Numer 3/2005 Nr indeksu 368717 ISSN 0867-6550 Cena 4,50 zł (w tym 0% VAT) Nadmorskie bory bażynowe Zbiorowiska leśne stosunkowo często porastają nadmorskie wybrzeża. Ze względu na ubogi i nieprzyjazny charakter gleb tych terenów, gatunkiem tworzącym zrąb lasu nadmorskiego w naszej szerokości geogra- ficznej, zazwyczaj jest sosna zwyczajna (Pinus silvestris). Lasy te nie są jednak zwyczajnym borem sosnowym, jaki spotkać można w głębi lądu. Podstawową różnicą jest skład gatunków podszytu i runa, bowiem niektóre tylko grupy roślin zaadaptowane są do życia w omawianych siedliskach.

Niezwykłą osobliwością dobrze zachowanych ekosystemów Dominującym gatunkiem drzewa w zbiorowisku nadmor- nadmorskich jest występowanie wszystkich możliwych stadiów skiego boru bażynowego jest sosna zwyczajna odmiany nadmor- sukcesyjnych w jednym miejscu. Obserwacja ich w pewnym skiej (Pinus silvestris var. maritima). Jako gatunek towarzyszący i sensie przypomina podróż w czasie, ponieważ normalnie ewo- uzupełniający występuje kosodrzewina (Pinus mugo), a w drze- lucja ekosystemu trwa setki, a nawet tysiące lat. Tymczasem wostanach niektórych obwodów dają się zauważyć dość duże ukształtowanie terenu i ciągła destrukcyjna działalność morza płaty zdominowane w całości przez sosnę czarną (Pinus nigra). odpowiadają za notoryczne odnawianie się biocenoz charakte- Podszyt składa się głównie z odnowień sosny, a runo tworzą rystycznych dla poszczególnych stadiów sukcesji pierwotnej. przede wszystkim przedstawiciele rodziny wrzosowatych (Eri- Nadmorski bór bażynowy jest niezwykłym reprezentantem caceae), jak borówka czarna (Vaccinium myrtillus), czy borówka oligotroficznych zespołów roślinnych, o niebywałej, jak na ów typ brusznica (Vaccinium vitis-idaea), a także mchy i porosty oraz zbiorowisk, różnorodności biologicznej. Bory bażynowe występują bażyna czarna i nieliczne turzyce. najczęściej na terenach zajętych niegdyś i przekształconych przez W prezentowanych biocenozach schronienie znajduje wiele lądolód, takich jak np. obszar Słowińskiego Parku Narodowego, gatunków rzadkich lub wręcz ginących, a także taksonów zasłu- reprezentujący krajobraz polodowcowy ostatniego glacjału plej- gujących na uwagę z innych względów. Wymienić tutaj należy: stoceńskiego, o słabo zatartej topografii. Flora wspomnianego woskownicę europejską (Myrica gale), która należy do elementu regionu rozwinęła się na przestrzeni interglacjału holoceńskiego, flory atlantyckiej, bagno zwyczajne (Ledum palustre), bielistkę trwającego od 11 tysięcy lat do dzisiaj. W związku z powyższym, siną (Leucobryum glaucum), brodaczkę zwyczajną (Usnea vulga- obfituje ona w relikty późnoglacjalne, których przykładem może ris) i rogaczkę kolczystą (Cetraria aculeata). być malina moroszka (Rubus chamaemorus). Na terenach klimaksowego boru bażynowego w Słowińskim Zespół nadmorskiego boru bażynowego występuje w trzech Parku Narodowym utworzono liczne obwody ochrony ścisłej, postaciach – jako podzespół typowy, podzespół chrobotkowy i w celu zachowania owych unikalnych biocenoz w stanie nie- podzespół wrzoścowy. Każdy z nich, w swej całkowicie dojrzałej zmienionym. W takich okręgach znacznie częściej występują formie, stanowi końcowy etap sukcesji na wydmie. Klimaks gatunki rzadkie i wymierające, a wiele z nich przy wskazanej taki charakteryzuje się maksymalną, spośród osiąganych w formie ochrony wcale nie przejawia tendencji do ustępowania. omawianym biotopie, bioróżnorodnością. Wymienione podtypy Płaty środowiska znajdujące się pod ochroną ścisłą pozosta- nadmorskich borów bażynowych wyróżnia się ze względu na wione są same sobie. Nie prowadzi się w nich jakichkolwiek dominację jednego lub kilku gatunków charakterystycznych. działań, nawet mających pomóc przyrodzie. Dostęp turystów W podzespole typowym znamienny jest ogromny udział bażyny do tych fragmentów lasu jest również mocno ograniczony. czarnej (Empetrum nigrum) oraz wrzosa zwyczajnego (Calluna Dzięki temu, organizmy źle znoszące obecność człowieka, jak vulgaris). W podtypie chrobotkowym, który jest najrzadszy, na przykład gniazdujący tam orzeł bielik (Haliaeetus albicilla), uderza dominacja porostów wśród składników runa. Najliczniej mają zapewniony spokój. Rośliny występujące w częściach boru reprezentowanymi rodzajami są chrobotek (Cladonia) i płucni- bażynowego objętych ochroną rezerwatową to między innymi: ca (Cetraria). Podzespół wrzoścowy wyróżnia spora ilość coraz bielistka sina, brzoza omszona (Betula bryoida), wrzosiec bagien- rzadszego, niestety, wrzośca bagiennego (Erica tetralix). Prócz ny, płucnica islandzka (Cetraria islandica), honkenia piaskowa niego, w podtypie tym dość częste są także wrzos zwyczajny, (Honkenya peploides), manna jadalna (Glyceria fluitans), dwa oraz bażyna czarna. gatunki niezwykle rzadkich storczyków: tajęża jednostronna

2 PARKI NARODOWE 3/2005 Łukasz M. Kołodziejczyk Nadmorskie bory bażynowe 2 Dariusz Anderwald, Barbara Draus, Grzegorz Grzywaczewski, Romuald Mikusek, Paweł Szczepaniak Liczymy (na) sowy... 4 Zbigniew Giemza Pochodzenie nazw miejscowości położonych na terenie Poleskiego Parku Narodowego 7 Witold Lenart „NATURA 200” w procedurze oceny oddziaływania na środowisko 10 Łukasz Pęksa Na tropie tatrzańskich niedźwiedzi 16 Nadmorskie bory Bogusław Pawłowski bażynowe z lotu ptaka W masywie Trzech Koron 21 Katarzyna Dzioban, Hanna Bordas-Prószyńska, Antoni K. Gajewski Stali bywalcy – czyli kto odwiedza Kampinoski Park Narodowy 24 Hanna Prószyńska-Bordas, Katarzyna Dzioban, Elżbieta Kęsicka, Nadmorski Barbara Rowicka, Jerzy Stańczak, Antoni K. Gajewski bór bażynowy Wrzosiec – podzespół typowy bagienny Przygotowanie Kampinoskiego Parku Narodowego do turystyki w opinii odwiedzająch 28 Wojciech Roszkowski Reduta obronna Koziołek 31 (Goodyera repens) i listera sercowata (Listera cordata) oraz inne Maria Bednarek – recenzje: gatunki typowe dla strefy o największym progresie sukcesyjnym Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 – CD 32 na nadmorskiej wydmie. Runo i podszyt są zasadniczo o wiele Warszawska przyroda – obszary i obiekty chronione 33 Walory przyrodnicze jako czynnik rozwoju regionów bogatsze niż w rejonach nie objętych na tyle restrykcyjnymi wschodniej Polski 33 przepisami. Magdalena Wojciechowska W partiach drzewostanu położonych w większej odległości Gatunki obce we florze Parku Narodowego „Ujście Warty” 34 od morza wrzosowate i im pokrewne powoli zanikają. Ich miej- sce zajmują inne gatunki, mniej związane z klifem i wydmą. Okładka: I strona – Sóweczka (fot. G. Leśniewski) Bór bażynowy łagodnie przechodzi w zespoły innego typu, jak: IV strona – Wel w okolicy Chełst; od tego miejsca rzeka nabie- olsy, buczyny, torfowiska, czy trawiaste łąki. W wielu takich ra górskiego charakteru (WPK) (fot. W. Lenart) ekotonach znaleźć można stanowiska długosza królewskiego Rada Redakcyjna: (Osmunda regalis) – jednej z naszych najrzadszych paproci. mgr Maria Bednarek (sekretarz redakcji – e-mail: [email protected]), Najważniejsze grupy ekologiczne zwierząt występujące w dr Andrzej Kowalczewski (redaktor naczelny opisywanych biocenozach to ptaki drapieżne oraz wodno- – e-mail: [email protected] – tu proszę kierować propozycje błotne. Prócz tego, obszar ten jest ostoją ptaków siewkowa- artykułów), mgr Anna Matysiak, prof. dr hab. Joanna Pijanowska. tych (Charadriiformes) i najmniejszego ptaka środkowej Eu- Adres w Internecie: ropy – mysikrólika (Regulis regulis). W suchych fragmentach http://www.mos.gov.pl/kzpn/czasopisma boru nadmorskiego występuje lelek kozodój (Caprimulgus Rada Programowa: europeaus). Najbardziej zagrożone gatunki ptaków, jakie prof. dr hab. Roman Andrzejewski (przewodniczący), niekiedy spotykane są w rezerwatach SPN to: orzechówka dr Stanisław Kucharzyk, dr Bogdan Jaroszewicz, dr Edyta Owadowska, dr Andrzej Raj, dr Bogdan Wiśniowski. (Nucifraga caryocactactes), myszołów włochaty (Buteo lago- pus) i związany z lekko wilgotnymi siedliskami bocian czarny Wydawca: Kampinoski Park Narodowy, 05-080 Izabelin, ul. Tetmajera 38 e-mail: [email protected] (tu prosimy kierować wszelką (Ciconia nigra). korespondencję). W nadmorskich borach bażynowych bardzo bogata jest Redakcja, przygotowanie do druku i druk: fauna gadów. Powszechnie występuje żmija zygzakowata (Vi- Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, pera berus), we wszystkich trzech odmianach barwnych, przy 05-082 Stare Babice, ul. Kutrzeby 15, czym najczęstsza jest odmiana miedziana. Bez trudu znaleźć tel. (0-22) 733 18 18, fax: (0-22) 752 94 16, można padalca zwyczajnego (Anguis fragilis) oraz jaszczurkę e-mail: [email protected] Nakład 7000 egz. Wydrukowano na papierze bezchlorowym. żyworodną (Lacerta vivipara). Zjawiskiem charakterystycznym dla Mierzei Łebskiej są Prenumeratę przyjmują: RUCH i Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk ruchome wydmy. Te z nich, które występują w obrębie boru Redakcja prosi Szanownych Czytelników o nadsyłanie pocztą elektroniczną bażynowego zmieniając swe położenie zasypują drzewa i inne ilustrowanych artykułów dotyczących głównie naszych parków narodowych. rośliny, które znajdują się przed czołem wydmy. Dzięki temu Szczególnie chętnie drukujemy artykuły na temat prowadzonych tam za- biegów ochronnych, jak i o działalności naukowej czy też edukacyjnej, oraz krajobraz ulega nieustannym metamorfozom. o innych ważnych wydarzeniach w parkach. Redakcja zastrzega sobie prawo do Łukasz M. KOŁODZIEJCZYK adiustacji tekstów, zmiany tytułów i ilustracji. Pod wydrukowanym artykułem podajemy wyłącznie imię, nazwisko i adres elektroniczny autora. O dane do podatku poprosimy [email protected] po przyjęciu artykułu do druku. Materiałów nie zamawianych Redakcja nie zwraca.

2 3 Dariusz Anderwald Barbara Draus Grzegorz Grzywaczewski Romuald Mikusek Paweł Szczepaniak

Liczymy (na)

Uszatki w budce sowy... przeznaczonej dla pustułki Fot. M. Rzępała

Włochatka Fot. R. Mikusek Sowy. Tajemnicze, demoniczne, Na terenie Polski możemy spotkać 13 bezszelestnym lotem przecinają gatunków sów, z czego 9 jest lęgowych a 4 pozostałe pojawiają się mniej lub bar- noc oznajmiając nam dziej regularnie. Wszystkie one podlegają swoje przybycie głosem... ochronie gatunkowej zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie Kontrowersyjne, symbol przyrody (Dz. U. 04. 92. 880) oraz rozpo- rządzeniem Ministra Środowiska z dnia nieszczęścia i zła z jednej strony, 28 września 2004 r. w sprawie gatunków a mądrości i wiedzy z drugiej… dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. 04. 220. 2237). Na mocy Mity i zabobony to część naszej tych samych aktów prawnych wprowa- dzono również strefową ochronę miejsc kultury, lecz jeśli – jak w tym lęgowych puchacza. Aż 8 gatunków sów, przypadku – wywołują negatywne w tym 5 regularnie lęgowych w Polsce, zostało wymienionych w Załączniku I emocje, warto je prostować Dyrektywy Ptasiej, która jest podstawą do wyznaczania najważniejszych terenów dla dobra naszych pierzastych pod ochronę w krajach Unii Europejskiej przyjaciół. (Obszary Specjalnej Ochrony w ramach sieci Natura 2000). Wśród nich znala- 4 5 Pisklęta sóweczki Puszczyk w dziupli Fot. R. Mikusek Fot. R. Siek

Uszatka Fot. M. Rębiś

zły się: włochatka, sóweczka i puchacz, trudną wykrywalność miejsc lęgowych, drzewa pod pretekstem przebudowy drze- gatunki, których rozpoznanie w polskiej czy w końcu małą liczbę sów obrączko- wostanu, zwłaszcza gdy dotyczy to gatun- części Karpat jest szczególnie słabe. Ten wanych co roku. Nielicznie zgromadzo- ków drzew nierodzimych. Również ciągła fakt był przyczynkiem do działań, które ne dane dostarczają jednak faktów o jest presja ze strony człowieka, który tępi podjęliśmy wiosną 2005 roku. niepokojąco niskim w ostatnich latach sowy i – nie zawsze świadomie – ogranicza Sowy są słabo poznane, głównie ze sukcesie lęgowym kilku istotnych z ich miejsca lęgowe w swoim otoczeniu. względu na swój skryty i w zasadzie nocny punktu widzenia ochrony gatunków, w Jako przykład można podać zatykanie tryb życia. Z drugiej strony w większości tym wymienionych w Polskiej Czerwonej otworów wentylacyjnych, uszczelnianie przypadków są silnie osiadłe spędzając w Księdze Zwierząt puchacza i włochatki. stropodachów czy wszelkich wlotów pro- obrębie niewielkiego areału całe dorosłe Jednym z głównych czynników zagrażają- wadzących na wieże kościelne, strychy życie, przez to stanowią doskonałe źródło cym sowom na terenie kraju jest zmiana itp. To w dużej mierze wciąż wina braku informacji na temat zmieniających się warunków siedliskowych. Degradacja wiedzy o istotnej roli tej grupy ptaków w warunków lokalnych. Trudno oszacować lasów, intensywna gospodarka leśna i środowisku i pożytecznym oddziaływaniu ich rzeczywistą sytuację bez poszukiwań przede wszystkim wyrąb starych drzewo- na otoczenie. skierowanych specjalnie wobec tej grupy. stanów, martwych i żywych drzew dziu- Ze względu na to, że właściwe roz- Wciąż dysponujemy małą wiedzą o so- plastych, zmniejsza liczbę schronień dla poznanie sytuacji sów w Polsce wymaga wach z terenu Polski, głównie ze względu sów, ich miejsc lęgowych i spiżarni, czyli zaangażowania szerokiego grona osób na małą liczbę inwentaryzowanych pod miejsc składowania nadmiaru zdobyczy, i lepszej koordynacji działań, Fundacja ich kątem powierzchni, braku stałego wykorzystywanych potem w okresach Wspierania Inicjatyw Ekologicznych monitoringu liczebności, szczególnie w kryzysu pokarmowego. Nierzadko wycina wraz z Sekcją Ochrony Sów Komitetu kluczowych miejscach występowania, się też wiekowe, zmurszałe czy dziuplaste Ochrony Orłów zorganizowała wiosną í 4 5 Tab. 1. Rozmieszczenie i liczebność sów lęgowych w Polsce (stan na 2005 rok.

wielkość populacji* gatunek areał lęgowy trend liczebości (l. par) puchacz cały kraj ok. 300 spadek w ostatnich latach

puszczyk uralski Polska SE 450–700 prawdopodobny wzrost

puszczyk (zwyczajny) cały kraj nieznana (liczna) prawdopodobnie stabilny

płomykówka cały kraj nieznana (średnio liczna) spadek

uszatka błotna głównie Polska E i NW 20–100 duże fluktuacje (spadek?)

uszatka (zwyczajna) cały kraj nieznana (liczna) stabilny

włochatka cały kraj bez cz. centralnej 700–800 wzrost, silne fluktuacje

pójdźka cały kraj (głównie cz. E) 500–1000 silny spadek

sóweczka Polska S i E 400–500 wzrost, stabilizacja

*wg Z. Głowaciński (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL; L. Tomiałojć i T. Stawarczyk 2003. Awifauna Polski. PTPP „pro Natura”; M. Gro- madzki M. (red.) 2004. Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Min. Środow., W-wa + nowe dane.

2005 r. pięć akcji inwentaryzacyjno- nie, SGGW czy wreszcie Szkół Leśnych w jak również tworzenie niewielkich stref warsztatowych dla pracowników Lasów Zagnańsku. Należy podkreślić, że wszyscy wokół miejsc rozrodu sóweczki i wło- Państwowych, parków krajobrazowych i uczestnicy akcji wykazali bardzo duże za- chatki o promieniu do 50 m. Takie strefy narodowych pod roboczą nazwą „Bubo- angażowanie podczas akcji co przełożyło można tworzyć na podstawie wewnętrz- góry”. Akcja ta jest częścią projektu pt. się na wspaniałą współpracę i wyniki. nych rozporządzeń, np. wydanych przez „Sowy – nocne pohukiwania o pomoc. Akcja składała się z dwóch części: dyrektora w obrębie parku narodowego. Ochrona rzadkich gatunków sów leśnych teoretycznej i terenowej. W pierwszym Deficyt dziupli naturalnych zalecano re- na terenie Polski południowej”, którego dniu omówiono występowanie, biologię kompensować wywieszaniem specjalnie działania objęły głównie teren Beskidu poszczególnych gatunków sów, szczegól- zaprojektowanych budek imitujących Sądeckiego. Były one możliwe dzięki do- nie skupiając się na ich rozpoznawaniu, dziuple większych gatunków dzięciołów, finansowaniu ze strony Ekofunduszu, zaś metodach wyszukiwania i inwentaryzacji. które mogą służyć sowom nie tylko jako w parkach narodowych: Babiogórskim, Specjalną uwagę zwrócono na potencjal- potencjalne miejsca lęgowe, ale również Gorczańskim, Poleskim i Świętokrzyskim ne zagrożenia jak i stosowane w praktyce jako schronienie i spiżarnie w okresie dzięki wsparciu GEF/SGP UNDP oraz zabiegi ochronne. W części terenowej po- obfitości pokarmu. Zresztą mogą służyć pomocy zainteresowanych parków naro- dzielono uczestników na grupy składające nie tylko sowom. W Górach Stołowych, dowych i nadleśnictw. się z ornitologa, leśników i pracowników gdzie projekt realizowany jest od kilku lat, W warsztatach wzięło udział ponad parków narodowych i każdej z nich wyzna- budki takie chętnie zajmowane są przez 250 osób, w tym pracownicy nadleśnictw: czano obszar do inwentaryzacji i nasłuchu popielicowate (np. orzesznice, koszatki), Limanowa, Nowy Targ, Sucha Beskidzka, podczas kolejnych trzech nocy. Na koniec dzięcioły i liczne owady. Jeleśnia, Kielce, Pińczów, Starachowice, warsztatów stworzono dla każdego obsza- W celu dobrej kontroli kondycji i Suchedniów, Zagnańsk, Lubartów, Pu- ru mapę nanosząc wszystkie stwierdzenia stanu populacji sów, potrzebne jest rozpo- ławy, Włodawa, Świdnik, Gościeradów, sów. Efektywność przeprowadzonych częcie systematycznych inwentaryzacji na Parczew, Łagów, liczne grono pracow- kontroli była dla nas dużym zaskocze- terenie całego kraju, zwłaszcza części sła- ników parków narodowych, w tym z niem. Wykryto w sumie 173 stanowiska, biej spenetrowanych pod tym kątem, czyli Babiogórskiego, Gorczańskiego, Pole- w większości na terenach górskich, w tym: Karpat Wschodnich, Pojezierza Mazur- skiego, Świętokrzyskiego, Pienińskiego, 109 puszczyka zwyczajnego, 22 sóweczki, skiego i generalnie ściany wschodniej. Ma Tatrzańskiego i Gór Stołowych. Podczas 20 puszczyka uralskiego, 11 uszatki, 7 wło- to jedynie sens przy dużym zaangażowaniu warsztatów w Poleskim PN nawiązano chatki, 2 płomykówki i tylko 2 puchacza, wielu osób. Załączona tabela jak widać współpracę z ornitologami z Szackiego którego aktywność była w tym okresie posiada wiele luk. I nie dotyczy to tylko Parku Narodowego i Ukraińskiej Aka- niestety już bardzo mała. Najmniejsze zakresu liczebności, który jest odzwiercie- demii Nauk. Zaowocuje ona być może w zagęszczenia sów stwierdzano na terenach dleniem naszej dzisiejszej wiedzy, a która przyszłości wspólnym projektem ochrony o intensywnej gospodarce leśnej, o małym jest jeszcze daleka od poznania stanu fak- sów pogranicza polsko-ukraińskiego. W zróżnicowaniu wiekowym i siedliskowym. tycznego na wielu terenach. Tylko dzięki warsztatach wzięli również udział repre- Zwracano uwagę na konieczność działań systematycznemu gromadzeniu danych zentanci Zarządu Chełmskich Parków mających na celu ochronę miejsc lęgo- oraz zaangażowaniu wielu osób możemy Krajobrazowych, ZPKWŚ w Żywcu, wych poprzez pozostawianie posuszu, monitorować kondycję poszczególnych organizacji pozarządowych, jak ROEE z co zgodne jest również z propagowanym populacji sów i odpowiednio reagować, by Krakowa, TBOP z Kielc, Lubelskie To- obecnie modelem gospodarki leśnej. Nie- im pomóc zanim będzie za późno. warzystwo Ornitologiczne, Polska Grupa zależnie od stosowanych form ochrony Badawcza Pójdźki, studenci z Akademii zalecano ponadto inwentaryzowanie a Kontakt z autorami: Rolniczej w Krakowie, Poznaniu, Lubli- następnie zachowanie drzew dziuplastych [email protected] 6 7 Pochodzenie nazw miejscowości położonych na terenie Poleskiego Parku Narodowego Jezioro Wytyczno, a w nim dzwon Lewan Czy w Jamnikach biegają jamniki a w Pieszowoli ludzie z własnej woli chodzą piechotą?

