Bitiruv Malakaviy Ishi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

. OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI FARG`ONA DAVLAT UNIVERSITETI

TABIIY FANLAR FAKULTETI

“TASDIQLAYMAN”

Tabiiy fanlar fakulteti dekani

______Sh. Mamajonov

“____” ______2017 y.

5110300 - kimyo o’qitish metodikasi yo`nalishi 13.28-guruh bitiruvchisi Kamoldinov Akmaljon Adxamjon o’glining “Amaryllidaceae alkaloidlarining nazariy va amaliy ahamiyati” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Ilmiy rahbar: Kafedra katta o`qituvchisi O.M.Nazarov

Farg`ona-2017

MUNDARIJA Kirish. 3 1- bob. Amaryllidaceae oilasi o’simliklarning umumiy tavsifi. 8 1.1. Amaryllidaceae oilasi o’simliklarning ilmiy tasnifi. 8 1.2 Amaryllidaceae oilasi o’simliklarini ahamiyati. 12 2-bob. Amaryllidaceae alkaloidlari kimyosi. 14 2.1. Amaryllidaceae oilasi alkaloidlari tasnifi. 14 2.2. Amaryllidaceae oilasi alkaloidlarining boshqa turlari. 16 2.3. Amaryllidaceae oilasi alkaloidlarini kimyoviy tuzilishi. 18 2.3.1. Likorin turi alkaloidlari. 18 2.3.2. Gomoikorin turi alkaloidlari. 22 2.3.3. Krinin turi alkaloidlari . 24 2.3.4. Gamantamin turi alkaloidlari. 25 2.3.5. Narsislazin turi alkaloidlari . 26 2.3.6. Tazettin turi alkaloidlari. 27 2.3.7. Montanin turi alkaloidlari. 28 2.3.8. Galantamin turi alkaloidlari. 28 2.3.9. Norbelladin turi alkaloidlarini tuzilishi. 30 2.4. Amaryllidaceae alkaloidlari tuzilishini kimyoviy va fizik 31 tadqiqot usullar bilan o’rganish. 2.4.1. Likorin turi alkaloidlari. 31 2.4.2. Gomolikorin turi alkaloidlari. 34 2.4.3. Krinin va gamantamin turi alkaloidlari. 37 2.4.4. Tazettin turi alkaloidlari. 39 2.4.5. Narsislazin turi alkaloidlari. 40 2.4.6. Montanin turi alkaloidlari. 41 2.4.7. Galantamin turi alkaloidlari. 42 2.5. Amaryllidaceae alkaloidlarining biosintezi. 43 3-Bob. Amaryllidaceae alkaloidlairning farmakologiyasi va 46 ahamiyati. 3.1. Amaryllidaceae alkaloidlairning farmakologiyasi 46 3.2. Amaryllidaceae alkaloidlarinig kimyoviy ekologiyasi. 55 3.3. Amaryllidaceae alkaloidlari fiziologiyasi. 57 Xulosalar. 60 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 61

Kirish.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori oliy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish borasidagi ustuvor vazifalarga mos holda, kadrlar tayyorlashning ma’no-mazmunini tubdan qayta ko‘rib chiqish, xalqaro standartlar darajasida oliy malakali mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratish maqsadida qabul qilingan. Mustaqillik yillarida iqtisodiyotning, ijtimoiy hayotning real talablaridan kelib chiqqan holda, yurtimizda oliy ta’lim tizimini modernizatsiya qilish, unga o‘qitishning zamonaviy shakl va texnologiyalarini joriy etish, mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha ixtisoslik yo‘nalishlarini takomillashtirish borasida katta ishlar qilindi. Qarorda belgilangan vazifalarning samarali yechimini to‘liq ta’minlash maqsadida oliy ta’lim darajasini sifat jihatidan oshirish va tubdan takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalari moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va modernizatsiya qilish, ularni zamonaviy o‘quv-ilmiy laboratoriyalari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan jihozlash maqsadida Oliy ta’lim tizimini 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan kompleks rivojlantirish dasturi tasdiqlandi. Mazkur dasturda asosan mamlakatimizning har bir oliy ta’lim muassasasi bilan AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Niderlandiya, Rossiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy va shu kabi boshqa davlatlarning yetakchi ilmiy-ta’lim muassasalari bilan hamkorlik aloqalarining o‘rnatilgani o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirish, mamlakatimizning izchil rivojlanib borayotgan iqtisodiyotini yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash, barcha hududlar va tarmoqlarni strategik jihatdan kompleks rivojlantirish masalalarini hal qilish borasida oliy ta’lim tizimi ishtirokini kengaytirish yo‘lidagi yana bir muhim amaliy qadamdir. Inson o’simliklardan foydalanishni qadimdan bilgan. U yashash va hayot kechirish uchun o’zining atrofidagi turli tuman o’simliklarning maysalari, novdalari, 3

barglari, mevalari, urug’lari, piyozlari, tugunaklari, ildizlari va ildizpoyalaridan oziq-ovqat uchun foydalangan hamda boshqa maqsadlarda ham ulardan bahramand bo’lgan. Foydali o’simliklarni boshqacha qilib xom-ashyo o’simliklari deb ham yuritish mumkin. Xomashyo o’simliklari bu, tabiiy flora tarkibida uchraydigan bevosita to’g’ridan to’g’ri ishlatiladigan yoki qayta ishlov bergandan keyin ishlatilishi mumkin bo’lgan turlardir.

Dorivor o’simliklar – o’zida odam va hayvon organizmlariga ta’sir qiluvchi biologik faol moddalarni saqlovchi, tibbiyot maqsadida foydalaniladigan o’simliklardir. Dunyo bo’yicha 21000 tur o’simlik dorivorlik xususiyatiga ega. Ayniqsa xalq tabobatida ishlatiladigan turlarning soni ko’p (arab, xind, xitoy, tibet tibbiyotida). Tibet tibbiyotida 400 ga yaqin tur o’simlik ishlatiladi. Ishlab chiqarish sanoati miqyosida ishlatiladigan dorivor o’simliklar dorivor vositalar davlat reestriga kiritiladi. Ularda turli biologik faol moddalar (BFM) to’planadi (alkaloidlar, glikozidlar, vitaminlar, achchiq moddalar, oshlovchi moddalar, polisaxaridlar, flavonoidlar, efir moylari va boshqa.). Odatda dorivor o’simliklarni quyidagi guruhlarga bo’linadi: – tinchlantiruvchi; – uyqu keltiruvchi; – og’riq qoldiruvchi; – yaralarni tuzatuvchi; – qon to’xtatuvchi; – safro haydovchi; – yumshatuvchi va boshqalar. Inson va hayvonlar organizmida ro’y beradigan turli kasalliklarni davolashda ishlatiladigan dori-darmonlar ichida shifobaxsh o’simliklardan tayyorlanayotgan dorilar salmoqli o’rin tutadi. Dorivor o‘simliklarning shifobaxshligi — ular tarkibida ma’lum ta’sir qiluvchi kimyoviy moddalar: alkaloidlar, flavonoidlar, glikozinlar, vitaminlar, oshlovchi moddalar va boshqalar borligidadir. Ko‘pgina shifobaxsh o‘simliklar tibbiyotda qo‘llaniladi va hozirgi kunda ham kishilar o‘simliklarning kimyoviy tarkibini mukammal o‘rganishga erishdilar. Bu esa o‘z navbatida yangi-yangi kashfiyotlarga olib keldi. Hozirgi kunda mog‘or zamburug‘i deb ataladigan zamburug‘dan penitsillin dorisi tayyorlanmoqda. Ba’zi dorivor o‘simliklar, masalan, yalpiz plantatsiyalarda ko‘paytirilmoqda. Yalpiz moyining asosiy qismini tashkil etgan modda – mentol 4

tish poroshogini xushbo‘y qiladi. Mentol validol va boshqa yurak kasalligi dorilari, tinchlantiruvchi dorilarga, kosmonavtlarning ovqatlanish ratsioniga kiradigan yalpizli karamelga ham qo‘shiladi. Mamlakatimiz yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklarga ham boy. O‘rmonlarda marvaridgul o‘sadi, undan yurak kasalligi bilan og‘riganlarga dori tayyorlanadi, o‘rmon etagi va nam o‘tloq yerlarda o‘sadigan valeriana o‘simligildan tinchlantiruvchi dori ishlanadi. O‘tloq yerlarda har qadamda dalachoy (uni xalq orasida 95 dardga davo bo‘ladi deyishadi), bo‘yimodaron, ko‘ko‘t, gazako‘t, qora andiz va boshqa dorivor o‘simliklar o‘sib yotadi. Dorivor o‘simliklarning organizmga ta’siri ularning tarkibidagi kimyoviy birikmalarning miqdoriga bog‘liq. Bu birikmalar o‘simliklarning qismlarida turli miqdorda to‘planadi. O’zbekistonda yovvoyi holda o’sadigan va o’stiriladigan o’simliklar soni qariyb 4150 taga yetadi, ulardan 577 tasi shifobaxsh o’simliklar. O’simliklar kimyoviy jihatdan juda murakkab xisoblanadi, ularning tarkibida 21 ta element mavjud, bu elementlardan 16 tasi hamma o’simliklarda, qolgan 5 tasi ba’zi birlarida mavjud. O’simliklarda 29 ta organik molekulalar (glyukoza, riboza, moylar, fosfatidlar, 20 ta aminokislota, 5 ta nukleozidlar, son-sanoqsiz har xil murakkab birikmalar bor. O‘zbekiston tibbiyotida qo‘llaniladigan dorivor vosita- larning 38-40% ini o‘simliklardan olinadigan preparatlar tashkil qiladi. Ba’zi og‘ir kasalliklarni davolashda ishlatiladigan muhim ahamiyatli ayrim dorivor preparatlarni (yurak glikozidlar, qator alkaloidlar, terpenlar, saponinlar, steroid va fenolli birikmalar va boshqa biologik faol moddalar) shu vaqtgacha sintez yo‘li bilan olib bo‘lmadi. Ularni olish manbai hozircha faqat o‘simliklar bo‘lib qolmoqda. Farmatsevtika sanoati va dorixonalar ehtiyojini qondirish maqsadida har yili katta miqdorda dorivor o‘simliklar mahsuloti tayyorlanadi. Mahsulotlar asosan yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan yig‘iladi. Yil sayin dorivor o‘simliklar mahsulotiga bo‘lgan talab oshmoqda. Shuning uchun tayyorlanadigan mahsulotning miqdori ham oshmoqda. Yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning zahirasi har qancha ko‘p bo‘lmasin, yildan-yilga ko‘payib borayotgan tayyorlash miqdorini qondirish hamda tabiiy sharoitda o‘sadigan

o‘simliklarni saqlab qolish uchun ularni yig‘ishni to‘g‘ri uyushtirilishi kerak hamda mahsulotlarning tayyorlashni ilmiy asoslangan qat’iy rejaga rioya qilingan holda olib borish zarurdir.

Ishning dolzarbligi. Hozirgi vaqtda o`simlik dunyosi tabiiy hamda biologik faol moddalarni bitmas tugalmas manbai bo`lib qolmoqda. O`simlik moddalari keng qamrovli fiziologik ta`sir bilan bir qatorda uglerod zanjiri , xalqasi, funksional guruxlari va kimyoviy xossalarini turli tumanligiga ega bo`lib, ularni kimyoviy o`rganish doimo dolzarbdir. Shifobaxsh o’simliklar tibbiyotda o’zlarining davolash xossalari va ko’plab dorivor moddalar borligi uchun qo’llaniladi. Davolash xossalari esa o’simliklarda farmologik yoki biologik aktiv moddalar hisobiga boradi va ularni keng turda o’simlikning ta’sir etuvchi moddalari deb ataladi. Bu moddalar kimyoviy jihatdan turli sinflarga tegishlidir. Bularga alkaloidlar, glikozidlar, terpenoidlar, flavanoidlar, vitaminlar, oshlovchi moddalar va boshqalarni kiritish mumkin. Amaryllidaceae oilasi o’simliklari ham o’zining kimyoviy tarkibi bilan tadqiqotchilarni qiziqtirib kelgan. Ajratib olingan alkaloidlar betakror kimyoviy tuzilish hamda farmakologik xususiyatlarga egadirlar. Amaryllidaceae oilasi o’simliklaridan olingan alkaloidlar asosida dorivor preparatlar yaratilgan.

Ishni o’rganilganlik darajasi. Amaryllidaceae turkumiga kiruvchi o’simlikrlar turkumi kimyoviy tarkibi XX asrni 50-yillaridan beri jadal ravishda o’rganib keilinmoqda. Amaryllidaceae oilasi alkalodlari kimyosini o’rganish bo’yicha o’zbek kimyogarlari yetakchi o’rinlarga egadirlar. Akademik S.Yu.Yunusov rahbarligida bizning olimlar o’simlikning Clivia, Galanthus, Narcissis, Strenbergia va Ungernia kabi turkimlariga tegishli turlaridan 30 ga yaqin alkaloidlarni ajratib olishgan. Amaryllidaceae oilasi o’simliklarini kimyoviy tarkibini o’rganish bo’yicha ko’plab tadqiqotlar bajarilgan bo`lsada, barcha ma`lumotlar umumlashtirilmagan.

Ishni maqsadi. Bitiruv malakaviy ishni maqsadi Amaryllidaceae oilasi o’simliklaridan agratib olingan alkaloidlarni o’rganish, ma`lumotlarni qiyoslab o`xshashlikni aniqlash, yani birikmalarni tuzilishini tahlil qilish, ularni kimyoviy va spektral tavsiflarini o`rganish, fiziologik faolligi yuqori bo`lgan birikmalarini muhokama etish. Bu o`simliklar tarkibida uchraydigan ayrim moddalarning qanday tibbiy ahamiyatga ega ekanligini o`rganish.

Ishni amaliy ahamiyati. Amaryllidaceae oilasi o’simliklarini botanik tavsifi, turlari va tarqalish areallari yoritib o’tildi. Amaryllidaceae oilasi o’simliklaridan ajratib olingan alkaloidlar kimyoviy tuziilsihi bo’yicha sinflandi va tuzilish formulalari keltirib o’tildi. Ajratib olingan alkaloidlarning fiziologik faolligini o’rganish natijalari keltirib o’tildi hamda dorivor preparat sifatida qollanilayotgan alkaloidlar yoritildi va muhokama etildi. Amaryllidaceae oilasi o’simliklari tarkibidagi o`rganilayotgan moddalar tibbiyotda dorivor prepatlar sifatida qo`llaniladi.

Ishni sinovdan o’tishi. Olib borilgan tadqiqot ishlari natijalari 2017 yil mayda Farg’ona davlat universitetida bo’lib o’tgan 66-ilmiy-nazariy anjumanda ma’ruza qilindi.

Tatbiq etilish darajasi. Bitiruv malakaviy ishda yoritib o’tilgan ma’lumotlar Amaryllidaceae oilasi alkaloidlari kimyosi bilan yaqin tarzda o’rganuvchilarga tavsiya etiladi.

Adabiyotlar taxlili. 66 ta o’zbek, rus va ingliz tillardagi adabiyotlar o’rganib chiqildi. Ulardan mavzu uchun kerakli ma’lumotlar olindi. Ular asosida ishni bajarish va tahlili amalga oshirildi.

