqhuting Ihumaliurutigiȓangat nutaaq hivuniurutikȓaqting nunakȓaqtaariȓangat, Inuit himahiraaqtuat hapiqȓaliqtitchugai Inuit inuuhingit. anguniarviting atuqtangalu aipaapak nuna, Ilitchuriȓangini aipaahaarȓuk inuuniarvikting angirutim ihagutipkarai inmikkun nunaqalhigait kamatchigai quviahuliqtikai Inuit. Una hivumnmukhaqtuq Inuit nutaqqhat inuuniarniq ai- paarnihaq anguniarniq inuuniarniq utiqtitcharaat nunami. Katujjiniq Unikkausittinnik 10

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Inuit Ihumagiȓangat Pitquȓat Ilihaqtuanun Uqaqaming ingilaraanihanik, ilhiamagaat aipaarnihaq inuuniarniq • Inuit ilitchuuȓut inuuniaruhinik aipaarnihanik quliaqtuanik ilinam- atlangaȓut ihumangit ilitchuriniaqtuanin ihumangit atingitchut. Pianiktat ing aipaarinihat quliaqtuangit tuhaapkaqtitat atȓamik. Qnauqlu inuuniarnit pangmatun ittut hivunmuurutigihuugait, ilangi inuuniaruhini it- ilichuriniaqtit quliaqtuialiangit aipaarnihat? Ilihatuani qaqhauȓat tuq qulaiqtuaqaming piiguumalaitkait aipaarnihat Inuit. Qaangiqtitaqługi iliȓvigiȓarigaitȓuat aipaarnihanik quliatuaqtuat a Nunavunmi atit Inuit taimaarmata inuutquvlugi huli atimiktigun nutarauȓanun ilitchuripkaiȓuat Inuit inuuniaruhinginik ukuat ahiin ilitchuriniaqtit atchiutiȓarigait piqpagiȓating. uniutqutaqługu inuuniarningat, Web paqiȓvia ; taloyoaknunavut.ca avataq.qc.ca. Taraliat Ilangit • Una qiniqtuaqhaaqligu Annancks igluliurniq, uqarilugu avanmun • Nunavut Animation Lab: The Bear Facts, Jonathan Wright, qanuq aturuumagaita hulinauȓat Inungnun inuuniaruhimavlugi. 2010, 3 min 58 s Ilihaqtuat, ivaqłirutinginuuniaruhinganik inuaȓamingni qanuq atula- magaita atlami inuuniarnimi qanuq atulamagaita. • How to Build an , Douglas Wilkinson, 1949, 10 min 27 s

• The Annanaks, René Bonnière, 1964, 29 min 12 s Pitquȓaqtauq Una ( iliharvingiłaami) Huȓarautikȓaq Atuqhuni ilitchuri anik uqautigi anik ilihaqatigi ini taraliat atula at, • The Last Days of Okak, Anne Budgell et Nigel Markham, • ȓ ȓ ȓ ȓ 1985, 23 min 48 s ilihaqtuat quliaqtuanik aglaktilugi naihuuȓanik quliaqtuanik qanuq atauhimi uvlumi inuuniaqtuamik nalikuaqtamik ( e. g. , pre Euro- • I, Nuligak: An History of First Contact, Patrick Reed, pean ilaliutiqhaarmata, matkuninga qilalugarniaqtuat umiaqpak- Tom Radford and Peter Raymont, 2005, 69 min 44 s pangit tauqhirniarviit –iningit, iliharviit hulimauȓat). Quliaqtuaqtilugi qanuq inuuniarmagaita inuuniaqtuat taimani atlanguraluaqtinagu inuuniarnikting, unalu piigumatqungilugu qanuq ihumatigimagaan Hivuningi / Apiqȓuutat nutaqqhanun inimiktun utuqhautigiȓuanun. • Inuit ingaalungi aipaarnihanik quliaqtuaruuȓut ilaani quliaqtua- mingni huuq tammaruuȓut. Ilaani hapirnaqhihuuȓuaq inuuniar- • Hanaiyaqtilugi pikchalianik ingilaraan Inuit hunik hatkuqaruuti- niq ilitchuriqaaqaming atlamik inuuniarnimik, piyaniarruuȓuat laangit ilihaqtuat atauhimik pipkalaalugi qimilriutakȓanganik. ilaatni piyaqhualavluting anialiqhuting. Naga taimma inmiktigun Ilihaqtaut qanuq aturnaqtilaangannik hatkum quliaqtuaqtilaalugi inuuniaruuȓut ikayuqtiqarulaitchut. Uumatun taraliakun igluli- qanuq aturuumagaanlu, qanga aglaan atuqhaqtilaangilu, humik urnimik tautuktauqtitchimata, Aqulirmi inuuhia Okakam, Ukuatlu piliarimagaan, qanurlu atuqamiȓung ihumatigimaȓaan. Kanatami Anaanat, Uqarilugu qanuq Inuit inuuniarniq tigumivaȓȓung qanurlu aipaarnihanik tutqurviat Qaqihauȓani (inuitcontact.ca) inugiaktut atlamik inuunialirutaat akiliuhialiruaat havakhuting. Qanuq ilitchurinaqtuat aipaarnihat pikchaat hanalrutingilu. atuqhigiaautivaȓȓung atla inuuniarniq, qanuqlu ilangit inuuniarutit ingilaraan pililaitpatigi tigumivatigi nutaamun inuuniarutimun. Pitquȓat Ilaurutikȓat Tutquqtani • Qanuq ilihimalavita inuuniarutigaluangannik? Uqarilugu ihuma • Dorothy Harley Eber. 2008. Encounters on the Passage: Inuit meet aipaarnihaq quliaqtuarilugu ataniqhuqlugi atlangurniaqtangat the explorers. Toronto: University of Toronto Press. inuuniarniq. Ihumauȓaatuni qanuq inugiakhilava inuuniaruhiq? Qimilrirlugu tangungitchuatlu ilitchuriniaqtautlu havaqatigiigutik • Robert McGhee. 2004. The Last Imaginary Place: A human history ilitchurinayaqtut qanuq inuuniaruhianik aipaani Inuit. of the world. Toronto. Key Porter Books: Canadian Museum of Civilization. Inuit Ilitchurinayaqtut Qanuhirautiȓamingnik • Inuit Tapiriit Kanatami website. Inuit Historical Perspectives. itk.ca/about-inuit • Inugiaktut ilaani atlangayariiktut quliaqtuat ilangit. Ilihaqtuat ihumiuqtilugi qanuhirautingit taraliuqtim qanuq ihumagima- • Avataq Cultural Institute () website. Nunavimmiut. gaan qaiqharutingit European – inungnuqhaarutaat. Ilihaqtuat avataq.qc.ca/en/Nunavimmiuts una ilitchuriakȓangt kihunun taraliqtilaanga tangit naga luuniin Inuit nalingiha taraliuqtit. Qanuq una atlangava ihumaliuruti kamiȓȓungqanuq quliaqtuaq ihumagivaȓȓung? Qanuq inayaqpa quliaqtuaq atlakun ihumaliurutigiȓuni. • Qanuq ukua ihumaliurutinayaqpat taraliat matkunuuna Inuit inuuhinginnik? Ilihaqtuat munariviuȓaqtakȓangat taraliatmatkualu taraliuqtit uqarmata mumiktitchiȓuat . Katujjiniq Unikkausittinnik 11

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Inuit Inuuniaruhingit Ilitquhinga nunam ilinginiittuq aturuugaat huli pangma pakchakhaliqam- ing Inuit, ilitchurikaminglu miyuaqlirniaqtuanik anatkunun. Nirȓutit nun- Ilitchuriniaqtit huȓarautingit guaqh aularmatalu. Nirȓutit aulrmata hilaqluliruuȓuq, inuaȓa payaani it- tuat ilitchurihuu ut piyuatimingnik angatkunik ilitchuri aqtut. Angatkut Iruhingit inuuniarningit ukpiriningit –ilihimanaqtut inuuniarutingitigun – ȓ ȓ ilihima ingit itnalu kihiming uqautilagait ilitquhiqłuait huuq tainararma- Taitna inuuniarningit taimanga qanga i uhiat taitna nunamii utaat. Inuit ȓ ȓ ȓ gaita. Angatkut Ilihihima uat qanuhirautinginik, angatkut tautuktitaqtut inuuniaruhingit kangiqhinaqtut iluqaatun inuuniaruhiik inuuniaraat pinaar- ȓ piyuaqłiqtuamik ilaatni huruhug ugarigait ilitquhipałuit, nir utinguqhuting, naripiaraat nunakting ilihimavlugu. Atuutit, mumrutit aglau aating Inuit pil- ȓ ȓ ȓ qinnaguti qtut, atlat nipit tuharnaqhi aqtut. Angatkum piyaqhuala uaq iangit ilihimanaqtut nunakting piiguumalaitkait ilihimakating inuuniarnimi ȓ ȓ ȓ ilitchurilagaa huuq taitnailimagaan maligutchingiluni hutqu aukami aipaarnihat hivuliitinglu inuuniaqrutingtinglu. ȓ tainaqhuni piyuaqtauȓaqtuq ilitquhimalłungnun ukpirihungiluni angatkunik Inuit Tainaitaaqtilugi atlat- ihumaluliqtut tamainiarahuilgi inuuniarutiming- tainaqhuni piyuaqtitauȓaqtuq. nik tariumi inuuniaqtamingni, Ilitchurinaq higaatigut inuuniarniq piitchuit- Atlanguraluaqlilugu atlangupiaqhuni inuuniarningat atlat Inuit qaivlut- chu, himauhila uq nutaamik inuuniarunmik. Inuk hanai aqtuaq, itnaittuq, ȓ ȓ ing inuuniarvianun, naga huli taitna inuuniaqtut inuuniarutingting ti- qimilriulagaa uyarak aturaluarnagu Brazilmin pi aq tautulagaa iluaniituaq ȓ gumigaat nunamiutat atuqługit. Ikikłigaluaqtilugi anguniarningat Inuit maanga nir un qaima aq naniqtar i aq iluani. Uuma qulianga ilitchur- ȓ ȓ ȓ ȓ nunamiutanik niripialairaluaqtut taamna huli aturniaraat anguniarniq iniaqtuat qanuq inuuniaruhinginik inuit,ilitchuriniaqtuat qanutun inu- nunamiutanik,ilihimaniaqlugulu ailaniqting nunami. Arnangit kilaiyaruu ut uniarniktin pimammagaat aglau aangini, uqautchingini ilihamaningilu inu- ȓ ȓ angu anginik aturgait huli-piigumatqungilugi anguniarniq- nutaqqat unirutimingnik taitnaqhuting inuit tiguminiaraat inuuniarutikting pangama ȓ ilitquvlugi kinguvaavulu. Anaktau arniq Tariumi piitchutkaat aipaani pakchakhaqhuting inuuniarnikting Inuit qaimata qanga tlat inuit. ȓ anaktauȓautingit anguniaqaming ikayuutingit nunami. Quliaqtuar- niq aturuugaat huli inauȓani kilauȓarnirlu , quliararigait inugiaktilaan- Ilittat Qanuqinmagata git qanuqlu qilaurarningit aipaani. Pangma atlanguraluaqtilugu Inuit inuuniarningatihagunga ut huli, inugiaktuat utiqtitkait inuuningit Inuit Uumani pȓakȓami, ilhaqtuat ilitchuriniaqtut quyagihigaat inuuniniqting ȓ huiliuliurnaitchuaq Inuit inuuniaruhiat. Ilihaqyuat kangiqhiniaraat. 100tun kiaq atuqtangi turait huli.

• Aipaarnihaq inuuniarniq iuhumamiktigun inuuniaraqtut iniqpangni, Inuit inuuniarningit uqautchimingni huli aturaat. Inuit atautchikun huli inuuniaq- tut atautchimikun inuuniaruu ut ilagiit-ilaaniptauq hutługaaluhugaluaqtut- ilaaniptauq tutqiktualaitchuq atiȓut inuuniarutingit inuit iluqating ȓ inuuniaruhiat. uqautchingi atlagiigaluaqtilug, Alaskamin Inupiat Kalaalisut, uqauhingat Greenlarmiut. Kanatami ahiin Tariungani, ungataniptauq ittuat Inu- • Inuniarutimingnik Inuit piitchuitkait nunamiutat. vialuit inauȓani ittutuat (Northwest Territories) Nunavut, Nunavik ( Nothren ) Nunatsiat) (Newfoundland – Labrador) inglaranga aglauȓaruting • Uqaqaming quliaqtuaqaminglu ikayuutaupiaqtuq tigumininga uqauhimingnik piitchu, Inuit ilihautigi huugai quliaqtuaqhuting ilihimaka- inuuniaruhiq,piyumihaarlugi ilihautilugi Inuit inuuniaruhiannik. mingnik piigumapkalaikait inuuniarniting. Utuqhanaat ilihautiȓarigait nutaat inuit I uuniarnimingnik quliaqtuatigun aipaarnihanik uuturaqhuting quliaqtua- Inuuniaruhiqting ukuatlu piiguqtitaililugi iltchuripkarlugilu tigun. Nutaqhat nalaktuamarikit quhuugait tautuktuarlugilu nanaaluit hu- rarautinginik uvlutuaq ilitquvlugi inuuhimik. Ilihautȓirȓaqtut taitna qiqniqtuaq Inuit aturuuȓut (Inuk atuq) inuktitun uqauchinginik mumiktitaq itna “ukaut Inuit’’ tilugi nutaqqat arivluting tuvȓaqlugi hut ilihimakating, quliaqtuaqhuting ai- Itna aturuugaat una piigumalaikaatqanuq tanngumhitchuat takitilaangat Chuk- paarnihanik nunamiklu, Ilihimakating pilguȓuat inuit quliaqtuariȓarigait iunuit chi Peninsula Russiamin, ikaaqhaaqlugu Kanata Greenlandlu. Itnaittuq ( in- aglauȓaqrtuat tuvȓaakȓaliuqlugi, aglauȓaqtuat pikchaaliuruuȓuatlu, uyarang- iqpangit hiakimaȓut)aturuukan Inuit Tariumi inmiktigun ihumamiktigun angala- niklu, tapestrieniklu. Ikaaqhaaqlugu nuna ilihautȓuȓuat quliaqtuaqhuting tanga, una pigaluarnagu nirȓutit nirihukating, unalu ilitquhiq tariumiutaq hilami pangma, inugiaktuat Inuit taralianik ihagungaȓut qaihauȓatikulu aipaarniha- immami inuuȓuaq. Uumaniit kaluaqhuting ikaaqhaaqlu angiȓuaq nuna, Inuit nik qiniqtauqtilahiȓut. avingalaaitchut tautchikun inuuniaruuȓut ativluting inuuniarutingit, quliaqtuangit atiȓutlu aipaarnihat, uqautchiqtingit inuuniarningitlu. Katimapautaat huamavlu- ni inuuniarningat aipaarnihaq quliaqtuarningit. Ukuat qaigaluaqtilugi European ilitchuqriniaqtuat, quliaqtuata tautchimungniaqlugi ikaaqhaaqlugu nunangat Tariumi qaqfini unkiun, Iglauvluting 5,000 ungahiktilaangit ilitchuriȓangit. Inuuniarniq Inungni illuni annaktitchimagait Inuit. Ingilaraan ihagutilarataq- tut ilingini illuni inuuniarniq, Inuit huamaȓuq inuuniarningat taitnaqhuting patchakhalaitchut inuuniarnimik ilitchurivlugu inuuniarvihimavlugulu qan- uhilimaami hilami, Taitna atlanguraluaqtilugu inuuniarvikting, inuuniarningat avingalaitchuk ukuak inuuniarniq nunamiutatlu atihivligik inuuniaruuȓut muna- rivlugi inuuȓuat hilatimingni. Alaskami matkuninga munaqȓihuuȓut arvirniaru- tikting, quliaqtuakȓamingnik katitchihuuȓut, quliaqtuat uukturautit piyaqhurniq ihumagingaqługu iqingaiqhuting quviahugvigiȓarigaat annaingiȓutingting. Katujjiniq Unikkausittinnik 12