Czy na Zbójnie grasują zbójnicy i czy Lejno to potoczne zawołanie na Polesiu?

Takie i inne pytania nasuną się tury- łożenia i fosa pozostała do dzisiaj. Te dwie Stary Brus. Brusz 15645, etymologia tej ście wędrującemu szlakami turystycznymi najstarsze osady mają nazwy odimienne. nazwy może wywodzić się od słowa brus, i ścieżkami dydaktycznymi wśród bagien i Z połowy XIII wieku pochodzą rów- brausek – kamień do wecowania. ,,Kowal uroczysk Poleskiego Parku Narodowego i nież wzmianki źródłowe o Orzechowie lemiesze ostrzy na brusie’’. ,,Nim ten miecz jego otuliny. Nazwy miejscowości tutaj Starym. W dokumentach z roku 1252 wyostrzy na brusie, drugi ma już nad gło- występujące zaintrygują zarówno zwy- była to własność klasztoru sieciechow- wą’’, lub też nazwa związana jest ze zbiorni- kłych turystów jak i miłośników kultury skiego. Prawdopodobnie klasztorowi kami wodnymi. materialnej Polesia i Lubelszczyzny. nadane było samo jezioro tylko, podobnie Lejno – Lieyno 15646. Nazwa charak- Wraz z rozwojem osadnictwa na tym jak i pobliskie jezioro Osthfysch – Osth- teryzująca teren. terenie powstawały nowe miejscowości, wisz u Długosza2, dziś Uściwierz. Klasztor Łomnica – Lumnycza 15397. Nazwa które należało jakoś nazwać. Według źró- pozbył się następnie tych odległych i nie- może wywodzić się od tego, że bieg rzeki deł historycznych najstarszą osadą jest dogodnych posiadłości. Piwonii załamuje się, od kształtu wsi, lub Wereszczyn. Wieś położona na wyniosłości Piętnastowieczne źródła wymieniają też od słowa ukraińskiego łomić – orać. stanowiącej niejako wyspę wśród okolicz- miejscowość Hańsk – Hansk 14623, gwa- Zienki – Zinki 15648. Nazwa osobowa nych nizin błotnistych. Osada wczesnośre- rowo haisk nazwa odimienna, od Hańka, od Sieńko, Sińko siedzących na tej wsi. dniowieczna wzmiankowana w Latopisie Hansa, która następnie staje się siedzibą Wołoskowola – Wołosza 15649, Woło- Hipackim pod datą 1204 roku jako osada rodową rodu Hańskich. ska Wola 163710 i Pieszowola wieś wzmian- książęca księstwa Halicko-Włodzimier- Nowa fala osadnictwa na tym terenie kowana w 156411 roku, jako Piesia (Psia) skiego. Nazwa może wywodzić się od ukra- przypada na połowę XVI wieku, kiedy to Wola. Pochodzenie tych dwóch nazw tłu- ińskiego imienia Wereszko, co jest zdrob- powstają wzmiankowane w źródłach maczy legenda zaczerpnięta z kroniki nieniem od Weremij – odpowiednik pol- nowe miejscowości. szkolnej Wołoskowoli „Według nikłych skiego Żeremi, Jeremiasz. Pod datą 14361, Wola Wereszczyńska – Volya Verescyn- wiadomości okazało się, iż wieś Wołosko- Weresczin figuruje już jako siedziba rodu ska 15114. Nazwę Wola, Wolka przejmo- wola jest bardzo stara, nazwa jej pochodzić Wereszczyńskich herbu Korczak. Ten sam wały osady powstałe z woli i na gruntach ma jeszcze z czasów pańszczyźnianych, Latopis wspomina, że w XIII wieku istniał właścicieli, w tym wypadku Wereszczyń- kiedy jej mieszkańcy musieli z wołami sta- gród stożkowy w Andrzejowie, którego za- skich. wać do odrabiania pańszczyzny – stąd na- í 6 7 zwa Wołosko – Wola (obecnie zlane w je- W tym też okresie powstają Górki – położenia za Łęczną, za jeziorem Łukie, za den wyraz Wołoskowola). Według tegoż Gorki 178613. Nazwa wsi związana z topo- łąką; łuka – łąka. podania, sąsiednia wieś Pieszowola nosi graficznym położeniem na górze, wznie- Dyszczytno; od gwarowej nazwy, desz- nazwę od tego, iż jej mieszkańcy chodzili sieniu i Urszulin 178614, osada powstała czyty – deszczowy. pieszo do dworu odrabiać pańszczyznę”12. na dobrach Andrzejewskich, nazwa od- Zawadówka – nazwa od zawady to Wiek XVII to okres licznych wojen w imienna. znaczy od jakiejś przeszkody naturalnej Rzeczypospolitej niesprzyjający osadnic- W dziewiętnastym wieku następuje lub zrobionej sztucznie, albo od przezwi- twu, i dopiero w połowie XVIII wieku wzmożone osadnictwo, powstają nowe ska lub nazwiska Zawada. spotykamy wzmiankę, że w Wytycznie w osady: Dominiczyn – Dominiczyn majdan Również w tej samej Zawadówce ist- 1769 roku podsądek ziemi chełmskiej 182715. Majdan – terminem tym nazywa- nieje do dzisiaj przy trakcie Załucze Stare Andrzej Boniecki ufundował cerkiew no osady powstające w lasach, służące do – Zawadówka, mała sadzawka porosła grecko-katolicką pod wezwaniem Święte- wyrobu smoły i potażu. Nazwa wsi może trzcinami i oczeretami, z której ponoć go Krzyża. Według kroniki parafialnej być odimienna od Dominika i Wincencin woda nigdy nie wysycha. Według legendy parafii Wytyczno: „W miejscu jeziora mia- – Wincencin majdan – nazwa wsi odimien- w miejscu tym stała żydowska karczma. ło być miasteczko Witulin. Raz jedna na od Wincentego. Cieszyła się bardzo złą sławą. Chłopi, za- dziewczyna szła z bielizną do prania do Karczunek – nazwa kulturowa ozna- miast iść w pole, całe dnie i noce przesia- kryniczki. W drodze potknęła się o ka- czająca dzieło rąk ludzkich związane z dywali w karczmie, przepijając ciężko za- mień, skaleczyła bosą nogę i siarczyście osadnictwem bądź rolnictwem karczowa- robione pieniądze, za plony i tak lichych zaklęła mówiąc: „bodaj się zapadło to nie – wyrąb lasu. zbiorów. W końcu gospodynie nie wytrzy- miasto”. Wtedy miasto miało się zapaść i Nowiny – gwarowo nuviny – grunt po mały, karczmarza przegnały, a karczmę zostało zalane wodą”. wykarczowanym lesie lub ziemia pod przeklęły, co by na wieki zapadła się pod W tejże kronice zanotowano zapis, że uprawę pierwszy raz wzięta. Podobnie też ziemię. Co też się stało. A do tej pory, w czasie wielkiej posuchy, gdy woda opa- Wielki Łan, Wielkopole – gwarowo; v’el- czasami, w miejscu gdzie ongiś stała dła, widziano jak z wody wystawał krzyż. gopole, v’elkopole – wielkie pole. karczma, słychać gwar wesołej biesiady, Innym razem „na wierzch jeziora wyszedł Zastawie – Zastawie 182716 wieś, niegdyś śpiewy biesiadników i brzęk butelek i dzwon. Dźwiękiem swoim zwołał ludność położona za stawem, rozlewiskiem. Zabro- szklanic. Złośliwi powiadają, że nazwa ze wsi a głos jego wyraźnie mówił: „kto dzie, za brodem, Zamłyniec, za młynem. Zawadówka, może wywodzić się właśnie zgadnie jak ten dzwon się nazywa? Zgady- Mietułka – Metiołka 183917, gwarowo: od tych złośliwych „bab”, co przeklęły wali ludziska, bo każdy ciekaw, co będzie metułka, mecułka – nazwa florystyczna, karczmę, jedyną uciechę dla „chłopów”. dalej, ale nikt nie potrafił odgadnąć nazwy podobnie jak Dębiny, Dębowiec, Jagod- W tym też XIX wieku nasila się osad- dzwonu. Dzwon miał powiedzieć: „dzwon no, Lipniak, Olszowo, Wiązowiec. nictwo kolonistów niemieckich, powstają Lewan, dzwon Lewan, na sto lat idzie na Załucze Stare – Załucze 183918. Po- nowe wsie zamieszkałe głównie przez ko- dno jeziora” i zadzwoniwszy utonął. chodzenie nazwy może wywodzić się od lonistów: takie jak Załucze Nowe czy Mi-

Wereszczyn – dzisiaj tak jak dawniej

8 chałów. Michałów – Michelsdorf 182719, Michelsdorf Kol. czyli Szwaycary 183920 – dawna wieś osadników niemieckich. Przed wojną zamieszkiwali tu prawie sami Niemcy, jedynie 5 rodzin było polskich i 2 rodziny Ukraińców. Legenda mówi, że nazwa Michelsdorf pochodzi od imienia Michał, który przywiódł w połowie dzie- więtnastego wieku Niemców i tutaj się osiedlili. Miał ten Michał krowę, która już na nowym osadnictwie urodziła dwa byczki bliźniaki. Niemcy uznali to za do- brą wróżbę i gdy te podrosły, oborali bruz- dę wokół swoich posiadłości na Michało- wie. Ślubując jednocześnie, że w soboty nie będą wywozić gnoju na pole, co miało uchronić ich pola przed gradem. Ślubów dotrzymywali, w soboty gnoju nie wywozi- li i nigdy się nie zdarzyło, że gradobicie spustoszyło ich pola i uprawy. I na koniec trzy wzbudzające najwięk- szą ciekawość nazwy to: Babsk, Jamniki i Zbójno. Nazwa Babsk wywodzi się od na- zwiska właściciela wsi – Babski, Jamniki od ukształtowania terenu: jamny, jamisty, zaś Zbójno, gwarowo zbuina, od nazwy terenu specjalnie przygotowanego do młócki zboża na ubitym, twardym grun- cie.

Tekst i zdjęcia: Zbigniew GIEMZA Brug w starym Brusie ([email protected])

1 Zbiór dokumentów małopolskich, t. V, wy- Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona, Źródła 14 Mappa szczególna (!) Województwa dał S. Kuraś, Wrocław – Warszawa – Kra- Dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Warszawa 1902. Lubelskiego zrządzona z innych mapp ków 1962 – 1970. 10 Akty izdawajemyje Kommissieju wysoča- miejscowych tak dawniey i swiezo odry- 2 (L. B. II, 267, 270). jše dlja razbora drewnach aktow w Wilnie, sowanych tudziez goscincowych i nie- 3 S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i t. I – XXXV, Wilna 1865–1910 (od t. III wątpliwych wiadomości wszystko we- gmin PRL, Wrocław 1984. – Akty izdawajemyje Wilenskoju Arche- dług reguł geograficznych i obserwacyi 4 Zapiski chełmskie ziemskie (materiały z ografičeskoju Kommissieju). astronomicznych przez. ...Karola de KJP UMCS). 11 A. Jabłonkowski, Polska XVI wieku pod Perthées – 1786. 5 A. Jabłonkowski, Polska XVI wieku pod względem statystycznym, t. VIII, cz. 1. 15 Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskie- względem statystycznym, t. VIII, cz. 1. Zie- Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona, Źródła go z wyróżnieniem ich położenia i ludności, mie Ruskie. Ruś Czerwona, Źródła Dziejo- Dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Warszawa 1902. t. I–II, Warszawa 1827. we, t. XVIII, cz. 1, Warszawa 1902. 12 Rys historyczny wsi do czasu odzyskania 16 Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskie- 6 A. Jabłonkowski, Polska XVI wieku pod niepodległości i zorganizowania pierwszej go z wyróżnieniem ich położenia i ludności, względem statystycznym, t. VIII, cz. 1. Zie- szkoły przez Władze Polskie w/g Kroniki t. I–II, Warszawa 1827. mie Ruskie. Ruś Czerwona, Źródła Dziejo- szkoły w Wołoskowoli z roku 1928 spisanej 17 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, we, t. XVIII, cz. 1, Warszawa 1902. przez Jana Żuchowicza. 1839. 7 Zapiski chełmskie ziemskie (materiały z 13 Mappa szczególna (!) Województwa 18 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, KJP UMCS). Lubelskiego zrządzona z innych mapp 1839. 8 A. Jabłonkowski, Polska XVI wieku pod miejscowych tak dawniey i swiezo odry- 19 Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskie- względem statystycznym, t. VIII, cz. 1. Zie- sowanych tudziez goscincowych i nie- go z wyróżnieniem ich położenia i ludności, mie Ruskie. Ruś Czerwona, Źródła Dziejo- wątpliwych wiadomości wszystko we- t. I–II, Warszawa 1827. we, t. XVIII/1, cz. 1, Warszawa 1902. dług reguł geograficznych i obserwacyi 20 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 9 A. Jabłonkowski, Polska XVI wieku pod astronomicznych przez. ...Karola de 1839. względem statystycznym, t. VIII, cz. 1. Perthées – 1786.

9 „NATURA 2000” w procedurze oceny oddziaływania na środowisko

Fakty i artefakty przyjąć, że Polska w całości znajduje się w warte we wcześniej wydanych decyzjach Sieć Natura 2000 (N2) jest nowym sąsiedztwie tych obszarów, co oznacza, że administracyjnych wszelkich rzędów, od elementem obszarowej ochrony przyro- wszelka działalność inwestycyjna i gospo- państwowych do gminnych. Inna sprawa, dy w Polsce, wprowadzanym w związku darcza może negatywnie oddziaływać na że zbyt często procedury OOS nie dosta- z dwoma aktami prawnymi Unii Euro- chronione przez sieć taksony. Słuchając tecznie uwzględniają wymogi ochrony pejskiej: Dyrektywą Rady 79/409/EWG kategorycznych obrońców przyrody nie- przyrody ożywionej, a zwłaszcza ochrony z 2 kwietnia 1979 (tzw. Dyrektywą Ptasią) którzy dochodzą do przekonania, że bez siedliskowej i gatunkowej. i Dyrektywą Rady 92/43/EWG z 21 maja wieloletnich i kosztownych badań nie 1992 (tzw. Dyrektywą Siedliskową). Sieć można wykluczyć istotnego oddziaływa- Przede wszystkim prognozy ta ma zapewnić utrzymanie różnorodno- nia na chronione gatunki i siedliska więk- do dokumentów strategicznych ści biologicznej tworząc system chronio- szości działań gospodarczych regularnie Wbrew powszechnym obawom ostrze nych obszarów połączonych korytarzami prowadzonych w naszym kraju. Czyli sieć restrykcyjne N2 w stosunku do planowa- ekologicznymi. Zgodnie z art. 6 ust. 2 N2 odławia aktywność gospodarczą. nej działalności gospodarczej skierowane dyrektywy habitatowej (siedliskowej) jest w stronę tworzenia niezgodnych z państwa członkowskie zobowiązane są Przypomnienie potrzebami ochrony planów, programów, do podejmowania odpowiednich działań Polski system ocen oddziaływania na polityk i strategii dotyczących całego kraju w celu uniknięcia pogorszenia stanu sie- środowisko, jako najważniejsze narzędzie a także regionów. Wykorzystywany tu bę- dlisk naturalnych i siedlisk gatunków na ochrony tego środowiska, został ugrun- dzie mechanizm tzw. ocen strategicznych specjalnych obszarach ochrony, jak rów- towany już kilkanaście lat temu. Wciąż funkcjonujących w naszym prawie śro- nież działań mających na celu uniknięcie przechodzi ewolucje, przyznajmy nieco dowiskowym już parę lat. Przypomnijmy, płoszenia gatunków, dla których ochrony konwulsyjne, ale pozostają w nim oczy- że podstawowym założeniem utrzymania obszary te zostały wyznaczone. wiste wymagania w stosunku do zagrożeń obszarów N2 jest niepogarszanie stanu, a To najkrótsza z możliwych informacja przyrody. Procedury OOS, wczorajsze, więc niejako akceptacja sytuacji zastanej. znana już dobrze wszystkim zainteresowa- dzisiejsze i jutrzejsze, wymagają ścisłego Wobec tego analiza przedsięwzięć prak- nym. Jednocześnie to początek złożonych stosowania się do zapisów wszystkich tycznie dotyczyć będzie tylko planowa- implikacji prawno-proceduralnych doty- konwencji i innych porozumień mię- nych. Procedura ta dotyczy planów (a w czących sposobu zapewnienia właściwej dzynarodowych, w tym bilateralnych. istocie zarówno planów jak i programów organizacji i ochrony sieci. W szczegól- Wystarczy zauważyć, że wypełnianie li- oraz innych dokumentów planistycznych ności chodzi o stosowne uzgadnianie tery konwencji o ochronie różnorodności o cechach planów i programów). Wpraw- wszelkich planów, strategii a nawet biologicznej spełnia zasadnicze wymogi dzie w dyrektywie habitatowej mowa jest polityk przestrzennych dotyczących ob- dotyczące N2. W Polsce w zasadzie za- tylko o „planach”, ale oficjalna inter- szarów Natura 2000 i oczywiście o takie niechano stosowania odrębnych norm pretacja Komisji Europejskiej nakazuje prowadzenie procedur administracyjnych imisyjnych dla terenów chronionych. Nie rozumieć przez to zarówno plany, jak i (zwłaszcza lokalizacyjnych), by warunki musi tak być także w stosunku do obsza- programy w rozumieniu Dyrektywy 2001/ powyższe zostały spełnione. rów N2. Wystarczy wypełniać wszystkie 42). Konkretnie dotyczy ona planów i Ponieważ obszary N2 (zatwierdzone zalecenia dotyczące procedury OOS, to przedsięwzięć, które nie są bezpośrednio i znajdujące się na tzw. „shadow list”) znaczy wymogi co do raportu oraz podsta- związane z zarządzaniem danym obszarem dotyczą w znacznym stopniu krajobra- wowych elementów procesu. Proces ten Natura 2000. Ocenie środowiskowej zów dolinnych, można w przybliżeniu musi uwzględniać potrzeby ochronne za- podlega oddziaływanie, jakie plan lub

10 11 Polana w uroczysku Obrazik, urozmaicony krajobraz pagórów morenowych i zagłębień wytopiskowych (GLPK)