Bitiruv malakaviy ishni tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish, kirish, to’rtta bobdan, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati qismlaridan iborat. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 66 adabiyot va internet ma’lumotlaridan iborat. Bitiruv malakaviy ishi jami 67 betda yoritilgan.

1- Bob. Amaryllidaceae oilasi o’simliklarning umumiy tavsifi.

1.1. Amaryllidaceae oilasi o’simliklarning ilmiy tasnifi.

Amaryllidaceae (Chuchmomadoshlar) — bir pallali o’simliklar qatoriga kiradi. Bu oila Asparagales tartibiga kiritilgan.

Ilmiy tasnifi

Domen – Eukariotlar

Olam – O’simliklar

Bo’lim – Gulilar

Sinf – Bir palalilar

Tartib – Asparagales

Oila - Amaryllidaceae

The Plant list ma’lumotlariga ko’ra, 2013 yilda bu oila 80 turkum va 2258 tur o’simliklardan iborat. Oila uchta kichik oiladan iborat: Agapanthoideae, Alliodeae va Amaryllidoideae. Alliodeae oilasi piyoz, sarimsoq piyoz va nish piyozni harxil turlaridan iborat. Amaryllidaceae alkaloidlarini kimyoviy va farmakologik xususiyatlari haqida ko’plab ma’lumotlar e’lon qilngan bo’lsada, ajratib olingan va o’rganilgan alkaloidlarnin asosiy qismi Amaryllidaceae kichik oilasiga to’g’ri keladi, Agapanthoideae va Alliodeae kichik oilalarida alkaloidlar deyarli tarqalmagan, ammo Allium neapolitanum o’simligidan kelib chiqishi tiptofanga bog’liq kantinon turidagi alkaloidlar ajratib olinganligi haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Shuning uchun Amaryllidaceae alkaloidlari deyilganda Amaryllidaceae kichik oilasidan ajratib olingan alkaloidlar tushuniladi[1].

Birinchi marta 1805 yilda Jean Henri Jaume Saint-Hilaire tomonidan

Amaryllidées oilasi deb nomlangan. 1810 yilda botanik olim Robert Brown bu oilani Amaryllidaceae deb nomladi[2]. Oilaga kiruvchi o’simliklar piyozboshli yoki ildizpoyali yoxud tugunakli, hasharotlar yordamida changlanuvchi ko’p yillik o’tlardan iborat turkumlarni o’z ichiga olgan oila. Amaryllidaceae oilasi o’simliklari asosan, yer usti,(ba’zida suvda) o’suvchi o’simliklardir. Ko’pchilik turlari piyozboshdan o’sib, ba’zilari, yani, Agapantgus, Cilvia va Scadoxus lar ildizpoyadan rivojlanadi. Barglari oddiy, etli, bir qatorda ikkitadan naychalarga egadir. Barglarini shakli chiziqli, cho’zinchoq, ellipsimon, lansetniksimon yoki ipsimon bo’lib, tashqi tomondan mumsimon qatlamga egadir.Barglari germafrodit, aktinomorf, ba’zida zigomorf bo’ladi. Gullari ikki jinsli, to’g’ri yoki sal qiyshiq.

Gulqo’rg’oni ikki doyra hosil qilib o’rnashgan.Gulni formulasi: P3+3 A3+3 G(3). Mevasi ko’sak, ba’zida reza mevasi ko’rinishida bo’ladi. Mevasi ko’sakcha. Oila areali yer kurrasini barcha kontinentlarini qamrab oladi, asosan, tropik va subtropik o’lkalarda, yani Janubiy Afrika, Markaziy va Janubiy Amerikada keng tarqalgan. Shundan O’zbekiston Respublikasida 4 turkumga kiruvchi 8 turi o’sadi. Chuchmomadoshlarning barcha vakillari manzarali (istirohat bog’lari, xonadonlar va oranjereyalarda o’stiriladi). Dorivor turlari (maye., omonqora) ham bor.

Amaryllidaceae oilasi quyidagi kichik oila va qabilalardan iborat[3-4]:

Oila: Amaryllidaceae J.St.-Hil., Expos. Fam. Nat. 1: 134. Feb–Apr 1805, nom. cons.

Kichik oila: Agapanthoideae Endl., Gen. Pl.: 141. Dec 1836.

Kichik oila: Allioideae Herb., Amaryllidaceae: 48. late Apr 1837.

Qabila Allieae Dumort., Fl. Belg.: 139. 1827. (3 tribes)

Qabila Gilliesieae Baker, J. Linn. Soc., Bot. 14: 509. 24 Apr 1875. (18 genera)

Qabila Tulbaghieae Endl. ex Meisn., Pl. Vasc. Gen.: Tab. Diagn. 397, 399, Comm. 302. 17–20 Dec 1842.

Kichik oila: Amaryllidoideae Burnett, Outl. Bot.: 446. Feb 1835 (15 tribes)

Qabila Amaryllideae Dumort., Anal. Fam. Pl.: 58. 1829.

Qabila Calostemmateae D.Müll.-Doblies & U.Müll.Doblies, Feddes Repert. 107 (Short commun.): 7 Dec 1996.

Qabila Cyrtantheae Traub, Herbertia 5: 111. Nov 1938.

Qabila Eucharideae Hutch., Fam.Fl.Pl.2:130.20 Jul 1934.

Qabila Eustephieae Hutch., Fam.Fl.Pl.2:130.20 Jul 1934.

Qabila Galantheae Parl., Fl. Ital. 3: 75. 1858.

Qabila Gethyllideae Dumort., Anal. Fam. Pl.: 58. 1829.

Qabila Haemantheae Hutch., Fam. Fl. Pl. 2: 130. 20 Jul 1934.

Qabila Hippeastreae Herb. ex Sweet, Brit. Fl. Gard., ser. 2, 1: ad t. 14. 1 Sep 1829.

Qabila Hymenocallideae Small, Man. S.E. Fl.: 315. 30 Nov 1933.

Qabila Lycorideae Traub ex D.Müll.-Doblies & U.Müll.Doblies, Feddes Repert. 107 (Short commun.): 6. Dec. 1996.

Qabila Narcisseae Lam. & DC., Syn. Pl. Fl. Gall.: 165. 30 Jun 1806.

Qabila Pancratieae Dumort., Anal. Fam. Pl.: 58. 1829.

Qabila Stenomesseae Traub, Pl. Life 19: 60. Jan 1963

Amaryllidaceae oilasi quyidagi turkumlardan iborat (1-jadval)

1-Jadval.

Amaryllidaceace oilasi turkumlari va o’simliklari soni.

№ oila Turkum o’simliklar alkaloid soni tutuvchi 1 Amaryllidaceace Acis 9 + 2 Amaryllidaceace Agapantgus 9 3 Amaryllidaceace Allium 918 4 Amaryllidaceace Amaryllis 4 + 5 Amaryllidaceace Ammocharis 7 + 6 Amaryllidaceace Apodoliron 6 7 Amaryllidaceace Boophane 2 + 8 Amaryllidaceace Brodiaea 1 9 Amaryllidaceace Brunsviga 18 + 10 Amaryllidaceace Calicharis 1 11 Amaryllidaceace Caliphruria 4 + 12 Amaryllidaceace Calostamma 3 + 13 Amaryllidaceace Castellanoa 2 14. Amaryllidaceace Cearanthes 1 15 Amaryllidaceace Childanthus 4 + 16 Amaryllidaceace Clinanthus 22 17 Amaryllidaceace Clivia 7 + 18 Amaryllidaceace Crinum 106 + 19 Amaryllidaceace Crossyne 2 + 20 Amaryllidaceace Cryptosteaphnus 3 21 Amaryllidaceace Cyrtanthus 56 + 22 Amaryllidaceace Diphalangium 1 23 Amaryllidaceace Eithea 1 24 Amaryllidaceace Eucharis 18 + 25 Amaryllidaceace Eucrosia 8 26 Amaryllidaceace Eustephia 6 + 27 Amaryllidaceace Galanthus 21 + 28 Amaryllidaceace Gethyllis 31 29 Amaryllidaceace Gilliesia 7 30 Amaryllidaceace Griffinia 21 31 Amaryllidaceace Habranthus 83 + 32 Amaryllidaceace Haemanthus 22 + 33 Amaryllidaceace Hannonia 1 34 Amaryllidaceace Hessea 21 35 Amaryllidaceace Hieronymiella 8 + 36 Amaryllidaceace Hippeastrum 94 + 37 Amaryllidaceace Hymenocallis 66 + 38 Amaryllidaceace Iphenion 2 39 Amaryllidaceace Ismene 11 + 40 Amaryllidaceace Leptochiton 2 11

41 Amaryllidaceace Leucocoryne 49 42 Amaryllidaceace Leucojum 2 + 43 Amaryllidaceace Lycoris 23 + 44 Amaryllidaceace Mathieua 1 45 Amaryllidaceace Maersia 5 46 Amaryllidaceace Namaquanula 2 47 Amaryllidaceace Narcissus 116 + 48 Amaryllidaceace Nerine 26 + 49 Amaryllidaceace Nothoscordum 89 50 Amaryllidaceace Pabellonia 3 51 Amaryllidaceace Pamianthe 3 52 Amaryllidaceace Pancratium 21 + 53 Amaryllidaceace Paramongaia 2 54 Amaryllidaceace Phaedranassa 9 + 55 Amaryllidaceace Phycella 5 56 Amaryllidaceace Placea 6 57 Amaryllidaceace Plagiolirion 1 58 Amaryllidaceace Proiphys 4 59 Amaryllidaceace Prototulbaghia 1 60 Amaryllidaceace Pyroliron 6 + 61 Amaryllidaceace Rauhia 4 62 Amaryllidaceace Rhodophiala 27 + 63 Amaryllidaceace Scadoxus 9 + 64 Amaryllidaceace Solaria 6 65 Amaryllidaceace Speea 2 66 Amaryllidaceace Sprekelia 2 + 67 Amaryllidaceace Stenomesson 17 + 68 Amaryllidaceace Stenbergia 8 + 69 Amaryllidaceace Strumaria 27 70 Amaryllidaceace Tocantinia 1 71 Amaryllidaceace Traubia 1 72 Amaryllidaceace Trichlora 4 73 Amaryllidaceace Tristagma 31 74 Amaryllidaceace Tulbagnia 26 75 Amaryllidaceace Ungernia 10 + 76 Amaryllidaceace Urceocharis 1 77 Amaryllidaceace Urceolina 7 + 78 Amaryllidaceace Vagaria 2 79 Amaryllidaceace Worsleya 1 80 Amaryllidaceace Zephyranthes 88 +

1.2. Amaryllidaceae oilasi o’simliklarini ahamiyati.

Amaryllidaceae ning Galanthus, Leucojum, Narcissius, Crinium, Lycoris, Clivia, Haemanthus, Pancratium va Hippeastrum oilasiga mansub o’simliklarini xalq tabbobati hamda zamonaviy dorivor vositalari haqida ma’lumitlar yoritib 12

o’tilgan. Ko’pincha bu turkumlarga oid turlar yorqin ta’ssurot qoldiradigan o’simlik sifatida foydalaniladi. Masalan, Crinium turlari soyabonli piyozgulli bo’lib, xalq tabbobatida ham keng qo’llanilgan. Lycoris turkumi 20 dan ortiq turlarga ega bo’lib, Sharqiy Osiyoda keng tarqalgan. Lycoris turlari ko’p asrlardan beri Xitoy va Yaponiyada manzarali o’simlik sifatida yetishtiriladi, hamda, Lycoris radiata a’nanaviy Xitoy tabbobatida va galantamin ichlab chiqarishda keng qo’llanadi. Galanthus turkumi turlari galantaminni dastlabki manbai bo’lib, bog’larda keng tarqalib bahorni birinchi elchilari hisoblanadi. Leucojum turkumi turlari qor ushqunlari sifatida ma’lum bo’lib, alkaloidlari Leucojum aestivum Sharqiy Yevropada galantamin ishlab chiqarishni asosiy sanoat manbai bo’lib hisoblanib, tabiiy manbalarni qiron keltirshga sabab bo’lmoqda. Narcissius turkumi Yevropa va Shimoliy Afrika uchun xosdir, bioxilma-xillikni markazi bo’lib esa Iberia yarim oroli hisoblanadi. Narcissius turkumi o’simliklari asosan Buyuk Britaniya va Gollandiyada tarqalgandir[4].

2-Bob.Amaryllidaceae oilasi o’simliklarini alkaloidlari kimyosi.

Amaryllidaceace oilasi o’simliklarini kimyoviy tadqiq etish akademik A.P.Orexov va S.S.Norkina tomonidan boshlangan. Ular tomonidan Ungernia Sewetzowii o’simligidan kristall holatdagi ungernin alkaloidini ajratib olganlar. Bu alkaloid tazettinga aynan o’xshash bo’lib chiqqan[6]. Amaryllidaceace oilasiga mansub ko’plab o’simliklardan ajratib olingan alkaloidlarni tadqiq etish natijasida yangi tuzilishga ega mansub asoslar borligi namoyon b’oldi.

2.1. Amaryllidaceae oilasi alkaloidlari tasnifi.

Alkaloidlarning nomenklaturasi sistemalashtirilmagan. Bu esa birikmalarning murakkabligi va turli- tumanliligi bilan bog’liqligini ko’rsatadi. Alkaloidlarni tasniflash muammolar tug’dirgani uchun ba’zi mualifar kimyoviy tuzilish asosida, boshqalar esa o’simlik turkumlari asosida tasniflaydilar. Amaryllidaceae alkaloidlari uchun tasniflashga yuqorida ta’kidlangan ikki sistema qo’llanadi. Amaryllidaceae alkaloidlari uchun ba’zi umumiy xususiyatlarni keltirish mumkin[5]:

1. Asosiy halqa C6 - C1 va N - C2 - C6 tuzilish qismlaridan iborat bo’lib, ular l- fenilalanin va L-tirozindan hosil bo’ladi.

2. Kuchsiz asoslar (pKa 6-9).

3. Doimo ikkilamchi, uchlamchi yoki hatto to’rtlamchi bitta azot atomi saqlab, uglerod atomlari soni 16 dan 20 gacha bo’ladi.

Bu guruh alkaloidlari kimyoviy tuzilish asosida Ghosal ning modeli[7] boyicha

likorin gomolikorin krinin

gamantamin narsislazin tazettin

montanin galantamin norbelladin.

Yuqoridagi qayd etilgan barcha tur alkaloidlari olti a’zoli aromatik halqa (A) ga ega. Likorin, gomolikorin, krinin, narsislazin va galantamin turi alkaloidlari A, B va C halqalarni birikishida aynan o’xshashlikka egadirlar. Tazetin turi alkaloidlari ham olti a’zoli B va C halqalarga ega bo’lib, B va C halqalarni birikish nuqtasi bilan keskin farq qiladi. Montanin turi alkaloidlari yetyi a’zoli B halqa va olti a’zoli C halqadan iborat bo’ladi.