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Inuit Pihuktangit taraliamik qanuq iȓuaqtitchumagaita taraliuqamihigi inuit. Qanuqlu Inuit kamahuktut inuuniarutimingnik. Uumanga ilitchurigaat qanuq tutquqhi- Inuit aturuvatigi iȓauqtinamitigi taralimingni ? Qanuq inuuniarutit ihumagimagaita taraliuqtuanun inuuniarningat ihumagimagainik. maningat uqatchiqting inuuniarutiktinglu munariviuȓarningat inugiaktuat ilitchurigait pilitchailiningat inuuniarnikting. Ilihariaqtitchiȓuat inugiktuanik nutaqqanik piiyaqlugi aimavinginin ungahiktuamun aulautivlugi kanatam Ilhaqtuat Huȓautikȓilugi kavamangiha 1950ni atauqayaqlugi nutarangi inuit inuuniarnimingni it- • Ilihaqtuat uqaqtilugi qanuq ihumatigiingningak Inuit inuuniarningalu tuat inuuniarninginin uqautchinginin piiyaqługi. Tav a ahiin inimiktikkun ka- ȓ nunamilu inuuȓuat Tariumi. Ikayurlugi uuminga, ilihaqtuat kiniqtu- vamaquliqhuting 1970ni inuuniaruhiqting utiqniagaqhivlugu Inuit ihumang- aqhulugi Inuit huliuȓaangi. Apiqȓurlugi qanuq ihumatigimagaan tigun inuuniaruhiqting utiqtiniagaqhigaat. una hivuniiagutigaat angarnimi huliuruȓaqhaming itqagihuumagaita inuuniarutingting nunamiut- inmiktigualiruming una hivuniutivlugu inmiktigualirumng inmiktigun kava- atlu itqarihuumagaita . Qanuqlu ingmingnun kamahulirarivat maliruming angaalhilugu ihumamiktigun. Inuit Nunavutmi hivuliu ut kava- ȓ huliuȓaqhaming huniglu ihumahuuva. Unalu qiniqtuaqtilugu taraliaq maniqhaaqtut inmiktihun angarait James Bay Northren Quebec 1975mi. Inuuniarutiga. Inuivialuitli ihagutiȓut 1984mi natqikhiȓut angirutimik. Qutchiłaaq tavȓa atraat 1999mi, kanatami atruraat Nunavutmi ( Uvagut Nunaput Inutitun • Anaktaurarniq pinarnapiaqtuq nutaanun nutaqqanun ) Inuit amavingat pihuugaluakaqput, avingaȓuq Northwest Territotiesnin. qiraiyautigiȓarigaat itualaitchut anaktauȓaqhaming anguniaqtuni/ Tavȓanga ukuat Nunavium nunanga angalatkai ukau Inuit Qaujimajat- kukiluktunuli ituarnaitchuq. Uuktutigulu anatauȓautilugi iliharvingmi, tuqangit ( aipaarnihat nutaat inuuniaruhit Inuit ilihimakangit)Nunatsiat quliaqtuaqtut anaktauȓautipayaat. Ilihaqtuat Aqsarniit Iliharvingmi ilaunagutiȓut 2005mi. Inuuniarniq Uqautchiq tupaktuq qutchingniqȓauȓuk qaqihauȓanun iliuqhaiȓut ilihaakȓanik anaktauȓautunik, paqinaqtut angirutaani. athropolis.com. Qutchiktuaq iliharvik Waterloomi iliȓimiut qiniqtu- arnanik anaktauȓaqtuanik Inuit atuqtangat aipaapak. Paqinarmiut Taraliat Ilangi ukunani: gamesmuseum.uwaterloo.ca. • Pictures Out of My Life, , Bozenna Heczko, 1973, 13 min 9 s Pitquȓat Huli (iIlihrvingiłaami) Huliuȓautiȓat The Living Stone, John Feeney, 1958, 34 min 14 s • • Ilhaqtuat inmiktigun inuuniaqtamingnik pangma qanuq inuuniar- • Nunavut Animation Lab: Lumaajuuq, Alethea Arnaquq-Baril, viktinglu ihumagimagaan. Qiniqtuaqtitqaalugu Inuuȓuaq uyarak 2010, 7 min 36 s pikchaat recordiqtatlu kangiqhipiarlugi inuunimingni qauȓimalugi huȓaraqtuat qanurlu aglauȓaruumagaita. ilihaqtuat inmingnik • Vignettes: June in Povungnituk – Quebec Arctic, atuuhiuruting, hanauȓaruting, minuliruȓaruting, ilihaqatiting qiniqtu- Alanis Obomsawin, 1980, 1 min aqtilugi ihumiuqtamingnik huliuȓaamingnik mingiliruȓaamingniklu.

• Stalking Seal on the Spring Ice ( Part 1 and 2), Quentin Brown, • Inuuniarniq ilkitchuriȓariikput inuuniaqhimavugu nunaaqhikpak 1967, 24 min 31 s uvaptingnik ihumiurutigihuugikput ilitaptingnik pinarikaptingniklu atlangaȓuq huȓarautikput. Ilihaqtuat inmingnik ilitchurikarlugi • Northern Games, Ken Buck, 1981, 25 min 40 s inuuniarutimingnik ilihimakanginik inuuȓuanik aglauȓaqtilugi inmik- tigun ihumamiktigun inauȓamiktigun /inauȓaq/iniqpak inuuniarv- Tumiliutat /Apiqȓuutani ingmingn. Uumingalu aipaarnihaq arviq ilitamingniklu taraliamin Lumaajuqmin. • Inuit inuuniaruhingi huamaȓuq ilaunimi huȓarautingini Nuna- aqhiqpangmi. Inugiaktuani Ilaatni avitchuȓut, ilaaniptauq at- languqhuting piuȓaarutit. Huuq pinarnaqpat piitchuitpat piuȓarutit Taiguafaakȓangit ingilaraanihat piguqungilugi aipaarnihat piuȓaruti. • ’s Association of Canada. 1990. The Inuit Way: A guide to . Ottawa. Pauktuutit Inuit Women of Canada. • Qanuq atlangavat kavyanaqpat aglangnimi naga luuniin uqauhimi aipaarnihat? Ilihaqtuat ihumapkarlugi qanuq quliaqtuat atlanguru- • John Bennett and Susan Rowley (editors). 2004. Uqalurait: An oral uningat nipingit tape recordernun nuutuni. atlangayariik. Qanuq ativak history of Nunavut. : McGill-Queen’s University Press. qabuq atlagiipak? Taraliat hapukuutchirarivat atautchikun uqaqtuni. • Inuit Culture Online Resource website. Heritage Canada. Inuit Aglangnikun Hirviangit icor.ottawainuitchildrens.com • Inuit quliaqtuangit aipaarnihanik quliaqtuaraqtut aipaanihaarȓut quliaqtuanik quliaqtuaruuȓut 1000tunukiuni. Tautuqtuaqtilugi Lumaajuuq. Apiȓurligi qanuq ihumagimagaan tautuktuarniq nalak- tuarniqlu qanuq atlanguruutilaanganik.

• Tarliaq Inuuȓuaq uyarak qauȓimanaqtuanik inuuniarutinginiituanik tautuktuarniqaqtuq Inuit inuuniarutinginik. Ilihaqtuattautuktuaqtilugi Katujjiniq Unikkausittinnik 13

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Tariumi Ivaqłiqtit Nunamiutat Una piluatarniq nunamiutat inuuȓuat nirȓutit nauȓuat ilitchurilautaqtat qanuq iliuȓarniaqtilugu Tariumi ukiuni. Tariuq ilihimagikput qiqungȓuaq ataȓamik Ilitchuriniaqtit Havaangat Tarium hilanga qiqauȓuq. hiqiniqtalinman qafini tatqiqhiutini piitaqtuq, hilam qiqingitilaanga -40-60tunlu ili aqtuq. Inuu uat qipilurut malruktun Tariumi nunamiutanik inugiaktut munaqȓiȓuat paihakȓanik ivaqłiqtuat. ȓ ȓ lihuu uq qiqqingurman hila: i iruu ut ukiumi, inuu aqtut nirri amingnik hila Atlangayuaȓuq. Tariuq hunikliqaa imalik inuuȓuaniklu hiku ailailaq, qa- ȓ ȓ ȓ ȓ ȓ uunaakhiman, patirikhivluting ilangi anguniaqtuaruu ut qiqnguraluaqtilugu niq (ataani hikum immamlu ukiupahugȓuk ittuaq atȓamik )ukiupahugȓuk ȓ niri utit ukiumi. qanuq itkaluaqtilugu inuuniarvingat hungiuti rarigaat, na- qiqnguhuuȓuq aulaitchuq hila ataȓamik qiqauhuuȓuq hiqnaarilailaq. ȓ ȓ itkaluaqtilugi tatqiqhiutit upinaraami niriȓaqtut ukitikȓamingnik, Julymi Taqparȓuatun ittuq Tariumi huinmatun ittuq nunanga, nauyugaaqtut hut August, aglakulaguuȓu nauȓiangit 24tun ikaarnini hiqnaariguuvluni hiqin- naulaȓuat nirȓutailaitchuq, atuqhigiagutivllugu qiqnguȓuaq nuna aulailaq aariguuvluni huliqaa naulaȓuat nauhuqtut/Quvianaqtuq upinraaq quvi- angiȓuaq nuna. Ukua inuuȓuat tamaani tatriumi Inuit inugiaktuat inu- agihuugaat Inuit. Uukiupahugȓuk qiqmi inuuniaqaahuting igluni natch- uniaqtuat niqikȓanginik payutuarȓiȓarigait. Aipaapak atukangat Inuit tar- irniaqhutinTariumi. Inuit inuuniarningat nutarariit atautchikun inuuniaqtuat iumi inuu inuniaqtuat1000tun ukiuni ilitchuriȓani ittuq pangma aglaan ukiupahugȓuk utirnarutigai upinaraarman nunamun. atautchimi inu- atlanguqtuq nuna hila atlanguraiptauq inuuruat. Atlanguqtuam hilam uniaqtuat avigaqtut ivaqliqaqaming tuttunik, nirinaqtuapayauȓanik ahianik, nunamlu nauruatlu tariumi, matkualu Inuit inuuniarnini aturugait huliqaa nauȓuapayauȓanik, narvaniklu qaluqaqtuanik qalungnianagutivluting. Inuit nauȓuat inuuȓuat tariumi. quviagivialukaat upinaraaq aulauȓalahivluting, Uvlut naikłimata, akutqpait qinangit nauȓuatlu huquqtaangurmata kaiqhiȓaqtulu, ilitchurinaqhiraqtuq Ilitangiha Hagviqtat hanaiyarnaqhilgitkaa ukiuqpahugȓuk tikitkaqhilgitchuq. Ilitami, Ilihaqtuat ilitkihiȓut quyahukhiȓutlu piitchuilanik iltchuriniaqtut Aipaanihaarȓuk Inuit piigulatkaat. Tariumi inuuniaqtuni atlangulaitchuq ki- qanuq pitukhimatiamingnik nunamun unuuȓuanunlu nunami. Ilihaqtuat ungit ataȓamik atlangulaitchuq. Pangmapak atlanguqtuamik hialmik mana ilitkihiȓut kangiqhiȓutlu. ihumaalugigaat naurut inuuȓuatlu Tariumi. qfiqiuȓani ukiuni uunaangninga- Tarium uunarupiaqtuqam inugiaktuat nirȓitit atlinik inuuniarvikȓaqhiuliqtut, • Qaffit itnaitilaaqtangat tariuq ilitchuriniaqtit ivaqłiqtitlu paihakȓanik anguniarviiqhuting inuuniarvingit atlangi]uqhuting. ilitchuriniaqtit ilitchuri- una hivunirigaat. gaan una qanuhinikliqaa iliqivlugu hilakput ikaaqhaaqlugu nuna. Matkua huinau uat hilamuktakangit uunaruqtuamlu ilialivlugu. Iigiataut ilitchuri- ukuat ivaqliqtit qanuqiliuqtuat ilitchurigait nau uat maani, qupilurut ȓ • ȓ iniaqtit ihumaluliqhut uunaruqtuamik ilaatni atlangupiarahiuvlugu’’ hila nirȓutitlu ikaaqhaaqlugu Nunakpu: Tariumi ‘’aulailat aunagutivlugit carbion dioxide tavȓanga hilamuguuȓuq, • ukuat ilitchurinaqtut atlanguqtuaq nunakput huinaliȓiarlu hilakput uunaakihiinaqtuaq qutchikhivluni. anirnimun huinaq nunamiituatlu. Accumulative toxin, naga luuniin PTBnik-timingini. atlanguqtuam hilapta inuu uat inungnilu maani Tariumi inuu uat • ȓ ȓ Nir utitualungiłaat manalu nuna atlanguqtuq atlanguqtuam hilam atiugan- huinaliinaqtut. ȓ gaiqhut, inuitlu inuugiiangingat. Inuit qiniqtuaraat atȓamik atlangutuaq nunakting qinanga atlangahiȓu, ilihaqtangat hivulimingnin inuuniarniq Avataa ukuatlu Ilitchuriakȓat atlangahivluni malirunnaiqhuq. Atlanguqhuni hikkum iȓuhia hikuvluni aukhuni,itnaili uq,Inuit ihumaalirait ingilaraatun aulangaiqhuting hikumi Tariuq ilitchurilagaa katimaȓararuting ikayuutikȓamik paqitchiyuminaq- ȓ anayaiłaakun. Inugiaktuat ihumaluliqhut ingilaraatun nir utilu atautchikun tut, ilitchuriniaqtuat ikayutaulaȓut. Inugiaktuat Inuit piitchuitkait ilitchur- ȓ iniaqtit qimilriuqtit qanuq itilaanga ilitchurilagaat nannut inuuniarvigigaat inuuniaruuȓuat Tariumi taitnainngaiqhuq. Hukunliqaa tuttut ailaliqhut atau- himik tumikchau aiqhut tainaqhuting hapiq aliqhut anguniaqaming.Inuit napaaqtunin avigun. Una iniqpak ikayuutaupiaqtuq naulguvluting angiȓuat ȓ ȓ hihumaliqhut niqimingnik Nir utit niqitualungit,nannut imarmiutat,ilangit nauhuuȓuat natqani qulvanilu. Tariuq nuna nunagiktuq hut naukaming ȓ nirnaitchut huinarmik iliqihuuhivlugu imiqput –uuminga atilik ata amik bio- nauhuuȓut 66 degreesmi. Maani hiqnaariguuvluni pahingnaqhihuuvluni ȓ ilaatni hiqiniq pulalaitchuq upinaraami ukiumilu. accumilative huinaq naga luuniin PTBs-timimingni.