Południowy brzeg jeziora Leźno Wielkie, drugiego co do wielkości w Parku – 86 ha (GLPK)

przedsięwzięcie może wywierać zarówno zwykłego wprowadzenia rozdziału np. do fikacyjnej czyli screeningu (II), pojawia oddzielnie, jak też w połączeniu z innymi raportów OOS, gdyż przedsięwzięcia ob- się kategoria III przedsięwzięć mogących planami lub przedsięwzięciami. jęte procedurą OOS są sklasyfikowane i oddziaływać na obszary N2. Jest więc tak, W przypadku dokumentów plani- na pewno ta klasyfikacja (unijna i bardzo że te przedsięwzięcia, które zamieszczone stycznych relacja oceny habitatowej do podobna nasza) nie obejmuje wszystkich są na listach I i II w Rozporządzeniu oceny strategicznej jest zatem prosta przypadków możliwości negatywnych od- o kwalifikowaniu przedsięwzięć mogą- – zgodnie z dyrektywą SEA 2001/42 działywań na obszary N2. Sieć NATURA cych znacząco oddziaływać na środowi- ocena habitatowa jest elementem oceny 2000 jako całkowicie odmienna kategoria sko, będą ocenianie w ramach tradycyjnej strategicznej i podlega wszystkim wyma- ochronna stworzyła jakościowo nowe procedury OOS, aż do wydania decyzji ganiom dotyczącym oceny strategicznej. uwarunkowania do procedur zezwoleń o środowiskowych uwarunkowaniach W praktyce wykonywania ocen dla ekologicznych, w szczególności do pro- zgody na realizację przedsięwzięcia, zaś dokumentów strategicznych zachowane cesu OOS, a także pozwoleń zintegrowa- inne wykazujące takie oddziaływania będą podstawowe zasady: ocena (oficjal- nych (IPCC). Zgodnie z rekomendacjami przejdą taką samą ocenę, mimo że na li- nie prognoza skutków środowiskowych) unijnymi wymagania ochronne sieci stach I i II się nie znajdują. Nie wydaje się będzie wykonywana przez niezależną od powinny być spełnione m.in. poprzez do- konieczne, aby w stosunku do wszystkich przygotowującego dokument strategicz- tychczas funkcjonujące procedury OOS, powyższych przypadków niezbędne było ny grupę, jednorazowo z wypełnieniem a więc zgodnie z duchem dyrektywy o przeprowadzanie pełnej procedury OOS podstawowych zasad zapisanych w sto- ocenach środowiskowych, czyli bez ko- i uprzednie uzyskiwanie decyzji o środo- sownym rozporządzeniu (w tym warian- nieczności wprowadzania dodatkowych wiskowych uwarunkowaniach realizacji towość, udział społeczeństwa, zgodność uzgodnień i zezwoleń. przedsięwzięcia. Wystarczy określenie z zasadami zrównoważonego rozwoju Obecny (lato 2005) stan prawny zakresu oceny habitatowej i relacji do od- itd.). Prognoza będzie zawierała wyraź- charakteryzuje się pewną przejściowością powiednich przepisów ustawy o ochronie nie wyodrębniony rozdział oceniający wywołaną nowelizacją ustawy o ochro- przyrody. ewentualny wpływ wdrożenia dokumentu nie przyrody, a także wprowadzonymi Zmiany ustawy POŚ spowodowały strategicznego na obszary N2. W świetle zmianami w ustawie Prawo ochrony śro- uporządkowanie odniesień do nich w wniosków wynikających z tej oceny, wła- dowiska. Od połowy lipca 2005 roku obo- innych ustawach branżowych oraz wpro- ściwe władze krajowe mogą wyrazić zgodę wiązuje w miarę jednolite postępowanie wadzenie niezależnego oceniania środo- na ten plan lub przedsięwzięcie tylko po w sprawie OOS tyczące się obszarów N2, wiskowego wymienionych przedsięwzięć, upewnieniu się, że nie będzie on wpły- a więc dotyczące przedsięwzięć (instalacji) w szczególności instalacji punktowych wać negatywnie na integralność danego kwalifikowanych zgodnie ze stosownym i liniowych. Z powyższego wynika, że obiektu chronionego. Na razie w tej kwe- rozporządzeniem, przedsięwzięć wymie- ocenianie wpływu planowanej działal- stii nie mamy żadnych doświadczeń. nionych w ustawie POŚ podlegających ności na trwałość, spójność i parametry procesowi OOS (koncesje geologiczne, ekologiczne sieci N2 powinno odbywać Ocena habitatowa w stosunku drogi krajowe i autostrady, itd.). Obok się zgodnie z ogólnymi zasadami procesu do przedsięwzięć kategorii I i II przedsięwzięć mogących OOS, bez odrębnej wyspecjalizowanej Zdecydowanie więcej problemów znacząco oddziaływać na środowisko, dla procedury. Przypomnijmy, że oznacza to wiąże się z wprowadzeniem oceny habita- których obowiązek wykonywania raportu m.in.: towej do funkcjonującej procedury OOS OOS jest obligatoryjny (I) i może być 1. Przeprowadzenie postępowania przed dla przedsięwzięć. Tu nie ma możliwości ustanowiony podczas procedury kwali- ustanowionymi organami i z udziałem í 10 11 Rezerwat Torfowisko Piaseczyńskie otaczający dystroficzne jezioro Piaseczenko (GLPK)

Śródpolne dojście do jeziora Samińskiego od strony Radoszek (GLPK)

określonych nielicznych stron, a więc sytuację, kiedy nie było w Polsce podstaw nej w art. 46 ust. 4 POŚ. Pomimo jasnych sprowadzenie innych organów oraz or- prawnych przeprowadzenia oceny habita- intencji poza zakresem oceny habitatowej ganizacji, instytucji i osób fizycznych do towej. O ile rozwiązanie to w przypadku pozostanie cały szereg działań (trudno je roli doradców lub wnioskodawców – poza planów i programów wynika niejako z nazwać przedsięwzięciami) nie wymagają- strefę uzgodnieniową. wymagań Dyrektywy SEA i nie budzi cych żadnej z decyzji określonych w art. 2. Przeprowadzenie postępowania z zastrzeżeń (choć można mieć wątpliwości 46 ust. 4 POŚ, tym niemniej mogących obligatoryjnym udziałem społeczeństwa, co do tego, czy ujęcie pewnych przepisów „znacząco oddziaływać na obszar Natura przy oczywistym fakcie stosunkowo słabej jest wystarczające do zapewnienia trans- 2000”. Wymienić tu można różnego motywacji większości grup społecznych. pozycji dyrektywy habitatowej w tym rodzaju zmiany użytkowania terenu, za- 3. Ograniczenie procedury odwoław- zakresie), to w przypadku przedsięwzięć budowę letniskowo-turystyczną, a nawet czej do instancji czysto administracyj- pozostają pewne wątpliwości. systematyczne imprezy masowe. Poza nych. Wątpliwości te wynikają nie tyle z zakresem oceny habitatowej pozostają faktu, iż ocenę habitatową włączono w np. różnego rodzaju zezwolenia przewi- Jednocześnie, zgodnie z regulacjami ogólny system oceny przedsięwzięć regu- dziane w ustawie o ochronie przyrody unijnymi dotyczącymi N2, zakłada się, lowany w art. 46–57 POŚ transponujący (np. zezwolenie na usunięcie drzew lub że postępowanie w sprawie OOS powin- postanowienia dyrektywy OOS 85/337, krzewów) czy ustawie o rybactwie śródlą- no zapewnić gwarancję nie pogarszania co z faktu, iż ocena habitatowa będzie dowym (np. zezwolenia na odstępstwa od parametrów ekologicznych obszaru, w przeprowadzana tylko i wyłącznie w ra- zakazów). Można także mieć wątpliwości, szczególności gęstości wyróżnionych mach tego systemu. Ogólny system oceny jak w przypadkach negatywnego postano- taksonów, a niespełnienie tego warunku przedsięwzięć regulowany w art. 46–57 wienia screeningowego (nie wykonywa- skutkuje nie restrykcjami w stosunku do POŚ jest ograniczony do kilku tylko pro- nia raportu OOS) będą reprezentowane wnioskującego o realizację (uzgodnienie) cedur decyzyjnych określonych w art. 46 interesy obszarów N2. Ocena habitatowa przedsięwzięcia, ale odpowiedzialnością ust. 4, co już obecnie rodzi wątpliwości, powinna obejmować także pozwolenia materialną państwa polskiego. Ten ostatni czy obejmuje on wszystkie przedsięwzięcia zintegrowane wydawane zgodnie z Dyrek- aspekt, zupełnie nowy, w przypadku pro- ujęte w Aneksie I i II do dyrektywy OOS tywą IPPC. Tu wstępną wątpliwością jest cesu OOS jest czymś w rodzaju wprowa- 85/337. Nowela do POŚ przynosi dalszą spełnienie zasad nie pogarszania stanu. dzenia absolutnej weryfikacji zewnętrznej redukcję katalogu tych procedur. Obej- Dziś słabe są relacje pomiędzy regulacją prawidłowości postępowania. Procedura mować on będzie w istocie prawie wyłącz- prawną pozwolenia zintegrowanego oraz OOS dotycząca obszarów N2 zachowuje nie przedsięwzięcia związane z podjęciem ochrony obszarów Natura 2000.W szcze- znane standardy środowiskowe, także prac budowlanych, pomijając natomiast gólności nie ma wymogu przeprowadzenia dotyczące np. ochrony różnorodności – poza wydobywaniem kopalin – innego oceny habitatowej, nie ma też możliwości biologicznej oraz zachowania siedlisk i rodzaju ingerencje w środowisko. odmowy pozwolenia z uwagi na szkodliwy stanowisk gatunków chronionych. Dodanie do listy przedsięwzięć wyma- wpływ na obszar Natura 2000. To samo Trzeba zauważyć, że już w ustawie o gających OOS nowej kategorii „przedsię- dotyczy wszystkich innych pozwoleń emi- ochronie przyrody z 2004 r. oraz w usta- wzięć mogących znacząco oddziaływać syjnych przewidzianych przez POŚ. wie nowelizującej ustawę Prawo ochrony na obszar N2” nie zmienia faktu, iż w Można mieć obawy, że te i inne za- środowiska zakłada się włączenie oceny dalszym ciągu zakresem oceny objęte strzeżenia do nowej regulacji stawiają pod habitatowej w istniejący system ocen. będą tylko te przedsięwzięcia, dla których znakiem zapytania pełnię transpozycji Spowodowało to m.in. ponad półroczną wymagane jest uzyskanie decyzji określo- oraz implementacji dyrektywy habita- 12 13 Mezotroficzne, wyjątkowo przezroczyste (ponad 7 m) Jezioro Wlecz (GLPK)

towej w kontekście interpretacji jej wy- polskich powinna wyglądać kompensacja dowych do samej idei, a w szczególności magań przez Komisję Europejską a także przyrodnicza. O podjętych działaniach do ustanowienia tej sieci w Polsce. Jeśli w i Europejski Trybunał Sprawiedliwości, kompensujących państwo członkowskie przypadku instalacji mogących znacząco który sprawą zapewnienia ochrony dla musi poinformować Komisję Europejską. oddziaływać na środowisko, utrwaliła się obszarów Natura 2000 już się zajmował. w Polsce atmosfera ograniczonego zaufa- Dyrektywa zakłada konkretne warun- Kłopoty zewnętrzne nia, dość drobiazgowej kontroli i poszu- ki niewyrażenia zgody na przedsięwzięcia. i wewnętrzne kiwania elementów mogących pogorszyć Jeżeli dany obiekt obejmuje priorytetowe Instytucja oceny habitatowej jest warunki życia okolicznych mieszkańców, siedlisko lub występuje na nim gatunek o instytucją w Polsce nową i mało znaną, to obszary N2 są często traktowane priorytetowym znaczeniu, to na realizację tworzą się dopiero podstawy prawne jej inaczej – jako próba ograniczenia po- planu lub przedsięwzięcia można wyrazić stosowania na szerszą skalę. Wprawdzie żytecznej, a nawet niezbędnej działal- zgodę tylko z uwagi na względy odnoszące niewiele jest jeszcze doświadczeń z jej ności gospodarczej i życia społecznego. się do zdrowia ludzkiego lub bezpieczeń- stosowaniem, ale wszystko wskazuje na Najlepszymi dowodami na powyższe są stwa publicznego, bądź też na pozytywne to, iż na tle tej instytucji i jej stosowania oficjalne głosy samorządów, stowarzy- skutki o pierwszorzędnym znaczeniu dla pojawiać się będzie sporo nieporozumień i szeń o charakterze gospodarczym, grup środowiska, czy też – po wyrażeniu opinii problemów. Pierwsze oznaki tego pojawiły zawodowych, branżowych itd. Wystarczy przez Komisję – z uwagi na inne przyczy- się w związku z finansowaniem projektów wspomnieć choćby apel o wstrzymanie ny. W stosunku do wszystkich powyższych ze środków Funduszu Spójności, gdzie Ko- wdrażania Programu Natura 2000 przy- przypadków określić należy precyzyjnie misja Europejska skrupulatnie podeszła gotowany przez kilkadziesiąt znaczących zakres oceny habitatowej. Powinna ona do kontroli przestrzegania wymagań Dy- osób związanych z gospodarką wodną i uwzględniać jedynie elementy wyma- rektywy habitatowej oraz wskazała kon- biznesem oraz wielokrotnie wypowiadane gane w świetle dyrektyw habitatowej, a sekwencje ich nieprzestrzegania. Komisja reakcje środowiska drogowców szukają- więc mieć zakres znacznie ograniczony w podejmuje także działania kontrolne na cych wytłumaczenia opóźnienia realizacji stosunku do wymagań POŚ dotyczących skutek coraz częstszych skarg organizacji inwestycji drogowych. ogólnej oceny przedsięwzięć. Bardzo waż- ekologicznych monitorujących działania ny w procedurze habitatowej jest zapis władz polskich w tym zakresie. Ocena siedliskowa art. 6 ust. 4 dyrektywy, który stanowi, że Następstwa zgody na przedsięwzięcie – zadanie badawcze jeśli pomimo negatywnej oceny skutków będą nie tylko monitorowane, ale wyniki Trudno nie przyznać racji oponen- dla danego obiektu oraz braku rozwiązań tego monitoringu będą konfrontowane z tom, że ustanawianie N2 w Polsce prze- alternatywnych, plan lub projekt musi przyjętymi parametrami ekologicznymi biegało „za biurkiem”, a wykonawcy bali jednak zostać zrealizowany ze względu i dekretowane jako wypełnianie lub nie się skonfrontować swe projekty z tzw. na imperatyw wynikający z nadrzędnego deklaracji o ustanowieniu danego obszaru „społeczno-gospodarczą rzeczywistością”, interesu publicznego, w tym interesu N2. Ta kwestia powoduje już obecnie w nie mówiąc już o „woli samorządów”. Ale mającego charakter społeczny lub gospo- Polsce znaczną nerwowość przy postępo- oczywistym jest chociażby to, że doliny darczy, państwo członkowskie podejmie waniach związanych z obszarami N2. rzeczne (pradoliny) są najcenniejszym wszelkie działania kompensujące ko- Źródłem jakościowo odmiennej sy- elementem naszej sieci ekologicznej, a ich nieczne do zapewnienia ochrony ogólnej tuacji związanej z procedurą OOS oraz zachowanie w możliwie mało zmienionym spójności sieci N2. Mamy zatem kolejną N2 jest zasadniczo inny stosunek społe- stanie warunkuje przetrwanie najcenniej- okazję do rozważań, jak w warunkach czeństwa, a szczególnie wielu grup zawo- szych gatunków. í 12 13 Jar Brynicy – trudnodostępne serce Górznieńsko- Lidzbarskiego PK

W tej sytuacji pojawia się szczególnie konania raportu OOS. Pojawia się więc – ta ostatnia zasada koresponduje ważny problem przeprowadzania ocen prawie zanikająca grupa przedsięwzięć, z zapisem w ustawie, że wykluczone są strategicznych, które prawie zawsze muszą których lokalizacja na terenach chronio- przedsięwzięcia, które mogą znacząco odnosić się do sieci Natura 2000. Nie ma nych z samego powodu takiej lokalizacji negatywnie oddziaływać na elementy tu żadnych doświadczeń, nie mówiąc już przesuwa je z grupy II do I. Może nawet sieci N2. o prerogatywach. Wystarczy wspomnieć o potwierdzi to kiedyś kolejna nowelizacja Obszary N2 zostały wyznaczone konieczności przeprowadzenia takiej oce- stosownego rozporządzenia. tak, by w ich granicach znalazły się ny (prognozy) do uzgodnionego obecnie Co do metody oceniania skutków śro- rzeczywiste ostoje, miejsca lęgowe i Narodowego Planu Rozwoju. Dokument dowiskowych dla obszarów N2, to długo trasy intensywnych migracji, ale też te- ten będzie w pewnym sensie oceniany będziemy zbierać doświadczenia. Pozosta- reny buforowe, izolujące przestrzennie przez organy UE, a jego ocena będzie je wypowiedzieć kilka wstępnych uwag. powyższe tereny, a więc niekoniecznie skutkować przyznawaniem poważnych Obszary włączone formalnie do sieci wiążące się z bytowaniem chronionych środków pomocowych. Jednocześnie śro- (wg stanu na początek 2005 – OSO) nie taksonów. Wobec tego brakuje i długo dowiskowa ocena tego dokumentu będzie mają ściśle określonego zakresu niezbęd- brakować będzie pełnego rozpozna- jednym z warunków jego przyjęcia, co nych zadań ochronnych. Te wynikną nia, delimitacji terenów OSO i SOO, oznacza oczywiste pełne uwzględnienie dopiero ze szczegółowych regulacji, a by móc określić stopień ograniczeń i potrzeb zachowania N2. W ślad za NPR także zapewne z planów ochrony. W tej wykluczeń w stosunku do działalności pójdą kolejne wersje strategii i planów, w sytuacji jedynymi kryteriami, które należy człowieka. Dlatego, zanim ukażą się tym branżowych, obecnie często krytyko- uwzględniać przy ocenianiu ewentual- stosowne opracowania i rekomendacje, wanych za słabe odniesienia do ochrony nych zagrożeń środowiskowych na takich można przyjąć zasadę, że ewentualne środowiska. Sieć N2 poprzez swe swoiste, terenach, są ogólne sformułowania doty- uzgodnienia lokalizacyjne mogą otrzy- konkretne wymagania będzie zdecydowa- czące N2 oraz zapis w ustawie o ochronie mać przedsięwzięcia, które: nie ograniczała szereg elementów dziś za- przyrody. Wynika z powyższych, że: – w zasadzie nie zmieniają warun- wartych w dokumentach planistycznych – możliwe zmiany w środowisku te- ków przyrodniczych rozumianych jako o charakterze gospodarczym. renów „naturowych” mogą być na tyle zespół wartości i walorów komponen- W kwestiach proceduralnych doty- niewielkie, by spełnić zasadę „nie po- tów przyrody i krajobrazu jako całości; czących zarówno ocen strategicznych jak garszania stanu środowiska zastanego w – zmieniają te warunki tylko bardzo i postępowania OOS dla przedsięwzięć momencie utworzenia terenu”, przy czym lokalnie bez wpływu na zwartość całego kwalifikowanych, pojawia się cała lista stan środowiska należy rozumieć jako obszaru i przy założeniu kompensacji problemów podnoszonych przez admi- warunki bytowania taksonów, z myślą o przyrodniczej; nistrację oraz potencjalnych wniosko- których powołano dany obszar; – spełniają szczególnie ważne dawców. Przede wszystkim dotyczą one – antropogenne zmiany środowiska funkcje społeczne, dla których nie ma priorytetów przeznaczenia terenu oraz nie mogą także wpłynąć na warunki by- żadnej alternatywy, przy czym poziom merytorycznych zasad przeprowadzania towania taksonów w sposób pośredni; w oddziaływań powinien być ograniczony postępowania. Tu brak wzorców. szczególności, w przypadku OSO, chodzi do zapisanego wyżej. W przypadku przedsięwzięć kwalifi- o gatunki ptaków, zarówno gniazdu- W praktyce oceniania środowi- kowanych, należy spodziewać się, że te jących, jak i przelotnych, dla których skowego powyższe oznacza potrzebę z II grupy będą w rezultacie screeningu istotne mogą okazać się zmiany i oddzia- możliwie szczegółowego rozpozna- powszechnie obarczone obowiązkiem wy- ływania wtórne i przeniesione; nia środowiska na obszarze objętym 14 15 Szczególnie cenny rezerwat ornitologiczny Bagno Koziana – torfowisko przejściowe na zachodnim krańcu zarastającego jeziora Jeleń – 78 gatunków ptaków należących do zagrożonych w Europie (WPK)

przedsięwzięciem, ale też na terenach Warsztat metodyczny ocen śro- wszystkie działania cywilizacyjne w par- sąsiadujących, rozumianych nie tylko dowiskowych przedsięwzięć planowa- kach narodowych i w ich otoczeniu. Wszak jako będących w bezpośredniej strefie nych na obszarach N2 oraz w strefie wszystkie parki wraz z otulinami oraz czę- oddziaływania, ale też w dalszej strefie potencjalnego oddziaływania na nie sto z rozległymi terenami w sąsiedztwie już potencjalnych oddziaływań wtórnych, musi uwzględniać aspekt przestrzenny, należą do sieci Natura 2000. przeniesionych i długofalowych. Na tle a dokładniej delimitację wydzielonych tego rozpoznania potrzebne jest okre- jednostek o różnej randze ochronnej ślenie spodziewanych zmian ze szczegól- i zatem różnych ograniczeniach i za- • Znaczna część uwag zawartych nym uwzględnieniem tych, które silnie leceniach. Jest to zadanie wyjątkowo w tym tekście pochodzi ze sprawoz- warunkują bytowanie ogólnie rozpo- trudne. Wymaga nie tylko pełnej dania z cyklu szkoleń dotyczących znanych gatunków chronionych w sieci inwentaryzacji przyrodniczej wyko- procedury OOS organizowanych N2. Przede wszystkim chodzi więc o: nanej w bardzo dużych skalach, ale przez Dyrektoriat ds. Ochrony – warunki glebowe, wodne i geo- też naukowo uzasadnionego rankingu Środowiska Komisji Europejskiej chemiczne determinujące rozwój świata (priorytetyzacji). Jako przykład takiego w nowych krajach Unii (autorzy: roślinnego oraz warunki mezo- i topo- podejścia należy zaproponować pewien J. Jendrośka, W. Lenart). klimatyczne; schemat postępowania dla obszaru N2. – warunki klimatu akustycznego; W rzeczywistości konkretnego obszaru • Więcej informacji na temat – inne parametry fizyczne (promie- schemat taki powinien zawierać nazwy dyrektywy habitatowej i procedury niowanie niejonizujące i jonizujące, poszczególnych taksonów i ekosyste- OOS znajduje się w przygotowanych wibracje, obecność przeszkód mecha- mów a także ocenę ilościowych para- przez Komisję Europejską doku- nicznych i wizualnych mogących wpły- metrów populacji. mentach: Managing Natura 2000 wać na bytowanie i przemieszczanie się Ten bardzo uproszczony element sites: The provisions of Article 6 of the zwierząt); metodyki dobrze ilustruje stopień ‘Habitats’ Directive 92/43/EEC oraz – stan (skład i kondycja oraz para- złożoności problemu wprowadzenia Assessment of Plans and Projects Signi- metry masy) szaty roślinnej; kryteriów ochronnych związanych z ficantly Affecting Natura 2000 sites. – jakość krajobrazu; siecią do procedury OOS. Rozszerze- Methodological guidance on the pro- – zagrożenia nadzwyczajne i praw- nia zakresu możliwości żądania oceny visions of Article 6 (3) and (4) of the dopodobieństwo wystąpienia katastrof habitatowej nie należy traktować jako Habitats Directive 92/43/EEC. http: naturalnych i wywołanych działalnością znacznego obciążenia administracyjne- //europa.eu.int/comm/environment/ człowieka. go oraz zagrożenia dla życia gospodar- nature/home.htm W przypadku obiektów spełniają- czego. Prawidłowo przeprowadzona i cych określone funkcje społeczne zwią- udokumentowana selekcja pod katem • Polecamy także czytelnikom 2 zane z ochroną przyrody lub – szerzej konieczności takiej oceny i przepro- numer z br. kwartalnika Problemy – środowiska uwzględnić należy także wadzenie takiej oceny w koniecznych Ocen Środowiskowych, poświecony zachowanie odpowiedniego wypeł- przypadkach, pozwoli na uniknięcie zbliżonej problematyce. nienia tych funkcji (np. izolacyjnych, kłopotów przy nieuchronnej kontroli ze korytarza ekologicznego, naukowych, strony Komisji Europejskiej. Tekst i zdjęcia: turystycznych, rekreacyjnych, klima- Wspomnijmy wreszcie, że ocena ha- Witold LENART tycznych itd.). bitatowa obejmować będzie praktycznie [email protected] 14 15 Na tropie tatrzańskich niedźwiedzi

Matecznik tatrzański jest jedyną ostoją niedźwiedzia brunatnego w Polsce, która przetrwała w sposób ciągły od czasów historycznych do dziś. To tutaj, pośród resztek pradawnych borów i strzelistych turni, niedźwiedź znalazł schronienie przed stopniową presją rozwijającej się cywilizacji. Obecnie w całych Tatrach (Polskich i Słowackich), na skutek zabudowywania większości naturalnych szlaków migracyjnych dziko żyjącej zwierzyny oraz sprzyjających warunków do rozwoju, nastąpiło zwiększenie populacji niedźwiedzia brunatnego do ok. 70–80 osobników. Jest to jedno z największych zagęszczeń tego gatunku w Europie.