1Н YaMR- spektrosopiya yordamida Amaryllidaceae alkalodlari tuzilishi haqida juda muhim va asosiy ma’lumotni olish mumkin. Umuman olganda aromatic sohada (6.5-8.5 m.u.) birikmaga hos yadroga oid signallar yotadi. Bir 15

yoki bir necha metoksiguruhlar uchun xos signallar 3.6 - 4.0 m.y.da namoyon bo’ladi. Metilendioksi guruh signallari taxminan 6.0 m.y.da ko’rinadi. Ko’pchilik birikmalarda benzyl C-6 holati to’yingan bo’lib, bu likorin, galantamin va gamantaminlarda uchraydi. Bu protonlar uchun AB sistemani mavjudligi hususiyatlidir. Shunisi qiziqki, kimyoviy siljish qiymatiga azot atomini erkin elektron juftini yo’nalishi ta’sir ko’rsatadi.

2.2.Amaryllidaceae oilasi alkaloidlarining boshqa turlari.

Amaryllidaceae oilasi o‘simliklaridan ajratib olingan ko‘pchilik alkaloidlarni to‘qqizta turning biriga tegishli bo‘lsa keng muhokama etilsada, oila uchun umumiy bo‘lmagan boshqa turdagi alkaloidlar ham yoritib o‘tilgan. Galantindol alkaloidlarni yangi guruxiga tegishlidir. Bu alkaloid Galanthus plisatus ssp. byzantinus o‘simligidan ajratib olingan bo‘lib, o‘z takribida indol halqani saklaydi. Lycosinine A va uning hosilalari tuzilishi jihatidan izminga o‘xshab ketib, alkaloidlarni katabolizmini mahsulotlari hisoblanadilar. Galazin Galanthus elwesii o‘simligidan ajratib olingan bo‘lib, gidrosil guruhi molekulalararo vodorod bog‘lari orqali qo‘shni molekulaning N-atomi bilan bog‘langan bo‘ladi. Kerelin, augustamin va grasilin hosilalari an’anaviy to‘qqiz turdan farq qiladigan tuzilishlarga egadirlar. Kerelin ajoyib fenol tabiatli alkaloid bo‘lib, birinchi marta Crinum powellii o‘simligidan ajratib olingan. Augustamin birinchi marta Crinum augustum dan ajratib olingan bo‘lib, ba’zi hosilalari keyinchalik Crinum kirkii dan ajratib olingan. Gratsilin va uning hosilalari Galanthus oilasining turli turlaridan ajratib olingan[5].

galanthindole lycosinine A galasine cherylline

augustamine graciline buflavine

pallidiflorine plicamine

Buflavin va 8-O-demetilbuflavin birinchi marta Boophane flava piyozboshidan ajratib olingan. Ularning tuzilishi spektroskospik usullar bilan aniqlangan bo‘lib, o‘z tarkibida sakkiz a’zoli azot saqlovchi geterohalqaga ega bo‘lgan ajoyib tuzilishiga ega bo‘lgan alkaloid bo‘lib, faqat Galanthus nivalis dan ajratib olingan.

Pallidiflorin Narcissus pallidiflorus dan, plikamin va uni hosilalari Salanthus, Cyrtanthus va yaqinda Narcissus turkumi o‘simliklaridan ajratib olingan bo‘lib, o‘z tarkibida yangi turdagi yadroga egadir.

Mesembrano turi yoki Sceletium alkaloidlari Aizoaceae oilasi uchun xos bo‘lib, Amaryllidaceae oilasi o‘simliklaridan ajratib olingan. Mesembrenol Srinum oliganthum va mesembrenon Narcissus pallidulus o‘simligidan ajratib olingan hamda tavsiflangan. Narcissus triandrus o‘simligidan 41-O-demetilmesembrenon va 6-epimesembranol kabi mesembrano turdagi alkaloidlar ajratib olingan. Fumariodeae, Lauraceae va Papaveraceae o‘simliklari uchun xos bo‘lgan bulbokapnin va karnoidin Galanthus nivalis subsp. cilicicus dan ajratib olingan. Bunga zid ravishda Amarylldaceae alkaloidlari uchun xususiyatli ajratib olish va tavsiflash xillari boshqa o‘simlik oilalarida ham yoritib o‘tilgan. Krinamin alkaloidi boshqa o‘simlik oilasidan ajratib olingan birinchi Amarylldaceae

yadrosiga ega ba’zi alkaloidlar Hosta plantagina (Asparagaceae) o‘simligidan ajratib olingan.

mesembrenol mesembrenone 4’-O-demetilmesembrenone 6-epimesembran

bulbocapnine capnoidine

Bu ikkilamchi metabolitlar Amaryllidaceae oilasi xemataksonomiyasini o‘rganish uchun juda katta qiziqish uchun asos bo‘la oladi[8].

2.3.Amaryllidaceae oilasi alkaloidlarini kimyoviy tuzilishi.

2.3.1. Likorin turi alkaloidlari.

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 1. lycorine R1= OH, R2= OH, R3 + R4 = CH2, R5 = H, R6 = H, R7 = H 2. pseudolycorine R1 = OH, R2 = OH, R3 = H, R4 = Me, R5 = H, R6 = H, R7 = H 3. 9-O-methylpseudolycorin R1 = OH, R2 = OH, R3 = Me, R4 = Me, R5 = H, R6 = H, R7=H 4. 11-methoxylycorine R1 = OH, R2 = OH, R3 + R4 = CH2 , R5 = H, R6 = H, R7=OMe 5. Galanthine R1= OH, R2 = OMe, R3 = Me, R4 = Me, R5=H,R6 = H, R7 =H 6. Hippamine R1 = OH, R2 = OMe, R3 + R4 = CH2 , R5 = H, R6 = H, R7 =H 7. Caranine R1 = OH, R2 = H, R3 + R4 = CH2 , R5 = H, R6 = H, R7 = H 8. pluviine R1 = OH, R2 = H, R3 = Me, R4 = Me, R5 = H, R6 = H, R7 = H 9. norpluviine R1 = OH, R2 = H, R3 = Me, R4 = H, R5 = H, R6 = H, R7 = H 18

10. 2-O-(3’-Hydroxybutanoyl) R1 =OH, R2 = OCOCH2CHOHMe, R3 + R4 = CH2, R5 = H, lycorine R6 = H, R7 = H 1 11. 2 -O-(3’-Hydroxybutanoyl) R1 =OH, R2 = OCOCH2CHOHMe, R3 + R4 = CH2, R5 = H, lycorine isomer R6 = H, R7 = H 12. 2-O-(3’-Acetoxybutanoyl) R 1= OH, R2 = OCOCH2CHOAcMe, R3 + R4 = CH2 , R5 = H, lycorine R6 = H, R7 = H

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 13. Assoanine R1 = H, R2 = H, R3 = Me, R4 = Me, R5 = H, R6 = H 14. Hippadine R1 = H, R2 = H, R3 + R4 = CH2 , R5 + R6 = O 15. Anhydrolycorine R1 = H, R2 = H, R3 + R4 = CH2 , R5 = H, R6 = H 16. 2-hydroxyanhydrolycorin-6-one R1 = H, R2 = OH, R3 + R4 = CH2, R5 + R6 = O 17. Lycosprenine R1 = H, R2 = OMe, R3 = Me, R4 = Me, R5 + R6 = O 18. 1,2-dihydroxyanhydrolycorin-6 R1 = OH,R2 = OH, R3 + R4 = CH, R5 + R6 = O

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 19. Harcissidine R1 = Me, R2 = Me 20. Ungiminorine R1 + R2 = CH2

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 21. 6-oxodihydrolycorine R1 = α-OH, R2 + R3 = O 22. Dihydrolycorine R1= α-OH, R2 = H, R3 = H 23. Epizephyranthine R1 = β-OH, R2 = H, R3 = H

24. amarbellisine 25. incartine 26. 8-O-demethylvasconine

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 27. Nartazine R1 = R2 = OAc, R3 + R4 = CH2

28. 8-O-Methyldihydrosternbergine N-oxide

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 29. lycoranine A R1 = OMe, R2 + R3 = O, R4 = H 30. lycoranine B R1 = OMe, R2 + R3 = O, R4 = Me 31. 11,12-dehydroanhydrolycorine R1 = H, R2 = H, R3 = H, R4 = H

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 32. Ungeremine R = H 33. 1-hydroxyungeremine R = OH

34.5,6-dehydrolycorine 35. 5,6-dehydrodihydrolycorine

№ Alkaloidni nomi Finksional guruhlar 36. 2-hydroxyanhydrolycorine-N-oxide R = H 37. 1,2-dihydroxyanhydrolycorine-N-oxide R = OH

2.3.2.Gomoikorin turi alkaloidlari.

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 1. Homolycorine R1= Me, R2 = Me, R3 + R4 = O, R5 = H, R6 = Me 2. 2α-hydroxyhomolycorine R1= Me, R2= Me, R3+ R4 = O, R5 = OH, R6 = Me

3. Lycorenine R1 = Me, R2 = Me, R3 = OH, R4 = H, R5= H, R6 = Me 4. Deoxylycorenine R1= Me, R2 = Me, R3= H, R4 = H, R5 = H, R5= Me 21

5. O-methyllycorenine R1= Me, R2= Me, R3= OMe, R4 = H, R5= H, R6 = Me 6. 2α-methoxy-6-O-methyllycorenine R1= Me, R2 = Me, R3= OMe, R4= H, R5=OMe, R6= Me 7. O-ethyllycorenine R1 = Me, R2 = Me, R3 = OEt, R4 = H, R5= H, R6 = Me 8. O-n-butyllycorenine R1=Me,R2 = Me, R3= O-n-C4H9,R4 =H, R5=H,R6= Me 9. 8-O-demethylhomolycorine R1 = Me, R2 =H, R3 + R4 = O, R5 = H, R6 = Me 10. 9-O-demethylhomolycorine R1= H, R2 = Me, R3 + R4 = O, R5 = H, R6 = Me 11. 9-O-demethyl-2α- R1= H, R2 = Me, R3 + R4 = O, R5 = OH, R6 = Me hydroxyhomolycorine 12. Oduline R1 + R2 = CH2 , R3 = OH, R4 = H, R5 =H, R6 =Me 13. 2α-hydroxyoduline R1 + R2 = CH2, R3 = OH, R4 = H, R5 = OH, R6 =Me 14. 2α-hydroxy-6-O-methyloduline R1 + R2 = CH2 , R3 = OMe, R4 = H, R5 =OH, R6 = Me 15. 2α-methoxy-6-O-methyloduline R1 +R2 =CH2 , R3 =OMe, R4 =H, R5 =OMe, R6 =Me 16. Ungerine R1 + R2 =CH2 , R3 + R4 =O, R5 = OMe, R6 = Me 17. Hippeastrine R1 + R2 =CH2 , R3 + R4 =O, R5 =OH, R6 = Me 18. 2α-methoxy-6-O-ethyloduline R1 + R2 = CH , R3 = OEt, R4 = H, R5 = OMe, R6 = Me 19 2α-hydroxy-6-O-n-butyloduline R1 + R2=CH2,R3 O-n-C4 H9, R4 =H, R5 =OH, R6 =Me 20 Masonine R1+ R2 = CH2, R3 + R4 = O, R5 = H, R6 = Me 21 2-Methoxy-8-O-demethylhomoly- R1= Me, R2 =H2, R3 + R4 = O, R5 = Me, R6 = Me corine

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 22. Nerinine R1 = H; R2 = OMe; R3 = OH; R4 = H 23. Albomaculine R1 = H; R2 = OMe; R3 + R4 = O 24. 2α-methoxyhomolycorine R1 = OMe; R2 = H; R3 + R4 = O 25. 2α,7-dimethoxyhomolycorine R1 = OMe; R2 = OMe; R3 + R 4 = O

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 26. homolycorine-N-oxide R1 = Me, R2 = Me, R3 + R4 =O, R5 = H, R6 = Me 27. 8-O-acetylhomolycorine-N-oxide R1 = Me, R2 =Ac, R3 + R4 = O, R5 = H, R6 = Me 28. 9-O-demethylhomolycorine-N-oxide R1 = H, R2 = Me, R3 + R4 = O, R5 = H, R6 = Me 29. 2α-hydroxy-8-O-demethylhomolycorine-N- R1 = Me, R2 = H, R3 + R4 = O, R5 =OH, R6 = Me oxid 30. 8-O-demethyhomolycorine-N-oxide R1 = Me, R2 = H, R3 +R4 = O, R5 = H, R6 = Me 31. 8,9-methylenedioxylhomolycorine-N-oxide R1 + R2 = CH2 , R3 + R4 = O, R5 = H, R6 = Me

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 32. Galwesine R1 = Me, R2 = H 33. 8-O-Demethylgalwesine R1 = H, R2 = H 34. 8-O-Demethyl-10b-hydroxygalwesine R1 = H, R2 = OH 35. 10b-Hydroxygalwesine R1 = Me, R2 = OH

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 36. Neronine R1= OH, R2 + R3 = CH2, R4 = OMe

37. galasine 38. galanthindole 39.galanthusine

2.3.3. Krinin turi alkaloidlari .

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 1. Crinine R1 + R2 = CH2 2. Macowine R1 = Me, R2 = H

3. 3-O-methyl-epimacowine 4. buphanamine

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 5. Crinamidine R1= OH 6. Undulatine R1 = OMe

2.3.4.Gamantamin turi alkaloidlari.

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 1. haemanthamine R1=OMe,R2 =H, R3+ R4= CH2,R5 = H,R6 =H,R7=OH 2. haemanthidine R1=OMe,R2 =H, R3+ R4=CH2,R5 =H,R6 =OH, R7= OH 3. epihaemanthidine R1=OMe,R2 =H, R3+ R4=CH2,R5 =OH,R6 =H, R7= OH 4. 3-methyl-6β- R1= H,R2 = OMe, R3 + R4= CH, R5 = OAc, R6 =H,R7 =OH acetoxybulbispermine 5. 3-acetyl-6β- R1=H, R2 = OAc, R3 + R4 =CH, R5 = OAc, R6 =H, R7 =OH acetyoxybulbispermine 6. vittatine R1 = OH, R2 = H, R3 +R4 = CH2, R5 =H, R6 =H, R7 =H 7. oxovittatine R1 + R2 = O, R3 + R4 = CH2 , R5 = H, R6 = H, R7 =H 8. 11-hydroxyvittatine R1= OH, R2 = H, R3 + R4 = CH2, R5 = H, R6 = H, R7 =OH 9. 8-O-demethylmaritidine R1 = H, R2= H, R3= Me, R4= H, R5= H, R6= H, R7= H 10. 6α-hydroxycrinamine R1 = H, R2 = OMe,R3 + R4 =CH2, R5 = H,R6 =OH, R7 =OH 11. 6β-hydroxycrinamine R1 = H, R2 = OMe,R3 + R4 =CH2, R5 = OH,R6 =H, R7 =OH 12. 6β-acetoxycrinamine R1 = H, R2 =OMe,R3 + R4 =CH2, R5 =OAc,R6 =H, R7 =OH 13. 6β-acetoxybulbispermine R1 = H, R2 =OH, R3 + R4 =CH2, R5 =OAc,R6 =H, R7 =OH 14. 6β-acetyl-8-hydroxy-9- R 1=H, R2=OMe, R3=Me, R4 =H, R5 =OAc,R6 =H, R7 =OH methoxycrinamine

15. apohaemanthamine 16.flexinine 17.elwesine

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 18. hamayne ( 3-Epihydroxybulbispermine) R1 = H, R2 = R3 = OH, R4 + R5 = CH2 19. 11-hydroxyvittatine R1 = OH, R2 = H, R3 = OH, R4 + R5 = CH2 20. maritidine R1 = OH, R2 = R3 = OH, R4 = R5 = Me 21. 8-O-demethylmaritidine R1 = OH, R2 = R3 = R4 = H, R5 = Me 22. Narcidine R1 = OMe, R2 = H, R3 = OH, R4 = H, R5 = Me 23. 11-O-(3’-hydroxybutanoyl) hamayne R1 = H, R2 = OH, R3 = OCOCH2CHOHMe, R4 + R5 = CH2 1 11 24. 3,11-O-(3 ,3 -dihydroxybutanoyl) R1 = H, R2 = R3 = OCOCH2CHOHMe, R4 + R5

hamayne = CH2 11 1 25. 3-O-(2 -butenoyl)-11-O-(3 - R1 = H, R2 = OCOCH = CHMe, R3 = OCOCH hydroxylbutanoyl) hamayne CHOHMe, R4 + R5 = CH2 1 1 11 111 26. 3,11,3 -O-(3 , 3 , 3 - trihydroxy- R1 = H, R2 = OCOCH2 CH(Me)OCOCH2 CH- butanoyl)-hamayne OHMe, R3 = OCOCH CHOHMe,R4 + R5= CH2 1 1 11 27. 3,3 -O-(3 ,3 -dihydroxybutanoyl) R1 = H, R2 = OCOCH2CH(Me)OCOCH2CH hamayne OHMe, R3 = OH, R4 + R5 = CH2 1 1 11 28. 11,3 -O-(3 ,3 - dihydroxybutanoyl) R1 = H, R2 = OH, R3 = OCOCH2 Hamayne CH(Me)OCOCH2CHOHMe, R4 + R5 = CH2

2.4.5.Narsislazin turi alkaloidlari .