Tariumi nauȓuat ituatlu atlanga piaqtut nauȓuat tamaani. Ukuat inuuȓuat inuuhuuȓut atuqhigiagutivlugu inuuniq Tariumi hila huliqaa tamaaniit atuqhigiagutivlugi. Uumaatun nanuqtu atuqigiagutikangatu, tamaani ittuq irnatun aglaan 150,000tun kiaq aklamin qaimavluni qatiqhilakhuni ahiin mitqunga. atuqhigiagutihuktuni tarium irȓuhia, nanuq qatihangnguqtuaq (nalunialivluni ahiin anguniaqtuanun) alangik aqlivlutik aniumi pihu- katarumi hapiqȓalaiqhuni, kigutingilu taqłivluting nirigum angiȓuamik anguȓaminik nirigumi. hapiqȓaiqhuni. Ukiumni qanikkun, nannut maliligit- kait aklat, atlakayanik ahiin piatchaaliugaqqhivluting. Katujjiniq Unikkausittinnik 14

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Inuit Ilihuktangit Ukuat Piquȓat Ilihaqtuanun Inauȓami atananigat Tariumi inunuuȓuanik hivuliqpiaq hivunirikangat an- Inugiakhirut huinaq anihaarnaq puvangnun huinaq Tarium hilangni humili- gurunmik havanagutiqhaapialakaming inimingni. Tavȓa ahiin inugiakhiȓut qaa taitnailiȓuq hila hilataani Tarium havaktuat hunigliqaa atuqhuting ishin- uqȓurȓualiqiȓit 1970ni Inuit inmingnik angalatchihaqtut tuhaapkalahiȓut gat hilmun hiaguuvlugu anurimlu iniqpangni. Iniqpait ikyulavat ivaqliruting nipingit ingilaraahaarȓuk atuqtating naniriaqturviting anguniarvitinglu iihima- qanuq tutqingniaqtilaakȓanga hilakput maani Tariumi ? Ilihaqtuat atautch- kaqting aipaangaqanga munariharait . Huamagigaat munaqȓiniqting nuna- imuglugi avanmun uqaqtilugi ihumiuqtilugi ikaaqharlugu nunaaqiqpakmi mingnik huȓarautiting tavȓanga nunamingni inmiktigualahiȓut ihumamiktigun. inuuȓuanik. Qanuq ihumatiginiqpaȓung ilihaqtuat Tariumi atlanguqtuaq hilakput? Piyumihaarlugi Ilihaqtuat qililriunimik kiilu. Huinaliȓuam hilam Huinaligaluaqtilugi inuu uanun nir utinun, Inuit inau ani uq ur uatliqipkai ut ȓ ȓ ȓ ȓ ȓ ȓ Tariumi akihuuvagi tavanihaarȓuk ittuat init ilihaqtuat inuunirutinginii. nunamingni ivaqłiqtutlu uyarauȓniklu. Huinaligaluaqtilugu nuna nivakługu naukunliqaa, Havaat ihumagivlugi Inuit havaaqaqhuvlugi Tariumi. Inuit in- Naitchuakaluamik ilihaqtuat aglauȓaqtilugi atlani inuuȓuanik, inuit ilangi miktigun havaanakhuting uqȓurȓualiqiȓit maingarmata uyaraȓaniklu ivaq- ihumaliruuȓut ilaungaiq tuarȓihuuȓut nunamiutanun. Una aturlugu Inuit Up- lirmata piluatalamiut tauq avanmun ikyutigmik havaagit chuat ikayurlugi inaraangat Natchirniaqtuarlu. Uqaqtilugi avanmun uqarikarlugi qanuq ukuat maani havaagitchuat taitna ikyurayarigait. Inuit inuuniarningit pitukhimavat ukunani ukiutigun inuuniarningit aulaȓaqtut, hilakun, ukuatlu nirȓutit maliktuaqługit. Ilihaqtuat atuatchimuguting inmiktigun Taraliat Ilauqtat qanuq inuuniarayaqpat huna malikługu inuuniaruuvat inuuȓuat malikługiit. Quliaqtuaqtilugi ahiin ihumiuganikpata ilihaqatimingnun. • Eskimo Summer, Laura Boulton, 1944, 15 min 31 s • Stalking Seal on the Spring Ice (Parts 1 and 2), Quentin Brown, Ukaut Piquȓat (Iliharvingilaami) Huȓarautikȓangit 1967, 24 min 31 s • Ilhaqtuaq atauhimik qupilurumik, nauȓuamik luuniin nirȓutimik inuuȓuamik Tariumi. Ilihaqtuat ilitchuriniapiarlugu qimilriurlugu Hivuningat /Apiqȓuutat qanuq inuuninganik naihuuȓamik aglauȓaruni inuulatilaanginik inuu uat atlanguqtami hilami Tariumi. Ilihaqtuat Ilitchurilutinglu • Inuit nunamin niriugaqtuat hunaliqaa anguȓaqting inugutigiȓarigaa ȓ qanuq inuuhingit atlanguqtiniaqpagit atlanguqtuam hilam qanuqlu Pangma, qanuq kiaq, qaqit Inuit anguniaruuȓut natchinik nutqauti- gingitkaat, pangma huli taamna inuuniarutikting aipaani. Qanuq inuuhivat. ihumatiginiqpiung, Inuit anguniaq tuaquniqpigi inuhingat piguqun- • Ilihaqtuat quliaqtuagakȓiuqtilugi aglauȓaruting ingmik ililuting gilugu, naga anguniaqtuat nutqaquvigi huinali uaq hila nunalu ȓ inuuutuanun inuuȓuamun angutauguming naga luuniin arnau- pigilugik? Aqulirmi kina nalatuarnaqpa, qaqinguqpat nirȓutit guming. Ilihaqtuat una qimilriurlugu qanuq Inuit anguniarutaat angurniarnat, naliingit anguniarnaqpat huli. (pangma ingilaraan) qanuqtitarumagait anguniaqtangit nirȓutit hu ararumagaita, qanuhiniglu atuguumagaita tuqutchinikaming hat- • Pitquȓani, qaffit itnailiȓut humagilirait Inuit ingilaraan anguniarn- ȓ kunik avguikaming angu amingnik . Una hu araun ilitchurikaqhigait ingi alupqinaqhiȓuq ingilaraatun inngaiqhuq atlanguqtuam hilam ȓ ȓ ilihaqtuat hu arautinginik Natchirniaqtuamik taraliaq. nunamlu. uqaritquliraat avanmun huȓararnirutikȓangat atlanguqtu- ȓ aq qanuq iliuqhivatigit Inuit inuuhiat. Qanutun atlanguqhivatigit aipaapak inuniarutiat nunaaqhiqpangmi inuuniarviptingni? Piyumihaarnaqhigai ilihatuat qanuq iliurutikȓanik taptumuuna ilitchuriȓakun inuuniarutingatigun.

Inuit Aglauȓarningat • Natchirniaqtuat taraliangit taraliuqtit uniurarigaat natchirniarniq inugiaktuanik taraliuqaming nalaulaitkaat. Qiniqtuaqtuni taralia, ilihimanaqtuq iłuamik atuqtuuȓamik piuȓaalaitchut mumititchik- aming quliaqtuaqamiȓung qanihirautingit. Qanuq tarliq nipingiha qanuq ihumapkararivatigut ?

• Igluktun tuhaakapku autuqtuuȓaq humik ihumaȓarivit Natchirniar- mata tarliami Inuit Upinaraangat. Qanuq hunik ilauruuvatigi huniglu quliaqtuaqaming Inuit upinaraangat, naga luuniin uniuqhiȓarivat, una iłuamik quliararivaȓuung. Ilihaqtuat kaunarimarikhaqtilugi Triukun taraliaq quliaqtuaq tailaarlugu inuungitchuamik, Una qulaiq atimagaan ingmingnik quliaqtuaqpaȓung taraliutuat inuktitun. Katujjiniq Unikkausittinnik 15

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Taiguafaagakȓat • Nunangat Nunavurmiut nutaamik inilaraan inuuniarutikting uutuaru- kaat ilihimaȓamingnik. • E. C. Pielou. 1994. A Naturalist’s Guide to the Arctic. Chicago: University of Chicago Press. Piniktaq ilihimaȓaq ilitchurikaakȓaq • Burt Page. 1991. Barrenland Beauties: Showy plants of the Arctic Nunamik nautchiuqtit inaat una ilitchurigaat nalupqinaqtuaq ilitchurigaat coast. Yellowknife: Outcrop. inauȓani Tariumi. Nunaptingni nuutararigait inauȓanin ihumangitkaluaqługi • Beatrice Collignon. 2006. Knowing Places: The Inuinnait, avingaȓut nunaaqikpangnin: niqinik payuktararigait tingmiȓualungmik landscapes, and the environment. Edmonton: CCI Press. atȓamik, akuhimiȓuat hulinauȓat niqingilu uvlungit qaangiqtat nakuun- gilutinglu: Iglauniqtauq akihumiuq inauȓanin: havaktuatlu nakuuȓuanik • Students on Ice: Akimaȓuat –katimaȓit ilihauȓivluting ilihauȓitikranik havanalaitchut naluvluting havangirmik ilihaqhimailuting takpavatitun ilihaqtuanun aulauȓautivlugi Tariumun Antartcamun, una ihumagiv- akinalaitchuthavaqpangnik naluvluting. Inauȓat mikiȓuat inmiktigun inu- lugu ilihaqtuat ilitakȓangat, ilihautȓit ilitchuriniaqtilu Nunaaqiqpang- uniaqtuat ihumaliraqtut qanuqhauhiilivluting inuuhingat Tarium inmingnun mi hua guuq ilautȓuȓuat ilitpiqtut taptumanga. studentsonice.com tuquniaqtaut inugiakhiȓut aniarutinikhutinglu. Taitnaqhuting havaangit ha- pinaliraqtut, Nunaptingni inauȓat pihalatitchialiraqtut havaamingnik inuu- • Arctic Net: Network Inaat Pihuqtuat Kanadami atautchimuktiniarait lautaqugaluaqlugi inuuniarvingani. ilitchuriniaqtit atnanuruȓat nauȓuanik nunami, inuuȓuat inun- ialautingit ikayuqtitlu iltchuriniaqtit iluriit Inuitnin katimaȓingit, Nun- Una pigaluaqtinagu-Europeans parlaraluaqtinagi, inuuniarniq maani aptingni inauȓangit, Kavamat qutchiktuat ataaniituatlu havaktingit. atlangaȓuaq hapinaraluaqtuaq Inungni inuuniaqtuaniaipanga qanga Itnaittut ukua Arctic Net qimilriuqtit qanutun atlanguqtuam hilam Tariumi. Niqit ilaani ayurnairaqtut huaȓualu, Inuit inuuniarniki hian ihum- huinalitilaangat inuuniarvik kanatam Tariunga, arcticnet.ulaval.ca agihuukangat. Ilitquhinik angatkunik, hilalu nirȓutitlu atinrirmata Inuitlu payanialiruuȓuat niqikȓailiuliqhuting. • Canadian Polar Commission: qimilriuqtigiktuq, pitquhaaqłiqhuting nunguhiinaqtuaq ilihimaniq polar inaani. Ikayuqługit ilitchuripkai- Inugiaktuat Inuit inuuiarningat atlanghiȓuaq 1850-1900ADmi, ukuat qai- vluting ilihimapiaqtakȓaq qanuqitlaanga nunam poarlat ilitchur- mataa Euripeans inugiakhivluting qaiqpauȓarmata ilitchuqȓiniaqhuting iniaqtit kantami: ilitchuripkararigaat Kanata ikaaqhaaqługulu nunamik, qilalugarniaqtuatnaniriaqtuqtuatlu pigivlugi. Inugiaktuat Inuit nunaahiqpaum inungi: una piigumatqungitkaat polar ilitchuriniaqtit havanagutiȓut umiqpakpangni aqutinguqhutinguqhutin, kilayaqhut- kavamat pitquȓngit. polarcom.gc.ca/eng. inglu qilaugarniaqtuani umiaqpakpangani ilangit ahiin naniriaqtuqhut- ing himairautikȓamingnik huarȓungnik tauqhirniaqtinun. Tavȓa ihuman- git, ihumaliqhut huiliulairnimik Inuit hivuniriagutigaat. Akinakaming Atlanguqtuat Hapirnaqtuat Nunaptingni tauqhirnialahivluting hunik atulakamingnik huitchuat taitnahinik Tariumi, matkuninga kalikunik, avu havłangnik . Inuit aturnaqtuat nutaat hanalrutit Qimilriuqtak aq Una ȓ atunaȓariagutivlugit inuuniarutinun. Inuit inungit inuuniaqhimapkaqługi Tariumi, inuuniarningat uqautchingatlu Aquvatigun, avanmun ilitqutchiȓuk Inuit Europeanlu inuuniarniq ai- patcharuuruk hinikhaqhi tuarȓihuuȓuk. Inugiaktuat Inuit ilitchurigaat inu- paarnihaq patjakaliutigaat. Qaiqamiqhuat Inuit inuuniarningi himirulirait at- uniarnikting hapirnaqhiȓuarruȓuk ukuak qitqanungmatun ittuk ingilaraan langayamik inuuniaqqulirait. Ukpirniaqtuat qainaguti ut maunga Tariumun, pangmatunlu. Uumani 2011mi,Nunavut Bureau quliakangat una 33percen- ȓ ivaqłqhuting maliktikȓamingnik angatkuting ukpiringaiquvlugit nakuȓuamik tun 14tun ukiuqaqtut nutaqqat. Taitnaptauq atlanin ininin ilitchuriȓnginiitut. ukpiquvlugit. Palihimat inilaktut ataulugi inauȓat maani Nunaptingni ma- Inugiaktuani inauȓani, inugiatłaatut taniktun uaqtuat tannguȓayuqłaatut lirutalgit malirutalianginik takpavannirmiut. Inugiaktuat tuharnailat ukpir- inuuniaruhimingniklu atupialaihut Inugaluaqhuting. Inugiaktuat Tariumi nailallu uqaqitaaqtuanik 1900ni ingmingnik angalatangit piługaala uat inuuniaqtuat inugutkingniarait inuuniarutiting uqautchitinglu utiqtitchi- ȓ tatafaaȓuugait palihimat ishiqtaulahivlugi ahiin kanatam malirutaliangagun. niaraluaqtut ilaatni hapiqȓaliruuȓut. Kangiqqihukuvit hapirnaqtilaanga inuit atungangat Inauȓani, Ilihaqtuat kangiqhinaqhigait ingilaraan inuuniarningat 1930ngurman, kanatam kavamangi inmik munarinagutigait inuuniarn- inuit taitnaqhuting pangma inuuhiat atlangaȓuq. ingi hapinaraluaqtilugu. Munarutivlugi qanuq inuuniarningit –inmiku- aqaming tauqirniaqtinun qanuq ikayurumagaita payaniarutingalu, kava- Ilitangaha iliȓutaat mat ahiin tavȓangaaniin malirutaliamingnik malirutchipkaqharait qanuq inuuniarnik angat ataniqhuliqlugu. Aglaan matkua, ikayuihuu uat tak- Uumani ilihaami, ilihatuat ilitchurihi ut pinaqtilaanganik qanuq atlanguqti- ȓ ȓ ȓ pavanirmiut malirutalianginik maliak aliqlugi, ilihimaqau aqlugi Inuit inu- laangi Inuit inuuhingi uqautchingilu Europaes qaiqaarmata, qanurlu at- ȓ ȓ uniarningi. Matkua ihumiuqtangit takpavanirmiutun inuuniaqtitchaqlugit languqtilaanga inuuniarningita. Ilihaqtuat ilitchuriniaqtut kangiqhiniaqtutlu. Inuit inuuniaruhiat uniuqlugu. Una pivaitchuq 1953mi kavamat ininginin • Inuit pimagaat ilihimagaat qaigaluaqtinagi inuuhiqting Inuit- Euro- piiqługit atlanun inilaktilugi Ungahiniqȓami Tariumin 2,000 unaghiktilaan- peans qanuq atlanguqtiaaqting nalungitkaat iInuit inuuniarningat:. ganin anguniarvingannin. Kavamat pyatqungilugi guuq nuutitakangit Inuit inuaȓangannin, atauchimikhuting Inuit uqaqitarutikangit, akimavluting ahiin, • Atlanguqtuam hapiqȓaqtitarigait Tariumi inuuniaqtuat (matkumning- uaqitarniq una 1980mi kavamat pilautangitangit ilitchurigait payaȓiarivlugi alu ilauqtat) ilitchuriniaqtit, inuuniarniqaipaarnihatlu: ihumangit uniuqługi Tariumi. 2010mi, kavamat pihaaringinivlugi pigait nu- utitating atlamun nunamunInuit Nunavikmi. Katujjiniq Unikkausittinnik 16