Ten największy w naszym kraju drapieżnik jest zdolny do przyjmowania pokarmu roślinnego

Ukryty wdzięk 30 cm, a jej szerokość od 8 do 16 cm. dzi zbliżony do koczowniczego tryb życia. Obserwując niedźwiedzia odnosimy Dłoń jest krótsza i szersza, od 10 do 15 cm Niedźwiedź przemieszcza się w obrębie wrażenie, że mamy do czynienia z nieco długości i szerokości. Stopy i dłonie są znanego sobie areału, który w warunkach ociężałym i nad wyraz łagodnym zwierzę- stosunkowo szerokie, gdyż muszą utrzy- tatrzańskich może dochodzić do kilku- ciem, a wszystko to za sprawą jego niety- mać ciężar zwierzęcia. Każdy z pięciu nastu tysięcy hektarów. Areały samic są powego wyglądu zewnętrznego. Należy palców niedźwiedziej łapy zakończony zazwyczaj znacznie mniejsze od ostoi sam- jednak pamiętać, że ta stosunkowo mała jest długim i mocnym pazurem, który ców. W czasie sezonowych wędrówek za głowa i uszy, zwarta i zaokrąglona sylwetka ułatwia im wygrzebywanie z ziemi lub pokarmem, czy w poszukiwaniu samicy w z wyraźnym garbem na plecach, a przede ze zmurszałych pni owadów i ich larw. okresie godów, nierzadko dochodzi do na- wszystkim krótkie i szerokie kończyny to Silne dłonie to również straszliwa broń w ruszania umownych granic terytoriów są- tylko pozory. Ten ważący blisko 350 kg przypadku ataku na ofiarę, jednym ude- siadujących ze sobą osobników. W takich (jest to maksymalna waga samców spo- rzeniem niedźwiedź jest w stanie powalić sytuacjach najczęściej słabszy niedźwiedź tykanych w Tatrach, samice są znacznie dorosłego jelenia. unika silniejszego konkurenta, przez co lżejsze, ważą do 200 kg) drapieżnik zdolny Niedźwiedź porusza się opierając na niektóre areały mogą nachodzić na siebie jest do natychmiastowego przemieszcza- ziemi całą powierzchnię stopową i dło- nie powodując w większości przypadków nia się. W czasie pogoni za ofiarą rozwija niową kończyn, przez co idąc kołysze się walk terytorialnych. Jak dowodzą obser- prędkość nawet do 50 km/h! Oprócz niezgrabnie, a okrywające jego ciało gęste wacje terenowe hierarchia socjalna wśród tego potrafi błyskawicznie wspinać się na futro nieznacznie faluje. Umaszczenie populacji niedźwiedzi tatrzańskich nie drzewa i trudno dostępne ściany skalne, obserwowanych w Tatrach osobników opiera się głównie na sile, ale zależy rów- pływać i kopać w ziemi, a wszystko to za przyjmowało różne odcienie, od jasnych nież od płci i wieku zwierząt. Dominujący sprawą odpowiedniej budowy kończyn. – siwy, jasnożółty, do ciemniejszych – jest samiec, następnie samica z młodymi, W grudniu 2004 r. tropiono dorosłego brunatny oraz ciemnobrązowy z czarnym samotna samica, osobniki młodociane. osobnika, który w warunkach zimowych odcieniem. U osobników młodych – w Osobniki młodociane to zwierzęta, które pokonał główną grań Tatr na wysokości pierwszym roku, dodatkowo występowały nie osiągnęły jeszcze dojrzałości płciowej, 2096 m n.p.m., niedźwiedź przeszedł ze na szyi dwie białe plamy, które niekiedy u samic zaczyna się ona w trzecim roku strony polskiej na słowacką przez szczyt o zlewały się tworząc tzw. kołnierz. życia, a u samców rok później. nazwie Ciemniak w masywie Czerwonych Często obserwuje się również współ- Wierchów. Misia natura istnienie kilku osobników w miejscu ob- Długość stopy niedźwiedzi tro- Ten największy w naszym kraju dra- fitującym w pokarm, jak miało to miejsce pionych w Tatrach waha się od 15 do pieżnik jest z natury samotnikiem i prowa- wczesną wiosną tego roku, gdy w Dolinie 16 Młode niedźwiadki przez cały czas pozostają pod czujnym okiem matki

Miętusiej obserwowano i tropiono w jed- (złamana tylna lewa łapa, liczne sińce, żące od 340 do 680 g pokryte jest rzadkim nym czasie dorosłego samca, samicę z trój- wyjedzony przez rywala płat mięsa) ponie- włosem. Do momentu opuszczenia gawry, ką dwulatków i młodocianego osobnika. sionych w walce z innym przedstawicielem w zależności od panujących na zewnątrz Zwierzęta te wspólnie żerowały na jeszcze swego gatunku. Walka najprawdopodob- warunków atmosferycznych, najczęściej skąpej roślinności tatrzańskich polan. niej była toczona o względy znajdującej się jest to początek kwietnia, niedźwiadki Inną sposobnością do spotkań w obrę- w pobliżu samicy. odżywiają się wyłącznie mlekiem matki i bie gatunku jest ruja (okres godowy) trwa- Żerowanie niedźwiedzi na swych po- są w stanie przybrać do 10 kg. Po wyjściu jąca w zależności od warunków atmosfe- bratyńcach nie jest niczym wyjątkowym. z gawry młode stopniowo przechodzą na rycznych od maja do końca czerwca. W W ostatnich latach na terenie Tatrzań- dietę matki. tym czasie niedźwiedzice matki odstawiają skiego Parku Narodowego czterokrotnie: Warto jeszcze dodać, że samce od siebie ubiegłoroczne potomstwo i łączą w 2000, 2001, 2004 i 2005 r. stwierdzono opuszczają zimowe legowiska znacznie się z samcami na kilka dni. Warto dodać, ten sposób zachowania zwierząt. We wcześniej niż samice z młodymi, bo już w że dorosła samica corocznie gotowa jest wszystkich przypadkach śmierć poniosły marcu, a niedźwiedzie gawrujące po po- do reprodukcji, ale zazwyczaj ze względu kilkumiesięczne osobniki. W trzech łudniowej stronie Tatr znacznie wcześniej na prowadzone potomstwo bierze w niej ostatnich przypadkach mających miejsce niż osobniki zimujące po północnej stro- udział co drugi rok. Ciekawostką jest w okresie rui, ofiarami drapieżców padło nie gór, co wynika ze specyfiki warunków też fakt, że samce są poligamiczne i zaraz potomstwo ich przyszłych wybranek, a atmosferycznych. po zapłodnieniu jednej partnerki szukają sam atak mógł być dodatkowo spotęgo- drugiej. W tym czasie nierzadko dochodzi wany popędem płciowym. Pokarm mięsny, czy roślinny? do bezpośrednich walk dwóch równie sil- Po zapłodnieniu samicy zarodek nie od Uzębienie niedźwiedzia przystosowane nych rywali zalecających się do tej samej razu zaczyna się rozwijać. Jego wzrost nastę- jest do diety wszystkożercy. Mocne kły są partnerki. Potyczka niedźwiedzi składa puje dopiero w połowie listopada, a sama charakterystyczne dla mięsożercy, a trzo- się na ogół z wzajemnej demonstracji siły. ciąża trwa około dwóch miesięcy. Młode przy- nowce bez powierzchni tnących służące Niedźwiedzie stają na tylnych łapach i na chodzą na świat w połowie zimy, zazwyczaj w do rozcierania różnorodnych pokarmów, w przemian próbują dosięgnąć przednimi ła- styczniu, w starannie przygotowanym przez tym roślinnych, to cecha roślinożercy. pami głowy, piersi lub brzucha przeciwnika. niedźwiedzicę zimowym legowisku zwanym Z badań nad bazą pokarmową ta- Śmierć jednego z rywali zdarza się niezwykle gawrą. Najczęściej rodzi się od 1 do 4 mło- trzańskich niedźwiedzi prowadzoną w rzadko. Choć w całej historii Tatrzańskiego dych, jednak wysoka śmiertelność w pierw- latach 80. przez Jamnickiego wynika, że Parku Narodowego nie zanotowano takiego szych miesiącach życia, wynosząca nawet zwierzęta te odżywiają się głównie pokar- przypadku, to obserwacja taka miała miejsce do 50 % rzadko kiedy umożliwia obserwację mem roślinnym w postaci liści, pędów, w maju 2005 r. w Bieszczadach, nieopo- tak licznej rodzinki. Jedna z takich obserwacji pąków, owoców i nasion, który stanowi dal lasów koło miejscowości Lutowiska, prowadzona była w maju 2003 r. w Dolinie około 96 gatunków roślin. Należą do gdzie leśnicy znaleźli martwego samca. Gaborowej, kiedy to niedźwiedzica prowadzi- nich m.in.: borówka, malina, brusznica, Na podstawie oględzin miejsca zdarzenia ła cztery kilkumiesięczne niedźwiadki. jarzębina, modrzyk górski, mietlica alpej- oraz martwego osobnika stwierdzono, że W chwili urodzenia niedźwiedzie no- ska, szczaw górski, goryczka kropkowana, miał on 20 lat i zginął w wyniku obrażeń worodki są ślepe i głuche, a ich ciało wa- lepiężniki i podbiały. í 16 17 Dieta roślinna przyjmowana jest przez nim sąsiedztwie wcześniej przygotowanej niedźwiedzie przeważnie w okresie późno gawry. Zapadnięcie w sen zimowy przy- wiosennym, letnim i jesiennym. Dziennie padające na drugą połowę listopada, po- dorosłe zwierzę może zjeść do 15 kg po- przedzone jest postem, mającym na celu karmu roślinnego. Pokarm mięsny konsu- opróżnienie przewodu pokarmowego. mowany jest najczęściej pod koniec zimy i W trakcie snu zimowego zwierzęta tracą wczesną wiosną, stanowi go głównie zna- do 25% masy ciała. leziona padlina lub jak w pojedynczych przypadkach upolowany jeleń. Jednorazo- Przespać zimę wo drapieżnik może zjeść od 30 do 35 kg Długość snu zimowego u niedźwiedzi mięsa. W diecie niedźwiedzia występują brunatnych uzależniona jest od warun- również owady, m.in. mrówki, osy, a także ków atmosferycznych, a w szczególności liczne płazy i gady. od temperatury powietrza i grubości Na podstawie obserwacji terenowych pokrywy śnieżnej. Stąd podane wcześniej tatrzańskich niedźwiedzi można wycią- terminy zalegania i opuszczania gawr gnąć wniosek, że to właśnie dostępność mogą ulegać nieznacznym wahaniom. pożywienia jest głównym motorem ich Miejsce na zimowe legowisko wybie- wędrówek oraz rozmieszczenia względem rane jest starannie. Już w czasie wędrówek wysokości nad poziomem morza. Z chwilą w okresie wegetacyjnym niedźwiedzie opuszczenia gawr przez osobniki samotne, zwracają uwagę na potencjalną kryjówkę. na zewnątrz nierzadko panują jeszcze W warunkach tatrzańskich najczęściej są warunki zimowe. W tej sytuacji jedynym to wnęki skalne, niewielkie jaskinie, wy- rozwiązaniem jest poszukiwanie ofiar kroty oraz naturalne zagłębienia terenu minionej zimy. Dzięki czułemu węchowi pod gałęziami kosodrzewiny lub świerków, drapieżnik jest w stanie zlokalizować które po przysypaniu śniegiem tworzą na- padlinę pod grubą i zbitą warstwą wio- turalną osłonę. Legowisko w gawrach ma sennego śniegu, tak jak to miało miejsce zazwyczaj kształt owalny i wyłożone jest wiosną 2002 r. w Dolinie Suchej Kaspro- gałęziami świerka lub kosodrzewiny oraz wej. Wybudzony niedźwiedź wędrując do- niewielkimi ilościami traw i mchów. liną wydobył spod 1,5 metrowej warstwy W czasie snu zimowego zwierzęta śniegu padłą łanię, którą częściowo zjadł znajdują się w stanie przypominają- na miejscu, a resztę przeniósł dalej i zako- cym ludzką drzemkę, często budzą się pał w śniegu pod świerkami tworząc tzw. i nasłuchują odgłosów dochodzących mogiłę. Równie często same niedźwiedzie z zewnątrz. Podczas snu krążenie krwi jak i ich tropy obserwowane są na lawini- i oddech ulegają spowolnieniu do mi- skach, gdzie zwierzęta liczą na znalezienie nimum fizjologicznego, a temperatura porwanych przez lawiny śnieżne kozic. wewnętrzna spada tylko o 1–2oC. Niedź- Z chwilą rozpoczęcia w Tatrach okresu wiedź, w przeciwieństwie do świstaka, wegetacji roślin z gawr wychodzą samice z który po obudzeniu i ogrzaniu potrzebuje młodymi. W tym czasie większość niedź- kilkudziesięciu minut do powrotu do wiedzi gromadzi się na śródleśnych pola- stanu normalnego funkcjonowania, jest nach w piętrze regla dolnego, gdzie naj- zdolny do natychmiastowego opuszczenia wcześniej zaczynają pojawiać się pierwsze gawry. Taka sytuacja może się zdarzyć w smakowite pędy roślin. Od tego momentu przypadku gwałtownych ociepleń lub zwierzęta powoli tracą zainteresowanie gdy zwierzę zostanie spłoszone, co może pokarmem mięsnym, o czym świadczyć mieć miejsce w okresie, gdy poszukiwacze może wynik tropienia z kwietnia 2005 r. zrzutów jelenich przeszukują tatrzańskie prowadzony w pobliżu Adamicy w Dolinie mateczniki. Osobnik, któremu przeszko- Kościeliskiej, kiedy to niedźwiedź przeszedł dzono w śnie zimowym, nie wraca już do w pobliżu padliny w odległości 10 do 20 m dawnej gawry, ale zajmuje inną, znacznie nie zainteresowawszy się nią. Stopniowo bardziej oddaloną od poprzedniej i znacz- wraz z rozwojem roślinności zwierzęta nie bardziej prowizoryczną. Taka sytuacja przemieszczają się w wyższe położenia gór- jest szczególnie niebezpieczna dla matek i skie i w mniej dostępne dla ludzi ostoje. ich świeżo narodzonego potomstwa. Od końca lata do zakończenia okresu wegetacji tatrzańskich roślin, u niedź- Po tropach i śladach wiedzi następuje pora intensywnego jak po sznurku spasania, czyli gromadzenia tłuszczu po- Niedźwiedź jest z natury skrytym trzebnego do przetrwania snu zimowego. zwierzęciem, do którego trudno jest się Wysyp pierwszych wiosennych roślin nierzadko jest powodem do koncentracji W tym czasie niedźwiedzie stają się mniej zbliżyć, a mimo to podczas swych co- niedźwiedzi na śródleśnych polanach ruchliwe, a tuż przed udaniem się na dziennych wędrówek pozostawia liczne zimowy spoczynek pozostają w bezpośred- ślady świadczące o jego obecności. 18 W czasie niespodziewanych spotkań z niedźwiedziem trudno powstrzymać się od natychmiastowej ucieczki