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 1. Narciclasine R1= OH 2. Lycoricidine R1 = H

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 2. 5,6-dihydrobicolorine R1= H, R2 = H, R3 = Me, R4 = H, R5 = H, R6 =H 3. crinasiadine R1 = H, R2 =H, R3 = H, R4 + R5 = O, R6 = H 4. N-isopentylcrinasiadine R1= H, R2 = H, R3 = CH2CH2CH(CH3)2,R4 +R5 = O,R6 =H 5. arolycoricidine R1 = H, R2 = OH, R3 = H, R4 + R5 = O, R6 =H 6. narciprimine R1 = H, R2 = OH, R3 = H, R4 + R5 = O, R6 = OH 7. arolycoricidinol R1 = H, R2 = OH, R3 = H, R4 + R5 = O, R6 =OH 8. 5,6-dihydro-N-methyl-2- R1 = OH, R2 =H, R3 = Me, R4 = H, R5 = H, R6 =H hydroxyphenanthridine

9. trisphaeridine 10. bicolorine

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 11. Ismine R1= H, R2 = Me 12. N-formylismine R1 = CHO, R2 = Me

2.3.6.Tazettin turi alkaloidlari.

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 1. Tazettine R1 = Me, R2 = OH 2. Deoxytazettine R1 = Me, R2 = H 3. 3-O-ethyltazettinol R1 = Et, R2 = OH

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 4. Criwelline R1 = H, R2 = OMe, R3 = α OH, R4 = R5 = H 5. Macronine R1 = H, R2 = OMe, R3 = β H, R4 + R5 = O 6. Epimacronine R1 = OMe, R2 = H, R3 = β H, R4 + R5 =O 7. 3-O-Demethyl-3-epimacronine R1 = OH, R2 = H, R3 = β H, R4 + R5 = O 27

8. 3-O-Demethylmacronine R1 = H, R2 = OH, R3 = β H, R4 + R5 = O 9. 3-O-(3´-Hydroxybutanoyl)- R1 = OCOCH2CHOHMe, R2 = H, R3 =α OH, R4 tazettinol = R5 = H 10. Isotazettinol R1 = H, R2 =OH, R3 = α OH, R4 = R5 = H

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 11. Pretazettine R = H 12. 6-O-methylpretazettine R = Me

2.3.7.Montanin turi alkaloidlari.

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 1. Montanine R = Me 2. Pancracine R = H

3.squamigine 4. montabuphine

2.3.8.Galantamin turi alkaloidlari.

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 1. Galanthamine R1 = OH, R2 = H, R3 = Me, R4 = Me 2. Epigalanthamine R1 = H, R2 = OH, R3 = Me, R4 = Me 3. Norgalanthamine R1 = OH, R2 = H, R3 = H, R4 = Me 4. Sanguinine R1 = OH, R2 = H, R3 = Me, R4 = H

5. N-allylnorgalanthamine R1 = OH, R2 = H, R3 = CH2 CHCH2 , R4 =Me 6. Norsanguinine R1 = OH, R2 = H, R3 = H, R4 = H 1 7. 3 -hydroxybutanoylnorsanguinine R1 = OCOCH2CHOHMe, R2 = OH, R3 = H, R4 = H 8. Narwedine R1 + R2 = O, R3 = Me, R 4 = Me

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 9. Lycoramine R1 = OH, R2 = H, R3 = Me, R4 = Me 10. 3-epilycoramine R1 = H, R2 = OH, R3 = Me, R4 = Me 11. O-demethyllycoramine R1 = OH, R2 = H, R3 = Me, R4 = H 12. Norlycoramine R1 = OH, R2 = H, R3 = H, R4 = Me 13. N-demethylgalanthamine R1 = OH, R2 = R3 = H, R4 = Me 14. N-formylnorlgalanthamine R1 = OH, R2 = H, R3 = CHO, R4 = Me 15. Leucotamine R1 = OCOCH2CHOHMe, R2 = H, R4 = Me, R = H 16. O-methylleucotamine R1 = OCOCH2CHOHMe, R2 = H, R3 = R4 = Me

17. galanthamine-N-oxide 18. nivalidine

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 19. lycoramine-N-oxide R = Me 20. O-demethyllycoramine-N-oxide R = H

2.3.9.Norbelladin turi alkaloidlari.

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 1. Galanthindole R1 + R2 = CH2, R3 = CH2OH 2. lycosinine A R1 = Me, R 2 = Me, R3 = CH2 OH 3. lycosinine B R1 = Me, R 2 = Me, R3 = CHO

4. cheryline 5. 2R-hydroxy-N,O-dimethylnorbelladine

6. hostasinine A 7.7-demethoxyhostasine

№ Alkaloidni nomi Funksional guruhlar 8. N-methoxycarbonylnandigerine R1 + R2 = CH2 , R3 = Me, R4 = Me 9. N-methoxycarbonyllindcarpine R1 = H, R2 = Me, R3 = H, R4 = Me

10. 8-demethyldehydrocrebanine

14. 10-O-methylhernovine-N-oxide

2.4.Amaryllidaceae alkaloidlari tuzilishini kimyoviy va fizik tadqiqot usullar bilan o’rganish.

2.4.1. Likorin turi alkaloidlari.

Bu qator alkaloidlarni birinchi vakili – likorindir. 1877 yilda Narcissus pseudonarcissus o’simligidan ajratib olingan b’lib, shu oila o’simliklarni barcha turlarida uchraydi. Likorin alkaloidi bu tur alkaloidlari uchun umumiydir. Qo’shimcha tarzda A, B va C halqalar bilan birgalikda besh a’zoli geterxalqali D

halqaga ega bo’ladi. Ko’pchilik holatlarda C yoki D halqa to’yinmagan yoki oksidlangan bo’lishi mumkin. Bu alkaloidlar o’z tarkibida fenantridin yadrosini saqlaydilar. Likorin va boshqa turdagi alkaloidlar tri-, tetra- yoki pentaoksifenantridinni metilen va metillangan hosilalari hisoblanadi. N.Gorter likorinni oksidlab gidrast kislotasini hosil qilgan. A.Kondo likorinni gofman parchalanishini amalga oshirdi hamda uni degidrogenlab sintez usul bilan olingan 10-metil-6,7-metilendioksi-1-etildigidrofenantridin bilan aynan o’xshashligini aniqladi. Likorinni POCl3 bilan qizdirilganda angidrolikorin xlorid hosil bo’ladi, uni oksidlash natijasida fenantridion olindi. Likorinni yodat kislota bilan oksidlash natijasida hosil bo’lgan mahsulotlarni o-asetil hosilalari olingan. Bu guruh alkaloidlari umumiy va xususiyatli xossalarga egadir. Ularni amil spirtida natriy bilan qaytarishni amalga oshirish mumkin. Bu reaksiya uglerod zanjirini aniqlash uchun ishlatiladi. Bunda ko’pchilik holatlarda C-1, C-9, C-10 holatlardagi erkin va almashgan gidroksil guruhlar o’zgarmasdan qoladi. Ayniqsa C-1 dagi guruhda barqarordir, 2.4.8.11 holatlardagi almashingan guruhlar gidrogenolizga uchraydilar. Likorin guruhi alkaloidlarini tuzilishini tasdiqlash uchun Gofman parchalanish bilan birga Emde bo’yicha parchalanish ham muvaffaqiyat bilan qo’llanadi. Bu guruh alkaloidlarni barchasida aromatik halqa (A) dagi 8.9.10 holatlardagi o’rinbosarlar egallaydi. Bu qator alkaloidlarni oksidlanishi natijasida tegishli almashgan ftal kislotalari hosil bo’ladi. C halqada qo’shbog’ 3-3a holatni egallaydi. Bu qo’shbog’ni mavjudligi Gofman parchalanishida tetragidrobenzol halqani aromatlanishiga olib keladi, hamda C halqadagi almashgan gidroksil va metoksil guruhlar suv yoki metoksil guruh tarzida ajralib chiqadi. C halqa to’liq gidrogenlangan alkaloidlarda aromatlanish namoyon bo’maydi. Digidromahsulotlarga (digidrolikorin) oksidlanganda laktam guruhini hosil qilishi xususiyatli bo’lib, bu asosga neytral tavsifni beradi[9-11]. Molekular ion e’tiborga loyiq intensivlikka ega, ko’pincha suvni yo’qotish undan keuingi retro Dils-Alder fragmentlanishi hisobiga hosil bo’ladi[12]. Shinisi qiziqki, molekulyar iondan suvni ajralishi C-2 xolatdagi gidroksil guruxuni

stereokimyosiga bog’liq bo’lib, atesil xosilalarga xos emas. Shuning uchun likorin mass-spektrda quyi intensivlikka ega, 2-epilikorinda esa asosiy cho’qqidir.

Indofenantridin alkaloidlarni mass-spektrlarida tashxis xususiyatiga ion aromatik va besha’zoli azot saqlovchi halqadagi almashingan guruhlarni miqdori va tavsifiga bog’liqdir. Likorin va karanindagi kabi aromatik halqa A da metilendioksiguruh bo’lsa, m/z 227 va 226 da cho’qqilar namoyon bo’ladi. A halqa metoksialmashgan bo’lsa, m/z 243 va 242 da cho’qqilar xususiyatli bo’ladi. D halqada o’rinbosar bo’lsa, ungminorin kabi m/z 259 va 258 da cho’qqilar namoyon bo’ladi. Indofenantridin guruhi alkaloidlari stereokimyosi keng o’rganilgan. Likorinda gidroksil guruhlari trans va diaksial konfiguratsiyaga ega ekanligi aniqlangan. Ungernia minordan ajratib olingan 4 alkaloidni – d,l- ungminoridin, ungminorin, ungminoridin, ungeremin va trisferidinni tuzilishi likorinni hosilalariga aylantirilib isbotlangan. Ungminorinni natriy metali bilan n- amil spirtida qaytarish natijasida likoren va karanin hosil bo’ladi. Ungminorinni peryodat kislota bilan oksidlanmasligidan kelib chiqib ikkinchi gidroksil guruh va

OCH3 guruhini holati haqida xulosa qilingan. Ungminoridin likorindan ikki vodorod atomiga farq qilib, digidrolikorinligi aniqlangan. Ungeremin likorindan olingan fenolbetain bilan aynan o’xshashligi aniqlangan. Trisferidinni tuzilishi UB va 1H YaMR- spektrlarni o’rganish orqali aniqlangan. Ammo trisferidinni UB- spektrida uchta maksimum (255, 280, 309 nm) namoyon bo’lib, aromatik

xromoforni mavjudligini ko’rsatadi. Likorin va uni hosilalarini 1Н YaMR- spektridagi asosiy signallar bo’lib, para joylashgan aromatik protonlar uchun hususiyatli bo’lgan, ikki dublet hamda yagona olefin protoni va benzyl halqasidagi 6 holatga nisbatan joylashgan AB sistemaga oid ikki dublet hisoblanadi[13]. Spin - spin ta’sir konstantasi kichikroq qiymatga (8 Gs) ega bo’ladi.Ikki almashgan para-holatda joylashgan aromatik protonlarni (H-8) va (H- 11) ikki singleti 6.5 -7.2 m.u. da namoyon bo’ladi. Betakror olefin proton 5.5 m.u (H-3) da kimyoviy siljishga ega. C-7 va C-5 atomlardagi -protonlarni dezekranlashishi azot atomining sis erkin elektron jufti ta’sirida ro’y beradi. 6 va 12- holatlardagi  -protonlar uchun dezekranlashish kuzatilib, bunga azot atomidagi erkin electron jufti ta’sir ko’rsatadi. Narcissus, Lycoris va Hippeastrum turkumlaridan ajratib olingan alkaloidlarda B/C halqa trans birikkan bo’lib, 4a- 10b protonlar orasidagi spin - spin ta’sir konstantasi taxminan 11 Gs ga teng. Faqat Narcissus dan ajratib olingan kirkin va Lycoris dan ajratib olingan amarbellisindan B/C halqa sis birikkan bo’ladi.

2.4.2. Gomolikorin turi alkaloidlari.

Amaryllidaceae oilasiga mansub o’simliklardan ajratib olingan gippeastrin, ungerin, unsevin, galaktusin va demetilgomolikorin shu guruhga tegishli alkaloidlardir. Gomolikorin turi alkaloidlarini likorin turi alkalodlaridan farqi B halqadagi geteroatom azot o’rnida kislorod atomi bo’ladi. B halqa laktam tuzilsihiga ega bo’lib, D halqa doimo metillangan bo’ladi. Bu birikmalar lakton, gemiasetal yoki halqali efir kabi hususiyatli guruhlarni o’z tarkibida saqlaydi[14- 16]. Bu guruh alkaloidlarini ikki guruhchaga bo’lish mumkin: yarimasetal va - lakton halqali. Bu farq ultrabinafsha spektrda namoyon bo’ladi. Yarimasetal guruhga ega alkaloidlarda faqat bitta xromofor bo’ladi. Bu xromofor ikki yoki uch o’rinbosarga ega benzol halqasi bo’lib, 233-240 va 283-290 nm da yutilish chizig’iga egadir. -lakton halqasiga ega alkaloidlar guruhi 227, 208, 306 nm da uchta maksimulna egadir. Yarimasetallarni laktongacha oksidlab yarimasetal

alkaloidlardan -laktonli alkaloidlarga o’tish mumkin. Bu tur alkaloidlarni lakton guruhi ishqorlar bilan gidrolizlanadi. Natriy alyumogidrid yoki borgidrid ta’siridan qaytarilib, bunda qo’shbog’ o’z holatini saqlab qoladi. Bu turdagi alkaloidlarda C halqadagi harakatchan bog’larni parchalanishida retro Dils-Alder fragmentlanishi ustun turadi. Buning natijasida ikki fragment hosil bo’ladi. Birinchisi juda hususiyatli bo’lib pirrolidan halqani tasvif etadi (ikki holatda o’rinbosar bo’ladi), ikkinchisi esa o’z tarkibida aromatik lakton yoki gemilakton birligi tutadi( intensivligi oz bo’ladi). Shuning, uchun gomolikorinda asosiy cho’qqi m/z109, gippeastrinda esa ( C-2 holatda gidroksil bo’ladi. E’tiborga ahamiyatli tomoni shundaki, molekulyar ion quyi intensivlikka ega bo’ladi.