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

1950mi, Tariuq una pihukaat takpavanga ataniqhuqługit ahiin atautch- Inuit Aglangnik Hivuniurutingit ikuuqhuting. Anguyaktingit, quliaraat una Anguyaktuanik • Qanuq taraliam quliaqpaung Hilakurutingat pangma inilaraanlu munaqȓiniguhuting DEW LINEnik iliqihuhuting –ukuat itnaitut hivihuȓuaq Ala- samin Greenlandmun. Matuma atlangupiraan Tariuq: Inuit havanagutivlut- Inuit aturukangit Inuit inuuniaqhaming. Naliat taraliat qanuq ilihimavatigi ili arivatigilu qanuqlu atlagiiktilaangit ilitchurinaqp. ing napaimata iglunik atȓamik havaliqhuting: Inuaȓat iliuqarait napaqtiqługi ȓ iningit inugiakhiniaqtuat ilihimavlugi: iliharvingnik, aniarvingnik angatjuv- • Qanuq ihumativagit ukpirniaqtuat Inuit nunamiutatlu taraliani Lab- ingniklu napaihaqtutikayuqługi inauȓaniituat, Inuit uninnguȓagaqhigait inu- radormi Nunaptingni. Ilihaqtuat nutaqqat kangiqhiniarlugi taraliami uniarnikting nuuluting iInau anun. ȓ Inuit apiqȓuraqtangit tamatkunuuna, ihumagikangitlu. Una hapiripiakangat Inuit inungiha atuqtaqting ilihariaqaming aimavinginin aulautivlugi. Inugiaktuat utiqhaming atlamuktuarȓiȓaqtut ihumangit huin- Pitquȓanngit Huȓagautit alivluting, Hulaiqhuting piiguqhuting hu ararnimingnik, uqaqaming uniin ȓ • Parlatiqhaamangnik Inuit Europeanlu tavȓanga atlanguqaraat atlangahivluting kangiqhitilaiqhuting angayuqaamingnik, aquvatigun inuuniarningat Inuit. Inugiaqtuat Inuit ilitchurigaat atlangurniq ilanga ilihariaqtuat pivaitchut –naluk ipiaqhuting inuuniarnimik aimami. ȓ nakuuȓuq ilangaptauq huinauȓuq. Ilihaqtuani, tautuktuaqhaarlugu Tautuglugu Appendix 1: Ilihariarniq aimavinginin aulautivlugi kanatami Nun- Una Annanacks, iȓaurlugi katimaȓuat qanuq ihumatigimagaan Inuit inuuniaruktilaangi huli inuuniarukamingnik, naga luuniin atautch- aptingni ikayuutikȓamingnik –ikayutaulaȓuaq uumani quliami. ikun akinangniarniq inuuniarutigihungmgaan. Huna nakuuva huna huinauva Akinnagnimi nakuuva qanurlu huinauva naliakuarniq? Inuit hivuningit Ilihaqtuat naliakuarnimik pihuktamingnik illiqianikpata, uqaqtilugi Inuit angirun ihumakiagutikamiȓung ataulugu Tariuq, Inuit utiqtinagutigaat avanmun kangiqhipkainiaryting avanmun ihumatimingnik. ilihimaȓating utiqtingniaqhaqlugi inuunirutiting ingilaraa pangma inuuniar- unlu, Una piharikangat atihiluting inuuniarniq Inuit Tapiriit Kanatami, nalaut- Pifaagakȓat Huȓarautit kait Inuit ihumangit. Inuit una itqgihuugaat, inungit utiruguting uqalaitchut, utilaiqhut, utirunngiqhut inuuniarutimingnun aipaanihamun, Inuit kavaman- Iliharvingmi, ilihaqtuat ihumiuruting qanuq iliniaqtilaakȓanga inuunirutaat git Nunavutmi malirutaliangit Inuit Qaujimajattuqangit (Mumiktituni itnaituq (e. g. akinakuming, iliharuming, iliapaguruming, ihnuuhiq munarigumiȓung, ‘’Inuit ilihimakangat aipaapak’’) Kavyanaqtuq una ikayurniq inuuhinginni nirilautangairuming, ihumaliruming, inmingnun tuqunialiruming, etc.) Inuit aipaanihat makuat inaaluit ihumalugigaat taamna inuniarutikting. ilit- Ilihaqtuat naliakuaruting atauhimik piluting, qaqihauȓat aturlugi churihutini uvaniitut ilichurinat gov.nu.ca/information/inuit-societal-values agalauȓaqtat, huminliqaa ivaqliruting, Atauhimik ihumamik atulahiluting:1) Una ihumagiȓaq/ihumaluun kanatam Tariumnganiitpan: 2)qanuq ilihimavat kanatam Tariunaniinniqpa ihumaluttaq 3) qanuq itkaluaqtuaq inmikkun an- Huli Tariafaat galatauman Inuit inuuniarningat. Ilitchuriȓat aglugi ilithaqtuat aglauraangini • The Annanacks, René Bonnière, 1964, 29 min 12 s ilauyumauq ilihaqatingmingnun quliagakȓanga.

• Labrador North, Roger Hart, 1973, 37 min 30 s Ilihaqtaut atlat tangungitchuat unuuniarningit ilitchuriniarlugit inuniarnin- gat pipqaqtautaat hangihihuting tiguminiakangat iunuuniarutikting. Ilichur- • Between Two Worlds, Barry Greenwald, 1990, 57 min 50 s iniaruhi nakinliqaa inuunirninik hapiqȓaqhimaȓuanin Nunaaqhiqpangmi. Ilihaqtuat naitchumik unuiin aglau aruting quliarayaraat ilitchuri ating inu- • Martha of The North, Marquise Lepage, 2008, 83 min ȓ ȓ uniarningit, qanuqrlu himauhiutaat inuuniarutingting atuqhigiagutivaȓung • If The Weather Permits, Elisapie Isaac, 2003, 27 min 51 s inuuniarnit atlangaȓuat Nunaaqhiqpangmi. Itqagilugu una qanuq atuqhigia- gutimagaan atlangaȓuaq inuuniarniq uumani taralimi qiqtuaqtafingni. • Iqqaumavara.com Huli Taiguafaagakȓat Tuvliuqtat / Ilihimahuktuni Apiqȓuutat • Gillian Robinson (editor). 2008. The Journals of : • Ingilaaraarnihaq inuuniarniq tugvaarlii nutaamik inuuniarnimik A Sense of Memory and High-Definition Inuit Storytelling. himauhirlii? Pangma inuuniarniq hapinaiqhuq qaqhauȓanikhuting Montreal: Friesens. ilihimanaqhiȓut nunaaqhiqpangmi huliqaa. Qanuq, taitnailiman qanuruting ingilaraan inuuniaruhiq aturnarniaqpa? Aipaarnihaq • Peter Pitseolak and Dorothy Eber. 1993. People from Our Side. ilihimaȓaq unilii tutrurlii ?Ilihaqtuat taamna ihumiurutigipkarlu- Montreal: McGill-Queen’s University Press. guingmingnun apiqȓutiluting ingilaraan inuuniarniq qangiqtitaukpan • Iqqaumavara website-- information and stories about Inuit reloca- ilinginun inuuniarniq aipaarnihaq. tions through testimonials and film. Iqqaumavara.com • Iliharvingmi, uqariluguiltchuriȓaqting inungunin qanuq ihumatigima- • Truth and Reconciliation Commission of Canada. trc.ca gaan ihumiuqtuanin. Una tuvȓarlugu huȓarautikȓaun, tautukhimgivut atautchikun katimaȓit ihumirmata huamahvluting ihumiurutikamiktigi ilihimapqauȓaqłuting ihumanginnik. Qanuq ihumiurarivat katimakaming qaangitchȓarivallu inauȓaptingni. Una uqarilugu hivuniuqtuat qanuq hivuniurumagaita qanuq angirun ihagutiva Nunavunmi qanurlu inmik- tigun kavamanikpat inmiktigun hivuniulahivluting ihumagikkamingnik. Katujjiniq Unikkausittinnik 17

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Qanuqiliutilaangit Nunavut – Atauhiktualuk hihamangat Territoriesngat kanatami, mumik- tininga inuktitut ‘’Nunakput. ’’ Angiqȓauȓuq nunapayaani tutaaguȓurlu Ter- Qimiliuqti – ilitchuriniaqtuat kihunik ilaqarmagata inuunimi, qanurlu ritoriesngat kanatami, avitauhimaȓuq Northwest Territoriesmin 1999mi. iȓuhiat, nunamiutat, inuuniarniat, ukpiriȓangilu inuu iarnialu. Uaqqakun Inuuniarniq – Uqaqhinakun quliaqtuariȓuni quliatqigaaqtuni Ilitchuriniaqtuat – ilihimaqpaktuat ilitchuriniaqtit unitani huarȓungnik atlangahihuuȓut inuuniarningat. Ukuaut quliat, quliangit huȓarautimingnik hanauȓaanginik, hulianginik, huarȓuaȓunginik, inuuniarvinginiklu, qanuq ingilahaarnihat, atuutit, nagivlugi attugauȓat, taitna ingilaraan inuuniarumagaita aipaani. tutquqhimaȓarigait itqagiȓating piiguqqailihuugait aglakaluarnagit.

Avatimik Kamattiarniq – mumiktinniq Inuktitun ‘’nunmiutat munarivlugi Qanuqturugunarniq – mumiktittuni inuktitun ‘’ikayuqłiqti natqikhiȓit’’ “pimarikarniaqługit avanmun Inuit numiutatnginik Nunaqhiqpangmi inu- ilihautivlugi atlanguqtuami nunami hungiutikȓanginnik inuuniarnim nutaam. uniaqtuat. Ilihariaqtuat unilugi Aimaviting – Ilihariarniq kavamat ilikangat-angaajuviit Kanatami Angirunmik Ihumiuqtingit – Angrun huli hivuniurutigigaat an- agnalalugit, iliharviit inmingnik ihumamiktigun nutaqqhanun angayuqaa- gautiginaiqhimagaat kanatami. Angaun havatarhimagaat huli tangungit- guvluting, Inuit inuunhingit ukpirniarningit atuqtingaiqługit nutaqqanun. chuat malirultaliangit malikługit. Himautingit uqaqhuting natqingniarait 150,000 kiaq tangungitchuat, taningnat Inuit nutaqqat iliharvingnuk- tanngungitchuat katimaȓingit, Kanatami Tarritoriesnilu. titangit angayuqaangit ihumaangitkaluaqługi. unahiktuamun aulautiv- lugi angayuqaanginin amavingininlu, uqautchinginik inuuniarutinginiklu Tanngungitchuat Inuit kanatami – Kanatami tangungitchuat inu- atuqtilaiqługit. uniaqhaaqtut Inuit itqilitlu taniknatlu. Ukuat atautchimiituat maanikana- tami inuuniarniqhuat qaimata atlat inuit maunga. Angatkuq – Inuk ilitquhinulaȓuq nunam qaangani, inungniglu mamititchilaȓuq. Inuit – Mumiktituni Inuktitun’’Inuit ‘’Inugianmata inuit ‘’atauhiq inuk’’Inuit angȓuq uqariȓuni tangungitchuat Inuit inuuniaqtuat Tariumi . ka- Tuktu – Taraliaq kanatami taraliuqtuat Uuminga atilingmik Tuktumik nataan- nata, United Statesmilu. gat 1967min -1968mun. Una qiniqtuaq itqaginaqtuq Tuktu, quliaqtu- aqhinaq inaaluit itqagivlugu nutarkami. Una tuktu tautuktualiaq ilanga Net- Inuit Qaujimatuqtangat – inuktitun uqauhiq ‘’ingilaraan aipaani ilihima- silikmin tarliamin ilavlugu taraliaq inunginin Pelly Baymin. kangat Inuit atingat ‘’1998, kavamat Nunavutmi havaktuat Inuit inaalungit atuqługit ihumagikangit ukuat 8tun kihitchinit Inuit piquhingit ikayutikȓat Tuniit ( Dorset Inuuniaruhingit) – Dorset Inungi Alaskami ahiniqtuat 2,500mi atlalanguqpan inuuhiqput Inuit inuuniarningit. ukiungani luuniin, qilamik hiaktuat ikaaqługu Ualinim Tariunga,Nunavut, tauninga Greelandmun Tariunganun Labradormunlu. Uvunga aglaan 1,000uki- Inuktitun – uqauhiq tutitchimagaat Nunavutmi Northwest Territoriesmi. unun aglaan, Tuniit (Dorset Inuuniarningit) tamaani inuuniangutiȓut. Itaituq tauq taamna uqauhiqting ukunani aturuugaat iniqpangni inauȓanilu ikaaqhaaqlugi Northwest Territories, Nunavut, Nunakput, Nunatsiatvutlu. Thule Inuuniarningit – Ukuat Thule kinguvaangit Inuit tamaanga, hiakhuting ahiin tatqavunga Alaskamun 1250ADmi kiaq. Himauhikangi Inuit hivuani Inuivialuit Inaatni – Ilagigait Inuit nunagigait kanatami, Aimarvingat Inu- Tuniit ( Dorset Inuuniarningit) inuuniagutiȓut ahiin tavȓani inimi. vialuit inungiha kanatami Uaalinim Tariungani. huniqhuqtangni kavamat kanatami uumani 1994mi. Unikkausivut – Inuktitun mumiktituni; aviktuararivut quliaqtuaqvut. ’’2011mi Taraliuqtit kanatami, ikayuqługi Inuit ilagivlugiptauq ukua kinauȓaliqiȓit Netsiligum Inungi – Tainingat Natsilingmiut, Ukuat Inuit kanatam Tariun- Tanngungitchuat Munaqȓingi Nunaptalu havaatigun Kanatami, ukuat kava- gani, kanangnangani Hudson Bayam Territoriesngani Nunavut, Natsilik Inuit mangit Nunavut (Ilihaqtuat Havagvingit) ikyuryuruugait Inuit katimaȓingit. inuuniarutaatait natchiit niqiȓarigait, taintaqhuting Natsilikmiunik piȓarigait hanairmaȓung Unikkausivut;Hiakługit Quliaqtuavut ilitchuritquvlugi Inuit Inuit,’’natchiit Inungit. ’’ inuuniaruhiannik mauna NFBkun atautchimuiȓuat iluriikhuting. Matku- Netsilik Inuit – Taraliuqtit kanatami taraliuqtuat Netsilik Inunginmik atilingmik ninga kigiunauȓaliuqhuting 24tun taralianik iluqainik hihamat Kanatami 1963-1965milu. Una taraliam ilitchuripkarait Inuit inuuniaruhiannik European ittuat Inuit inauȓangini ( , Nunavut, ukuatlu Inuvialuit )Taraliaq qaigaluaqtinagi, Netsilimiut Pelly Baymin inilgit kanatam Tariungani aipaapak qaqhauȓatikun tautuktuarnaqhivlugit akiłaat uumani nfb.ca/unikkausivut. inuniaqtuat atlanik inungnik tautulaiat kihiriuqtuaqtaut nunamin kihian inu- Vikings – ukunatun ittut Norsementun, Denmarkmin qaimaȓuat Norwaymin uniaqtuat angu amingnik atuqhigiagutivlugu hapirnaqtuaq inuuniarniq. ȓ Swedenminlu. ilitchuriniaqtuat, anguyangniaqtit, tauqirniaqtit, umiaqpangni Nunatsiavut – Atauhitualuk hihamani Territoriesngat Kanatami, inu- havaktit Europemun inilaktuat, Asia uvungalu North Atlanticmun Qikiqtangi- uniaqtuat talugaat Labordor. Kavamaniktuat Nunatsiavut 2005mi. Inuktittu, nun avatinganni 8th 12thmi luuniin aipaani. mumiktituni’’ qinariktuaq nunalput. ’’

Nunavik – Atauhitualuk hiamangat Territroriesngat kanatami, pingayuat Nunaptingmiutaq Quebec, Kanata. Inuktitut mumiktituni Inilautaqpak . Katujjiniq Unikkausittinnik 18

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Nalunaiktakȓat Una pianikayaitkikput ukuat ikayungitpatigut, ilihimaȓuat ilihimaaamingnik quliȓaqivluta Ilihimaqpaktuat ilurivlugi, iliharvingnik ilihimaqpaktuathivul- iuqtilu. quyagiqpauȓarivut ikayuiȓuat uuminga ukpuriȓuat pinarnapiaqtuaq una havaaq, yaraiqhuting havangmaȓung atautchikun.

Inuit Atautchikuurutingit Angatchiȓuanik-Tangungitchuanik Havaatigun Nunaptingni kanatami.