Najłatwiejsza do zidentyfikowania najczęściej w pobliżu zimowych legowisk wiedzia wpłynęła istotnie na zmiany w jest odbitka niedźwiedziej łapy, przypo- i letnich barłogów znajduje się większość behawiorze tatrzańskich drapieżników. minająca bosą stopę człowieka, czyli tzw. tak oznaczonych drzew. Dodatkowo Towarzyszące turystom tysiące m3 śmieci, trop. Taki trop może być pozostawiony w zranione drzewa spotyka się w pobliżu w tym liczne resztki pożywienia pozo- błocie lub na śniegu. Na podstawie wy- najczęściej uczęszczanych przez drapież- stawione wzdłuż szlaków turystycznych miarów łap można podjąć próbę identyfi- niki ścieżek. Na jednym drzewie spotyka oraz w pobliżu miejsc koncentracji ludzi kacji poszczególnych osobników. się ślady z kilku lat, co oznacza, że są to (schroniska, parkingi), stały się łatwym Kolejnym równie istotnym śladem stałe punkty informacyjne. Punkty te są pokarmem dla wszystkożernych niedźwie- świadczącym o obecności niedźwiedzia stale monitorowane przez osobniki pozo- dzi. Ta specyficzna reakcja na przekształ- są jego odchody. Na podstawie niestra- stawiające je, o czym świadczy obserwacja cenie środowiska i zmianę warunków wionych resztek pokarmu (nasiona, listki, z grudnia 2004 r. z Doliny Smytniej, gdzie życia zwierząt nosi nazwę synantropizacji. pędy, kości, sierść) oraz barwy często sami szykujący się do snu niedźwiedź jeszcze raz Objawia się ona m.in. zmniejszeniem na- jesteśmy w stanie określić dietę danego obszedł wszystkie najbliżej położone swej turalnego dystansu ucieczki niedźwiedzi osobnika, np. barwa zbliżona do zielonej gawry drzewa. Należy zwrócić uwagę, że przed człowiekiem. oznacza rośliny zielne, ciemnogranato- zwierzę poruszało się bezbłędnie po głę- Problem synantropizacji niedźwiedzi wa – owoce borówki, ciemnobrunatna bokim śniegu pokrywającym stałą, letnią w Tatrach pojawił się na przełomie lat – owoce jarzębiny. ścieżkę jego przemarszu. 80. i 90. Wówczas pojawiły się pierwsze Innymi równie często obserwowanymi Spośród najważniejszych i zarazem obserwacje zwierząt zbliżających się do oznakami bytowania tych drapieżników najtrudniejszych do odnalezienia śladów schronisk i szlaków turystycznych. Osob- są uszkodzone drzewa. Wyróżniamy dwie pobytu tego drapieżnika są barłogi (tym- niki zsynantropizowane szybko zmieniają przyczyny ich niszczenia. W pierwszym czasowe legowiska) i gawry. O ile otropie- swoje zachowanie względem ludzi, o czym przypadku niedźwiedzie niszczą spróch- nie gawry wydaje się możliwe za sprawą świadczyć może przypadek niedźwiedzicy niałe drzewa, aby z ich środka wyciągnąć pozostawionych przez zwierzę tropów na zwanej Magdą, którą obserwowano w la- cenne dla siebie pożywienie w postaci śniegu, tak znalezienie letniego barłogu tach 1987–1991. Na początku zbliżała się owadów, a w drugim znakują zdrowe jest dziełem przypadku. ona do śmietników i w pobliże budynków świerki. Drzewa o większej średnicy mają tylko pod nieobecność człowieka, później zdrapaną i ogryzioną korę, a cieńsze są ła- Turystyka a niedźwiedzie ośmielona „sukcesami” oraz nabytym mane. Ponadto zwierzęta ocierają się o nie Masowy ruch turystyczny (średnia doświadczeniem wchodziła do budyn- i oddają pod nimi mocz. Przyczyny takiego roczna liczba turystów odwiedzających ków (wyłamywała drzwi i okna), a także znakowania drzew nie zostały do tej pory Tatrzański Park Narodowy w ostatnim zbliżała się do ludzi próbując swym agre- jednoznacznie określone, można jedynie dziesięcioleciu to 2,7 mln), obecność sywnym zachowaniem wyłudzić jedzenie. przypuszczać, że są to sygnały dla innych schronisk, parkingów i punktów ga- W podobny sposób zaczęła również wy- osobników o następującej treści: „uważaj, stronomicznych, a także osad ludzkich chowywać swoje potomstwo, czego kon- w tym miejscu znajduje się granica najcen- w granicach Parku i na jego obrzeżach, sekwencją była decyzja o odłowie „zsy- niejszej części mojego areału”. To właśnie w obrębie naturalnych areałów niedź- nantropizowanej rodzinki” i umieszczeniu íí 19 jej we wrocławskim zoo. Wychowana na Stać czy uciekać? wolności niedźwiedzica nie była w stanie Spotkanie z niedźwiedziem to nie lada przyzwyczaić się do życia w zamknięciu, gratka dla wielu osób, jednak nie wszyscy bez trudu przeskoczyła zabezpieczającą do końca zdają sobie sprawę z zagrożenia, wybieg fosę i mury, aby w chwilę póź- jakie niesie to zdarzenie. Mimo że do niej paść w wyniku nasilenia się stresu tej pory na terenie Tatrzańskiego Parku spowodowanego odłowem, transportem, Narodowego notowano jedynie nieliczne zamknięciem oraz działaniem środków wypadki bezpośredniej agresji tego naj- farmakologicznych. większego w naszym kraju drapieżnika, Innym oddziaływaniem turystyki na nie należy go lekceważyć. Trudno jest tatrzańskie niedźwiedzie jest fragmentary- jednoznacznie podać schemat postępo- zacja ich ostoi szlakami turystycznymi oraz wania w przypadku spotkania oko w oko, olbrzymia liczba turystów wędrujących po jednak warto jest się zapoznać z kilkoma nich. Zwierzętom coraz trudniej przedo- poradami zamieszczonymi poniżej. stać się niepostrzeżenie przez ruchliwe Należy pamiętać, że niedźwiedź szlaki i dlatego coraz częściej pozostają w obdarzony jest doskonałym słuchem i swych niedostępnych ostojach przez cały węchem, a nieco gorszym wzrokiem, dzień, a żerują i migrują dopiero o zmro- stąd najczęściej to on wcześniej wyczuje ku, po zakończeniu ruchu turystycznego naszą obecność i w większości przypad- lub o wschodzie słońca, przed pojawie- ków sam ustąpi nam z drogi. Gdy tak się niem się pierwszych turystów. Za przykład nie stanie, a zwierzę będzie znajdywało niech posłuży obserwacja z lipca 2003 r., się w odległości poniżej 100 m, to my kiedy w masywie Czerwonych Wierchów, powinniśmy się wycofać. Wycofywać ponad Małą Świstówką, dorosły osobnik powinniśmy się powoli i po cichu bacz- próbował w godzinach południowych nie obserwując zwierzę, jeśli osobnik nie przekroczyć szlak turystyczny. Zwierzę wykazuje żadnego zainteresowania naszą czekało ponad godzinę w pobliskiej osobą, najprawdopodobniej nie odnoto- kosodrzewinie, aż nadarzy się właściwy wał naszej obecności, to wszystko jest w moment na pokonanie przeszkody, którą porządku. Do takich sytuacji może dojść, nieprzerwanie szedł ciąg ludzi. Wreszcie gdy drapieżnik znajduje się w pobliżu osobnik ten błyskawicznie przebiegł przez szumiącego potoku lub gdy wieje wiatr, szlak i udał się w kierunku pobliskich źró- zwłaszcza halny. dlisk, gdzie zamoczył się w kąpieli błotnej, Najniebezpieczniej jest, gdy niespo- aby pozbyć się dokuczliwych w ten upalny dziewanie zbliżymy się do niedźwiedzia dzień owadów. Inny przypadek dotyczy na niewielką odległość, np. zaskoczymy niedźwiedzicy matki i jej trójki dwulat- go w czasie drzemki lub żerowania, ków obserwowanej na przełomie kwietnia albo podejdziemy zbyt blisko do matki z i maja 2005 r. w rejonie Przysłopu Mię- młodymi. W tej sytuacji dorosły osobnik tusiego. Przeczuwająca załamanie pogody natychmiastowo wydaje ostrzegawcze (wkrótce po tym zanotowano opady desz- fuknięcie stając jednocześnie na tylnych czu ze śniegiem, a w wyższych położeniach łapach, aby lepiej ocenić zagrożenie. górskich śniegu) niedźwiedzica pasła się w W tym momencie powinniśmy się już dzień wraz z potomstwem w odległości ok. powoli wycofywać (nie biegnąc!), aby 150 m od szlaku turystycznego. Trzeba tu zasygnalizować zwierzęciu, że mu ustę- zaznaczyć, że było to jedno z nielicznych pujemy. Jest to najtrudniejszy moment, w okolicy miejsc ze świeżą roślinnością. bowiem chwilę później może nastąpić Gdy tylko na szlaku pojawiała się większa symulacja ataku, niedźwiedź gwałtownie grupa ludzi, matka zaganiała niedźwiadki opada na przednie łapy i błyskawicznie do pobliskiego młodnika, aby po przejściu biegnie w naszym kierunku groźnie po- ludzi znów intensywnie żerować. Wkrótce mrukując, po kilku metrach gwałtownie po tej obserwacji niedźwiedzica znów hamuje. W tym wypadku niewiele osób przebywała w pobliżu tego samego szlaku jest w stanie oprzeć się pokusie panicznej turystycznego, ale tym razem powód był ucieczki, która przy sprawności niedź- inny, zaniepokojona matka poprzez skró- wiedzia wydaje się dla nas bezskuteczna, cenie dystansu do ludzi chciała odstraszyć a tylko może narazić nas na niepotrzebne natrętnego samca, niestety bezskutecz- kontuzje, które na długo będą przypomi- nie. Kilka dni później niedźwiedzica nać nam o bliskim spotkaniu z władcą prowadziła już tylko dwójkę potomstwa, tatrzańskich kniei. szczątki trzeciego niedźwiadka znaleziono Przykład drzewa znakowanego nieopodal miejsca obserwacji, a ślady Tekst i zdjęcia: kilka lat z rzędu żerowania wskazywały na atak dorosłego Łukasz PĘKSA osobnika. [email protected] 20 21 W masywie Trzech Koron

Masyw Trzech Koron

Pieniny stanowią centralne wypiętrzenie wiązują bilety wstępu. Latem i w okresie wycieczek Pienińskiego Pasa Skałkowego. Dzieli się on na szkolnych bardzo często tworzą się tam „zatory kilka jednostek, wśród których najbardziej znaną ludzkie”, związane z ograniczoną liczbą miejsc na są Pieniny Właściwe, rozciągające się pomiędzy galeriach widokowych. W skrajnych przypadkach, Czorsztynem a Szczawnicą – miejscowością, w któ- czas oczekiwania na wejście może wydłużyć się do rej znajdują się znane od dawna źródła wód mine- ponad 2 godzin. ralnych. Oryginalny krajobraz Pienin, który nie ma Główne szlaki turystyczne tej części Pienin odpowiednika w Polsce i Europie, od dawna przy- układają się w formie charakterystycznej „ósemki”, ciąga turystów malowniczym przełomem Dunajca, z wymienionymi wcześniej punktami widokowymi pasmami skalic, zamkami i lesistymi grzbietami. na jej skrajach i dodatkowymi szlakami dojścio- Projekty utworzenia na tym terenie Parku wymi zarówno z Krościenka, Szczawnicy jak i Narodowego istniały już od 1921 roku (prof. Sromowców Niżnych. Dla przykładu, w Masyw Władysław Szafer), wkrótce też powstały pierwsze Trzech Koron można wybierać się kilkoma droga- rezerwaty. Rok 1932 przyniósł utworzenie „Parku mi z Krościenka (przez Przełęcz Szopkę i innymi, Narodowego w Pieninach”. Po wojnie, istnienie znanymi tylko pracownikom parku) i dwoma ze Pienińskiego Parku Narodowego zatwierdzono Sromowców Niżnych: przez Wąwóz Sobczański Rozporządzeniem prezesa Rady Ministrów z 30 lub Polanę Kosarzyska. Warto dodać, że w miejscu października 1954 roku. Obecnie, powierzchnia nieopodal Krościenka, gdzie na krótkim odcinku, tego jednego z najmniejszych parków narodowych kilka szlaków biegnie wspólnie, od lat znajduje wynosi 2346 ha. Ponad 2/3 jego powierzchni sta- się coś w rodzaju bufetu. Starsza góralka, propo- nowią lasy a powierzchnia objęta ochroną ścisłą nuje przemierzającym ten szlak turystom kompot to 750 ha. i maślankę, oraz oscypki. Widuję ją tam odkąd Ruch turystyczny w Pieninach Właściwych pamiętam – jest ona niewątpliwie elementem tej koncentruje się wokół masywu Trzech Koron (983 m części Pienin, aczkolwiek tego typu działalność n.p.m.) i kulminacji Sokolicy (747 m n.p.m.), gdzie w obszarze Parku Narodowego budzi pytanie o przez większą część roku na galerie widokowe obo- formalno-prawne podstawy funkcjonowania ta- í 21 kiego „stoiska”. Dodam jeszcze, że swojego czasu zaproponowano mi oprócz napojów, kupno domku pod Lubaniem (powód – moje częste wizyty na tym szlaku). Łatwo dostępne od wieków Pieniny, w tym ma- syw Trzech Koron, w ostatnich latach poddawane są próbom sforsowania ich przez turystów rowero- wych (pojawiających się nawet na granicy „strefy biletowanej”), turystów z dziećmi w wózkach: zarówno spacerowych jak i głębokich (Przełęcz Szopka). Kto nie był na szczycie Trzech Koron przez ostatnich 5 lat może nieco się zdziwić. Droga od w/w przełęczy, a zwłaszcza wejście na wierzchołek, doczekały się w 2001 roku gruntownego remontu. W partii szczytowej, drewniane jeszcze schodki i rdzewiejące barierki wymieniono na „korytarze” z metalowych kratownic. Ich niewątpliwą (i pewnie Końcowy odcinek jedyną) zaletą jest ułatwienie poruszania się na tym drogi na szczyt odcinku w „godzinach szczytu”, a co za tym idzie zwiększenie przepustowości ruchu turystycznego skiego motyla z rodziny paziowatych. Liczebność w rejonie szczytu i poprawa bezpieczeństwa zimą. i zasięg jego populacji, są śledzone w Polsce już od Dla mnie obecnie, oprócz walorów wizualnych, ponad 200 lat. Ten ciepłolubny gatunek, związany osobistą porażką jest brak możliwości stabilnego jest z kserotermicznymi murawami i piargami z ustawienia na szczycie statywu… rozchodnikiem wielkim (Sedum maximum). Motyl Rejon ten w dalszym ciągu pozostaje kapi- pojawia się w Pieninach od połowy czerwca do talnym miejscem dla turystów – przyrodników, początku sierpnia. Jego izolowana od kilkudzie- zwłaszcza tych o zacięciach botanicznych bądź en- sięciu lat populacja zagrożona jest wymarciem. tomologicznych. Na murawach porastających ska- W PPN od lat wdrażany jest program restytucji ły wapienne, występuje chryzantema Zawadzkiego tego gatunku (hodowla gąsienic, znakowanie osob- (Dendranthema zawadskii) – największa osobliwość ników, mieszanie populacji polskiej i słowackiej). florystyczna Pienin. Gatunek ten, niespotykany Czytelnikom niniejszego kwartalnika przypomnę, nigdzie indziej w Karpatach, ma najbliższe stano- że gatunek ten stwierdzony został przeze mnie wiska na Wyżynie Środkoworosyjskiej. Uważany latem 2003 roku w Tatrach Słowackich (Parki za relikt flory trzeciorzędowej, spotykany jest w Narodowe 4/2003). W masywie Trzech Koron całych Pieninach. Kwitnie w sierpniu, kwiaty są występuje też jego krewniak, niepylak mnemozyna bladoróżowe, prawie białe. Z innych endemitów, (Parnassius mnemosyne), którego zasięg obejmuje mających swoje stanowiska w tym rejonie moż- Karpaty, dolinę Biebrzy i co najmniej kilka innych na wymienić mniszka pienińskiego i pszonaka stanowisk. Zajmuje obrzeża lasów i wilgotne łąki pienińskiego. Będąc na szczycie Trzech Koron a jego gąsienice żerują na kokoryczy. Podobnie na przełomie czerwca i lipca, zamiast chryzantem jak w przypadku niepylaka apollo, podstawowym napotkamy kwitnącego astra alpejskiego (Aster zagrożeniem dla tego motyla jest naturalne za- alpinus), o fioletowo-żółtych kwiatach, znanego Chryzantema Zawadzkiego także z obszaru Tatr. (Dendranthema zawadskii) Wspaniały i różnorodny świat owadów ma również w Pieninach rzadkich, bądź bardzo rzadko spotykanych przedstawicieli. Chrząszczem z rodzi- ny kózkowatych jest nadobnica alpejska (Rosalia alpina), o długości ciała do 3,5 cm, z aksamitno- czarnym i niebieskim rysunkiem na przedpleczu i pokrywach. Larwy nadobnicy żerują w starych bukach, na stokach o wystawie południowej bądź zachodniej. Gatunek ten uważany jest za bardzo rzadki, wg niektórych, nawet za wymierający. Sta- nowiska jego występowania w Polsce są związane z naturalnym zasięgiem buków, zwykle do wysokości około 1000 m n.p.m. Obecnie, grupują się one: w Beskidzie Niskim, Bieszczadach i Pieninach. Na- dobnica objęta jest ochroną gatunkową. Masyw Trzech Koron to prawdopodobnie jedyne stanowisko występowania w Pieninach i w Polsce niepylaka apollo (Parnassius apollo), gór-

22 23 rastanie, bądź zalesianie przez człowieka bioto- pów zajmowanych przez ten gatunek. Kolejnym przedstawicielem paziowatych, występującym w masywie jest paź żeglarz (Iphiclides podalirius). Ten piękny i duży motyl, objęty ochroną gatunkową w Polsce, podobnie jak niepylaki, spotykany jest w Pieninach aż po same szczyty, a często widywany także w Sromowcach Niżnych i Niedzicy. Jego gąsienice żerują na tarninie, głogu i niektórych drzewach owocowych. Z innych, objętych ochroną gatunkową dziennych motyli, zetknąć się możemy tu z pięknymi przedstawicielami rusałkowatych: opalizującym mieniakiem tęczowcem (Apatura iris) i pokłonnikiem osinowcem (Limenitis populi). Rysunek na tylnej stronie skrzydeł tych motyli, Mieniak tęczowiec (Apatura iris) i Paź żeglarz (Iphiclides podalirius) siadających zwykle na wilgotnej ziemi lub nawozie, nasuwa skojarzenia z gatunkami tropikalnymi. Widok z wierzchołka Trzech Koron ukazuje różnorodność pienińskich krajobrazów. W kie- runku północnym zbocza gór łagodnie opadają ku Dolinie Krośnicy i Beskidom, patrząc na wschód dostrzeżemy bardziej skalisty krajobraz z przeło- mem Dunajca i pasmem Małych Pienin w tle; od zachodu masyw otaczają zalesione i regularne kształty Podskalniej, Nowej i Macelowej Góry z czeluścią Wąwozu Sobczańskiego przed nimi. Pod nami, 500 metrów niżej, w kierunku południowym leży wieś Sromowce Niżne i słowacki Czerwony Klasztor; w rejonie tym obserwowany jest podobno orzeł przedni. Dalej typowy dla Pienin krajobraz pól a przy dobrej widoczności Tatry w tle. Leżący u naszych stóp Dunajec, po zakończe- niu budowy znajdującego się nieopodal zespołu Widok z wierzchołka Trzech Koron na zachód zbiorników Czorsztyn – Niedzica i Sromowce Wyżne, nie niesie już takiego zagrożenia letnimi powodziami, jak przed 1997 rokiem. Wyrównany przepływ poniżej stopni wodnych sprzyja także tu- rystyce, w tym spływowi na tratwach. Sam zbiornik mimo wcześniejszych protestów i wątpliwości grup ekologów, znalazł już swoje miejsce w krajobrazie tych gór. Dzięki wyrównanym stanom wody, w Sro- mowcach zafunkcjonowało, bodajże w 2000 roku, bardzo ciekawe przejście graniczne. Istniała tu możliwość przekraczania granicy przez rzekę, była nawet kontrola graniczna po jednej ze stron. Nie było jednak ani mostu ani przeprawy na tratwie. Tygodnik Podhalański publikował swojego czasu „Przejście graniczne” zdjęcia ludzi na środku rzeki – ekstremalnie skąpo ter, liczba sklepów i barów. Zaściankowe niegdyś odzianych, niosących w dłoniach piwo, a paszporty Sromowce Niżne, leżące na uboczu w stosunku w… zębach. Nie wiem jak obecnie, formalnie wy- do Krościenka i Szczawnicy, odnotowywane przez gląda sprawa przekraczania granicy w tym miejscu, wielu jedynie jako ostatnia wieś na lewym brzegu u ale w II połowie czerwca br. obserwowałem rów- bram przełomu, obecnie staje się małym centrum nież takie przypadki – nawet w postaci całych grup, ruchu turystycznego. tworzących w poprzek koryta rzeki coś w rodzaju Tłumy ludzi w górach stają się znakiem naszych „łańcuszka życia”. Mimo kilku potknięć i przewro- czasów. Stawia to z pewnością nowe wyzwania nie tek, dotarli w komplecie na drugą stronę. tylko mieszkańcom górskich miejscowości, ale i Wsie leżące u podnóży Pienin bardzo zmieniły służbom ochrony przyrody. się w ciągu ostatnich 20 lat. Wzrastające zaintere- sowanie i swoista moda na spędzanie sylwestra, czy Tekst i zdjęcia: długich weekendów w górach, spowodowała roz- Bogusław PAWŁOWSKI wój infrastruktury: wzrosła ilość dostępnych kwa- ([email protected])

22 23 Stali bywalcy – czyli kto odwiedza Ścieżka dydaktyczna w Granicy Ścieżka Kampinoski Park Narodowy