Bu turdagi alkaloidlarda C halqadagi harakatchan bog’larni parchalanishida retro

Dils-Alder fragmentlanishi ustun turadi. Buning natijasida ikki fragment hosil bo’ladi. Birinchisi juda hususiyatli bo’lib pirrolidan halqani tasvif etadi (ikki holatda o’rinbosar bo’ladi), ikkinchisi esa o’z tarkibida aromatik lakton yoki gemilakton birligi tutadi( intensivligi oz bo’ladi). Shuning, uchun gomolikorinda asosiy cho’qqi m/z 109, gippeastrinda esa ( C-2 holatda gidroksil bo’ladi. E’tiborga ahamiyatli tomoni shundaki, molekulyar ion quyi intensivlikka ega bo’ladi. Benzol halqasida ikki o’rinbosarga ega likorenin alkaloidlarida kaliy permanganat bilan oksidlanish amalga oshirilganda dikarbon kislotalar hosil bo’ladi. Bu alkaloidlarni ba’zi birlari benzol halqasida 9.10.11 yoki 8.9.10 holatlarda joylashgan uchta o’rinbosarga ega[17-20]. Bu o’rinbosarlarni holatini

oksidlash usuli orqali aniqlab bo’lmaydi, chunki ikkala holatda ham uchalmashgan ftal kislotalar hosil bo’ladi. Bu alkaloidlarni tuzlishini aniqlash uchun yodmetilatlarni hosil bo’lish tezligidan foydalaniladi. Reagentlarni azot atomiga yaqinlashuvi C-8 dagi o’rinbosar bilan qiyinlashtirilgan. Umuman olganda, bu tur alkaloidlarni 1Н YaMR- spektrida para joylashgan aromatik protonlarni ikki singleti hosdir. H-8 va H-11 holatdagi para – aromatik protonlarga tegishli ikki singlet namoyin bo’ladi. Lakton guruhiga ega alkaloidlarda H-8 protonini dezekranlashishi C-7 dagi peri- karbonil guruh hisobiga amalga oshadi. Gemiasetal alkaloidlarda B halqada doimo C-7 atomda α-holatda o’rinbosar bo’ladi hamda benzil H-7 protoni esa -holatda bo’lib, C-7 dagi o’rinbosarga bog’liq ravishda 5-6 m.u. da singlet tarzida namoyon bo’ladi. Bu alkaloidlarning ko’pchiligi B/C halqasi sis birikkan yagona enantiomerlarga ega bo’lib, spin - spin ta’sir konstantasi kichikroq qiymatga ega bo’ladi. Narcissus turkumida bu holda hech qanday shubhasiz namoyon bo’ladi[17-20]. Qo’shimcha qilib shuni aytish mumkinki, α -joylashgan H-4a va H-10b protonlar orasidagi spin - spin ta’sir konstantasini yuqori qiymati trans-diaksial o’zaro ta’sirdan kelib chiqadi. Hippeastrum dan ajratib olingan gippapalin H-1 va H-10b protonlar orasida o’zaro -yo’nalishiga egadir[21-22]. C halqa vinil protoniga ega bo’lishi xosdir. H-4 protoni 5.5 m.u.da singlet tarzida namoyon bo’ladi. Agar ikki holatdagi proton gidroksil, metoksil yoki atsetal guruhga almashgan bo’lsada, ular doimo α-holatga ega bo’ladi, ammo C halqa to’yingan alkaloidlarda B/C va C/D halqalar orasidagi o’zaro ta’sir streokimyosiga oid ba’zi koryalyatsion tuzatishlarni keltirish mumkin. H-12α protoni H-12 protonga nisbatan azot atomi sis-erkin electron jufti tomonidan yaqqolroq dezekranlashni namoyon etadi. N-metil guruh0 protonlari 2.0-2.2 m.u.da singlet tarzida rezonas beradi.agat C-5 da o’rinbosar bo’lsa, doimo α-holatda bo’ladi. H-2α protoni azot atomini sis erkin elektron jifti ta’sirida H-2 protnga nisbatan ko’proq dezekranlashish sodir bo’ladi.

2.4.3. Krinin va gamantamin turi alkaloidlari.

Bi ikki tur alkaloidlari 5.10b –etanofenantridin ko’prikiga ega bo’ladi. Bunday halqa sistemasi Amaryllidaceae alkaloidlari uchun umumiy bo’lib, o’rinbosarlarni holati, turi va konfiguratsiyasi bilan farq qiladi. Krinin turi alkaloidlarida 5.10b – etano ko’prigi (D-halqa) -holatda joylashgan.Bu krini turi va gamantamin turi alkaloidlari orasidagi farq bo’lib, so’nggisida 5.10b – etano ko’prigi α-holatda joylashgan. Bu tur alkaloidlari absalyut konfiguratsiyasi aylana dixroizm (AD) spektri orqali aniqlangan. Narcissus turkumida gamantamin turi alkaloidlari ko’proq uchrasa [23-24], Brusnsvigia[25-28], Boophane [29]kabi turkumlarida gamantamin va krinin turi alkaloidlari uchraydi. Lycoris va Hippeastrum turkumlarida gamantamin va krinin turi alkaloidlari uchraydi[30-33]. Bu guruh alkaloidlarni birinchi vakili krinin bo’lib, bu oilani ko’pchilik o’simliklarida aniqlangan. Bu alkaloidni UB – spektrida ikki maksimum namoyon bo’ladi: max 240, 296 nm tarkibi, hamda krininni UB-spektri krininni xossalariga to’g’ri keladi. Bu keltirilgan ma’lumotlar hamda indofenantridin guruhiga tegishli likorin bilan krininni birgalikda uchrashi krinin karaninni tuzilish izomeri ekanligini ko’rsatdi. Krininni kimyoviy o’rganish uni likorin alkaloidlaridan farqini aniqlashga imkon berdi. Buning natijasida krinin o’z tarkibida 5-10b etanofenantridin halqali sistemasini saqlashi ma’lum bo’ldi. Bu halqali sistema nafaqat krinin, balki bir qator alkaloidlar uchun ham asosiy yadro hisoblanadi. Krinin guruhi alkaloidlari tetra- yoki pentaoksietanofenantridinni metilen va metillangan hosilalari hisoblanadilar. Bu alkaloidlarda metilendioksi – guruh odatda, molekulani aromatik qismida joylashadi, metoksil guruhlari esa aromatik hamda alkaloidlarni gidrogenlangan B, C, D halqalarida joylashishi mumkin. Fenol tabiatiga ega amarillisin alkaloidi ham aynan shu guruhga tegishlidir. Krinin guruhi alkaloidlari tarkibida bitta qo’shbog’ mavjud. Ammo C halqasi to’liq gidrogenlangan alkaloidlari ham mavjuddir. Boshqa amaryllis alkaloidlaridan farqli ravishda krinin guruhida epoksi guruhga ega alkaloidlar aniqlangan. Epoksi guruhlarning mavjudligi litiy alyumogidrid bilan qaytarish 37

orqali osongina aniqlanadi. Krinin guruhi alkaloidlarida aromatik metoksil guruhlari natriy bilan amil spirtida qaytarish natijasida ajraladilar. Bundan tashqari, metoksil guruhi suyultirilgan kislotalar ta’sirida osongina gidrolizlanadi. C va D halqalarda metoksil va gidroksil guruhlari bir-biriga nisbatan sis- konfiguratsiyada joylashadilar va oksobirikmalarni hosil bo’lishiga olib keladi. Oksokrinaminda xlorid kislota ta’sirida metoksil guruh oson gidrolizlanib halqali efir hosil bo’ladi. Para- holatdagi aromatik protonlarga tegishli ikki singlet 6.4-7.0 m.u.da namoyon bo’aldi. Narcuissus turkumidan ajratib olingan alkaloidlar aromatik halqadagi C-8 va C-9 atomlarda hech qanday qo’shimcha o’rinbosarlarga ega emas. Bunga qarama-qarshi tarzda krinin turi alkaloidlari ustun bo’lgan turkumlarda C-7 atomda metoksi o’rinbosarga ega birkmalar uchraydi. CDCl3 ni erituvchi sifatida foydalanilganda har bir olefin protonlari (H-1 va H-2) va H-3 o’rtasidagi spin-spin ta’sir konstantasi C-3 dagi o’rinbosarni konfiguratsiyasi haqida ma’lumot beradi. Ikki uglerod atomi ko’prik (C-11 va c-12) C-3 dagi orinbosarga nisbatan sis holatda joylashadi. H-1 ni H-3 bilan allil spin - spin ta’sirlanishi (1.3~1-2 Gs) va H-2 ni H-3 bilan kichikroq ta’sirlanishi ( J2,3~0 - 1.5 Gs) namoyon bo’ladi[13]. Bunga zid ravishda C-3 da o’rinbosarga ega epimerlarda, masalan, gamantaminda, H-2 va H-3 protonlari orasida kuchliroq spin - spin ta’sir konstantasi (J2,3~5Gs) namoyon bo’ladi, H-1 va H-3 orasidagi ta’sirlanish namoyon bo’ladi. Bu qoida krinin turi alkaloidlari uchun xosdir. Gamantalin turi alkaloidlarida odatda H-2 protoni ekvatorial H-4 protoni bilan qo’shimcha spin - spin ta’sirlanishga uchraydi, H-4dagi aksial proton H-4a proton bilan katta spin-spin ta’sir konstantasiga ega bo’ladi(J4ax,4a~ 13Gs). Bu esa ularni trans- diaksial holatga ega ekanligini ko’rsatadi. Bunday rezonans krinin turi alkaloidlari uchun ham hosdir. C-6 da gidroksil o’rinbosarga ega papayramin/ 6-epipapayramin, gamantidin/ 6-epigamantidin kabilarda epimerlar aralahmasi sifatida namoyon bo’lib, HPLC yordamida ham ajratib bo’lmaydi. AB sistemadagi kimyoviy siljish C-6 dagi benzil protonlariga tegishlidir. Bu ikki tur alkaloidlarining turli tuman fragmentlanishi izchil

o’rganilgan, molekulyar ion asosiy iondir[12]. Aromatik ion barqarorlashuvida ahmiyatlidir. Barcha fragmentlar yuqori massaga ega bo’ladilar, ko’pincha azot atomi ajraladi. Fragmentlanish azot atomiga nisbatan b bog’ni uzilishi hisobiga boshlanib, bu C-11/ C-12 ko’prikni uzilishiga ishora qiladi. Bir necha xarakteristik yo’nalishlar e’tiborga olinadi, ya’ni turli holatlarda o’rinbosarlarni mavjudligi, C halqani to’yinishi va stereokimyoni ta’siri. Fragmentlanishni uch yo’nalishi bor:

CH3OH, C2H6N va CHO.

2.4.4. Tazettin turi alkaloidlari.

Tazetin turi alkaloidlari [2] benzopirano[3.4] indol yadrosiga egadir. Bu tur alkaloidalr to’rtta halqaga egadir: aromatik halqa A, kislorod atomiga ega olti a’zoli B halqa, ajoyib tuzilishga ega C halqa va o’z tarkibida azot atomiga ega besh a’zoli D halqa bo’lib, azot atomi metil gurihiga ega bo’lishi mumkin[34-35]. N- metil guruhni mavjudligi (2.4 - 2.5 m.u.) bu tur alkaloidlari uchun e’tiborlidir. 1Н YaMR- spektrida metilendioksi guruh uchun tegishli signal (5.9 - 6.0 m.u.) doimo namoyon bo’ladi. Tazettin yadrosi stereokimyodagi ozgina ozgarishlar fragmentlanish

yo’nalishiga qanday ta’sir ko’rsatishini namoyish etish uchun yaxshi misoldir. Krivellin va tazettin faqat C-3 holatdagi metoksil guruhni konfiguratsiyasi bilan farq qiladi, ammo bu mass-spektrda ahamiyatli o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Bunga bog’liq ravishda tazettinda C-3 holatda metoksi guruh β-konfiguratsiyaga + ega bo’lib, dominnt ion m/z [M - 84] ionga ega bo’lib, retro Dils-Alder fragmentlanish natijasida hosil bo’ladi. Bunga zid ravisgda uning epimeri krivellin kichik intensivlikka ega m/z [M+ - 84] ionga ega[12]. Ikkala stereoizomerda metil radikali va suvni molekulyar iondan yo’qotilishi hisobiga bu ionlar hosil bo’ladi.

2.4.5. Narsislazin turi alkaloidlari.

Narsislazin turi alkaloidlari ichta halqaga ega bo’lib, aromatik halqa A, amid guruhi saqlovchi B halqa va kislorod guruhlariga ega C halqadan iborat bo’ladi[36]. Bu tur alkaloidlarda yagona aromatik proton singlet tarzda namoyon bo’lib, 7 m.u. dan yuqoriroqda kimyoviy siljishga ega bo’ladi. Para- holatda joylashgan protonlarning ( H-7 va H-10) bir juft dubleti J-1 Gs qiymatli spin – spin ta’sir konstanatasiga ega. H-4a protonlar 4.4 m.u. da rezonans beradi. C – halqa yuqori darajada kislorod atomlariga ega bo’ladi. C-1/ C-10b da an’anaviy qo’shbog’ga ega bo’lmagan birikmalarda B/C halqani trans birikishi namoyon bo’lib, buni J4a-10b spin-spin ta’sir konstantasi ko’rsatadi.

2.4.6.Montanin turi alkaloidlari.

Bu tur alkaloidlar azot saqlovchi yetti a’zoli halqaga hamda azot atomidagi C-11 atomgacha metilan ko’prigiga ega bo’aldi[8]. Metilan ko’prikchasi B halqani olti va besh a’zoli halqalarga bo’lishiga olib keladi. Montanin turi alkaloidlari absalyut konfiguratsiyasi aylana dixroizmi usuli bilan aniqlngan. Bu tur alkaloidlarning 1Н YaMR- spektri likorin turi alkaloidlarinikiga juda o’xshashdir. Ammo ularning tuzilishi COSY -spektri analizlarida farqlanadilar. Para-holatda joylashgan protonlarning (H-7 va H-10) bir juft dubleti J -1Gs qiymatga ega spin - spin ta’sir konstantasiga ega. Olefin H-1 protoni 5.5 m.y da rezonans beradi. C-6 metilen protonlar uchun dezekranlashgan dubletlar jufti (J=16 Gs) xususiyatlidir. Montanin turi alkaloidlarida eng ekranlangan signal H-4 protonlariga tegishli bo’lib, bu H-3 va H-4a protonlari o’rtasidagi korrelytsiyai ko’rsatadi. Binda uchta triplet dubletlar namoyon bo’ladi. Likolin turi alkaloidlarda eng yuqori ekranlangan signallar 11 va 12 holatdagi protonlariga tegishli bo’ladi. Fragmentlanish yo’nalishi C-2 va C-3 da o’rinbosarlarga ega 5,11-metanomor- fantridin yadrosiga ega alkaloidlarda o’rganilgan. Ularni tabiati va konfiguratsiysi yetarli ta’sirga ega. Bu alkaloidlarning barchasi metoksi guruh tutib [M -31] + ionga ega. C-2 dagi o’rinbosarning konfiguratsiyasi retro Dils-Alder fragmentlanishga ta’sir ko’satisni o’rganilgan. C-2 dagi o’rinbosar α- konfiguratsiyaga egadir[12].