Kavamangit Nunavut Kathy Okpik Tugliq Minhitaq kavamani Nunavut

Kvamangit Nunatsiavut Dave Lough, Tugliq Minihitaq Rita Andersen, mumititchiȓi Nunavut Ilihaqtuat Havakti John MacDonald, Tugliq Mimhitaq Cathy McGregor, Ilihaqtuat Marutakȓaliangni Atanaugaluaqtuaq Northwest Territories Ilihaqtuat, Ikayuqtit Havanaangniatitlu John Stewart, Nunaptingni Ilihaqtaut Atanauȓangat

Kitirmiut Tutqurvingit Katimaȓingit Brendan Griebel, Ataningat Pamela Gross Ataninga Ilihimaȓinagt Trisha Angnasiak Ogina, Iłuaqtitchiniaqti

Pilungniarnit Ininaat Trina Cooper-Bolam, Ataningat

Amaujaq Ataulugi Inuit Iliharvingi Inaat Peter Giekie, Ataningat

Avataq Inuuniarniit Inaat Inuit Ilihaqtuat Sylvi Cote Chew, Tutqurvium iitchuripkaiȓinga

Nunaaqqiqpangmi Taraliat katimaȓingi kanatami Kristine Collins, Ihumiuqti,Ilihaqtuani Julie Huguet, Ilihimaȓi liȓuanik Jessie Curell, Atautchikuuqtuani Ilihaqtuani Ilihimaȓingat Sophie Quevillon Atanauȓangat, Ilihaqtuat Huȓarautikȓanginik Anne Kozumi, Ilihaqtuat Ilihimaȓingat Lindsay Wright, Ilihatuat Atnauȓakaluangat Brigitte Sénéchal, Huliqtit Atanauȓangat ,Uumani Havaami Qyanaaqpauȓarikpulu Eelee Higgins, Marilyn Maychak unalu Nicole Wutke, Inuit angaltchiȓingat Katujjiniq Unikkausittinnik 19

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Aqulikȓaq Una Ahinikangat Ilihariaqtuat Aimavinginin Amuvlugi 1844mi, una Bagot qakłiq hivulirnik ihagutiȓuaq ilitchuritquvlugi Aqulik aq 1: Aipaarnihaq, Piługaalaninga Amuv- huȓarautinginik inugiaktuat Itqilitilihariaq taqtuat. Qaukłm matkualu ȓ iliuqarai ilihariarvingitnirȓitinik munaqȓihuuȓuanilu ittuat ungahiqtuamuu- ligi Aimavingnin Ilihariaqtuitat tivlugi amarvinginin amuvlugi.

Una ilanga aipaarnihaq ilihariarvik kanatami paqilugu iliȓangat 100tun Una Nicholas Flood Daven Qulianga 1879mi itnaqhimaȓuq’’iliharviit itna tamaqhimagaluaqtuaq Tamaiȓat ilihatȓit mailurutaliangit ukuat paqitan- angalatauȓut malirutaliangit piiqtilugi inuuniarvinginin. ’’Qafini ukiuni, Davin git piluiniaqtuat ngangiȓutinginik ilihariaqtitat aimavinginin amuvlugi, umikanga quliani iłuigivlugu inminun,’’ Itqilit inuuniarningat’’pilautanghangit paqitchiȓualu tuqurvingannin Prince Of Whales Nothren inaanin Iluu- ilihimavlun, Itqilit inuuniarnimik naluȓuat, ihumagikangat iliaharvngni itna- mun piluktiniakangiit Kanatami. Atuqhuting angaqługi Ikayuiȓuat mam- ittuq itqiliq piirlugu nuutaqqani. miniaqtuanik, ukuatlu ilaqtuanik ikayuiȓit Northwest Territoriesukuatlu Nunavut. 1883mi Sir John A Macdonald, Iluqaatun qaukłiingni ittuaq Kanatami Prime Minihitauvluni Uknanilu Indian Affairs, nuktakangit iłuigiȓani iliharviit napaavlugit tanngungitchuat ilihaquvlugi Kanatami Ualinimi. Uqalautikami- Knatami ilitchuriȓat Ilihariaqtaqtuanik gi maliakȓalini Public Works Minihitanga Hector Langevin uqalautikangi hivunniuqtit Katimaviani ’’Ilihautilautarukuptigi angayuqaanginin aimulugi. Iliharriaraluaqtinagi Iliharvingmun Ilangit Inuit piviaqtut araa huinauhivvaluktuq, Inuuniarninginin piiruku- ptigi taitnaqhaaqata piniangitchugut. ’’1883 ukuat aitchukangi kavamat Kantami Qanuhirautingit Ilihariaraluaqtinagi Aimavinginin atuakȓanginik iliharvingmik napaiȓuat ikayurukługit. MacDonald hivuninga Amuvlugi titiraa una naviglugu uukturakangat Tavȓanga ihagutigait ‘’napaanaguti- gait iliharviit. ’’Matkua iliharviit ilihautiniarait angayukłiit nutaqqat matkua Tangungitchaut Inuit uqautchiqting pimahuukangat, aipaani, inuuniarutik- tuv arlugit Euro -Kanartam i uhingi ilihatilugi havangnirmik. Ilangittauq it- tinglu, inuuhiting, ukpirniarutingting, ilihima uat humigliqaa pinarikangat ȓ ȓ ȓ naittut iliharviit, Federal kavamangit angaatjiviilu angalatangit iliharviit uvlu- inuuniarniqting. Avułigiinik ilihaqhima uat, niqłiqivluting, iliharningatauq ȓ milu ilihariaqtaqtuat ikaaqhaaqługu Kanata. Qutchiktuanik ilhuatingihangi atlangaȓuaq nutaqqat, nutarauȓat, Nutaqqat iłuatu inuuniaquhuugait ik- iliautingilugi. ayuutiluting. Mirayaiyagumata ilihautinagutiȓarigait. Tangungitchuat ataut- chikun ukuak ilihatȓitgihuugait ukpirniarniq ukpirniqlu. Una Nauȓuq ‘’Huinaq’’ Uumani 50tun ukiuni, iliharviit agliqpauȓaqtut inuugiakhivluni nutaqqanik. Himirautit ukuatlu Inmikuarniq 1931mun kavamat ikayunagurtigait 80tu iliharviit ilhariaqtuat kihitchitaat Ihagutikaming ilihariarvingnik aimavinginin amuvlugi kanatami,Tanngungitchuat 17,000ilihariaqtuat. Inugiałaaqtuat inuupayaanin Northwest Territorieani ( uvanilu Northren Que- 1920mi Duncan Cambell Scott, hivuniuqti ukuat atanirikangat Kana- becmi Qnatriomilu, Iluqanganilu Manitoba, Iluqałaa Saskatchewan, pavanilu tam Indian malirutalingit. ahiniqtat Indian piniakangit ilitchuriliqugait Albertami, ilangalu Northwest Territories Nunavut) Ihagutiqhaarmata 19thni ilihariaqtaqtuat qafiumagata ukiulgit 7-15mun . Scott hagviqugait kava- ikuiungni hivunmuktut, Nuangit kaviurinikangit Kanatamiituat hivuniuqtungit- mat aqapi ingit itnaqami ‘’una pihukiga piirukitka indian piquhingit {-}Una alu, ivaqqłiqtuat havgvikpaliuruhuting, himirautik aliuruhuting ngim tungani ȓ ȓ hivunirihiikput taitnaqtuarupta Indians iluqainik piirniarivut Kanataminpiipi- Kanatami, nau uanik ihumagivlutin himiraak amingnik taki uat ak aligat ȓ ȓ ȓ ȓ arlugit Indian ataulugi iliuqatangit hivuniuqtinun, indianik apiq uutairluta, tumiliurukługilu tanngungitchuat nunangani Hivuliuqtingit tanngungitchuat ȓ ikyuqtairlugilu inairlugilu. himiraarumik ihumaliqhut -treaty tavȓanga Munagitilugu akihutilaangit ihumaliutigaat federal kavamat, 1892, Ottawa ihagutigaat pilautarniarahuiluting matkuninga ilauqługu avanmun ikayu- ihulaliqhut akihutilanganik kiinau anik qanutun aturniaqtilaak ilitchuri angat tiniarnivluting, iliharnimiklu. Kavamat malirutaliating aglihiinatuaqlugi ȓ ȓ angaatjuviit akilikangit nutaqqat inugiaktilaangitigun. Kiinau at, aglilakai, Tav anga tanngungitchuat piirniu aagaqhigait nunangini, tav anga ȓ ȓ ȓ ȓ iliharvingniangalchi ingit akiliqtak arigaluakangit havaktiting kiinau anik ahiin piiqługit kavamat malirutaliating inmik malilahiniaqlugit. ȓ ȓ ȓ piȓamingnik havktit, akiliqtuating, atuqtating Taapkuninga kiinauȓanik atuqtakȓamingnk nutaqhanik piłamaniaqtuȓautik akilihuurauȓarutik iinu- giaktuanik nutaqqanik piłamaniqhuvlugik, nangitkaluaqtilugi amuurlugi aimavinginin. Angaatjuviit havaktinagutigait akilipqaqtuqługit ‘’avangani uv- lum. ’’angyukłiit nutaqqat avangani uvlum ilihaqhuting igluani uvlum ahiin havakhuting. Taitna ilihautivlugit ilinniaqtitangit ilipqauȓaqhuting ahiin. Katujjiniq Unikkausittinnik 20

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Inuhimik inmiktun iltquvlugit ukpiquvlugitlu atlamik inuuniarnimik piiguqhuting inuniarnikting ahiin qangiqtitaqługu hivihuȓuamik. Qimilriuqamiȓung ilihariaqrniq inuhiq ilihaqting iliharvinmi Kavamat angaatjuviitlu atanauȓangit uqalaktut malirutaliq ilihaariaqtuani piyuaqtauvluni qauqliqaa qaangiqtitararigaat qanituanun ilamingnun nu- iltquvlugit inmiktun inuunialiquvlugit ukpirnialiquvlugitlu nutaqqat. Taina taqamingnun pivaitchut. Nutaqqat hiin atuaqhigilugu inuuhimałuk. inuuniarniq mumiktituni itnaittuq pyaȓiarivlugi tangungitvhuat inuun- irningat, ukpirniarningatlu, ukpiri angatlu inuuniarniatlu. Ilihiaqtuat uv- ȓ Taningnat Atuqtangat luhinani taitnaptauqn amuȓatun aimavinginin atiȓuq unilugi aimaviting ilihariaqtaqtuatangayuqaatiglu, ilihimavluting atlangurniarniakangit inu- Uumani1800ni, qafichaagugaluaqtuat Europeans ilihatȓiȓiuat ilihaqtuat uhingit taitnaqlugit ihumangihangit. taniningnani nutaqqanginun. Treatyiuȓuanin atlanganivluting ilihautilain- ikangi nutarangit, ‘’taningnaunivlugit ‘’ Uumani tutqikpaalukangit North- 1883mingngaaniin, Kanatam Kavamangit iluriituak ilihariaqtitchi ualu ȓ west taningnat angrutimik havanagutimata quakłilu 1885 fedral kavamat iliharvium malirutaliangani, angaatjuviit munarivlugi uvlutuaq angalaninga iligaat malirutaliaq una taningnat ilihautitquvlugi Kałit angaatjuvingit hua- iliharvium. Huli 19th centurymi ukpirniaqtit ukpiqtuat nuutiniapiarrukługi mahianiktuat taningnat katima ingit, ihaguti ut ilihautinagutigait taning- inmik ukpirikamingnik tangungitchuat Inuit ukpingahitquvlugi inmiktun ȓ ȓ nat nutaqqat Red Rivermi Manitobami 1800ni. Ilihariaqtut iliharvingmun pihalatitchiaqtut anaqquvlugi inmiktun. uqautchiting aturnailamun, tavȓanga ihumaliqtut taningnat ilangit taningi- Ukuak huanaȓuak ukpirniaqtit katimaȓingit ilauȓuat ilihariaqtuani nat inuuniarniktin ihumalugiagutigaat taningnat Inauȓamingni, qaluialailugu aimavinginin aamuqtanik nutaqqanik Kanatami 19th century kaałit Mary aglaan iliharirutiting aipaanihaarȓuk. Immaculate ukuatlu Angaatjuvingit England (ukuakt ainglikat). Iniugiakhiȓut nauharataqtut iliharviitaipaangaqanga . 60percentun atauhitualungłaami . Ilihariarviit ilihaqtuat angalatarigait ukuat Federal kavamat, Ainglikat angaaatjuvingha 25percentun angalatkait 15percentun ahiin itnatun aglaan 132nao Presbyteran angaatjuvingiha malruk pingahut luunin percentun angalatkai. Paihimaȓut iliharvingnik ikaaqhaaqługu Kanata avatingani 1831 /1996. Una qullaq nalaunginahuigait uqaqtuat pingnitkait ilihariaqtuat atlanin nu- Iliapiqiȓuat Inuuhiq Tutqiilivlugu nanin, uvluni ilihariaqtaqtuatlu. 1940nurman, piluatangningat hagvikangat Nutaqqat ilihariaqtinngitpatigi pahittaulaȓut maliritchingitpata angayuqaat, iliharviit angalaningatlu ilitchuriharatakangat tavȓanga. naga luuniin ihiqtaupkalagiat. Ingiaktuat nutaqqat amuȓauȓuat aimav- ingnin, avitilugi angayuqaanginin ungahiktuamun aulautivlugi, Ilangitauq Federal Kavamt nutqaqtinagaqhigait Ilihariaqtaqtuat Iliharvingmun, qanittuat aimavingmingnin aipkalaitkait angayuqaanginun ilangit pulaaqt- nuutichaqługit Hivuliit Nations Ilihaqtuat nunamingnun. Angaatjuviit laikait tautugiaqtilaitkai. ilaupiangaqhuting 1969mi,federal Kavamat angalanagutigait inugiak- tuat takpavani ilihariaqtaqtuat. Hivuhuaaqtuami, Kavamat umikait Angiȓuaq una anirutigit payaniaqtuat, inugiakpailuting atauhimi aimav- iluqainiła iliharviit. ingmi kavamat patchitaat taamna hivuqpangani 1897 1907milu, In- 1970tim iluani, pitqupitqu ngini ukuat Indian Brotherhood, ukuat Federal dian munaqȓingit ataningata aniaqtualiqiȓit. Dr. P. H. Bryce, quliaqtuaq ȓ kavamangit ukutuaqhaaqigait ilngmingnik angalatak anginik ilihaqtuat Tan- tuquȓuanik ilihariaqtuat nutaqqat 15-24 percenttun42 percent tanngun- ȓ gitchuat aimaviani anniaqtuat nutaqqat aulaqtitarigait tuquyaqtuqtilugi. gungitchupayaat Inuit. Aquliq umiktuq iliharvingat amuȓarangairit nutaqqat aimavinginin umikaat 1996mi. Ilitchuriȓuaq Bryce ilangit inugiakpaitchut qutchiktut tuquȓaraqtuat. Ilangit nutaqqat quliatuattuat iliharvikun quyaginivlugu ilihariarvik ilinivlut- ing ilihakȓa, ilihaakȓat unmungaȓuat takpavanirmiunin tannguȓuanin ha- pinaitchut ilihaangit iliharvingin. 1930ni itniattut, pingahutualuit 100nin naatchiȓaqtut grade 6munaglaan, ilingit hivuniqtuat ilihauȓarnialarming ilihangairuming ilihafaahiȓut, inimingni naga luuniin atlamuguting inimun. Aquvagu 1950ni Indian Affairs nautchiuqaming. 40 percent ilitchrikan- git ilihatȓit ilihauȓinirmik nauȓuat ilitchurikangit. Iluqating ilihautȓinirmik naluȓut, Ilihautȓit huinaȓuangitchugut iliuqating.

Nutaqqat amuȓat aimavinginin angayuqaanginin hihuȓuaamik, piigyqtuat qqanuq angayuqagunirmik ilitinngillugit ilihariarvingita. Piiqtinmatinglu aimavinganin nutaqqat taitnaqhuting uqautchiqting tamakangaat unalu inuuniarutiting.