Kampinoski Park Narodowy, po- daje podstawę do podjęcia właściwych nego turystów można spotkać w litera- łożony w pobliżu wielkiej aglomeracji działań, umożliwiających kontrolowany turze światowej. Wydaje się natomiast, że miejskiej, jest często odwiedzany przez oraz zrównoważony rozwój turystyki. w Polsce kompleksowe badania tego typu turystów i stanowi wdzięczny przedmiot Badania zagadnień związanych z są stosunkowo rzadkie, choć w mniejszym badań naukowych dotyczących ruchu ruchem turystycznym na obszarach stopniu prowadzone we wszystkich pol- turystycznego. Duże nagromadzenie przyrodniczych prowadzone są na całym skich parkach narodowych. walorów turystycznych, stale rosnące świecie. Opisywane są m.in.: modelowe Kampinoski Park Narodowy położony zapotrzebowanie na wypoczynek na łonie zagospodarowanie turystyczne w zależ- jest na Nizinie Środkowomazowieckiej, natury sprawiają, że uprawianie turystyki ności od natężenia ruchu turystyczne- w południowo-zachodniej części Kotliny w Parku staje się bardzo popularne. Sza- go, wpływ klęsk żywiołowych na ruch Warszawskiej, na północny zachód od cuje się, że Park odwiedza około 1 mln turystyczny, różnice w ocenie wartości Warszawy. Jest drugim pod względem po- osób, głównie w dni wolne od pracy. To oraz znaczenia parku przez mieszkańców wierzchni parkiem narodowym w Polsce. właśnie w Puszczy Kampinoskiej w 1907 otuliny i mieszkańców miast, funkcja Jako jeden z dwóch parków narodowych roku miała miejsce pierwsza wycieczka turystyczna parków narodowych, konflikt na świecie położony jest w bezpośred- Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, pomiędzy ochronną a turystyczną funkcją nim sąsiedztwie stolicy państwa. Został zapoczątkowując tym krajoznawczą tury- parków narodowych. Prowadzone są rów- utworzony w 1959 roku i od 2000 r. stykę pieszą na nizinach. nież badania zjawiska turystyki masowej, zaliczany jest do najważniejszych świato- Badania struktury społecznej i demo- opinii turystów o parkach, aspektów wych obszarów przyrodniczych o randze graficznej turystów odwiedzających parki teologiczno-etycznych związanych z tury- Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery narodowe dostarczają informacji o tym, styką na obszarach chronionych a nawet UNESCO MaB. Powstał dla ochrony kim są osoby przyjeżdżające do parku i dla studia psychologiczne nad osobowością jednego z lepiej zachowanych w Europie kogo ten obszar jest atrakcyjny i dostęp- turystów. Liczne są również raporty o obszarów wydm śródlądowych i fragmen- ny. W warunkach dużej presji ruchu tu- liczbie turystów odwiedzających parki tów zbiorowisk roślinnych o charakterze rystycznego na środowisko przyrodnicze, oraz badania o charakterze monitoringu zbliżonym do naturalnego, typowych dla poznanie składu i charakteru tego ruchu, przyrodniczego. Badania składu społecz- pradolin na niżu, oraz w celu ochrony 24 25 bogatej fauny. Powierzchnia Parku wynosi 38 544 ha, z czego 68 ha znajduje się poza województwem mazowieckim. W KPN stworzono 22 obszary ochro- ny ścisłej zajmujące w sumie 4 638 ha, co stanowi 12% powierzchni Parku. Bogata fauna obejmuje liczne gatunki chronione. Uzupełnieniem walorów przyrodniczych są obiekty i miejsca o dużej wartości kul- turowej. Puszcza Kampinoska była sceną licznych bitew. Znajdują się tam miejsca upamiętniające walkę i męczeństwo z czasów II wojny światowej i powstań narodowych. Przez nie przechodzą szla- ki turystyczne, dzięki czemu stają się punktami zadumy dla zatrzymujących się Cmentarz w Granicy – miejsce pochówku żołnierzy poległych 16–17 IX 1939 r. wędrowców. Cały obszar Parku posiada dobre warunki do uprawiania turystyki pieszej, rowerowej i konnej (szczególnie w otu- miejscach na terenie Parku. Nie prze- wództwie łódzkim. Zanotowano bardzo linie), a zimą również narciarstwa bie- prowadzano wywiadu z młodzieżą poniżej niewiele osób przybywających z odległych gowego. Stosunkowo gęsta sieć szlaków 15 roku życia i z osobami poruszającymi województw. turystycznych pozwala na dostosowanie się w zorganizowanych grupach. Łącznie Wśród turystów zdecydowanie do- długości wycieczki czy spaceru do indywi- zebrano ankiety od 2999 turystów. Zano- minują młodzi ludzie w wieku 20–39 lat dualnych możliwości. Odwiedzający mają towano przewagę mężczyzn (1634 osoby) (49%). Drugą grupę stanowią odwie- do dyspozycji w sumie 360 km szlaków nad kobietami (1313 osób). dzający w wieku od 40 do 59 lat (27%). pieszych (przechodzących przez najcie- Biorąc pod uwagę wyniki badania Dwadzieścia osób spacerujących w Parku kawsze miejsca) oraz okrążający Puszczę zauważa się, iż większość respondentów przekroczyło siedemdziesiąty dziewiąty szlak rowerowy i szereg rowerowych szla- (70%) mieszka w Warszawie, głównie w rok życia. W większości grup wiekowych ków łącznikowych. dzielnicach położonych najbliżej Parku. widać wyraźną nadwyżkę mężczyzn. Turyści przybywający do KPN mogą Pozostałe osoby przybywają głównie z Tereny Parku w dni wolne od pracy są korzystać z 15 pól biwakowych oraz z województwa mazowieckiego i z otuliny odwiedzane przede wszystkim przez osoby wielu parkingów usytuowanych na jego Parku (odpowiednio 13% i 7%). Nie- pracujące (61%), a najmniej przybywa obrzeżach. Na terenie Parku i w jego otu- wielka grupa turystów mieszka w woje- emerytów (4% wszystkich ankietowanych í linie istnieje niewielka baza noclegowa. Dużą zaletą położenia KPN jest do- Kierunkowskazy koło „Sosny powstańców” godność komunikacyjna. Z jednej strony Kierunkowskazy w Granicy w Górkach gęsta sieć dróg umożliwia stosunkowo łatwy dojazd tzw. Kampinoskim Szla- kiem Okrężnym do wybranych miejsc na obrzeżu Parku. Jednocześnie wiele dróg publicznych np. Droga Palmirska czy dro- ga Kazuń – Leszno prowadzi przez jego wnętrze. Zaletą jest również gęsta sieć dróg gruntowych i ścieżek umożliwiają- cych sprawne poruszanie się w obrębie jak i w otulinie Parku. Eksploracja od strony wschodniej możliwa jest dzięki rozwinię- tej sieci komunikacji miejskiej. Na podstawie analizy miejsca pocho- dzenia turystów, ich wieku, płci, wykształ- cenia, wykonywanego zajęcia, sposobu dotarcia do Parku, zachowania w nim i korzystania z jego walorów oraz częstości odwiedzin i czasu pobytu w Parku, podjęta została próba ustalenia charakterystyki społecznej i zachowania turystów odwie- dzających Kampinoski Park Narodowy. Badania ankietowe przeprowadzono od maja 2003 do września 2004, w cza- sie pierwszego bądź trzeciego weekendu każdego miesiąca, jednocześnie w kilku 24 25 Stogi siana w Górkach

osób). Kolejnym elementem charaktery- tem ta forma zaznajamiania turystów ze z dzielnic najbliżej położonych – Bielan i zującym turystów jest ich wykształcenie. środowiskiem wymaga upowszechnienia. Bemowa, Żoliborza i Woli. Do Parku licz- Największą grupę stanowią osoby z wy- Tylko 28% turystów wędruje ścieżkami nie przybywały osoby z pozostałych części kształceniem wyższym (57%). Grupa z edukacyjnymi, a prawie 24% badanych województwa mazowieckiego, zwłaszcza wykształceniem średnim stanowiła 26% nawet nie wie o ich istnieniu. Natomiast mieszkańcy otuliny Parku. badanych i byli to głównie studenci. większość turystów (78%) zatrzymuje się Analizując jednak ogólną liczbę Najmniej licznie przybywały osoby z wy- w miejscach pamięci narodowej. mieszkańców Warszawy (1 688 190), kształceniem podstawowym (6%) i byli to Nie ulega wątpliwości, że Park po- liczbę mieszkańców otuliny (73 760) i w większości uczniowie. winien pełnić przede wszystkim funkcję liczbę mieszkańców graniczącej z Parkiem Zdecydowana większość turystów ochronną, co jest możliwe po wprowadze- dzielnicy Bielany (136 485) można za- przyjeżdża samochodem (57%), przy czym niu pewnych ograniczeń aktywności ludz- uważyć, że znacznie częściej, w stosunku taki sposób dotarcia wybiera więcej ko- kiej. Udostępnienie turystyczne Parku, o do ogólnej liczby mieszkańców można biet (61%). Rowerem przybywa do Parku ile nie spotyka się ze zrozumieniem wśród spotkać w Parku mieszkańców otuliny ponad 22% turystów. Warto zauważyć, że odwiedzających, może przynosić straty w (2,9‰ mieszkańców) niż mieszkańców mężczyźni częściej wybierali rower (29% prawnie chronionych ekosystemach. An- Warszawy (1,26‰). Ponadto wśród mężczyzn i 15% kobiet). Z komunikacji kietowani turyści w przeważającej więk- mieszkańców Warszawy najczęściej w miejskiej korzystało niewielu turystów szości (97%) deklarowali przestrzeganie stosunku do liczby mieszkańców dzielni- – 12%. Niewiele również osób przycho- zasad ochrony. Jednocześnie dość liczna cy ankietowano osoby z Bielan (2,5‰). dziło do Parku pieszo. Z danych wynika, grupa respondentów (16%) nie umiała Stąd kolejne potwierdzenie, że KPN ma że kobiety częściej (5,9% kobiet i 3,1% zachować się odpowiednio przebywając znaczenie lokalne i jest odwiedzany przez mężczyzn) docierały do Parku pieszo. na obszarze chronionym i przyznawała osoby, które mają do niego najbliżej. Ponad połowa ankietowanych (53%) się do zbierania roślin i grzybów w Parku, Fakt przebywania na terenie Parku zadeklarowała, że odwiedza Park częściej chociaż znaczna większość (83%) dekla- niewielu osób z odległych województw niż sześć razy w roku. Po raz pierwszy rowała, że nie robi tego. można wytłumaczyć nie tyle atrakcyj- znalazło się tu 10% osób. Natomiast Okazuje się również, że mężczyźni nością samego Parku jako celu podróży, spośród turystów wędrujących po terenie częściej deklarowali chodzenie poza wy- ale atrakcyjnością stolicy jako miejsca Parku tylko raz w roku było zdecydowanie znaczonymi szlakami (51% mężczyzn i podejmowania pracy lub nauki. Wydaje więcej kobiet. 46% kobiet). się to uzasadnione w przypadku indywi- Analizując czas przebywania w Par- Analizując miejsca zamieszkania tu- dualnego ruchu turystycznego, ponieważ ku stwierdzono, że olbrzymia większość rystów odwiedzających Kampinoski Park z założenia nie ankietowano zorganizo- turystów spędza w nim ponad dwie i pół Narodowy można stwierdzić, że nie jest wanych grup turystycznych. Nie odno- godziny (74%). Niewielu turystów (11%) on obszarem turystycznym o randze ogól- towano również turystów mieszkających przyjeżdża na krócej niż 2 godziny. Do- nokrajowej – tylko nieliczni respondenci za granicą. Podkreślenia wymaga zatem datkowo mężczyźni w każdym wypadku mieszkają w dużej odległości od Parku. konkluzja, że Kampinoski Park Narodo- czasowym przebywali w Parku dłużej niż Najliczniejszą grupą byli mieszkańcy War- wy nie jest wypromowany wśród turystów kobiety. szawy, stanowiący 70% ogólnego ruchu indywidualnych jako atrakcja turystyczna Ważnym elementem wspomagającym turystycznego. W odniesieniu do turystyki na skalę ogólnopolską i jest traktowany realizację funkcji edukacyjnej w parkach indywidualnej, funkcja turystyczna KPN jako swoisty duży park dla mieszkańców narodowych są ścieżki edukacyjne, któ- przejawia charakter regionalny. Biorąc Warszawy i okolic. rych w czasie badań w KPN było tylko pod uwagę jego bezpośrednie położenie W strukturze wieku zaznacza się dwie. Z ankiet wynika, że mimo informacji w sąsiedztwie dużej aglomeracji miejskiej przewaga osób młodych. Osoby starsze, spora liczba odwiedzających Park (46%) uzyskane wyniki nie powodują dużego za- powyżej 80 roku życia, stanowiły nie- nie korzysta ze ścieżek edukacyjnych. Za- skoczenia. Najwięcej odwiedzających było wielki odsetek. Uczestnictwo tych osób 26

w turystyce jest znikome, choć grupa ta w ogólnej populacji Warszawy stanowi ok. 2% (mężczyźni) i 4% (kobiety). Przyczyny małej popularności wyjazdów weekendo- wych osób starszych są złożone. Starsze osoby charakteryzują się ograniczoną mobilnością, często też podupadają na Pomnik zdrowiu. Można by pokusić się o spo- upamiętniający strzeżenie, że osoby starsze, być może pierwszą niepracujące zawodowo, przyjeżdżają do wycieczkę PTK w 1907 r. Parku w dni powszednie, a badań nie pro- w Starej wadzono w dni powszednie. Ten przykład Dąbrowie ilustruje potrzebę podjęcia kroków w celu przygotowania i przystosowania komuni- kacji miejskiej i ścieżek w Parku do poby- tu osób starszych i niepełnosprawnych. Cmentarz w Palmirach Co ciekawe, w każdym przedziale wie- kowym zauważono nadwyżkę mężczyzn. Wnioskować można, że rzadsze odwiedzi- ny kobiet w Puszczy związane są z mniej- większą determinację w pokonywaniu konsekwencji, z zasady unikali ankie- szą w porównaniu z mężczyznami ilością piaszczystych dróg w Parku. Dodatkowo terów, sądząc, że to pracownicy Parku czasu wolnego, który mogłyby przezna- przyjechanie do Puszczy rowerem wiąże uprawnieni do karania nielegalnych czyć na wędrówki po lesie, lub mniejszą się również z pokonaniem znacznej odle- zbieraczy grzybów. Zbieranie grzybów popularnością takiej formy wypoczynku głości od miasta. Z kolei kobiety częściej na własne potrzeby przez mieszkańców wśród kobiet. Wśród ankietowanych wybierały samochód. Częściej też korzy- Parku i otuliny jest dozwolone przez przeważały osoby z wykształceniem wyż- stały z komunikacji miejskiej. Dyrekcję KPN. Wyniki ujawniają również szym, co za tym idzie o większej świado- Zdaniem autorów omawiany Park to, że respondentom zdarza się poruszać mości prozdrowotnej i, wydawałoby się, okazuje się być punktem docelowym jed- poza wytyczonymi szlakami, co w parkach kulturze osobistej. To oni przywiązują nodniowych, kilkugodzinnych wycieczek. dozwolone jest jedynie w określonych większą uwagę do tego, by wypoczynek Jest to uzależnione od kilku elementów okolicznościach. po pracy w mieście i w stresie odbywał m.in. wielkości Parku, jego walorów, za- Turystyka jest jedną z istotnych się w środowisku przyrodniczym. Nasuwa gospodarowania turystycznego czy nawet funkcji każdego parku narodowego. Jest się jednak myśl, że być może osoby o wy- czasu, jakim dysponują turyści. Najczę- czynnikiem, który może dynamizować kształceniu wyższym rzadziej odmawiały ściej spędzają oni w Parku ponad dwie gospodarczy i kulturalny rozwój obszaru, wzięcia udziału w badaniach ankietowych godziny. Zasadniczo nie korzystają z noc- z drugiej jednak strony jej niekontrolo- niż osoby o niższym wykształceniu, które legów, przyjeżdżają na krótki spacer i po- wany rozwój może stanowić zagrożenie mogły nie być świadome sensu takich wracają do innych zajęć w mieście. Poza dla środowiska przyrodniczego. Należy badań i nie chciały podjąć trudu wypeł- tym w Kampinoskim Parku Narodowym jednak pamiętać o nadrzędności ochrony nienia ankiety. brakuje bazy gastronomicznej, z której środowiska naturalnego ze względu na Ciekawych wniosków dostarcza rów- mogliby korzystać podczas wędrówek, o konieczność zachowania w nim cennych nież analiza danych dotyczących rodzaju czym wspominali respondenci w analo- walorów przyrodniczych. Od tego, w jaki zajęcia respondentów. Spośród ankie- gicznych badaniach. Uciążliwe bywają też sposób będzie ona realizowana, zależy dal- towanych turystów większość stanowiły komary, które wkrótce po wylęgu bardzo szy rozwój różnych form turystyki, przyno- osoby pracujące. To jest też w dużej mie- skutecznie zniechęcają do dłuższych wę- szących możliwie najmniejsze szkody dla rze efekt charakterystyczny dla Warszawy drówek po lesie. środowiska naturalnego, a jednocześnie i regionu mazowieckiego, gdzie w porów- Zaskakuje natomiast wynik częstotli- – pożytek dla człowieka szukającego kon- naniu z innymi województwami notuje wości przyjazdów do Puszczy. Wyłoniła taktu z naturalnym środowiskiem. się mniejszy stopień bezrobocia. Przewaga się spora grupa osób, przybywających do grupy turystów mających zatrudnienie parku od 4 do 6 razy w roku. Stanowią Tekst i zdjęcia: świadczy o prozdrowotych nawykach pra- oni aż 2/3 wszystkich badanych turystów. Katarzyna DZIOBAN cującej ludności i świadomości korzyst- Respondentami, którzy odwiedzają Park ([email protected] nego wpływu na zdrowie wycieczek poza tylko raz w roku, okazały się w większości tu prosimy kierować wszelką miasto, jak również chęci kompensacji kobiety. korespondencję w sprawie artykułu) braku ruchu i kontaktu ze środowiskiem Mimo przewagi respondentów z Hanna BORDAS-PRÓSZYŃSKA naturalnym. Status społeczny znalazł wykształceniem wyższym, a więc osób, Antoni K. GAJEWSKI również potwierdzenie w doborze środka które reprezentują pewną kulturę osobi- lokomocji. Większość turystów korzysta stą, zanotowano niewielki odsetek ludzi, Niniejsze opracowanie, podobnie jak nie z komunikacji miejskiej, lecz z wła- którzy przyznali się do zbierania owoców następne, zostało sporządzone na pod- snych samochodów. Relatywnie niewiele lasu. Co gorsza nie wszyscy turyści wiążą stawie materiału badawczego zawartego osób dociera do Parku pieszo. Mężczyźni przestrzeganie zasad ochrony przyrody z w ankiecie przygotowanej przez realizato- zdecydowanie częściej przyjeżdżali do Par- zakazem zrywania roślin i zbierania runa rów projektu DS-72 finansowanego przez ku na rowerze. Są bardziej aktywni i mają leśnego. Grzybiarze nie chcąc ponosić Ministerstwo Nauki i Informatyzacji. 26 27 Przygotowanie Kampinoskiego Parku Narodowego do turystyki w opinii odwiedzających

Wyniki badania opinii turystów miejskiego, ma niezbyt korzystną sytu- (wydmy i zabagnione obniżenia) i jest odwiedzających przyrodnicze obszary ację, gdyż część terenów przyległych pełni powiązany z głównymi miejscowościami chronione mogą być wykorzystane dla funkcje niekompatybilne z turystycznymi. na obrzeżu lasu, z których startują turyści określenia kierunków udostępniania tu- Pewną część popytu na podmiejskie tereny (przystanki komunikacji miejskiej i PKS, rystycznego, by obszary te mogły spełniać rekreacyjne przejmują sąsiadujące tereny parkingi). Do szlaków o przebiegu rów- wszystkie swoje funkcje, w tym funkcję leśne: Las Młociński i Las Bemowski, wy- noleżnikowym należy czerwony Główny turystyczną, a wzrost ruchu turystycz- posażone w polany wypoczynkowe, miej- Szlak Puszczy Kampinoskiej. W części nego nie doprowadził do degradacji ich sca na ognisko, tereny zabaw dla dzieci. Parku położonej najbliżej Warszawy, walorów. Do Kampinoskiego Parku Narodowego przeznaczonej dla penetracji spacero- Puszcza Kampinoska, od 2000 r. dociera spory strumień spacerowiczów i wej, sieć krótkich kilkukilometrowych będąca międzynarodowym rezerwatem rekreantów, dla których przygotowano w szlaków turystycznych jest szczególnie biosfery UNESCO-MaB należy do podwarszawskiej strefie turystyki masowej gęsta. Turyści rowerowi korzystają także największych obszarów chronionych w trasy spacerowe i miejsca wypoczynkowe, z okrążającego puszczę Kampinoskiego Polsce. Jako park narodowy podlega gdzie można zorganizować piknik. Są Szlaku Rowerowego, kolarskich szlaków prawnym formom ochrony regulującym to po części tereny, włączone do Parku łącznikowych i innych dróg, służących zagospodarowanie terenu i sposób udo- i zalesione przed kilkudziesięcioma laty. lokalnym mieszkańcom. stępnienia odwiedzającym, wyrażonym Ochrona przed dewastacją sprawiła, że Podstawowe potrzeby bytowe, w obowiązującej ustawie o ochronie są one schludne i atrakcyjne dla wypo- społeczne i poznawcze turystów re- przyrody oraz w innych aktach prawnych czywających. Udostępnienie KPN społe- alizowane są na udostępnionych w i regulaminie Parku. czeństwu musi stawić czoła negatywnym tym celu niewielkich powierzchniach, Granica Kampinoskiego Parku Naro- skutkom turystyki. Przyrodzie zagrażają zaopatrzonych w podstawową infra- dowego przebiega w sąsiedztwie zurbani- niewłaściwe zachowania odwiedzających: strukturę (parkingi, miejsca biwakowe, zowanych obszarów aglomeracji warszaw- schodzenie ze szlaków turystycznych, punkty widokowe). Budynki i budowle skiej: dzielnic Bemowo i Bielany, których rozjeżdżanie wydm przez rowerzystów, w parkach narodowych powinny w nowe osiedla „podchodzą” pod Puszczę zaśmiecanie i wydeptywanie terenu, miarę możliwości nawiązywać do lo- oraz szybko rosnącego miasta Łomianki. niszczenie poboczy przez samochody, kalnych tradycyjnych stylów budow- Park otaczają ruchliwe arterie komunika- wywoływanie niepokoju w ostojach zwie- nictwa. Turyści mogą korzystać z 15 cyjne. Dojazd samochodem dość daleko rzyny na skutek penetracji ich przez ludzi pól biwakowych z elementami małej do wnętrza Parku jest możliwy drogami i wprowadzane do Parku psy. architektury wykonanej z drewna. asfaltowymi do wsi takich jak Truskaw Zagospodarowanie turystyczne par- Przyjeżdżający samochodem mają do czy Wiersze. Gęsta sieć dróg stanowiąca ków narodowych przebiega wg nieco dyspozycji piętnaście parkingów na zagrożenie dla przyrody Parku, dla tury- innych zasad niż na pozostałych terenach obrzeżach Parku. Większości z nich to stów jest ułatwieniem, gdyż stosunkowo rekreacyjno-turystycznych. Mocą zaszło- obiekty niestrzeżone o naturalnej lub szybko można dojechać w pobliże czy ści w wielu parkach narodowych istnieje utwardzonej nawierzchni, wyposażone nawet do wnętrza Parku. Problemem baza noclegowa i terenowe urządzenia w wiaty (deszczochrony), stoły, ławy, bywa natomiast bezpieczne i legalne za- komunikacyjne. Obecnie infrastrukturę mapę, kosze lub kontener na śmieci, parkowanie pojazdu. pobytową umiejscawia się na terenach przenośną kabinę WC ewentualnie Szacuje się, że Kampinoski Park Na- o mniejszym stopniu ochrony, np. w ubikację suchą, rzadko kran z wodą rodowy odwiedza rocznie około 1 mln otulinie, zaś wnętrze parku dzielone jest bieżącą. Na parkingach w Dąbrowie turystów, przybywających tu głównie w na strefy o różnej funkcji turystycznej. Leśnej, Roztoce i Granicy są punkty weekendy. Kształtowanie kultury tury- Turyści mogą się poruszać po parkach na- małej gastronomii. Na terenie Parku stycznej jest jednym z ważnych kierunków rodowych wyłącznie po ciągach liniowych i w otulinie istnieje niewielka baza prowadzonej przez Park działalności dy- do tego przeznaczonych. noclegowa na potrzeby grup zorgani- daktycznej i popularyzatorskiej w Ośrod- W KPN turystyka krajoznawcza, zowanych oraz nieliczne obiekty dla ku Dydaktyczno-Muzealnym im. Jadwigi głównie piesza i rowerowa oraz narciarska turystów indywidualnych, w tym kilka i Romana Kobendzów w Granicy oraz w nizinna, w niewielkim stopniu konna (z gospodarstw agroturystycznych. Ośrodku Edukacyjnym w Izabelinie. Dzię- odpowiednim pozwoleniem lub na dzi- Penetracja Puszczy przez turystów ki specjalistom i pasjonatom, potrafiącym ko), również kuligi zimą, odbywa się po dokonuje się, podobnie jak w innych w sposób bezpośredni przekazać właściwy znakowanych szlakach turystycznych o parkach narodowych, w sposób liniowy stosunek do przyrody i nauczyć prawidło- długości około 360 km pieszych szlaków – po tworzących spójny system szlakach wych postaw turystycznych, Kampinoski turystycznych przechodzących przez naja- turystycznych, zaplanowanych w celu po- Park Narodowy staje się terenem turystyki trakcyjniejsze miejsca Parku. Sieć szlaków znania najpiękniejszych i najciekawszych kwalifikowanej i ekologicznej. pieszych w KPN ma układ w przybliżeniu walorów turystycznych. Szlaki wyposażo- Kampinoski Park Narodowy, skut- kratowy a ich przebieg nawiązuje do ne są w drogowskazy, małą architekturę kiem sąsiedztwa warszawskiego zespołu pasowego układu głównych form rzeźby rekreacyjną (ławki, deszczochrony), a w