2.4.7.Galantamin turi alkaloidlari.

Bu tur alkaloidlari krinin/ gamantamin turi alkaloidlari kabi bir xil yadroga ega bo’lsada, B halqasi ochiq bo’ladi. Gamantamin turi alkaloidlari α-holatda yo’nalgan etan azot ko’prigiga egadir. Amaryllidaceae alkaloidlari orasida faqat galantamin turi alkaloidlari A halqadagi ikki aromatik protonlari orasidagi orto- spin – spin ta’sir konstantasiga (J~ 8Gs) ega ikki dublet namoyon qiladi[37-40]. C-3 dagi o’rinbosarni stereokimyosini o’rnatish H-4 va H-4a olefin protonlari o’rtasidagi spin –spin ta’sir konstantalari o’rtasidagi o’zaro ta’sirni ko’rsatdi. Spin

- spin ta’sir konstantasi (J3,4) 5 Gs ga teng bo’lib, o’rinbosarni psevdoaksial holatda ekanligini, agar – 0 Gs ga teng bo’lsa, C-3 dagi o’rinbosar psevdoekvatorial joylashganligini ko’rsatadi. Benzil protonlarning C-6 atomdagi bir juft dubleti AB sistemaga ega bo’ladi. H-1 protoni 1.10 – efir bog’i hisobiga ekranlashish sodir bo’ladi. Bu turdagi alkaloidlarda odatda N-metil guruhini bo’lishi umumiydir. Ammo N-formil yoki N-asetil guruhi ega bo’lgan hosilalar adabiyotlarda yoritib o’tilgan. Furan halqasini mavjudligi H-1 ni dezekranlashishga sabab bo’ladi. Bu turdagi alkaloidlar Amaryllidaceae alkaloidlari orasida eng o’rganilgandir[41-42]. Bunda intensiv molekulyar ion [M+ - 1], C halqani parchalanishi (C4H6O fragmentni yo’qotishi), B halqadagi elektronlarni ajralishi (azot atomi ham) xarakteristik hisoblanadi. Bunday holat digidrohosilalar uchun ham tegishlidir. GX-MC metodologiyasiga asoslanib turli-tuman galantamin turi alkaloidlari tahlil qilinib bu alkaloidlarni saqlovchi o’simlik ekstraktini izchil metodi ishlab chiqilgan.

2.5. Amaryllidaceae alkaloidlarini006Eg biosintezi.

Amaryllidaceae alkaloidlarinig biosintezi odatda to’rt bosqichdan iborat bo’lib, L-fenilalanin (L-Phe) and L-tirozin (L-Tyr) aminokislotalardan hosil bo’ladigan oraliq moddalardan boshlanadi. L-fenilalanin va L-tirozin aminokislotalarning kimyoviy tuzilishi juda o’xshash bo’lsada, o’simliklarda ular o’zaro almashinmaydi. Amaryllidaceae alkaloidlarida L-fenilalanin A halqasi va C-6 benzil holatni tashkil etuvchi C6-C1 fragmentini dastlabki moddasi hisoblanib, L- tirozin esa C halqa yon zanjir ikki uglerod atomi ( C-11 va C -12) va azot, C6-C2-

N ni dastlabki moddasi hisoblanadi. L-fenilalaninni C6-C1 birlikka aylanishi yon zanjirdan ikki uglerod atomini uzilishi hamda fenilalaninn ammonia liaza (PAL) fermenti ishtirokida sinnamoil kislota va uni hosilalarni hosil bo’lishi hamda aromatik halqaga ikki kislorod tutgan o’rinbosarlarni hosil bo’lishi bilan boradi.

Sinnamoil kislotani fragmentanishi natijasida keton yoki kislota birligiga nisbatan -holatda joylashgan ugelorod atomi oksidlanib so’nggi mmahsulot sifatida protokatexin kislotasi hosil bo’ladi. Ikkiinchi tomondan, L-tirozin Tyr- dekarboksilaza fermenti ishtirokida tiraminga dekarboksillanib so’ngra Amaryllidaceae alkaloidlariga aylanadi. Biosintezning keyingi bosqichda tiramin va protokatexin kislotasini o’zaro ta’sirlashib Shiff asosi hosil qilishi hisobiga norbelladin hosil bo’ladi. Norbelladinni metillaninshi uchinchi bosqich bo’lib, bunda metil hosilalar hosil bo’ladi.

So’nggi bosqichda ketma- ket reaksiyalar natijasida O-metilnorbelladindan sakkizta tuzilish birliklari hosil bo’ladi. O-metilnorbelladinning orto-para1 oksidlanishi natijasida likorin turi, undan esa gomolikorin turi alkaloidlari hosil bo’ladi. Galantamin turi faqat para-orto1 oksidlanishi natijasida hosil bo’ladi. Para-para1 oksidlanishi natijasida esa krinin, gamantamin, tazettin, narciclazin va montanin tuzilish turlari hosil bo’ladi.

Oksidlainish, qaytarilsih, halqa ochilishi va aylanishi natijasida ma’lum bir alkaloidlar boshqasiga aylanadi[43-47].

3-Bob. Amaryllidaceae alkaloidlairning farmakologiyasi va ahamiyati.

3.1. Amaryllidaceae alkaloidlairning farmakologiyasi.

Galantamin. IUPAC nomi: (4aS,6R,8aS)-4a,5,9,10,11,12-Hexahydro-3-methoxy- 11-methyl-6H-benzofuro [3a,3,2-ef] [2] benzazepin-6-ol. Shu bilan bir qatorda

Lycoremine; (-)-Galanthamine; Reminyl nomlari bilan ham yuritiladi. Mr 287.359 g/mol. Suyuq.h. 269-270 °C (HBr tuzi). Issiq suv, etanol, aseton, xloroformda yaxshi eriydi. Benzol va efirda oz eriydi. Dissotsialnish konstantasi pKa = 7.97 ga teng[48].

Birinchi marta M.D.Mashkovskiy va R.P.Kruglikova - Lvova tomonidan 1951 yilda Galanthus woronowii LOSINSK. o’simligidan ajratib olingan[49].1956 yilda esa bolgariyalik olimlar D.Paskov va L.Ivanova tomonidan Galanthus nivalis var. gracilis o’simligidan ajratib olingan. Galanthus Woronowii, Galanthus nivalis L., Ungernia victoris Vved o’simliklaridan ajratib olingan[50-51]. Galantaminning

LD50 si oqsichqonlarda teri ostiga yuborilganda 13.5 mg/kg, vena ichiga yuborilganda - 4.9 mg/kg ni tashkil etadi. Sichqon, kalamush, quyon va mushuklarga vositani yuborilishi harakatni qo’zg’alishini, nafas olishni tezlashishini hamda talvasani keltirib chiqaradi. Galantamin 10-7 g/ml va undan yuqori kontsentratsiyada qurbaqa qorni to’g’ri muskulini atsetilxolinga sezgirligini oshiradi. Galantamin miya haqiqiy xolinesterazasini faolligini butirilxolinesterazaga qaraganda kuchliroq so’ndiradi. Mushuk va itlarda

galantamin 1 mg/kg va unda yuqori dozada raqobatli ta’sir etadigan kuraresimon preparatlarni tahsirini kuchaytiradi[52].

Galantamin kalamushlarda harakat-himoya va harakat-oziqlanish shartli reflekslarini 0,5-1 mg/kg dozada oshiradi, 2-3 mg/kg dozada esa susaytiradi. 3-5 mg/kg dozada markaziy xolinolitiklar tomonidan buzilgan shartli reflektor faoliyatini yaxshilaydi yoki normalashtiradi. Quyon va mushuklarga vena ichiga yuborilganda galantamin 1-3 mg/kg dozada elektroentselogrammada 2.5 soat davomida qo’zg’alishini tipik tahsiri namoyon bo’ladi. U retikulyar formatsiyani labilligini oshiradi va ritmik chaqnashlarga ta’sirini osonlashtiradi. Galantamin tahsirlari amizil kiritish bilan yo’qotiladi. Galantamin gippokampni ko’pchilik neyronlarini razryadlari chastotasini oshiradi; afferent va efferent imnulslarni oqimini oshiradi[53].

Galantamin 0,02 – 2 mg/kg dozada narkoz ostidagi mushuklarni arterial bosimini qisqa vaqtga, ammo bir zumda tushiradi, atropin ostidagi hayvonlarga esa gipotenziv tahsir ko’rsatmaydi. Galantamin tajriba ostidagi narkoz olgan hayvonlarda nafas olishni ko’zg’otadi.

Shunday qilib, galantamin qaytar tahsirga ega faol xolinesterazaga qarshi tahsir xususiyatiga ega vosita hisoblanadi, u nerv impulslarini ham pereferik hamda markaziy sinapslardan o’tishini osonlashtiradi, qo’zgalish jarayonlarini kuchaytiраdi. Shu sababli vosita miasteniya, nevrit, radikulit, sezish va harakat buzilshlari bilan bog’liq kasalliklarda, bolalar serebral paralichlarida keng qo’llaniladi. Vosita kasallarni dekurarelashda ham qo’llanadi. Galantamin teri ostiga suvli erotma sifatida qo’llanadi. 0.1%; 0.25%; 0.5% va 1% li eritmalari 1 ml li ampulalarda ishlab chiqariladi.

Galantamin hosilaridan gipotenziv vosita sifatida metilapoganlantamin gidroxlorid (apoxlorin) keng qo’llaniladi. Uning LD50 si oq sichqonlarda teri ostiga yuborilganda 200.5 mg/kg ni tashkil etadi. Eksperimental gipertoniyali narkoz ostidagi va tajriba ostidagi hayvonlar hamda quyonlarda 0.1-1 mg/kg 47

dozada 1.5-5 soat davomida arterial bosimni yaqqol pasayishini keltiradi. Vositaning gipotenziv ta’siri uning adrenolitak, spazmolitik va tomir kengaytiruvchi xossalari bilan bog’liqdir.

Metilapogalantamin 5-10 mg/kg dozada kalamushlarda shartli refleksni yshirin davrini ozroq ravisgda uzaytiradi, hamda quyonlar bosh miyasini bioelektrik faolligini so’ndiradi. Vosita vena qon aylanishini yaxshilaydi, diurezni oshiradi va qonni quyilishi vaqtini uzaytiradi, aritmiyaga qarshi ta’sirga egadir. Xolinesterazaga qarshi ta’siri juda oz namoyon bo’ladi.

Vosita gipertonik kasalliklarni, gipertonik krizlarni, Reyno kasalligini, endarterit va qon tomirlarini u yoki bu darajada torayishini bilan bog’liq kasalliklarni davolashda qo’llanadi.

Vosita ovqatlanishdan oldin kuniga 2-3 marta 0.002-0,01 grammdan qabul qilinadi; vena ostidaga 0.2 % li eritmasi 1-3 ml dan yuborilinadi. Gipettonik krizlarda vena ichigayubotiladi. 0.002 grammli tabletkalarda va 1 ml 0.2 % eritmalar tarzida ishlab chiqiladi.

Galantamin atsetilxolinga uzoq ta’sir etuvchi selektiv, qaytar va raqobatli ingibitordir. Atsetilinxolinesteraza fermenti nerv–muskul bo‘g‘inlarida atsetilxolinni parchalanishiga javobgar fermentdir Galantamin gematoensefalik to‘siqdan o‘tib markaziy nerv sistemasi bilan ta’sirlashadi. Galantamin xolin bog‘lovchi qism va atsil bog‘lovchi cho‘ntakcha bilan ta’sirlashib atsetilxolinesterazani faol qismi bilan bog‘lanadi hamda oqsil bilan ko‘plab kuchsiz bog‘lar hosil kiladi. Qo‘shimcha tarzda galantamin pre- va postsinaptik nikotin retseptorlarni stimullab neyromediatorlarni ajralishini oshiradi hamda neyron funksiyasini stimullaydi. - amiloidni ta’siridagi zaharlilikdan kelib chikkan apoptozisga qarshi nikotin retsetorlari stimulyasiyasini himoya qiladi. Ikki yoklama ta’sirga ega bo‘lib galantamin asab kasalliklari paralichi sindromi shizofreniya hamda dementiyaning boshqa shakllari, xususan Alsgeymer kasaligini davolashda foydalanish mumkin. Galantamin boshqa e’tiborli 48

farmakologik ta’sirlarga, jumladan, nerv-muskul o‘tishi va membrana ion jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi. Galantamin yumshoq qo‘zg‘otuvchi, morfinga nisbatan kuchliroq analgetik ta’sir, opiatlarini ta’sirini to‘ldiruvchi, charchash sindromi, impotensiya va alkogolga bog‘liqlikni yo‘qotib ta’sir etadi. Ko‘z tomchilari sifatida ko‘z ichi bosimni kamaytiradi. Gipotenziv vosita sifatida ko‘llanib, kuchsiz malyariyaga qarshi ta’sirga ega. Alsgeymer kasalligini davolash yoki oldini olish hozirgacha o‘z echimini topmagan, faqat terapevtik ta’sir xisobiga kasalikni davolash yoki oldini olish murakkab bo‘lib, faqat terapevtik ta’sir hisobiga kasallikni engil kechishini ta’minlash mumkin[54]. Davolash vositasi bo‘lmaganligi sababli galantamin kasallikni terapiyasida qo‘llash mumkin. Galantaminni klinik tekshirishlari 1990 yillarda boshlangan bo‘lib, “Reminyl” nomidagi preparat Alsgeymer kasalligini davolash uchunt tavsiya etilgan[55].

Galantin. Galantus Woronowii o’simlikdan ajratib olingan. Ozroq zaharlilikka ega. Oq sichqonlarda teri ostiga yuborilganda LD50 si 1200 mg/kg ni tashkil etadi. 1000 mg/kg dozada galantin shartli refleksni harakat-himoya ishlab chiqarilish tezligiga deyarli ta’sir etmaydi. 30-50 mg/kg dozada alkaloid narkoz osti va tajriba ostidagi hayvonlrga gipotenziv ta’sir ko’rsatadi. Bu uning adrenolitik, ganlioto’suvchi va tomir kengaytiruvchi xossalari bilan bog’liqdir. Kuchsiz xolinalitik ta’sirga egadir[56].