Una tiguarmatun ittuq ilihariaqtuat inuuniaqaming tavȓani hapirnaqtuaq inuuhiq atuqhimagaat ilhaqhuting naluȓamingnik huinanik taitnaq huting inuunialautangaqhuat aikaming piigulailugu huȓarautingat iliharvingmi – taitna inuhaqhinaqhiuting aikaming Katujjiniq Unikkausittinnik 21

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Nunaptingni Itna Angalatat Ilihaarviit 1954mi 1964mun, Federal kavamat angiȓuanik qafinik angmaȓuat iliharv- ingnik, uvlumi kihian ilihariavingnik iliharviit huarȓunginik atuqhuting, North- Kinguvatigu quliat ukua Iliharviktigun west Territoresmi. kavamat mlirutaliangit qanuq angalaningit Tangungitchuat Inuit iłuatun • Chesterfield Inlet – Sir Joesph Bernier Iliaharvik unalu Turquetil Hall angalangihangit. Maani Nunaptingni, manna itilugu piniarniangitilugu (Kaałit) angmakangat 1954mi. Nunakting, Ukuat federal malirutaliangit hapukuutchikangit aklirungilugit taningnat. Una ihumagivlugu tanngungitchuat Inuit naniriaqtuqtauquv- • Yellowknife- Sir John Franklin akaicho Hall ( avanmun ukpirniarni- lugit, himairaatilugitlu inuuniaruting nunami. Iliharviit avilagait malruk- qaaa) angmaqtuaq 1958. tun ilihimaluting iliharvingni ilahaamingnik: angaatjuviit nutqarvingat, taimaaqtuat qitqani -1950tit, himauhirningat ahiin, ilikangat federal kava- • Inuuvik – Grollier Hall (Kaałit) Stringer Hall (Anglikat) angmaqtuaq mat, 1950niptauq. 1959. • Fort Simpson –Laponite Hall (Kaałit) Bampas Hall (Anglikat) ang- Angaatjuviit Angalaȓutaat maqtuaq1960. Angaatjuviit itnatun aglaan angalatchiningat, iliharvingnik Yukonmi kihian • ILangit, federal kavamat angmakangat Churchill hunikliqaa iliharviqalaȓuat Ualinirmilu Northwest Territoriesni, hinaaniituami James iliautiliqługit Centre (avanmun ukpirniaqtuat), ilihautihuklugit Inuit Baymi Quebec, Laradormilu. Kaałit ukpirniaqtuat iliharvingit angmaqtuat Churchill, Manitoba 1964. Fort Providence1867mi, Fort Resolution 1903mi Fort Smith 1915mi Firt Simpson1918mi Iliharviitchuat tainahinik tatqavani huli Nunavut taaptu- Iluqatiła ilihaqtuat iliharriaqtaqtuat iglukȓittaliqługi – napaivluting iglukȓangininik. mani ukiumi. Iliharniq qitirmiuȓuaq iluqatik kaałilu anglikatlu hivunirikangak Iglungit angaatjuviit angalatchugaluakangit angikat kaałillu. Ilaatni malruknik qapitailutigikangak ukpirniaqtik inmiktun ukpirnialahitquvlugit Northwest iglungni itchuuȓuat, malrungnik avikhimaȓaak agnlikat atauhiq kaałit igllua – Territoriesmi, Malirutangat ilihautȓiniq ilingnun angalatitangit angaatjuving- inauȓalaani. nu, tavȓa ahiin ukpirniarnimingnik ilhautivlugit aglangnirmik kihitchitiniglu. Atlat Iliharviit 1913mi federal ilihimaȓingat H. B. Bury ihumaaluliqhuq ilihaqtuanik iliha- ngairuming tanngit inuuniaruhianik inuuniarruhimingnik naliakuarniaqpat Tupinik ihagutiqaaqtuat utuaqhnaqhuting 1951mi, Coppermine tupingit piiguqungilugi inuuniarnimik aikpata iliharvingmingnin. Angayuqaat angmaqtuat 1955mi pangma kugluktuk, Nunavu. Ilihaqtuatqiȓungnik avalu- taataat uqafiluktuat nutaqqat tuhaȓurinivlugit aikaming piiguqlugulu inu- lingnik tupit, uvlumi ilhariaqhuting Copperminemun . Talimani tatqiqhiutini uniarnimingnik. Nutaqqat kanngugiliqlugi inauȓatinglu. angmaȓaqtut ikiumi atauhimi 20 30tun luuniin naamangat ilihaqtuat. 1959 umikangit iliharviit, ilihaqtuat ahiin Inuuvingmun aulautivlugi. Tavȓani, ikikłiȓut ilihariaqtaqtuat, Iniqpangmi 2,000 ilihariaqtuat- ukiungit nutaqqat, 59tu ilihariaqtuat Sacred Heart Iliarvinni Fort Providence1918mi. Mikiruamik napailgitchut inikȓangannik’’iliharvingmik’’ napakangat qanin- Ilihaqtuat hihamani tallimani ukiuni iliharaqtut. gani Northwest Territories Quebecmilu. Iliharvingmi, nutaqqat inuuniaqtuat Inuit inangahiȓuani, ilangit ilamingni . Iluqating ukiutuarman angmalaitchut, Atlangurman Iliharianiq umiktuat 1960mi.

1948mi, tanngungitchuat nutaqqat Nunaptingni ilihariaqtangitchuat Ihumalikangit Nuatrariit Inau ani ataȓamik. NWT, mi200uumanani 300 ilihaqtuat iliharvingmiituat grade ȓ 1/2guȓuat. una ilikangat Department Northren Affairs ukuatlu nunamiutat 1956min1963mun, Inugiakiqpauȓaqtuat ilihaqtuat iluqatik ilharviik uvlumi munaqȓingit 1953mi ihagutiȓut tavȓanga nutarnigaqhiȓut angalatchin- ilarvingnmun aulaqtuat, inugiaktuani inauȓani, aulatihuukangiit kavamat gaiqtikait angaatjuviit ilihaqtuanik maani Nunaptingni Taimani, nkingit- tingmiȓualungmik chatanik umianiglu kiniqtuarnaqtuat ulipkaarmagit nutaq- chuaq angalaningat tutqikaakȓat inugiaktuat iliaharnikun. Federal kavamat qanik angyuqaat ilatnilu riakangit nutaqqating, autimatigi ungahiktuamun. hivunngat ilihaqtitchuhuting nutarapaayaanik iliharialaruanik Nunaptingni Ukpirniaqtuatun inngitchut, inugiaktuat uqaliqhuat uqautchinginik, nu- 1968mi ihagutiȓut. Hivuningat ukuat Northren Affairs aglihuklugu ilihariar- taat ilihaut it takpavanga qai uat, uaqlailat uqauhingititun tangungit- niq malirutanga hivihuȓuamik havakaat taamna natqingniaqammiȓung ȓ ȓ ilauningat takpavanirmiut Indian Affairs Kanatami. Iliahariaqtuat inugiaki- chuat, atauhimi malrungni luuniin qanuq inuuniaqtilaangit ilichuriniaqługi Nuaptingni. Ilangit malrungni ilihaut it tamaaniitaqtut, malirutak angat harait Nunaptingni havaqatigiikhuting munaqȓiȓuat nauruanik maani, mat- ȓ ȓ ilihau it qarritchuti aq takpavanga ilharviit Alberta, Manitoba, Ontario kualu qavluting anguyaktaliqiȓit. ȓ ȓ maliakȓalianginik. Inugiaktuani ilihaqtuani hapirnaqtuat ilhaakȓat, naluv- Iliuqaiȓuat napaiȓuat iliharvingnik maani Nunptingni ukuat ilagingitkait lugit ilhaakȓating, ihumailirarigait. ihumiuqatigingitkait Tanngingitchuat Inuit. Kavamat havaktingit hivuningat Ilihaqtuat ilihariaraqtut unghiktuamin aimavingmingnin atuqigiaguti angat atlangaȓuqq hivuliitun inngitchuq angaatjuviit angalatangihun Nunaptingni. ȓ Angaatjuviit ilauningat, qanuraluaq, iliharviit akipayaaqhivaluktut taitna na- Inuit nutaqqat Taringanin Quebecgum atauhimi hanuȓvingmi iglauȓaqtut paiguming, hivuliq pigaluarnagu kavamat kihian akiliqtitcharait kavaminun Hukatuatigun akȓaligakun tingmiȓualukunlu ilihariqaming Yellowknifemun Northwest Territoriesni. Angayuqaangita nalukanganun aulautihuukangit. angalalhivlugi inauȓani iliaharvii. Katujjiniq Unikkausittinnik 22

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

1990ni, ilihariahimaȓuat quliaqtunagutiȓut huȓarautinginik ilihariaqaming Una hvuniq kinauȓanik ikayuutikȓaq mamiȓunmun March 31,1998mi qafini iliharvingni. Havaktit Coudert Hall Yukonmi, Lower Post Nothreren ihgutiȓuat tanngungitchuat Mamiȓutikȓangnik iliȓiȓuat {AHF}. 10nik ukiunik British Columbiami, Grollier Hallmilu Northwest Territoriesmi pahiȓauȓuat atuqtakȓanginik aitchukangit 350. milliontun kianauȓanik ihagutiȓuat March huȓararutimignik piyuarługitlu nutaqqanun, anaulaqlugilu. 1994mi territor- 31, 1999mi March 31,2009mun. Ukuat AHF ikayuqpauȓarait Inauȓani ittuat ial kavamat quliakangit piyuaqtat Turqetel Hall Chesterfield Inlet piyauatat matkulu nagittuat ilihariaqtuanik angayuqaalgit piyuatauȓuanik ilihariaqam- angutiqutigiȓat arniqutigiȓat anuamiktatl. Qanuhihangit inglaraagunivlugu, ing aniaqtauvlutinglu Kanatami Indian ilihaariataqtaut. pahingihangit. Indian Ilihariaqtaqtuat Ilihaqtuat Natqiutaat Qanuhirarningit Ferdral Ilihariarviit Angiȓuamik pahiȓaunirmik ihagutiȓut Kanatami aipaarnihaq ilihariataqtuan- Ataulugi, federal malirutaliangit nalautchingitchut. Kinguvatugun 1967 nin akiliqiȓuannun inumingnun ilatiklu, Ukuat Kavamat Kanatami uqaqtigi- 20percent tangungitchuat ikikłiȓut ilihariaqtaqtauriq huting . Ilihaqtuat gait Indian Ilihariaqtarvingi ilihaqtuat angautitquvlugi (IRSSA). Ilikangat una iliahutivlugit havatilugit ilaatniptauq hapirnaqhihuuȓuq havaakȓailitchuȓut 2007mi, angarrun inauȓani ma kuninga pituutiqaqtuq: aikaming. 1960ni federal kavamat nutitangit iliharviit, inauȓanun Territorial Akiliiniq Inuukanganun (CEP) iluqainun Feederal ili anginun iliharv- kavmanun inmingnik munaritquvlugi. Inuniaqtuat inauȓami tangungitchuat • ȓ inmiktigun angalalahimatigi kavamaningmata, ikayulaikangiit inmiktigualir- ingnun ilihariaqtuanun iiharvingnun. mata iliharviit. • Una akilirniq quliaqtuni inuuhiq iliharvingmi (CEP) iluqainun qaini- Tatqavani Taiumi (Nnaviknguqtuaq) Ilhariarviit umikangit 1960tini. Una arait akiliutit hukługaalarningit iliharvingmi piyuarnintlu . kihinguqlugu Cambridge Bay, Rankin Inlet, unalu Frobisher Bay Pangma • Ukuat ihagutiȓuat Iliumun Reconciliation Qaułingit (TRC) (Iqaluit) Gordon Robertson inaa Ilihaarviit inaat Pangma (Unkshuk High Iliharvik) angmaqtuaq 1971mi 200tu ilihaqtuaqatua. Ukkivik Ilihariarvik • Mamrutit hivuningit angmaȓuq huli, iglungit ilihaqtuat inauȓani mikiȓuat grade 10 11 12git- chuat kihiinik, 1996mun aglaan. • Kiinauȓat iłuaqȓiurniaqtuat huȓarautingit

Qafiugaluaqtilugi pilautaqtuat iliharviit, unavai Grandin College Fort Kavamat Pihaaringiningait Smithmi, ataulugu, federal kavamat angalatkaluarumihigit ilhariaqtuat Nor- thren kanatami ilitchurikangat piluatanginiting takpavani. Ilurivlugi Indian Ilihariarvingi angirutikun havaktuat ukuat Federal Kavamat piharingnivlugi kangi, June 2008mi Kavamangit Kantami pihaaringivlugit in- Kinguvatiguraluaqtilugu hukaitkaluaqhuni piniarniqting Nunaptingnun, mik iliharviit malirutaliangit. Uqalahuting ‘’pilautangitkifi ‘’Prim mihitangat Ste- qaikami akikpauȓarai ilihimanaqhivlugu huli tamaaniituq. Inuit akihiaktat phen Harper piluatanginivlugit nutaqqat Kanatam kavamngiha piiyaqamitigit pivaitkait tanngungitchuat Nothren Kanatami ilihariaqtuat tainiliȓuaq kant- aimavinginin angayuqaaninin, inuuniarningitlu, Harperam taikangit iliharviit ami. Uumani quliamiituq 2001mi ilichuriniaqamihigi Kanatami Tanngun- naglingarnivlugit Kanatam aipaarnihaliutuat pikangit taitnaqtuat nutaqanik gitchuat inungit. 50percenttun ilitchurikangit tanngungitchuat 45tun iliapiqiȓuat malirutaliangit huinaupiaqtuaq ilihimagaluaqługu ikayuługu ma- ukiulgit Yukonmi Northwest territoriesni. ilihariaqtaqtuat iliharvingmun. lirutaliangat ilitchurikaqtailivlugu malirutaliangat huinauȓuat kavyanaqtuatlu. Nunavingmi 40percenttun 55tun angukłiuȓuat 50 percentun 45min 54mun utuqhatigiȓuat. Pihaaringiȓun ilitchurikakangit atulugu Kanata una aipaapak huȓarautingi nalunguarnaiqhut iȓiqhimangaiqtut kamakiingairivut, aglaan nutaamik havangnagutiȓut nutaamik ikayuqhaqługi inuuhingit huinaliȓat ilihariaqam- Ivaqłiqtuni Ikayuqtikȓani Ilihariarnikun ing tangungitchuat Kanatam.