28 29 miarę potrzeby w urządzenia techniczne W ostatnich latach powstało w Polsce werowe. Dotychczasowa polityka Dyrekcji (mostki, kładki). Dyrekcje Parków Naro- wiele szlaków rowerowych. Ruch rowero- KPN planowała przynajmniej częściowe dowych, znakujące szlaki turystyczne na wy na pieszych szlakach jest dozwolony, o przesunięcie turystyki rowerowej na obrze- swoim obszarze, stosują się do konwencji ile nie zostanie zabroniony wyraźnym zaka- ża Puszczy. W tym celu wyznakowano znakowania określonych przez PTTK, zem. W Kampinoskim Parku Narodowym okrążający Park szlak rowerowy liczący tak by zachować spójność oznakowania w ze względu na duży obszar, bliskość dużej 145 km. Do szlaku tego można dotrzeć skali całego kraju: piesze oznacza się pa- aglomeracji miejskiej, piękną przyrodę i dzięki szlakom łącznikowym m.in. z Be- skami biały-barwny-biały, choć nieco od- specyficzne warunki terenowe, urozmaico- mowa i Młocin. Szlaki rowerowe oznako- biega to od zasad Europejskiego Związku ną morfologię (wały wydmowe) obserwuje wane są białymi kwadratami z rysunkiem Wędrownictwa (EWV), który rozwija w się wzrost turystyki rowerowej. Rowerzyści roweru i kolorowym paskiem. Rowerzyści Europie sieć długodystansowych szlaków wykorzystują szlaki piesze oraz wyznako- korzystają też z lokalnych dróg, łączących turystycznych. wane specjalnie z myślą o nich szlaki ro- miejscowości wewnątrz Parku. í 28 29 Badania opinii blisko 3000 turystów samochodów, przede wszystkim brakuje ją warunków atmosferycznych. Niemal odwiedzających Kampinoski Park Na- turystom miejsc postojowych i parkin- 2% osób nie wybrało odpowiedzi, z rodowy prowadzone były na szlakach gów strzeżonych (odpowiednio 16 i 13% roztargnienia, czy po prostu nie inte- turystycznych w pobliżu parkingów i osób), w porównaniu z tym zapotrzebo- resują się i nie czytają tych informacji? przystanków komunikacji miejskiej w wanie na dodatkowe parkingi niestrzeżo- Procent braku odpowiedzi na to pytanie miejscach położonych na wschodnich i ne nie jest duże (postuluje to 6% osób). jest większy niż w pytaniu o oznakowanie północno-wschodnich krańcach Pusz- W Parku co trzeciemu turyście brakuje szlaków turystycznych. czy. Poddanych badaniom ankietowym zadaszeń, szczególnie kobietom (istotna Sprawa oznakowania szlaków wydała turystów indywidualnych przybywających statystycznie różnica w stosunku do wy- się respondentom ważna – pytanie to w dni ustawowo wolne od pracy do Kam- powiedzi mężczyzn). Co czwarty turysta było ignorowane rzadziej (1,0% braku pinoskiego Parku Narodowego pytano opowiedział się za wprowadzeniem do odpowiedzi) niż inne punkty ankiety zarówno o przebieg aktualnej wycieczki Parku lub na jego obrzeża dodatkowych dotyczące oceny przygotowania Parku do (środek transportu, długość pobytu) jak punktów małej gastronomii. Odwiedzają- turystyki (1,5–2,0% braku odpowiedzi). i o sprawy i opinie dotyczące całokształtu cy uskarżali się ponadto na brak koszy na W końcu parki narodowe to obszary, na ich doświadczeń turystycznych w KPN, śmieci, a także na zagrożenie wywołane których wędrówki turystyczne powinny gdyż dla wielu nie był to pierwszy pobyt przez rowerzystów korzystających z tych być realizowane w zasadzie wyłącznie po w Parku. samych szlaków co turyści piesi. wyznaczonych szlakach i drogach do tego Oceniając jakość informacji o Parku Ostatnie pytanie dotyczyło sprawy dopuszczonych. W świetle otrzymanych dostępnych na tablicach umieszczonych wprowadzenia opłat za wstęp do Kampi- wyników można stwierdzić, że szlaki w przy wejściach do lasu oraz w innych noskiego Parku Narodowego. Pozyskane KPN są nieźle oznakowane. Tylko cztery szczególnych miejscach wewnątrz Pusz- w ten sposób środki przeznaczone by procent turystów uważa, że oznakowanie czy, ankietowani mieli do wyboru trzy były na poprawę przystosowania Parku szlaków jest złe – czyli jak się można opcje: dobra, przeciętna i zła. Tylko 7% do turystyki. Większość turystów (73%) domyślać – niedostateczne lub wręcz postrzegało tę informację jako złą. Lekko jest skłonna dobrowolnie ponieść na ten mylne. Wśród krytycznie nastawionych przeważała opinia kwalifikująca tę infor- cel opłatę. Przeciwne zdanie wyraziło osób statystycznie znamienna przewaga mację jako przeciętną (47%). Niewiele 15% turystów, przy czym mężczyźni staty- mężczyzn może wynikać z kilku przyczyn. mniejszy odsetek (44%) wyraził satysfak- stycznie istotnie częściej niż kobiety byli Mężczyźni częściej niż kobiety uprawiają cję z informacji, określając ją jako dobrą. przeciwni wprowadzeniu takich opłat. w Parku jazdę na rowerze i jeżdżą na ogół Prawie 2% ankietowanych zapomniało Co dziesiąty turysta nie miał zdania na szybciej niż kobiety, co ogranicza ich moż- lub nie chciało wypowiadać się na ten ten temat. liwość spostrzegania znaków. Mężczyźni temat. Nie zaobserwowano istotnych Zastanówmy się teraz nad otrzyma- wielokrotnie częściej niż kobiety są dalto- statystycznie różnic w ocenie jakości tej nymi wynikami. Zauważmy, że z opcji nistami, co też może wpływać na percep- informacji przez kobiety i mężczyzn. „nie mam zdania”, możliwej do wyboru cję kolorowych znaków, umieszczanych Oznakowanie szlaków turystycznych w trzech pytaniach, skorzystała spora najczęściej na drzewach. większość konsultowanych turystów grupa badanych (od 10 do 17 %). Świad- Zróżnicowanie odpowiedzi na pytanie (62%) ocenia jako dobre, co trzeci czyć to może o małym zainteresowaniu o czystość Parku może wynikać z różnego (33%) uważa, że jest takie sobie. Tylko społeczeństwa problemami obszarów stanu różnych części Parku, w których nieznaczna liczba turystów (4%) określa chronionych i braku wyrobionych postaw ankietowano turystów. Zależy też od pory oznakowanie szlaków jako złe. Istotnie i odniesień proekologicznych. roku, roślinności, natężenia ruchu tury- częściej negatywną opinię na ten temat Zapytani o jakość informacji, ankieto- stycznego i użytkowania rekreacyjnego mają mężczyźni. wani nadawali zaproponowanym określe- danego miejsca, a także od dostępnych Zadowolenie ze stanu Parku pod niom „dobra”, „przeciętna” i „zła” subiek- pojemników na śmieci i w końcu od względem czystości wyraziło 50% osób. tywne znaczenia. „Dobra” oznaczać może środków przeznaczanych na utrzymanie Co czwarty turysta (26%) zauważył, że w wzorową, wyczerpującą, wystarczającą, terenu w czystości oraz od czasu, który Parku nie było czysto. Nie miało zdania dobrze podaną, interesującą, kształcącą, upłynął od ostatniego sprzątania. Zanie- na ten temat 12% ankietowanych. nie gorszą niż na innych tablicach tego czyszczenie powodują sami turyści oraz Ponad 60% badanych oceniło pozy- typu znanych respondentom z innych okoliczni mieszkańcy. Dbałość o czystość tywnie przygotowanie Parku do turystyki. miejsc. „Przeciętna” to zapewne popraw- Kampinoskiego Parku Narodowego po- Co piąty turysta (20%) nie jest jednak z na, ale nie wyczerpująca, nieatrakcyjnie winna spoczywać na barkach wszystkich tego przygotowania zadowolony. Duży zaprezentowana, nie umieszczona we gospodarzy tego terenu, w szczególności odsetek turystów (17%) nie ma zdania wszystkich miejscach, w których jest gmin zrzeszonych w Międzygminnym na ten temat. potrzebna. „Zła” może oznaczać błędną, Związku Kampinos, by wrażeń z pobytu Turystów zapytano również o to, przestarzałą lub posiadającą luki w waż- w Parku nie psuły poniewierające się czy odczuli brak któregoś z elementów nych kwestiach, niewystarczającą, nie odpadki. infrastruktury turystycznej. Swoje uwagi umieszczoną tam, gdzie jest najbardziej Puszcza Kampinoska – zielone płuca notowali na liście zawierającej spis tych potrzebna, nieestetyczną, zniszczoną. Mazowsza – otwiera przed turystami urządzeń. Ogólnie były to obiekty dwu Większość ankietowanych nie zgła- swoje zielone czeluści. Korzystajmy z tego typów: związane z możliwością pozosta- sza poważnych zastrzeżeń co do jakości dobrodziejstwa natury mądrze i odpowie- wienia samochodu (miejsca postojowe, informacji, oceniając ją jako dobrą lub dzialnie. parkingi niestrzeżone i strzeżone) oraz przeciętną. Nie wiadomo, jakie kon- związanych z odpoczynkiem na trasie lub kretne zastrzeżenia mają turyści w tej Tekst i zdjęcia: u celu wycieczki (zadaszenia czyli desz- sprawie, szczególnie co miało na myśli Hanna PRÓSZYŃSKA-BORDAS czochrony, miejsca biwakowe i punkty 7% turystów, oceniających negatywnie ([email protected]) gastronomiczne). Turyści wybierali do- jakość tej formy porozumiewania się Katarzyna DZIOBAN wolną liczbę odpowiedzi z podanej listy, gospodarzy Parku z jego gośćmi. Niestety Elżbieta KĘSICKA mogli też dopisać inne pozycje. Ponad zdarza się, że piękne tablice informacyj- Barbara ROWICKA 35% ankietowanych zgłaszało brak wy- ne są niszczone lub pokryte gryzmołami Jerzy STAŃCZAK starczających warunków do parkowania pseudoturystów. Niekiedy nie wytrzymu- Antoni K. GAJEWSKI

30 31 Ślady przeszłości na narwiańskich bagnach

Fot. W. Wołkow W. Fot. Reduta obronna Koziołek

Już od zarania dziejów człowiek starał się osiedlać blisko rzeki. Według podań ludowych w okolicy niemal każdej nadnar- Dawało mu to wodę, ryby, sprawną komunikację i ochronę przed wiańskiej osady zamieszkiwać miał miejscowy diabeł. W polskiej nieprzyjacielem. Waśnie rosnących w siłę rodów i plemion skłania- kulturze zazwyczaj były to istoty nie tyle straszne i przerażające, co ły do szukania miejsc bezpiecznych, bronionych przez naturalne częściej komiczne i zabawne, potrafiące nawet w szczerym oburze- warunki terenu. W pasie nizin, od Podlasia przez Mazowsze po niu ująć się za maluczkimi, gdy tym działa się krzywda. W Surażu Wielkopolskę, brak jest wysokich niedostępnych wzgórz. Najpew- mieszkał Mikuta, Choroszcz miała Horodlaka, Tykocin – Joca, a niejszą naturalną osłonę w takich warunkach stanowiły bagna. Sieć na bagnach w okolicy Kurowa spotkać można było diabła Koziołka rzeczna stawała się osią osadniczą, wpływając na kierunki migracji, – o którym dalej jeszcze będzie mowa. podziały etniczne, strategię wojenną i przebieg szlaków kupieckich. Mokradła często uważano za nieprzebyte. Czy rzeczywiście tak Osadnictwo formowało się doświadczeniami pokoleń, począw- było? Rzadko kto próbował je sforsować w miejscu nieznanym lub szy od epoki kamienia i brązu. W okolicy siedziby Narwiańskiego nieuczęszczanym, było to zbyt ryzykowne. Poruszano się ścieżkami, Parku Narodowego w Kurowie, w korycie rzeki odkryte zostało których przebieg dyktowały mineralne wyspy zwane grądami. Na ciekawe, wielokulturowe stanowisko archeologiczne. Znaleziono uczęszczanych szlakach budowano groble i mosty. Przeprawę w fragmenty naczyń kultury łużyckiej, a także ceramikę z wczesnego i miejscu nieznanym mógł podjąć jedynie ktoś zabłąkany, ścigany późnego średniowiecza. Wskazuje to na obecność osady, być może o lub wróg. í charakterze obronnym, ze schyłku epoki brązu lub początku epoki żelaza. Wiele ciekawego mogłyby zapewne powiedzieć kurhany z IV w. n.e., znajdujące się w Doktorcach oraz w miejscowości Grochy Stare w gminie Łapy. Bogactwo reliktów przeszłości można podzi- wiać w Społecznym Muzeum Archeologicznym w Surażu. Spójrzmy z lotu ptaka na krajobraz nadnarwiańskiego Podlasia we wczesnym średniowieczu. Jak okiem sięgnąć roztacza się morze różnorodnych odcieni zieleni puszczy niżowej, przeplecione siecią srebrnych nitek, które przypominają nieco „nerw” oglądanego pod słońce liścia – to Narew, wraz z całą masą swych odnóg oraz licznych rzeczułek i strumieni, będących jej dopływami. W rejonie dzisiejszego NPN gdzieniegdzie pojawiają się koliska opasanych Krajobraz częstokołami grodów. Pomniejsze to Waniewo, Izbiszcze i Zawyki. kulturowy Znaczniejsze to ruski Suraż na południu i mazowiecki Tykocin na NPN – północy. W okolicy jaśnieją łysiny wypalonych w lesie pól, gdzie z wypas koni czasem coraz liczniej powstają osady rolnicze. nad Narwią A. Bielonko Fot. Dolina rzeki stanowiła doskonałą bazę paszową dla hodowli. Na mniej zabagnionych terenach przez wypalanie pozbywano się drzew i zakrzaczeń. W ten sposób, pod opieką pastuchów, wędro- wać mogły od wczesnej wiosny aż do śniegów stada bydła, koni i świń. W dolinie zebrać można było dostateczne rezerwy paszy na zimę. Lasy zaś dostarczały drewna na narzędzia, opał i budulec. Dziś znaczenie gospodarcze rzeki zmalało. Stosowane przez całe wieki koszenie i wypas są coraz bardziej zaniechane. Niestety, ze szkodą dla substancji przyrodniczej Parku. Jednakże w każdej nadnarwiańskiej miejscowości wciąż spotkać można dziesiątki łodzi „pychówek”, którymi jeszcze stosunkowo niedawno wypływano na połów, zwożono siano czy też przewożono młode bydło na grądy wśród bagien, gdzie przebywało do późnej jesieni. Teraz łodzie te sta- nowią przede wszystkim atrakcję turystyczną, obsługując wycieczki. Muzeum Za pewien relikt przeszłości i „ciekawostkę folklorystyczną” można archeologiczne

dziś uznać uprawę warzyw na dobrze uwilgotnionych i zasobnych w Surażu A. Bielonko Fot. w substancję organiczną stokach doliny. Z bardzo smacznych ogór- ków, przechowywanych w beczkach w Narwi, słynie „ogórkowe zagłębie” Pańki – Kruszewo – Śliwno – Izbiszcze. Bagna od wieków wpływały na ludzką wyobraźnię. Trudno dostępne, rozległe moczary napawały niepokojem i lękiem, zwłaszcza wówczas, gdy nie znano dokładnie ich wielkości i zasię- gu. Zamieszkiwać je miały jakoby istoty demoniczne – wiedźmy, topielce, wodniki, rusałki, mamuny. Faktycznie, przechadzając się groblą pod Kurowem wśród olsu, wystarczy na chwilę przymknąć oczy i uruchomić wyobraźnię, by nasunęły się strofy wiersza: – Mój synu, dlaczego twarz kryjesz we dłonie? – Czy widzisz, mój ojcze? Król olszyn w tej stronie, Reduta Król olszyn w koronie, z ogonem jak żmija! obronna – To tylko mój synu mgła nocna się zwija. Koziołek – rekonstrukcja

(J.W. Goethe „Król Olszyn”) L. Pereślucha Rys.