Gemantalin. Hemantus Herb, Sternbergi’uia (L) Ker-Gawl o’simligidan ajratib olingan oq sichqonlarda teri ostiga yuborilganda vositai LD50 318 mg/kg ni tashkil etadi. 25 mg/kg dozada ularda yengil tremor, 50-100 mg/kg dozada esa loqaydlik bilan almashinuvchi qisqa vaqtli qo’zg’alish keltirib chiqaradi. Narkoz ostidagi mushuklarda gemantamin 1-2 mg/kg dozada arterial bosimni 3.5 soatgacha 35-50 % gacha kamaytiradi. Bunda yurak qisqarishlari ritmli kamayadi. Atropin ostidagi hayvonlarda vosita kuchsiz gipotenziv ta’sir ko’rsatadi. Gemataminning nisbatan ozroq dozalari yo’nluvchanlik ta’sirini kamaytiradi va uxlatuvhi vositalarni ta’sirini uzaytiradi. Vosita asetilholin bilan keltirib

chiqarilgan qurbaqa qorni to’g’ri muskulini kontrakturasini kuchaytiradi. Flaksedilni kurraresimon ta’sirini kamaytirib, xolinesterazani faolligini tormozlanishi bilan bog’liq gitilin ta’sirini kuchaytiradi[57].

Gippeastrin. Hyppeastrim vittatum va Ungernia turkumini turli turlaridan ajratib olingan. Oq sichqonlarda teri ostiga yuborilganda LD50 si 800 mg/kg, vena ichiga yuborilganda 195 mg/kg ni tashkil etadi. Narkoz ostidagi mushuklarda gippeastrin qisqa vaqt davomida arterial bosimni 10-25 % tushushini ketirib chiqarib, bu uning adrenolitik xossasi bilan bog’liq. 100-200 mg/kg dozada vosita oq sichqonlarda harakat faollgini, kalamushlarda harakat himoya shartli reflekslarini kamaytiradi: korazol keltirib chiqargan talvasani kamaytiradi; 10-25 mg/kg dozada geksenal, Nembutal va xloralgidratni uxatuvchi ta’sirini oshiradi, morfin va promidolni analgetik ta’sirini kuchatiradi; 5 mg/kg va undan yuqori dozada tajriba ostidagi itlarda qusishni keltirib chiqaradi[56].

Gordenin. Arpa maysalaridan va kaktusni ba’zi turlaridan ajratib olingan. Ungernia turkumi o’simliklarida mavjud. Oq sichqonlarda vena ichiga yuborilganda gordenin LD50 si 131 mg/kg ni tashkil etadi. Vosita 0.5-1 mg/kg doza va undan yuqorida gipentenziv ta’sirni keltirib chiqaradi, bunda nafas olish tezlashadi va kuchsiz tomir siqish ta’sirga ega. Gordenin ich ketishlarda ichak peristaltikasini tormozlash uchun ham ishlatiladi[56].

Izotazettin. Leucojum aestinum L. o’simligidan ajratib olingan. Oq sichqonlarda teri ostiga yuborilganda vostani LD50 si 200 mg/kgni tashkil etadi. Izotazettin sichqonlarga ozroq so’ndiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Mushuk va itlarda teri ostiga yuborilganda 5-10 mg/kg dozada so’lak oqishi, ko’z yoshi oqishi va muskul qisqarishlari sodir bo’ladi. Hayvonlarga vosita yuborilgandan so’ng 20- 25 minutdan so’ng defekatsiya va qusish ro’y beradi. Doza 20 mg/kg gacha oshirilganda qusish tezlashadi va siydik ajralishi, defekatsiya va nafas olish qo’zg’aladi. Alkaloidni ta’siri 10 soat davom etadi. Izotazettin kuchsiz gipotenziv ta’sirga ega bo’lib, bu periferik nervlarni vegetativ gangliyalariga ta’siri bilan

bog’liqdir. Uning ta’sirini asosiy kuchi o’pka - bronxial sekretiyani kuchayishi hisoblanadi[56].

Likoramin (digigrogalantamin). Lycoris radiata o’simligidan ajratib olingan bo’lib, galantaminga nisbatan kuchsiz xolinesterazaga qarshi faollika ega. Ioshid sarkomasi hujayralariga yaqqol so’ngdiruvchi ta’irga ega. Narkoz ostidgi hayvonlarda likoramin arterial bosimni kamayishi, ditilinni kurraresimon ta’sirini kuchayishini keltirib chiqaradi. Ko’z qorachig’ini kichraytiradi. Alkaloid kiritilgandan so’ng elektroensefalogrammada desinxromlanishi kuzatiladi. Likoraminni hosilalari – dezoksimetillikoraminning dimetilkarbamati ezerin va prozeringa nisbatan muskul xolinesterzasini kuchliroq so’ndiradi. Likoramin va uni hosillari miasteniada samarali ta’sir ko’rsatadilar[56-57].

Likorin. Lycorys radiata va Ungernia hamda Sternbergia turkumi o’simliklaridan ajratib olingan. Oq sichqonlarga ichiga yuborilganda LD50 si mg/kg ni, teri ostiga yuborilganda 108 mg/kg ni tashkil etadi. Alkaloidni ozroq dozalari yuborilganda hayvonlarda umumiy so’ndirish, katta dozalari ta’sirida esa tonussimon talvasalar ro’y beradi. Teri ostiga yuborlganda likorinni qusish ta’siri 0.5 mg/kg dan boshlanib 8-10 soat davom etadi. Narkoz ostidagi mushuk va sichqonlarda likorin 20-75 mg/kg dozada 5-10 minut davomida arterial bosimni kuchsiz kamaytiradi. Likorin adrenalinni gipertenziv ta’siriga ta’sir etmaydi, ammo atsetilxolinni depressor ta’sirini sezilarli darajada oshiradi. Ichak tonusini, dengiz cho’chqasi bachadoni tonusini oshiradi. 1,7 10-4 m konsentratsiyada in vitro sharoitida xolinesteraza faolligini ingibirlaydi. 60 mg/kg dozada kalamush va quyonlar qonidagi qand miqdorini konsentratsiyasini oshiradi. Fosforilaza, geksokinoza va glyukoza-6-fosfotaza kabi glikolitik fermentlarni faolligiga ta’sir ko’rsatmaydi, ammo Krebs siklidagi oraliq moddalar (suksinat oksidianishidan tashqari) oksidianishini so’ndiradi. Likorin analgetik, haroratni tushuruvchi va shamollashga qarshi ta’sirga egadir. Amidopirinni gipotermik ta’sirini kuchaytiradi, ammo aminazinni gipotermik ta’siriga ta’sir etmaydi. Danitrofenol,

pepton v kofeinning gipertermik ta’sirini kamaytiradi. Likorinning issiqni tushuruvchi ta’siri nafas olish jarayoni kuchayishi, terini periferik tomirlari orqali issiqlikni yo’qotishi bilan bog’liqdir. Adrenalektomizirlangan hayvonlarda likorin shamollashga qarshi ta’sirni namoyon etmaydi. Itlarda Tiri-Vella bo’yicha ingichka ichak izolirlangan surunkali tajribalarda likorin 0.1-0.5 mg/kg dozada ichakni sekretsiyasini oshiradi. Likorinni ta’siri it va mushuklarda o’pka bronxmal bezlarni sekretor qobilyatini kuchayishi va qurbaqa mersatel epiteliy vazifalarii kuchayishi bilan bog’liq. Tajribalarda likorin Erlix shishi astit shakli, sarcoma-37, limfoma NK/Ly, sishqonlar Erlix shishi hamda pliss slimfosarkomasi va kalamushlar jigar alveolyar saratoni shishlarini o’sishini sezilrli ravishda so’ndiradi. Likorinning hosilalari - digidrolikorin, diasetillikorin, digidrodiasetillikorin - antiblastom ta’siri bo’yicha unga yetmaydilar. Likorin leykositlar sonini ortishini tormozlasada, SN-361 lekemiya bilan kasallangan sichqonlarni hayotini uzayishiga hissa qo’shiladi. Likorin suyak iligini so’ndirib, shish hujayralarida degenarativ o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Digidrolikorin aritmiyaga qarshi ta’sirga ega, α - geksagidrogomolikorin,tetragidragomolikorin antiblastom hossalarga egadir. Likorin samarali balg’am haydovchi vosita sifatida o’pka va bronxlardagi surunkali va o’tkir shamollash jarayonlaida qo’llanadi. Likorin bir kunda 3-4 marta 0.1 - 0.2 mg dan qabul qilinadi. Davolanish vaqti 10- 15 kun. O’pkani ochiq shakllari markaziy nerv sistemasi organik kasalliklarida, oshqozon va o’ iki barmoqli ichak yarasida vositani qo’llash taqiqlanadi. 0.0002 gr miqdorda tabletka holida ishlab chiqiladi. Quruq va sovuq joyda saqlanadi[56].

Narvedin. Narcissus kristalli o’simligidan ajratib olingan. Ungernia turkumi o’simliklarida uchraydi. Teri ostiga yuborilganda narvedin uchun LD50 si

77 mg/kg ga teng, vena ichiga yuborilganda LD50 si 36 mg/kg ga teng. Vositani 25-50 mg/kg dozada qo’llash sichqonlarda nafas olishni tezlashtirib, harakat faolligini kuchytiradi hamda katta dozalar qabul qilinganda klonik-tonus talvasa keltirib chiqaradi. Narvedin 1-3 mg/kg dozada tajriba ostidagi quyonlar, uretan narkoz ostidagi mushuklarda amplitudani oshiradi va nafas harakatalari ritmini 52

tezlashtiradi hamda morfin, natriy thiopental bilan so’ndirilgan nafas olishni qo’zg’otadi. Quyonlarda vena ichiga 3-5 mg/kg dozada yuborilganda vosita etanol, natriy geksobarbital, medinal, barbamil va xloralgidrat tomonidan keltirib chiqarilgan uyquni davomiyligini keskin kamaytiradi. Kofein, korazol, arekolin va nikotinni talvasa ta’sirini kuchaytiradi. Kuchsiz xolinesterazaga qarshi va gipotenziv ta’sirga egadir. Shunday qilib, narvedin yaqqol narkotikka qarshi tasirga ega bo’lib, H- va M-holinergik sinapslarda nerv qo’zg’alishlarini berilishini osonlashtiradi. Vosita narkotikga qarshi ta’sirga ega ekanligi klinik tekshirishlarda tasdiqlangan[56].

Pankratin (lyutein, gemantidin). Hemantus Herb, Sternbergia lutea, Pancratium maritium va Ungernia turkumini turli turlaridan ajratib olingan. Oq sichqonlarda teru ostiga yuborilganda pankratinni LD50 si 280 mg/kg ni tashkil etadi. 0.5 - 3 mg/kg dozada narkoz ostidagi mushuklarda vosita yaqqol gipotenziv ta’sirga egadir, 5-7 mg/kg dozada esa hayvonlarni o’limiga sabab bo’ladi. Pankratin 25-50 mg/kg dozada sichqon va kalamushlarda yo’naltiruvchi ta’sir va harakat-himoya shartli refleksini so’ndirib, uxlatuvchi vositalarni ta’sirini sezilarli darajada kuchaytiradi[56].

Tazettin. Birinchi marta Narcissus tazetta L. o’simligidan ajratib olingn, so’ngra Amaryllidaceae oilasini 40 dan ortiq o’simliklarida aniqlangan. Oq sichqonlarga teri ostiga yuborilganda tazettin LD50 si 490 mg/kg, qorin ichiga yuborilganda LD50 si 48,2 mg/kg ni tashkil etadi. Narkoz ostidagi mushuk va itlarda 3-5 mg/kg dozada tazettin 5-10 minut davomida arterial bosimni 20-40 mm.sm. ustuniga kamaytiradi. Vositani gipotenziv ta’siri yurak faoliyatini so’ndirish va xolinomimetik ta’sir bilan bog’liq. Tazettin xolinesterazaga qarshi ta’siriga ega bo’lmasada, ditamin va diplasin ta’sirini kuchaytiradi. Bu esa uning to’g’ridan-to’g’ri xolinoreseptorlarga ta’siri bilan bog’liqdir. Kalamushlarda astit gemtomasida va sichqonlarda astit karsimonasida hamda Ioshid sarkomasi hujayralariga so’ndiruvchi ta’sir ko’rsatadi[56].

Epigalantamin. Ungernia turkumi o’simliklaridan ajratib olingan. Oq sichqonlarda vena ichiga yuborilganda vosita LD50 si 36.2 mg/kg, ichga yuborilganda LD50 si 7.5 mg/kg ni tashkil etadi. Epigalantamin sichqonlarda nafas qisishi, muskullarni fibrillar qisqarishi, so’lak oqishi va kolonik talvasani keltirib chiqaradi. Narkoz ostidagi mushuklarda epigalantamin 0.2 mg/kg dozada 10-20 minut davomida arterial bosimni sezilarli darajada tushiradi; 1-3 mg/kg dozada esa kesilgan orqa nervni periferik uchini elektrik qo’zg’otishlardagi muskul qisqarishlari amplitudasini oshiradi; 5 mg/kg dozada esa quyon qoni eritrositlarini holinestrazasi faolligini kuchsizlantiradi. Holinesterazaga qarshi faollik bo’yicha epigalantamin galantamindan kuchsizdir[56].

Ungeremin. Ungernia minor vved o’simligidan ajratib olingan.

Ungereminning LD50 si oq sichqonlarda qorin ichiga yuborilganda 196 mg/kg ni, vena ichiga yuborilganda 36.4 mg/kg tashkil etadi, sichqonlarda harakatni chegaralanishi va yengil tremorni keltirib chiqaradi. Narkoz ostidagi mushuklarda 5-10 mg/kg dozada vosita 10-15 minutga arterial bosimni 50-77 mm.sm ustunigacha kamaytirib, bu uning ganlioto’suvchi va adrenolitik xossalari bilan bog’liqdir. Alkaloid vena ichiga 1-5 mg/kg dozada yuborilganda itlarda salvatsiya, harakatni buzilishi namoyon bo’lsada, qusish ro’y bermaydi. Ungeremin 25-50 mg/kg dozada sichqon va kalamushlarda barbituratlar uxlatuvchi ta’sirini uzaytiradi, morfin v promedolni og’riq qoldiruvchi ta’sirini kuchaytiradi hamda shartli refleksni yashirin davrini uzaytiradi[56].

Ungerin. Ungerin Ungernia Severzowii, Ungernia trispere Bge. o’simliklaridan ajratib olingan. Vosita oq sichqonlarga teri ostiga yuborilganda

LD50 si 180 mg/kg dozada sichqonlarda uxlatuvchi vositalarni ta’sirini prolongirlaydi va labirint sharoitida kalamushlar yugurish vaqtini uzaytiradi.

Ungminorin. Ungernia minor o’simligidan ajratib olingan. Vena ichiga yuborilganda oq sichqonlarda vosita LD50 si 189 mg/kg ga teng. Narkoz ostidagi mushuklarda 10-15 mg/kg dozada 20-40 mm.sm ustunida arterial bosimni

tushuradi; 50-100 mg/kg dozada yo’naltiruvchi ta’sirni va harakat-himoya shartli refleksni so’ndiradi. Uxlatuvchi vositalarni ta’sirini prolongirlaydi, 200 mg/kg dozada sichqon va kalamushlarda korazolni talvasa ta’sirini kamaytiradi[56].