Anittuni Thausandnguȓuat anaktuat tautuktuaqtuni akianin Kanatamin, Kavamat pihaaringiȓutimik taitnararataqtut ukuatlu Tanngungitchuat inuit Kanatami, Inuit kangiqhiniarutingat iliahariaqtaqtuatnik inugiakhi uq i iqhinmangaituq ȓ ȓ tuhaaȓuat natqingitkaluaqtut. Tanngungitchuat hivuliuqtingit tuhakamiȓung 1990ni ihagiti angat, ilihar=qtuat uqanagutimata piyuanimingnik ȓ pihaaringiniq ihumiuqtinin’’ ihumaliqtuat hivumungnaqhiȓugut …ihuumarun huuȓaruinmingniglu. 1990ni, una qulaiq inugiakhiȓuq, pahiȓauȓuat inu- itkaluaqtilugu huli. giakhimmiut angaatjuviit federal Kavamatlu Inugiaktuat tangungitchuat Inauȓangit matkualu Kanatamiituat ilangit qulianagutimiut ilihimanivluting Inugiaktuat havaaq naangitchuq havaakȓauȓut huli. Quliaq iluqaan taitnahiraqtuanik Tanngungitchuat Inauȓangini, ilihariaqtuat, unalu ittuq Iliahariaqtaqtuat atukangat pangma inungniituq huli quliaqtak ȓaniittuq huli qaangiqtitaraat ilamingnun iłuiniq inuugun. 1996mi Royal Commis- iliapaginiq inuuhinganiittuq. Uqalaktuaq qaukłingat Chief John First Nation sionTannguitchuat Inuit quliaqtangat ilumuurnigaat. Summit, Unkuat munaqȓingitkatimaȓingiha first Nation. Piyuaqtaq Charlie Thompson qiniqtuakanga pihaaringinniq Igluannin hivun- Tanngungitchuat Maminiarningat Inaat iuqtit tuhaakamiung Prime minihitaq uqaqtuaq pihaaringinniirman nag- January 7, 1998mi, Federal Kavamat Kanatami iliȓiȓuat qulaiqtan- likaarnaqtuaq inuuniarniq. Pangma natqiktuariȓiȓunga. Nirumaakiȓunga. ganik iłauqiniaqtuat ililȓivluting aiin uuminga ikayutikȓamik katitchiȓuat Uvamni una uvluq ukpirnaitchuq’’ huamatikȓamik – Kanatam tanngungitchunun paaqłuniarutingit hivuninga. Katujjiniq Unikkausittinnik 23

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Truth Ukuatlu Reconiliation Commission Angaatjuviit pihaarngingat Ilangit ukuat IRSSA, Ukuat Truth Reconiciliation Qaukłingit Kanatami (TRC) 2008mi, iluqating angaatjuviit ukupirniarutiqaqtuat atlagiinik pahiȓauȓut ihagutiȓuat 2008mi aitchukangit mailirutalianik ukuat: angalachihimaȓut ilihariaqtaqtuanik Kanatami inungnun iluqanun tuh- hakaraat piharingiȓutikting piluatangiȓutikting, piługauttikting, nangititautik- • Uqalautikki Kantarmiut huȓarautinginik Ilihariarviit uqumaitchuaq ting inuuniakanganik nutaqqat munarikamihigi. inuuniq Tanngungitchuani ittuaq nutaqqani aulaqtitat ilhariarving- min Kantam Kavamangita:ukuatlu Ukuat iluqatiła pihaaringiȓunmik havagvingmingnin tyuqtaqtuat, kaałit ing- mingnik fatherat uqalautiȓararait. • Altiniq qanuhirautikȓangit reconcilation akunarangani atuqtangat tanngungitchuat nutarariit inauȓani, angaatjuviit, kavamat kanatarmiut. • United angaatjuvingit (1986) Ukuat Commission hivuningat qimilriurningat tutquqtat pimakangit • Oblate ukpirniaqtit Mary Immaculate (Kaałit)1991 angalatchiȓuat akiliqtuqtangitlu iliharviit, quliangit ataningitt angalatchiȓit Anglikat angaatjuvingit (1993) ilharviit, quliaqtuqtuatlu annaktuat tavȓanga piyuaqirnimin, ilangit, ianuȓat • kinaliqaa akiaktaq ilihariarnikun atuqtaqting ilihariaqhimakaming qanurlu • Presbyrterian Angaatjuvingit 1994) inuuhingit tutqilitilaangit. • Kavamat Kanatamin (2008) Ukuat commission nautchiukangit hivunmuuqtukȓaq inmiktigun nutaaq atiniq havaakȓangat kangiqhitinirlu inmiktuungaruting. Tavȓani aglakaming • Kaałit angaatjuvingit(2009) havakamiȓung ukuat ilikangit ilihatȓiniq iliharniq uumani quliami, ukuat TRCiit tugliani avanganiituq tallimani ukiuni malikȓalimi, TRCiit una hivunirigaat: Qauȓimagilugi Ilumun Huȓararningit • Hanaiyainiaqtut naaniaraat iliȓaq ukpirnailaq huȓaraun Uukturaruptigi, nalupqinaqtuat ilihariarnikun nalupqinarniq huamahiȓuq, maliakȓaliani ittuaq ilihariarvikun . aglaan quliarmata kamagivlugi huamahivluting quliaqtuat pigivlugu nu- taqqat ukpirikangit iluqaaqlugi. • Iliȓaq iluqapayaat huȓarautingit ililugit, inuuniarniq atukangat ilihariaqhimakaming, kuhut havaktauȓuat kihuliqaa ilihimakangit quliaqulugi kihuliqaa inuuniarningit tutqilikangit qanuqtutautingilu. Mamiȓutit Ihagutikangit Pakchakangaiqhuting mammirun angalanagutigaat. Ukna ihagutiȓaqting • Una ililugu hunaliqaa ilihimaȓaq hutquȓautitlu ukuatlu havakpauȓaqtut, nutqalaiqhuting, thousandtun ilingit hundredtun inauȓat ilihimaȓukȓauȓut ilihimaakȓauȓut angarutaat Indian iliharriarviit havautarigait. Pangma, ilihariarvi ummikaat tav ang ahiin inuuhingit angirutingit. ȓ piaqłuktaqtat iłuaqiniaqhaqługit aquliriiktuat mamitiniaqługit ihuman- • Katimaqpauȓaruting ataulugi inipayaat ikaahaarlugu Kanata git huinaliȓat Tanngunitchuat Inuit. Inugiaktuat angaatjuviit iliharvingni katitquvlugi ilihariaqtuat, ilitchuritquvlugi ilihariarnimik litchuritquv- ikayułirniaqtut havaaqting nakururniaraat iluriiktiluting Tangungitchuallu lugi ilihariaqtuapayaat ikayurniarutimingnik inuumaaqtuanik. uumani iliȓami. Ilihimaȓugut inugiaktuani ukiuni havatariniarikput mamiȓun pianingniaqtuq, una inugiaktuani ukiuuni havaakȓaq maminikun naatki • Ikayurlugi ihumagilugi pilanirmik ukununga piluktuat itqagilugi. hiȓuq, Piigumanaitchuq una kanatarmiut nalutqungitkivut huaȓarautinginik iliharuiaqtaqtuat tainatqiqungilugi. • Ikyurlugi Inauȓani huaraqpata inaurani niqłiqutikpatigit quyagilugi piluktuat. Piiguumakȓaungilaq Ilihimaakȓaq • Iliqiluta ataulugi qimilriuqtit inaat ataukȓaq ilitchurivigilugu Indian Ilitchuripkarlugi uuminga iglauȓuq huli ihuuhini ilihariaqtaqtuani ukuatlu iliahariaqtarviat aimavinginin amuvlugit piiguqtikȓaungilaq. litchurikaaȓapiat Kanatarmiut aipaarnihamik piługaalautimingnik, qanuqiti- • Himautikȓanga ilumuurutit avanmun ikayuriluting maminiarnikting laanga maminiaqtuani ikayutakȓangit atȓamik ikayuqtiqarukpata reconcilia- tanngungitchut kanatarmiut piymihaarlugu reconciliationnutaaq tion Tanngungitchuat tangngitlu inungi ikayuqtilugi. atautchimiuurniq kangiqitiluting pimaringniq ililugu. 2000mi, ukuat Tanngungitchuat Maminiaqtuat Inaat inilaktuat Legacy of Hope Tumahikangit, aitchuihuuȓuat hivuningat itnaittuq ilihauȓingit ilitchurip- kainiaqhuting ilihariaqtaqtunik ikyuvlutinglu mamminiaqtuanik piluktuanik. Katujjiniq Unikkausittinnik 24

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Taiguagakȓafaat Ilitchurihuktanik Atautchikuuqtat Taraliat • Aboriginal Healing Foudation, ahf.ca • We Were Children, Tim Wolochatiuk, 2012, 82 min 50 s

• Assembly of First Nations, afn.ca • Healing at Lac Ste. Anne, Cindy Bisaillon, 2004, 48 min

• Dyck, Noel. Differing Visions: Administering Indian Residential • Off to School, 1958, 8 min 32 s Schooling in Prince Albert, 1867–1967. Hubbards: Fernwood Pub- lishing, 1997.

• Furniss, Elizabeth. Victims of Benevolence: The Dark Legacy of the Williams Lake Residential School. Vancouver, BC: Arsenal Pulp Press, 1995.

• Glavin, Terry and former students of St. Mary’s. Amongst God’s Own: The Enduring Legacy of St. Mary’s Mission. Mission, BC: Longhouse Publishing, 2002.

• Graham, Elizabeth. The Mush Hole: Life at Two Indian Residential Schools. Waterloo, ON: Heffle Publishing, 1997.

• Grant, Agnes. Finding My Talk: How Fourteen Canadian Native Women Reclaimed Their Lives after Residential School. Markham, ON: Fifth House Books, 2004.

• Haig-Brown. Resistance and Renewal: Surviving the Indian Residen- tial School. Vancouver, BC: Arsenal Pulp Press, 1988.

• Jack, Agnes. Behind Closed Doors: Stories from the Kamloops Indian Residential School. Penticton, BC: Theytus Books, 2006.

• Joe, Rita with Lynn Henry. Song of Rita Joe: Autobiography of a Mi’kmaq Poet. Charlottetown, PE: Ragweed Press, 1996.

• Johnston, Basil H. Indian School Days. Toronto, ON: Key Porter Books, 1988.

• Kennedy, Dan. Recollections of an Assiniboine Chief. Toronto, ON: McClelland & Stewart, 1972.

• Knockwood, Isabelle. Out of the Depths: The Experiences of Mi’kmaw Children at the Indian Residential School at Shubenaca- die, N.S. Hubbards, NS: Roseway Publishing, 1994.

• Lawrence, Mary. My People, Myself. Halfmoon Bay, BC: Caitlin Press, 1996.

• Legacy of Hope Foundation, legacyofhope.ca

• Moran, Bridget. Stoney Creek Woman: The Story of Mary John. Vancouver, BC: Arsenal Pulp Press, 1997.

• Truth and Reconciliation Commission, trc.ca

• Where are the Children?, wherearethechildren.ca

• Willis, Jane. Geniesh: An Indian Girlhood. Toronto, ON: New Press, 1973. Katujjiniq Unikkausittinnik 25

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Appendix 2: Unikkausivut Digital Qulaqtuarningit Malirutaliaq uuminga katimaȓuat qanuqinningat Katima ingit ȓ • Huliuruȓaqtat qanuhirautitlu Ukiulgit 10nik; • Uqautchit qanuhirautingit Duration 4,5ikaarnit ( kitiruhiqaming atauhiq ikaarniq) Participants atuhimi katimaniq; 30tun nutaralik ilihaqtuanik • Inuit aglauȓaangit/ tautungnat aglait Piyumihuktuat havaamik midia literacymik, una huangaȓuq ilhaqtuat • Iniqpak Taputiniq/Atiniq inungni nalautut taaptuminga Unikkausivutmik iliharviit nautchiuqługi uqaqat- giikhuting ilihaqtaunik 10tun ukiulingnik. Qiniqtuaqtitkufigi taraliamik, • Iunuuȓuat / Inuuniarnit Qanuiȓutaat ilitchurihi ut ilingiluqaa, huli arnimik hu arau arnimik, piliuruting inimingnik ȓ ȓ ȓ ȓ • Ilihaat Ilihaarningit ahiin tautuktualiuruting, ilihaating ilitchuripkarniarait inmingnik inungnun atlanun ilhaating tautuktitarlugi, Katimmataat una hivuningat pikchaliat • Inuuniarnikun Ilitchuriniarniq quliaqtuarnit, matkuninga aturniaqrtut pikchaanik, texsikun aulaȓuanik quliaqtuaruting mumiktilugilu, (Huli matkuninga paqitchilaȓut mikȓuanik, • Inuuuniarniq unalu Inuunialautarniq atautchikun inugiaktuanik uukturautikȓanik. Storycenter. org). • Ingmun havangniq Ilihaqtuat piyumihaarait inmiktigun havaktilugi atautchikunlu naitchunik • Taraliat Qimilriurningit taraliuqtilugi ihumagikamingnik nahilugu tarlikȓaq, ukuatlu ilihauȓititlu, qitiqłiq, kingulirl. ilaurlugu, una katimaniq qiniruugait qanuhirautikȓavut inuitlu nakuariningat qiniqtuarvingmikangiqipkarlugi qanuq digital- Ilihaqtuat Qanuhiningat nik quliatualiurnikput uvaptingnik, atuqhuta atkayanik hivuani auqhi- • Ilharlugu huumagaanNFB taraliangalu mailanik. Ilihaqtuat piyumitchaktut inmingnik quliaqtualiurnimik uumani tautukhimaȓaq Unikkausivut taraliami. Una katimaniq taimaaqaqtuq taral- • Kangiqhilugu qanuq kangiqitilamaagaangnik taraliuqtit digitalnik ianik /inmingnik ilihaqtuat digital quliaqtualiat, kinguvatugun taimaqaming atuqtuat quliatualiuqaming. atautchikun uqarivlugu. • Nautchiurlugik ukuaq /qiniqtuaqtuni aglaktuni Inuit ihumatingit Katimaȓit Pilautingat • Quliaqtuat ihumamiktigun taguatigun taraliakun piliuqtuni • Ilitchuripkaiȓit digitalnik quliaqtuaqaming 10mn • Alternative mumiktininga uqalaktuni tuyuqtuni • Iłuarmagaaniq/uqaqhuting 12mn • Atautchikun havaktuni ihumaliuqatigiȓunihuliuruȓaqtuni • Taraliaq Ilihautȓi 15mn

• Pikchaliaq una quliaqtuaq aglauȓaqtaq 30mn • Kitirutchiq 60mn

• Taraliuqti unalu Iliȓi Taraliamik 115mn

• Aqulikȓaq Iłuarmagaan unalu uqautigivlugu 20mn

Katimaȓit Huarȓungit • Qulittun qaqihauȓat,unaluuniin PCorMAC • Tallimat hiutirutik

• Tallimat digital pikchaliurutit

• Didgital quliaqtuaq agllaktaq mumiktitchiȓi qiniqtualiaq Katujjiniq Unikkausittinnik 26

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Ilitchurikarningat Digitalnik Quliaqtuarnanik (10mn) Screening uqautigiȓunilu/inungnun qanuq ihumagimagaan • Kina ilihimaava digitalnik quliatualiurniq? Kia uqalautilavanga (20mn) digitalnikun huna un, digital argaaptingnikn tigumilaikikput agalutit- Una piȓakȓaq screening hivuniriniaraat;hivuliq screening una piqaarniaraat tun. Itnahitun ittuq avitualagikput aturnaqtuq itna technology. NFBhuȓarautingat ,tuglia digitalkun uukturaun quliaqtua ngitigun. Ihum- Digital pikchaliiurutitun ittuq (digitalni qiniqtuarnaqtut), Atuutingak agilugiu ukuak atlgiiktuak avułigiikhutik video documentarulu. Iluqata atau- atlangaȓuk. hiq ilitchuriniarniarikput qimilriurlugu atnapak. • Hut digitalguukpata, aviktuarnaqtut qaqha atigun inugiaktuat Inuit ȓ Una NFB piȓanga doc. Ukunnanga pilutin atani ituanik, paqinaqtut aturuugait, tigunaitchuq’’phisical object’’tiguminiangitkin. nfb.ca/interactive: Kia uqalautilavanga huna quliaqtuagumagaan • Highrise Atautchimuglugit ilhaqtuat uqarilugu humik ilitchuritilaaqting: • Gods Lake Narrows Qulaiqtuaq ihumaqhinaq hivuliqaqtuq aquliqqaqtuqlu. • • Welcome to Pine Point Mumitiktaq quliaqtuat nalakrtuarlugi, ihumanganin atauhim inuum. • • Ying Jia, dépanneur de la Peite Patrie Tavȓa taitnahiuȓut digitalkun quliaqtuaq pigigaa inuum. taitnahuni ilipkun ihumapkun tuhaaȓarigin. • Qui Nous Sommes

Ihumatigigupkihigi atautchikun, quliaqtuaniktugut didgital quliaqtuaq. Hivuliurlugu ilihaqtuat uqarimaȓung screenirniq. huna atlangava uumani qanuq ihumavit digital quliaqtuaq itpa. huumagaan digital quliaqtuaq?

Atautchimuvlgi ilhaqtuat uqautipkarlugu ihumagiȓating atautchikun, tavȓa Uqarilugu una iliȓaq, hut digitalni quliaqtuat naga luuniin, qanutun atlagiik- digital quliaqtuaq. Qanuq ihumatigiviung digital quliaqtuaq qanuq itpa. pat, qanurlu ativvat. Avanmun qanuq inungit itpat.