30 31 Wówczas czyhała na niego cała masa niebezpieczeństw. Scho- dząc ze stoku doliny uciążliwe stawało się dźwiganie ekwipunku lub prowadzenie zapadającego się po brzuch konia. Wędrowiec trafia w skępiony gąszcz olsu, wyglądający jak archipelag małych wysepek. Recenzje Recenzje Recenzje Pomiędzy kępami olszy czarnej stoi woda. Poszycie jest bardzo gęste, widok zasłaniają krzaki kruszyny, porzeczki i maliny, splecione zwi- sającymi z drzew pnączami. Nogi potykają się o kępy turzyc i papro- „Europejska Sieć Ekologiczna ci, wyżej głowy sięga ostra, szeleszcząca trzcina. Jest duszno, parno, Natura 2000” – CD, aż roi się od komarów. Konieczność kluczenia między drzewami scenariusz i realizacja K. Rabski, sprawia, iż trudno jest utrzymać stały kierunek marszu. Wreszcie robi się mniej grząsko, przed wędrowcem rozciąga się morze trzciny, Ministerstwo Środowiska, w gąszczu której ukryte są starorzecza wypełnione mułem i wodą. Departament Ochrony Przyrody Często obejście ich jest niemożliwe, pozostaje przeprawa wpław z ryzykiem uwięźnięcia w sięgającym ramion szlamie. Kolejną prze- szkodą jest rzeka – a właściwie jedno z jej ramion ze zdradliwymi wirami. Dalej znajdują się kolejne odnogi rzeki. Ale to jeszcze nie koniec niebezpieczeństw. Śmiertelne zagrożenie stanowią trzęsawi- ska, jeziorka zawierające luźny muł i torf. Porośnięte przez mchy, turzyce i zioła wyglądają niewinnie i nęcąco – jak zielone, kuszące łączki. Zapadnięcie może nastąpić nagle, wskutek zerwania się pła, czyli kożucha splątanej, pływającej roślinności... Na kępie wśród bagien, w widłach zbiegających się rzek Narwi i Kurówki, położony jest obszerny szaniec, według terminologii wojskowej zwany „Koziołkiem”, lub też – jak wolą niektórzy – imienia mu użyczył miejscowy diabeł. Fortyfikacja ma kształt nie- regularnego siedmioboku o kurtynach długości 75–100 metrów. Natura 2000 funkcjonuje w naszym kraju dopiero od ponad Wysokość i szerokość wałów sięga 1,5 metra. Na załamaniach kur- roku i wiedza o niej wśród społeczeństwa jest raczej niewielka. tyn znajduje się siedem bastionów wysokości 2,5 metra. W stronę Ludzie boją się kolejnej formy ochrony przyrody, kojarząc ją z Narwi wysunięta jest ostroga, umożliwiająca lepszą kontrolę rzeki. zakazami i ograniczeniami. Ten krótki (20 min) film w prosty i Kurtyny były niegdyś otoczone fosami, wewnętrzną i zewnętrzną, przystępny sposób przekazuje podstawowe informacje na temat które obecnie są suche. Na wysokości reduty Narew przegrodzona była drewnianymi palami, utrudniającymi przepływ tratew i łodzi. sieci Natura 2000. Trzeba tu zaznaczyć, że nie jest on raczej prze- Szaniec zachował się w dobrym stanie, nie dotrwały jedynie do na- znaczony dla przyrodników, czy osób zajmujących się ochroną szych czasów brama i budynek znajdujący się wewnątrz majdanu. przyrody. Treść filmu jest na tyle ogólna, że nadaje się on dobrze Reduta mogła pomieścić około 100 koni wraz z jeźdźcami, czyli do edukacji szerokiego grona odbiorców, w szczególności tych całą chorągiew. Do fortyfikacji można było dotrzeć groblą przez bezpośrednio zainteresowanych – mieszkańców i użytkowników bagna, ułożoną zapewne z bali. Prawdopodobnie jednak szaniec obszarów Natura 2000 oraz samorządowców. komunikował się głównie drogą wodną. Jest to fortyfikacja półstała systemu holenderskiego. Według Film ma za zadanie przede wszystkim przekonać ludzi, że ta opinii historyków „Koziołek” jest jedynym tego typu obiektem sieć ekologiczna to idealne połączenie rozwoju regionalnego z zabytkowym dawnej polskiej sztuki fortyfikacyjnej ziemnej. ochroną przyrody. Przedstawiono korzyści, jakie mogą odnieść Pierwsza wzmianka o reducie pochodzi z 1559 r. Przypuszczalnie rolnicy, dzięki działaniu różnych instrumentów finansowych, jej powstanie wiąże się z czasem prywatnych wojen dwóch najpotęż- a także – z rozwoju turystyki. Zaprezentowano w skrócie uwa- niejszych rodów na Litwie – Gasztołdów i Radziwiłłów w pierwszej runkowania tworzenia sieci Natura 2000, podstawy prawne, ćwierci XVI w. Być może jednak wzniesienie obiektu związane jest z budową systemu fortyfikacji w pobliskim Tykocinie. rozmieszczenie obszarów ptasich i siedliskowych; wspomniano o Miejscowa tradycja zanotowana przez Zygmunta Glogera bogactwie gatunkowym – na tle Unii Europejskiej. Widz dowie głosi, że redutę wznieśli Szwedzi w czasach Potopu. Niewątpliwie się z filmu ponadto o zasadach funkcjonowania sieci, tworzeniu placówka była „łakomym kąskiem” dla obu stron i tym samym planów ochrony, kwestiach zarządzania (informacje te są rów- przedmiotem walk polsko-szwedzkich, o czym mówią miejscowe nież bardzo ogólne). podania i legendy. W jednym z opowiadań podane jest jak pan Oprócz narratora, powyższe zagadnienia wyjaśnia główny Zagłoba wysila koncept, jakby tu z rąk szwedzkich odbić twierdzę. W tym celu popija miód, zagryzając pestkami słonecznikowymi, konserwator przyrody, na temat szans i obaw wypowiada się też by alkohol uderzając do głowy niósł ze sobą oleum, gwarantujące wójt jednej z wiejskich gmin. Ważniejsze treści pojawiają się kil- lęgnięcie się wprost genialnych pomysłów. W pewnym momencie kakrotnie. Uroki polskiej przyrody i rolę Natury 2000 zachwalają zjawia się rozeźlony i pochlipujący diabeł Koziołek, z ogonem nawet znani aktorzy – dla wielu potencjalnych widzów pewnie przetrąconym przez Szwedów. Na otarcie łez i złagodzenie bólu jest to ważny argument... ogona pan Zagłoba raczy diabła miodem. Z wdzięczności Koziołek Na filmie oglądamy różnorodność polskich krajobrazów, podpowiada mu, jak podstępem zająć fortyfikację uważaną za niezdobytą – wysyłając na tratwach przebrane manekiny i w ten odwiedzamy rolnika na jego polu, zaglądamy do gospodarstwa sposób odwracając uwagę szwedzkiej załogi. agroturystycznego, czy na szkolną lekcję przyrody. Trzeba przy- Dziś jowialny pan Zagłoba przechadza się alejkami parku dwor- znać, że dla „przyrodniczych laików” film może być całkiem skiego w Kurowie, zachęcając przybyłych na Podlaską Biesiadę Mio- atrakcyjny; również przeciętny rolnik, którego problem bezpo- dową do degustacji miodów. Zwolennikom aktywnego wypoczynku średnio dotyczy, zapewne wzbogaci swoją wiedzę. A nawet może polecić można wycieczkę trasą „Kajakiem wokół Kurowa”. Dolina da się przekonać, że Natura 2000 to nie zło konieczne, ale szan- Narwi między Kurowem a Kruszewem ma około 3 km szerokości, zaś rzeka rozdziela tu swe wody na cztery, pięć, a nawet sześć ramion. sa, którą da się dobrze wykorzystać. Trasa ma 6 km długości (ok. 3 godzin). Przy okazji można zwiedzić redutę. Należy przy tym uważać, by się nie zgubić i nie nocować w Film powstał ze środków NFOŚ oraz funduszu Phare. trzcinach, w czym „pomaga” psotny diabeł Koziołek. Bliższe informacje można uzyskać na stronie Wojciech ROSZKOWSKI www.mos.gov.pl/natura2000, a także telefonicznie [email protected] – w Departamencie Ochrony Przyrody: 22 579 22 89.

32 33 Maria Bednarek Recenzje Recenzje Recenzje ([email protected])

„Warszawska przyroda „Walory przyrodnicze jako czynnik – obszary i obiekty chronione” rozwoju regionów wschodniej Polski” – praca zbiorowa – praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Horodeńskiego pod redakcją i Cecylii Sadowskiej-Snarskiej, J. Wojtatowicza, Wyższa Szkoła Ekonomiczna Biuro Ochrony Środowiska w Białymstoku Urzędu m.st. Warszawy, i Biebrzański Park Narodowy, Warszawa 2005 Białystok 2003

Mimo iż książka ukazała się przed dwoma laty, warto o niej wspomnieć – jest to pokaźny zbiór prac na temat roli, jaką bogactwo przyrody, które cechuje wschodnią Polskę, pełni w Chyba nikogo nie zaskoczy stwierdzenie, ze stołeczne mia- szeroko rozumianym rozwoju tych najsłabszych gospodarczo regionów Polski. sto Warszawa obfituje w tereny i obiekty cenne przyrodniczo. Przesłanką powstania niniejszej książki, jak piszą redakto- Aby je chronić utworzono tu 12 rezerwatów, 6 użytków eko- rzy, było założenie o możliwościach oparcia rozwoju regionów logicznych, 3 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, 464 pomniki wschodniej Polski o potencjał przyrodniczy. Opracowanie to przyrody! Ponadto w granicach miasta znajdują się fragmenty: składa się z 38 artykułów, wybranych z referatów wygłaszanych otuliny Kampinoskiego PN, Mazowieckiego PK i jego otuliny, na ogólnopolskiej konferencji naukowej. Artykuły są zróżnicowane pod względem tematyki, stopnia Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. A cały war- szczegółowości, skali przestrzennej i stosowanych metod. Część z szawski odcinek Wisły należy do obszaru Natura 2000 – Dolina nich prezentuje wyniki własnych badań, np. ankietowych – war- Środkowej Wisły. to wymienić badania: zróżnicowania aktywności ekologicznej Wymienione wyżej tereny chronione zostały ciekawie przed- gmin oraz opinii samorządów lokalnych na temat projektu Via stawione w niniejszej publikacji. Jest ona jednocześnie bogato Baltica. Część referatów opiera się na analizie danych staty- stycznych, np. praca na temat infrastruktury służącej ochronie ilustrowanym albumem oraz rzetelnym źródłem szczegółowych środowiska (w Puszczy Knyszyńskiej) lub o wpływie przemian informacji. Opisom poszczególnych obszarów i obiektów chro- gospodarczych na stan środowiska regionu podlaskiego. Są też nionych towarzyszą mapki i atrakcyjne, profesjonalne fotografie. analizy dokumentów planistycznych i zagadnienia prawne. Kilka Szczególnym walorem szaty graficznej jest kilkanaście zdjęć prac ma charakter typowo opisowy, np. przedstawienie walorów lotniczych. przyrodniczych Białostocczyzny. Niektóre artykuły prezentują pewne zagadnienia ogólnie i teoretycznie, bez głębszego nawią- Czytelnicy „niewtajemniczeni” w zagadnienia przyrodnicze zania do konkretnego obszaru (np. referaty o zrównoważonej znajdą tu też ogólne, bardziej teoretyczne informacje na temat gospodarce leśnej czy konfliktach przestrzennych na obszarach form ochrony przyrody. chronionych). Warszawa jest miejscem bytowania przeszło 200 gatunków Publikacja składa się z czterech części tematycznych. Pierw- chronionych zwierząt, znaleziono tu kilkadziesiąt chronionych sza obejmuje prace dotyczące związków środowiska przyrodni- czego z planowaniem przestrzennym. Znajdziemy tu także arty- roślin i grzybów. Ważniejsze z nich również przedstawiono w kuł z zakresu ekonomii środowiska (ekonomiczna ocena strat naszej książce. ekologicznych na potrzeby planowania). Druga część poświęco- Ogólnie treść jest więc bogata, brakuje jednak troszkę cało- na jest społeczno-ekonomicznym aspektom funkcjonowania ob- ściowego spojrzenia na problem przyrody miasta, w szczególności szarów chronionych. Możemy tu przeczytać m.in. o roli parków jej funkcjonowania jako jednego systemu, złożonego z elemen- narodowych: Biebrzańskiego, Białowieskiego i Wigierskiego w aktywizacji społeczno-gospodarczej regionu. W dwóch kolej- tów, które stanowią poszczególne obszary i obiekty. nych częściach podejmowane są różne zagadnienia, mieszczące Zespół Miejskiego Biura Ochrony Środowiska, przygotowu- się w tematyce: zasoby i walory przyrody a rozwój regionalny oraz jąc niniejszą publikację, postawił sobie za cel upowszechnienie lokalny. Rozwinięto tu problematykę turystyki, przeczytamy też wiedzy na temat działań władz samorządowych w zakresie ochro- m.in. o rolnictwie i programowaniu ekorozwoju. ny przyrody Warszawy. Ale nie ulega wątpliwości, że książka ta Do tekstów autorzy dołączają tabele, wykresy, mapy – wszyst- kie elementy graficzne są czarno-białe. Ponieważ publikacja jest może też doskonale pełnić rolę przyrodniczego przewodnika zbiorem osobnych prac, często te same treści pojawiają się w wie- dla warszawiaków, którzy często nie znają tych opisanych tu lu z nich, co dotyczy na ogół wstępów oraz wniosków. Nieunik- ciekawych zakątków miasta, lub niewiele wiedzą na temat ich niony okazał się również pewien chaos tematyczny, co przy tego wartości. To ponadto nieoceniona pomoc dla nauczycieli przed- rodzaju publikacjach zdarza się często. Niemniej jednak uwa- miotów przyrodniczych, którym publikacja ta posłuży jako świet- żam, że książka warta jest uwagi: prezentuje wielość problemów i różne sposoby podejścia do zagadnienia przyroda – rozwój, jest ny przewodnik do organizowania terenowych wycieczek. Książka dobrym źródłem informacji. Może być wykorzystana jako pomoc posiada wysokie walory poznawcze, pozwala uświadomić sobie, dydaktyczna, skorzystać z niej mogą samorządowcy oraz inni, jak różnorodne bogactwo przyrodnicze może istnieć w obrębie zajmujący się praktycznie środowiskiem, a także zainteresowani wielkiej aglomeracji. regionami wschodniej Polski, czy osoby chcące poszerzyć swoją wiedzę na temat ochrony przyrody i środowiska. Publikacja ta nie jest dostępna w sprzedaży. W sprawie moż- Książka bywa jeszcze w księgarniach, ponadto można ją liwości jej otrzymania proszę się kontaktować z Biurem Ochrony nabyć w Centrum Badań i Analiz WSE w Białymstoku, Środowiska m.st. Warszawy, Plac Defilad 1, 00-901 Warszawa tel: 85 652 50 62, e-mail: [email protected]

32 33 Gatunki obce

we florze Parku Narodowego „Ujście Warty”

Xanthium albinum – rzepień włoski

Park Narodowy „Ujście Warty” to Zdecydowana większość gatunków nika pospolitego (Capsella bursa-pastoris), jeden z nielicznych polskich parków, któ- nierodzimych na terenie Parku Naro- rumianku bezpromieniowego (Chamo- rych celem jest przede wszystkim ochrona dowego „Ujście Warty” jest związana z milla suaveolens) albo maruny bezwonnej ekosystemów półnaturalnych. Rozległe siedliskami takimi jak drogi i wały prze- (Matricaria maritima ssp. inodora). Rośliny połacie nadwarciańskich łąk i pastwisk, ciwpowodziowe. Są to miejsca najbardziej jednoroczne charakteryzują się szybką które użytkowane są przez człowieka przekształcone – to przede wszystkim i obfitą produkcją nasion, co pozwala od ponad dwustu lat są doskonałym szlaki komunikacyjne, z których korzy- im na łatwe kolonizowanie odsłoniętych miejscem bytowania ptaków związanych stają głównie turyści, wędkarze oraz… powierzchni ziemi. Miejsca te ulegają z otwartymi terenami podmokłymi. Nie- pracownicy Parku. Każda wycieczka pie- stopniowemu zarastaniu przez gatunki jednokrotnie są to gatunki zagrożone sza bądź rowerowa, każdy spacer z psem łąkowe tworzące gęstą darń, a rośliny jed- wyginięciem, gdyż tego rodzaju siedliska albo przejazd motorkiem na ryby stwarza noroczne pojawiają się na innych, nowo zanikają w obliczu intensyfikacji rolnic- możliwość przedostania się nasion z ob- odsłoniętych powierzchniach. twa. Dlatego wśród zadań ochronnych szarów ruderalnych do wnętrza Parku. Siedliska podmokłe, jak szuwary oraz Parku pierwsze miejsce zajmuje koszenie i Dlatego wzdłuż dróg spotka się rośliny brzegi rzek i kanałów, również nie oparły wypas, które mają na celu powstrzymanie znane – dosłownie – z podwórka. Nie się obcym roślinnym przybyszom. Najbar- sukcesji i utrzymanie odpowiednich pta- schodząc z drogi podziwiać można liliowe dziej znanym przypadkiem jest tatarak sich siedlisk. płatki iglicy pospolitej (Erodium cicuta- zwyczajny (Acorus calamus), który tworzy Lecz poprzez działalność człowieka na rium) i bodziszka drobnego (Geranium własne, często bez gatunków towarzy- teren Parku wkraczają obce dla naszego pusillum), białe wargowe kwiaty jasnoty szących, zbiorowisko roślinne – szuwar obszaru rośliny, czyli antropofity. Wśród białej (Lamium album) albo pomarańczo- tatarakowy. Ta nitrofilna roślina często trwale zadomowionych gatunków obce- wo-czerwone główki maku wątpliwego występuje w wolno płynących kanałach i go pochodzenia wyróżnia się archeofity, (Papaver dubium). Długie pędy powoju starorzeczach, dlatego od dawna była do- czyli te, które przybyły przed końcem polnego (Convolvulus arvensis), liście brze znana i wykorzystywana przez ludzi. XV wieku oraz kenofity – gatunki przy- sałaty kompasowej (Lactuca serriola) z Chyba każdy skojarzy ją z tradycyjnym byłe później. Większość z nich występuje charakterystycznymi haczykami wzdłuż obchodzeniem Zielonych Świątek, szam- nielicznie, niektóre jednak w odpowied- głównego nerwu czy też zaopatrzone w ponem wzmacniającym włosy albo czy- nich warunkach mogą dominować nad puch nasiona przymiotna kanadyjskiego tanką w elementarzu. Innym gatunkiem lokalnymi przedstawicielami flory. Obce (Conyza canadensis) są równie wdzięczny- przywiązanym do podmokłych siedlisk gatunki mogą stać się zagrożeniem dla ro- mi przedmiotami obserwacji. jest niecierpek drobnokwiatowy (Im- dzimych. Często wygrywają konkurencję Antropofity występują również na patiens parviflora), występuje on jednak o pokarm. Często brak liczniejszych natu- łąkach i pastwiskach. Tu zwykle spotyka pod okapem drzew i krzewów, gdyż jest ralnych wrogów prowadzi do prawdziwej się rośliny o krótkim cyklu rozwojowym, rośliną wilgociolubną. Z pewnością wiele „eksplozji” liczebności gatunku. I chociaż które szybko opanowują zbuchtowane osób bawiło się „pstrykając” owocami tej bardziej spektakularne oraz emocjonują- fragmenty łąk albo miejsca intensywniej rośliny – mięsistymi, pękającymi i rozrzu- ce są ekspansje zwierząt, warto również wydeptywane przez bydło np. w okolicy cającymi nasiona torebkami. Niecierpek przyjrzeć się zielonym przybyszom spoza wodopoju. Pojawiają się więc niewielkie najczęściej spotykany jest w olsach. Lasy naszego rejonu. obszarowo, ale za to gęste dywany tasz- te nie zajmują dużej powierzchni w grani- 34 35 Echinocystis lobata – kolczurka klapowana

Malus domestica – jabłoń domowa

Galanthus nivalis – śnieżyczka przebiśnieg

cach Parku, lecz ich obecność przyczynia Wszystkie opisane do tej pory gatun- Jednakże biorąc pod uwagę cała florę się do wzrostu liczby ekosystemów i, co za ki nie stanowią poważnego zagrożenia Parku, występuje tu stosunkowo niewiele tym idzie, różnorodności biologicznej. Ko- dla funkcjonowania nadwarciańskich gatunków obcego pochodzenia. Obecność lejnym przybyszem, wykazującym obecnie ekosystemów. Nawet jeżeli dominują w antropofitów najsilniej zaznacza się w silną ekspansję wzdłuż dolin rzecznych określonych mikrosiedliskach, to zwykle miejscach najczęściej odwiedzanych przez jest kolczurka klapowana (Echinocystis mają one ograniczony zasięg. Poważne ludzi oraz na użytkowanych pastwiskach. lobata), do nie tak dawna znana jedynie zagrożenie stwarza za to rzepień włoski Na szczególną uwagę zasługuje tu ścieżka jako ogrodowa nowinka. Obecnie rośli- (Xanthium albinum). Gatunek ten, przy- przyrodnicza „Ptasim szlakiem”, czyli po- na ta często oplata nadrzeczne drzewa i były z Ameryki, rozprzestrzenia się wzdłuż pularna „Betonka”. Największe nasilenie krzewy budując okazałe zielone welony. dolin rzecznych. Jest silnie ekspansywny, ruchu turystycznego w tym miejscu oraz Jej charakterystyczne owoce, zawisające łatwo wkracza na zalewowe łąki i pastwi- prowadzony w jej okolicy wypas bydła z długich pnączy, od zewnątrz przypomi- ska. Jego kolczaste owoce przystosowane powoduje pojawianie się większej liczby nają małe kolczaste ogórki. Ich wnętrze są do zoochorii, czyli rozprzestrzeniania antropofitów na drodze, która wiedzie wypełnia misterna konstrukcja wiązek przez zwierzęta... i ludzi. Z pewności przecież do centrum Parku. Natomiast przewodzących, która podobna jest do każdy zapamięta na długo jesienny prze- brakiem obcych gatunków charakteryzuje naturalnej gąbki roślinnej (Luffa cylin- marsz przez łan rzepieni, jeśli mu się taki się nieużytkowana rolniczo część zbiornika drica) coraz częściej pojawiającej się w przydarzy. zalewowego oraz część łąk polderowych naszych drogeriach. Rzepień zarasta murawy zalewowe, – miejsca niedostępne lub takie, do któ- Jest jeszcze grupa roślin, które które wcześniej mogły wykorzystywać rych dotarcie jest nieopłacalne. ozdabiały obejścia ludzi, mieszkających ptaki jako żerowisko i miejsce odpoczyn- Przedstawienie tych informacji nie niegdyś na terenie obecnego Parku lub ku. Jego klapowane liście budują zwarty byłoby możliwe, gdyby nie monitoring też dawały im owoce. Dzisiaj po daw- „parasol” nad innymi roślinami hamując zarówno roślin jak i zwierząt (przede nych osadach pozostały niektóre z tych ich rozwój. Niestety, bydło omija szorst- wszystkim ptaków) prowadzony przez roślin, jak choćby lilak pospolity (Syringa kie pędy rzepienia – obszary przez niego pracowników Parku. Zbierane dane doty- vulgaris) czy śnieguliczka biała (Sympho- opanowane przestają funkcjonować czą głównie zasobów i liczebności popula- ricarpos albus). Wiosną na tle świeżej również jako pastwiska. Dlatego wśród cji, pozwalają na określenie miejsc wystę- zieleni wyróżniają się obsypane kwiatami działań Parku w ostatnim czasie znalazło powania gatunków rzadkich, pospolitych jabłonie (Malus domestica) i grusze (Pyrus się koszenie powierzchni, na których oraz tych, które przez swoją ekspansję communis). Zdarzają się również bardziej występuje ten antropofit, co ma na celu mogą stanowić zagrożenie. Pozwalają „egzotyczne” gatunki np. winorośl (Vitis ograniczenie jego występowania. Latem również na szukanie zależności pomiędzy vinifera) albo migdał karłowaty (Amyg- zeszłego roku skoszono około 200 ha działalnością człowieka (lub innymi czyn- dalus nana). To, czy można te rośliny łąk zarośniętych rzepieniem. Na efekt nikami) a konkretnymi zjawiskami np. nazwać trwale zadomowionymi pozostaje nie trzeba było długo czekać – jesienią ekspansją danego gatunku. kwestią dyskusji, lecz warto pamiętać, że na odsłoniętych terenach można było żyją bez ludzkiej opieki od sześćdziesięciu obserwować stada gęsi arktycznych (zbo- Trekst i zdjęcia: lat i większość z nich wykazuje zdolność żowych i białoczelnych) liczące około Magdalena WOJCIECHOWSKA do ekspansji. 10 000 ptaków. [email protected] 34 35