Atautchimuglugi ilihaqtuat uaqutigipakarlugu: Nuuluhi tallimatun apiqȓuutat Inungnun Aglaktuanun:

• Digitala quliaqtuangaalaȓutin mukmiktitaq hivuanin aqulirmun 1 Kia quliaq iliȓanga nunguhautaa aviktualagin tigumilagin tautuktuatun inugiaktuat Inungnun tautuktualahigin qaqihauȓatigun. 2 hut techniqiques aturarivatigi pitquhaarukuminga Ki nautchifaarlavut: 3 Qafit kangiqhivaȓung Inuit una quliaq qanuq uvamnin alangahivat?

• Digitalnik quliaqtuat ilingnun kihian pikȓan: 4 Qnahit inuuhingit, pinarivaȓung quliani itpat, naliingit inrit- patuumani quliami. • Aturutin pikchaanik /taralianigllu 5 huq una qulia tuyutigvaȓung • Mumiktinaqtut , texsikun nipikun Una pitquing –apiȓuutit uqarilavut • Auminaqtut inungnun qaqhauȓatikun hukattuakunlu • Qanuq ihumavit angalatchiȓit hunaikangat digital quliaqtuaq?

• Una quliaqpaȓung ‘’inuuniarnikun ‘’(taraliakun, taututaqtitpatalu, etc. ) atinayaqpakh hulii.

• Una nakuarilhaaqpiung taututuarniq digitalkun (qaqihauȓakun, ipad, cellphone. TVscreen)? huuq

• Atlagiikpaak tautukupku celluqautitautingagun vs.taraliakun tautuktua rviqpangmi?qanuqTaitn’piȓarivitigu’’ilihimaaȓariviti-gu qiniqtuarnikput qanuq atlanguruuva ihumakpulu? Katujjiniq Unikkausittinnik 27

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Atlauvat qiniqtuaqtuni cellphonekun vs. tautuktuarvikpangmi? Huuq at- Taraliaq/taraliq pilianga Tutorial (15mn) langhihuuvat ‘’uvaptingnun”ilitchuriniq qiniqtuarniq. Digitalkun quliaqtu- aruuviit? Atruuvit inuit atuqługii facebookkun, twitter, tumbler, you tube, Angmarung taraliaq (Macmun) Taraliaqtimun(PCmun) hilatikȓanga atau- chikuuqtuanun. Iluqatik mumiktichila uk iłuaq iula uk akiłaanik. Iliharin Instagram or vne? Naluhungnatutin, ilviulaȓutin ilaulaȓutin! Ilikapku video ȓ ȓ ȓ tutqurvilirnimik, ahinirlugi pikchaat, ilaurlugi uqarnitin, tuqtu at nipit mumik- iliȓarigin youtube, itnaittuq, ilivit ilauȓutin nunaaqiqpangmiin1) ihuman ȓ ilivlugu, quliaqtuaq, tuyuun or moment: and2) anilugu nunaaqiqpangmun titat_uuminga mic, nutarunmik, hivunikȓat. (Youtubenaga luuniin Lynda, internetkun. comalianaitchut qiniqtuaqtuni autulagihi ilihimagufigi tutqikhakȓalgit) Aitchuiluhi quliaqtuagak anik maqpiraanik tav ani ilihimaak anginnik Iliȓuni digital quliaqtuamit huamaȓuq. Ihumagiuȓaalaung; uvunga aglaan ȓ ȓ ȓ tautuk tuagak anginnik 1990sni taraliarniq akihuȓuaq, inugiaktuat inuit pilaihangat taamna. ȓ Pangma, hapirnaiqhuq qaqhauȓatikun quliaqtualahiȓut kihununliqaa pina- itkaluaqtuaq aipaani. iIlipkun pangma inugiaktutigun qiniqtuaqtitchilahiȓut. Pikchaaliuruhi & Quliaqtuanik(30mn) Ilivit aulatipkun, Inuit inugiaktuat uqaqatigilahigitin Internetkun. Tain- Ilihaqtuat digitalnik quliaqtuarnaqhigait . aritkaluaqtuaq inilaraan. Pangma inugiakhivluting uqaqatigiinit na- kuruqtuq ilitchuriakȓavut avanmun uvaptingnik tauq havakȓaruqtugut Uqalautilugi piiguqtinag: iliniagakȓaptingnik. 1 Nainiaqtuq quliaqtuaq _itnatun2-5mnimi. Piliutaq hivikitchuanik Ilihimahigin una Internet aipaarnahaq. Hunaliqaa iliȓaqput Webmun itnatun avatqunagu una: tutuqhmaȓuq tutqurvingmiitut huliqaa \Inuit tautgukumigit tautulagai qakuguliqaa. Kangiqhiviit qanuqittilaanga? Pikchaanik iliȓikavit iluanun, • 10-20nuulailat pikchaat pikchliangit inmik; tavȓaniittaqtuq hivihuȓuami _piiraluaruku, piilaitchuq piirniuȓaraluaqtuni. • 3nghunik nipilgit(nipingiha, huinaluhuugait, soundtrack Uaqarilugu ihuma aiq uutatlu ȓ 2 Huna pihutauva quliaqtuarnin? Huna ihumagiviung humik • Qanuq ihumatigiviung piilailaq uqarikkan’’Taimunga ‘’ kangiqhipkainiaqpit?

• Qanuq ihumagiviung ilingnun pinguanginiq Inuit ihumaginingit? 3 Una piiguqalinaqtuq technolgymi qaqhauȓani una piniangitkaa, quliaqtuamik pinarnaqtuamik. Ataukȓavut matkua aturnaqtuat • Uqaqatigikapku Inuk pikchaalik facebookkun, una ihumagiȓariviung aturlugi ikayutigilugi ilitchurikaihukupta quliaqtuaptingnik. Nakuuȓuq apiqȓuqaaniq tagkaluarnagu. ihumagiȓaq ihumagilugu mikȓuatchiamik Makua ikyutikȓatin pimagitin pichaatinlu_Taraliuqaruvit ilingnun apiqȓurlutin: QANUQ • Huuq ihumalugivitigu uqalangniaqpik?Aturlugi uqalautikȓan pigurupku ikayutit aturlugi. Una ihumaginagu technology, quliaqtualian ihumagilgu kihian. Pinaqhiȓuq screen atauhiq maliglugu digital quliaqtuaq uqariningat: Rigolet Storytelling & Digital Media: The Thunder of Hooves Haniyarlugi ilihaqtuat havakaraluaqtinagi:

Rigolet Storytelling & Digital Media Lab: Memories of Back Run • Qaqihauȓatikun una piguqungilugu piluatarniq uqarilugu qanuqiti- laanga hivuliq taralangat. Apiȓurlugi ilihaqtuat ilhimaningat • Ilitchurikarlugit ilihaqtuat qaqhauȓanik aturniangitchut una • Huna atlangava ukungnangni digital quliaqtuaq taraliamilu tautuk- ilihakȓaqting naakumiȓung kihian storyboard tauktitqaarnagu tuakaptingni? ilhatȓimun qaangiqtitpaung kihian,

• Huna ilihimaȓatquȓaq quliaqtuami? • Huna ilitchuriviung nipimi?

• Huna ilitchuriviung piliami?

• Huna ilitchuriviung pikchaani? Livit quliaqtuarnaqhigaati. Pilianirariptigin ilipkun tautuktualiurnikun quliaqtuarutin taututitakȓarnik inugaarungnun inukitchuamun, iliaqhin- arnunilanarnunlu. Pigurnagu una, ilipkuaqtutin! Digital quliaqtuaq ilipkun piliulaȓutin ( qanuhinigliqaa quliaqtualaȓutin) ilitquhiq ilihimaȓukȓauȓuq taututuaqtuat ihumagilugi ilimahaarlugit piyumihaarlugi quliaqtu- aqnakuaritquhaarlugu. Katujjiniq Unikkausittinnik 28

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Qitruhirvik (60mn)

Tautuktualiurniq & post –production (115) Uumani, ilihaqtuat pikchaliuqhiȓut atuakȓamingnik digitalnik aturuting quliaqtuaruming, pimariktuanik uqalaktuq pikchaanik, atautchimunagut- ilugi digitalni quliaqtuangit atautchikun laptopniklu aturuting ukuningalu iMovie/taralialiurutit titiqtat. Ilihatȓit ikayurniarait ikayuqukpata, aglaan ilitqugait inmingnik havalahit quvlugit atautchikun inmingnik ataniqula- hitquvlugitlu.

Ilangit atautchikun naatchiȓuat nalaagun ihumangani ilihauȓingita, piyumi- haalagihi atlanik ilihauȓaqulugi tautukamingnik ilihauȓaruming quliaqtu- aqting atlangamagaan hivulirmin.

Aquliq Screening Uqaqaminglu (20mn) Aquliq screening digitalkun quliaqtuat atautchikun:pulaalugi qaqhauȓat screentakȓat digitalnik quliaqtuat, nuulugi ilangi tutquqtat USBiimunkey, ahiin atulahilugu tatna havaan nutitalahilugu uqarnamun projectormun.

Ihumagiȓaq Kattimaniq Youtubemik iliqinarniq iliharvingni atuakramik, hagvirlugu digital quliaqtuat ilihaqtuat hugingitpatigi, Havaqatigilugi ilihautȓiqati ilihaqtuat Taralianginik tautuktilugi katimatigilugu quviahugvigilugu ilhaqtuat iliȓilaȓut hiakhilaȓut ihumamiktigun qanutun akingit ilingmingnik tailagaat, matkuninga atu- lakamingnik pihukuming piliuruming aglagait pihutatng, uqaqtikȓamingnik itnauqautigitquvlugi quviahuutikting naatchikaming hapirnaraluaqtilugu ilihaaqting. Katujjiniq Unikkausittinnik 29

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Digitalkun Quliaqtuat Aglagvingnun Itnahiq; Qanuhimik aularniihaqarupit quliaqtuarnik digitalkun uvlupak?Huuq?

Ihuman; Humik ilitchuripkainiaqtpit taaptuminga?

Titiqtangat; Huna hivuliq qitiqłiq nunguhautaa quliaqtuaqpit?Ilitchuripkarlugi humik quliaqtuarniaqtilaan. Qanuhinikpikchaaqahivit,atuqtuȓaqahivit text digital quliaqtuanganiklu pinniaqpiit? Katujjiniq Unikkausittinnik 30

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Aglauȓaqtat* Ilauqtuni mumiktitanik tuhaaȓaqtut nalaktuaqtitin quliaqtuamik tautuktuaqługi pikchaat taututualian atuqtuuȓaniglu. * Nalikuarnaqtuq;pihukupku,texmik kihian aturutin.Turlugu huilaq ataani uuma aglagutin ihumapkun tautuktuakȓamik, hanaiqtutin tavȓa ililahigin ataukȓan mumiktitaq. Katujjiniq Unikkausittinnik 31

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Ilagiarutik 3: Isumataugutiit kajusigiarutaulangajut takugatsait nunannguatangit

wkw5 wo6fyqb gUFq5 Hivulliurutit Uppiriyauyut GUIDING PRINCIPLES OF INUIT QAUJIMAJATUQANGIT

ᐊᓯᒥᓂᒃ ᓲᓱᑦᓴᕆᐊᖃᕐᓂᖅ, ᐃᓅᖃᑎᒌᓐᓃᑦ ᐊᒻᒪᓗ ᐃᓅᖃᑎᒌᑦᓯᐊᓂᖅ ᐃᓄᓐᓂᒃ ᑲᒪᑦᓯᐊᓂᖅ Inuuqatigiitsianiq asiminik suusutsariaqarniq, inuuqatigiinniq ammalu Inunnik kamatsianiq w k~ c respectingt others, relationshipsQ}« and5 caring fory people x31i6 ᑐᖕᖓᓇᕐᓂᖅ ᐱᕙᓪᓕᑎᑦᓯᒋᐊᕐᓂᖅ ᐃᓅᑦᓯᐊᓂᕐᒥᒃ ᐅᒃᑯᐃᖔᕐᕕᖃᕐᓗᓂ, ᑐᖕᖓᓇᕐᓗᓂ ᐊᒻᒪᓗ ᐃᓓᓐᓈᐸᒍᓐᓀᓗᓂ Tunnganarniq: pivalliatitsiniq inuutsianirmik ukkuingaarviqarluni, tunnganarluni ammalu ilainnaapagunnailuni

g8zfostering goodN spirit by being 3iopen, welcoming and inclusi6ve 2 ᐱᒍᑦᔨᓂᖅ ᑭᒡᒐᑐᑦᓯᐊᓂᖅ ᐊᒻᒪᓗ ᒪᓂᔨᑦᓯᐊᐸᓐᓂᖅ ᐃᓚᒥᓄᑦ ᐊᒻᒪᓗ/ᐅᕝᕙᓘᓐᓃᑦ ᓄᓇᓕᓐᓄᑦ Pigutjiniq: kiggatutsianiq ammalu manijitsiapanniq ilaminut ammalu / uvvaluunniit nunalinnut Wo7m4serving and providing for faminly and/or community3i6_3W/ ᐊᔪᐃᓐᓇᖃᑎᒌᓐᓂᖅ ᑐᑭᑖᕈᑎᓕᐅᕐᓂᖅ ᐅᖄᖃᑦᑕᐅᑎᓗᓂ ᐊᒻᒪᓗ ᐊᖏᐅᑎᖃᑎᖃᕐᓗᓂ Ajuinnaqatigiinniq: tukitaarutiliurniq uqaaqattautiluni ammalu angiutiqatiqarluni W p 5decisiony making through3 discussioni and consensus6 4 ᐱᕙᓪᓕᐊᑎᑦᓯᓂᖅ ᐱᒃᑭᓂᐅᒍᑎᓂᒃ ᐊᕐᖁᑎᒋᓗᒋᑦ ᐱᒋᐅᕐᓴᓂᖅ ᑕᑯᓐᓇᓃᑦ, ᐃᓕᓐᓂᐊᑎᑦᓯᔨᖃᕐᓃᑦ, ᐱᒋᐅᕐᓴᓃᑦ ᐊᒻᒪᓗ ᐱᒐᓱᐊᑦᓯᐊᓃᑦ Pigiursaniq: pivalliatitsiniq pikkiniugutinik arqutigilugit takunnaniit, ilinniatitsijiqarniit, pigiursaniit ammalu pigasuatsianiit x ]p c dev elopmentt of skills thQ]rough practice,8 effort andi action 6 5 ᑲᑐᑦᔨᖃᑎᒌᓐᓂᖅ ᐱᓇᓱᐊᖃᑎᒌᓐᓂᖅ ᑖᒃᑯᓭᓐᓀᑦ ᐱᔪᒪᓗᒋᑦ Katutjiqatigiinniq: pinasuaqatigiinniq taakkusainnait pijumalugit working together for a common cause W oEctQ] 8i6 ᖃᓄᕐᑑᕈᓐᓇᓂᖅ ᐃᓱᒪᒐᓱᐊᑦᓯᐊᕈᓐᓇᓂᖅ ᐊᒻᒪᓗ ᐃᑲᔪᕋᓱᐊᑦᓯᐊᓂᖅ Qanurtuurunnaniq: isumagasuatsiarunnaniq ammalu ikajurasuatsianiq ck 6 being inng] ovative and3 resouriceful in seeking solutions6 7 ᑲᒪᑦᓯᐊᓂᖅ - ᓲᓱᑦᓴᓂᖅ ᐊᒻᒪᓗ ᑲᒪᒋᔭᖃᑦᓯᐊᓂᖅ ᐊᕙᑎᒥᒃ ᓄᓇᒥᒃ, ᐆᒪᔪᓂᒃ ᐊᒻᒪᓗ ᐊᕙᑎᒥᒃ Avatimik kamatsianiq: suusutsaniq ammalu kamagijaqatsianiq nunamik, uumajunik ammalu avatimik x?tu4 respect and care for the land, animals andvm5yx3i6 the environment 8

kNK7u nN/symJ6 made in nunavut Katujjiniq Unikkausittinnik 32

IIlihautillautarukługi Ilihautȓiguming nautchiuqtinga ikayuqtingalu Unikkausivut ; Aviktuarlugi quliaqtuavut hivubiririkput

Ilagiarutik 4: Inuit nunangata nunannguatanga