Unsevin. Ungernia Sewerzowii o’simligidan ajratib olingan. Oq sichqonarga qorin ichiga yuborilganda vositani LD50 si 605 mg/kg, vena ichiga yuborilganda LD50 si 171,5 mg/kg ni tashkil etadi. Narkoz ostidagi mushuklarda 3- 5-10 mg/kg dozada adrenolitik xossa bilan bog’liq gipotenziv ta’sirni keltirib chiqradi. Unsevin 25-100 mg/kg dozada oq sichqonlarda harakat faolligini so’ndiradi, uxlatuvchi vositalarni ta’sirini prolongirlab, analgetiklarni ta’sirlarini kuchaytiradi. Tajriba ostidagi quyonlarda alkaloid ta’sirida (5-10 mg/kg ) miya postlog’i va po’stloqosti tuzilmalarida amplitudasini ortishi va biopotensillar ritmini kamayishi namoyon bo’ladi[56].

3.2.Amaryllidaceae alkaloidlarinig kimyoviy ekologiyasi.

Amaryllidaceae alkaloidlarining fitokimyosi va farmasevtik qo’llanishiga oid keng qamrovli adabiy ma’lumotlarga zid ravishda ularning tabiiy fiziologiyasi va ekologik ahamiyati yetarli darajada o’rganilmagan. Masalan, ularning o’txo’r hasharotlar va mikrob patogenlariga qarshi ta’siri keng yoritilmagan. Galantaminning asetilxolinesteraza ta’siri ko’pchilik insektisudlarni ta’sir mexanizmi asosida yotadi. Insektisidlar kabi, galantamin o’simliklarni nerv sisitemasiga ega hasharotlardan himoya qilsih qobiliyatiga ega. Hasharotlarni oraganofosfat yoki karbamat pestisidlariga qarshi bardoshligi ko’plab tajribalarda o’rganilib, bardoshlik ko’pncha ularni sezgirligini turli-tumanligida yoki asetilxolinesterazalarni mutasiyaga uchrashi sabab ekanligi namoyon bo’lgan. Kolorado kartoshka qo’ng’izini (Leptinotarsa decemlineata) genetik o’zgaruvchanlikni o’rganish asosidagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, dunyo bo’yicha keng tarqalagan kartoshkani zararkunandasini insektitsidlarga chidamliligi hamda mutatsiyaga uchrashi uyg’unligi tabiiy Meksika navlaridagi atsetilxolinesteraza genida juda yuqori bo’lib, ko’pincha bu irsiy holatga bog’lik

ekan. Mualliflar xulosaga keldilarki, Solanaceous o’ziq o’simliklarida qo’ng’izlarni yuqori darajada steroid alkaloidlarga moslashishi hasharotlarni orgonafosfat insentitsidlarga chidamliligiga sabab bo’ladi. Bunga solishtirilgan tarzda Amaryllidaceae alkaloidlarining o’simlik-hasharot munosabatlarida shu narsa ma’lum bo’ldiki, Hippeastrum puniceum o’simligining asosiy alkaloidi, 3- O-asetilnartsissidin Afrika paxta qurti Spodoptera littoralis ga qarshi ta’sirga ega, ammo u yuqorida ta’kidlab o’tilgan Leptinotarsa decemlineataga qarshi ta’sirga ega emas. Bunga zid ravishda Spodoptera littoralis hamda Noctuidae oilasiga mansub ba’zi parvonalar Amaryllidaceae oilasiga mutaxassislashgan. Hindiston parvonasi Polytela gloriosa likorin kabi alkaloidlarni ozuqa o’simliklardan ajratuvchi hisoblanadi. Brithys crini lichinkasi ham zaharlidir. Narcissus turlarida ko’p uchraydigan ba’zi hasharotlarini tabiiy vazifasi yoritib o’tilgan. Norellia melaleuca pashshasi gul qo’rg’oni ichida bitta yagona tu[um qo’yadi[58-60].

Ba’zi Amaryllidaceae alkaloidlarining allelopatik kimyoviy moddalar ekanligi to’g’risida ko’plab fikrlar e’lon qilingan. Masalan, Lycoris radiata sholi poyalarda an’anaviy yer qatlamini ushlab turuvchi vosita sifatida ishlatilib, tu’roq eroziyasini va begona o’tlarni o’sishini oldini oladi. Tuproq va Lycoris radiata bargini to’qimasi aralashmasi turli o’simliklarni o’sishini oldini oladi hamda likorin potensial allelokimyoviy moddalardan biridir. Likorinning bu xususiyati o’simlik munosabatlarida o’z aksini topib Pancratium biflorum piyozboshidagi ildizlar orqali agressiv qo’ng’iz Imperata cylindrical ni kirishi orqali ma’lum bo’lgan. Bu Pancratium biflorum ni sog’lom namunalarida likorin- 1-0--D-glyukozid va likorin-1-0-(61-0-palmitoil--glyukozid) asosiy komponentlar bo’lib, erkin likorin bo’lmaydi. Bunga zid ravishda, o’lgan to’qimalar erkin holatdagi likorinni tutadi. Bu esa himoya javobini bir qismi bo’lib hisoblanadi. Nartsislazinni antimitotic effekti ba’zi o’simliklar o’sishida ta’kidlab o’tilgan. Umuman olganda, Amaryllidaceae alkaloidlari o’simlik o’sishiga ingibitorlik ta’sir etuvchi xossalari bilan bir qatorda allelopatik 56

xususiyatga ega bo’lib, o’simlikdagi poralar orqali tuproqqa o’tadilar. Tadqiqotini asosiy jumboqlaridan biri Amaryllidaceae o’simliklarining qanday qilib o’z- o’zini zaharlanishdan saqlashidir. Zaharlilikni himoya qiluvchi moddalar ixtisoslashgan hujayra turlarida yoki anatomik tuzilmalarda, masalan, idioblast, latis va paychalar orqali tarqalishi o’simlikni kimyoviy himoyasining turlaridan hisoblanib, lateks yoki ko’knorining alkaloid saqlovchi lateksi hammaga ma’lum misoldir. Piyozboshini shikastlab yoki poya va barglarni kesib qo’zg’otuvchi shilliq sharbatni olinishi, ma’lum bo’lgan usul bo’lib, “lily rash” degan dermatalogik kasalikni keltirib chiqaradi. Sharbat kalsiy oksalat kristallarini saqlab o’txo’rlardan saqlaydi. Ammo u alkaloidlarga boydir. Amaryllidaceae ni anatomik tadqiqotlari hayron qoladigan darajada ozdir. Galanthus va Leucojum turlarini barglarini naycha tutamlaridan sharbat to’la kovaklar ajratib olingan bo’lib, “shilimshiq ko’za” Narcissus gullari uchun e’tiborli bo’lib, gullar terilganda parchalanadi. Shilimshiq moddalar o’z tarkibida hujayra rivojlanish davrida uni parchalovchi tuzilmalar tutadi. Anatomik tuzilmalarda alkaloidlarni tarqalishini o’rganish alkaloid yoki ularni intermediatlarini transportida muhim ahamiyat kasb etadi. Likorin-1-0--glyukozid Pancratium biflorum dan olingan bo’lib, ko’pchiligi Amaryllidaceae turlarida tarqalgandir. Bu ularni rivojlanishini ma’lum bir davrida, ya’ni gullash yoki yuqori faollik paytlarga sintez qilishini ko’rsatadi. Buni tushuntirishni maqbul tomonlaridan biri, bunday glyukozillangan alkaloidlar erkin alkaloidlarini transport shakllaridan biri bo’lib, eruvchanlik ortadi hamda transport paytida o’z-o’zini zaharlashdan saqlaydi[61-63].

3.3. Amaryllidaceae alkaloidlari fiziologiyasi.

Amaryllidaceae o’simliklarining barcha fiziologiyasini markazida quyidagi o’simliklarni kelib chiqish nazariyasi yotadi: abadiy o’simliklar tuproq ostida zahira organ saqlab, hayot sikli uyqu davridan iborat bo’ladi. Kraxmal butun mavsum davomida piyozboshidan to’planadigan asosiy uglevod bo’lib, uyqu davrida o’simlikni metabolizmini ta’minlab beradi. Bu ba’zida qaytadan o’sishi

uchun imkoniyat beradi. Piyozboshlaridagi alkalodlarni yuqori miqdori o’simlik uglevod zahiralarini o’txo’r va mikrob organizmlaridan himoya qiladi. Urug’lari va piyozboshilarining uyqu davrin odatda sovuq davrida to’xtashi gul savdosini tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, bu sun’iy ravishda boshqariladi. Zeb beruvchi piyozboshlarni asosidagi fiziologik tadqiqotlar va gullar yetkazishga asoslangan. Amaryllidaceae alkaloidlari fiziologiyasi haqida so’z yuritadigan bo’lsak, asosiy maqsad Narcissus spp. yoki Lycoris spp. kabi o’simliklarda galantamin miqdorini ko’paytirishdan iboratdir. To’qimalar bo’yicha taqsimlash, o’rimning optimal vaqti, o’g’it va pestitsidlar bilan ishlov berish, to’qimalarga o’simlik va o’sish gormonlarini ta’siri asosiy taxmin qilinayotgan fikrlardan biridir. Narcissus pseudonarcissus cv. Carltonda galantamin miqdoriga o’g’itlarni ta’sirini YaMR- spektroskopiya usuli bilan o’rganishda shunday xulosaga kelindiki, standart o’g’itlar bilan ishlov berish galantamin miqdorini o’g’itlar bilan ishlov berilmaganga qaraganda sezilarli darajada ko’paytirgan. Bu esa optimal galantamin ishlab chiqarish uchun yetarlidir. O’z tarkibida yuqori miqdorda agrokimyoviy moddalar saqlovchi o’simliklar zamburug’ kasalliklriga chidamli bo’ladi.

Lubbe o’z hamkasblari bilan Narcissusni yetishtirishda keng qo’llaniladigan turli fungitsidlarni Narcissus pseudonarcissus cv. Carltonda galantamin va boshqa metabolitlar miqdoriga ta’sirini o’rgangan. Ekishdan oldin fungitsid ishlov berilgan piyozbosholar ishlov isglov berilmaganga qaraganda galantamin miqdori ko’proq bo’lgan. Bunga zid ravishda ba’zi bargli fungitsidlar galantamin miqdorini kamaytirib, sukroza yoki glyukoza kabi uglevodlar miqdorini oshiradi. Karlton turlarida alkaloid miqdori o’sish vaqtida o’zgarib turadi va gullashdan oldin eng yuqori bo’lsada, ammo mavsum oxirida hosilni terib olib ekstraksiyalasga tavsiya etiladi. Chunki biomassa miqdori ko’p hamda keyingi mavsumga piyozboshlar olib qo’yish imkoniyati bo’ladi. Lycoris aureada galantamin miqdori yashil massali barglarida oz hamda piyozboshlarda yuqori bo’ladi. Galantaminning 99,5% piyozbosh va ildizlarida bo’ladi. Galantaminni 58

yuqori miqdori may va iyun oylarida, ildiz va piyozboshida, bargalari uchun may oyida bo’ladi. Galntamin miqdori oyma-oy izchil ravishda 50% dan kamayib borib, piyozboshdagi eng kam miqdori oktyabrda bo’ladi[64-66].

Xulosalar.

1. Amaryllidaceae oilasi o’simliklari kimyoviy tarkibi o’rganilgan turlarini botanik tavsifi keltirib o’tildi, jamlandi va tahlil qilindi.

2. Amaryllidaceae oilasi o’simliklaridan ajratib olingan alkaloidlar tuzilishi asosida o’rganildi, umumlashtirldi va tasniflandi.Uular orasida betakror va noyob tuzilishga ega alkaloidlar borliklari ko’rsatildi.

3. Amaryllidaceae alkaloidalrini spektral tavsiflari va kimyoviy xususiyalari ilmiy jihaydan o’rganildi va tahlil qilindi.

4. Amaryllidaceae alkaloidalrini farmakologiyasiga oid ma’lumotlar jamlandi, umumlashtirlidi va ishlatitlish sohalari keltitrilib o’tildi. Bu alkaloidlarning noyob fiziologik xossalarga ega ekanligi ko’rsatildi.

5. Amaryllidaceae oilasi o’simliklaridan ajratib olingan galantamin asosida “Reminyl”,” Razadyne”, ”Nivalin” nomidagi preparatlar Alsgeymer kasalligini davolash uchunt tavsiya etilgan va qo’lanmoqda

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son qarori.Ma’rifat gazetasi 22-aprel 32-son.

2. http://www.theplantlist.org/browse/A/Amaryllidaceae/ 3. http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/family.pl?49

4.Chase, M. W., Reveal, J. L., Fay, M. F. A subfamilial classification for the expanded asparagalean families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae. // Botanical Journal of the Linnean Society. . — 2009. — Vol. 161. — P. 132-136.

5.J. Bastida, R. Lavilla, F. Viladomat, “The alkaloids: chemical and biology”, Ed. G. A. Cordell, Elsevier Inc., Amsterdam, -2006, p. 87.

6.Итоги исследования алкалоидоносных растений: ИХРВ сб. науч. тр. – Ташкент, 1993. — C. 170. 7.Ghosal, S., Saini, K. S., Razdan, S. Crinum alkaloids: their chemistry and biology.// Phytochemistry . — 1985. — Vol. 24. — P. 2141-2156.

8. Bastida, J., Berkov, S., Torras-Claveria, L., Pigni, N. B., de Andrade, J. P., Martínez, V., Codina, C., Viladomat, F., Chemical and biological aspects of Amaryllidaceae alkaloids. Transworld Research Network, Kerala, India. 2011.

9. Pham L.H.; Dopke W.; Wagner J.; Mugge C. 1998. Alkaloids from Crinum amabile. // Phytochemistry, —1998. — Vol. 48. —№2 — P. 371-376.

10.Nair J. J., Campbell W. E., Gammon D. W., Albrecht C. F., Viladomat F., Codina C. and Bastida J. Alkaloids from Crinum delagoense. // Phytochemistry, —1998. — Vol. 49. —№8 — P. — 2539-2543.

11. Elgorashia Esameldin E., Siegfried. E. Drewesb & Johannes Van Stadena. Alkaloids from Crinum bulbispermum. // Phytochemistry. —1999. — Vol. 52. — — P. — 533-536.

12. Kreh, M., Matusch, R., Witte, L. Capillary gas chromatography- mass spectrometry of Amaryllidaceae alkaloids. // Phytochemistry . — 1995. — Vol. 38. — P. 773-776.

13.Codina, C., Viladomat, F., Bastida, J., Rubiralta, M., Quirion, J.C. 2D NMR studies of lycorenine as a model for the structural assignment of lycorenine- type alkaloids. // Nat. Prod. Lett. . — 1992. — Vol. 1. — P. 85–92.

14.Abdallah, O.M. Minor alkaloids from lycoris sanguinea.// Phytochemistry. —1995. — Vol. 39. —№2 — P. 477-478.

15.Yang Y., Huang S.-X., Zhao Y.-M., Zhao Q.-S., Sun H.-D. Alkaloids from the bulbs of Lycoris aurea.// Helv Chim Acta. —2005. — Vol. 88. — P. 2550- 2553.

16.Wang L., Zhang X.Q., Yin Z.Q., Wang Y., & Ye W.C.Two New Amaryllidaceae Alkaloids from the Bulbs of Lycoris radiata.// Chemical & pharmaceutical bulletin. —2009. — Vol. 57. —№6 — P. 610-611.

17. Codina, C., Bastida, J., Viladomat, F., Fernández, J.M., Bergoñón, S., Rubiralta, M., & Quirion, J.C. Alkaloids from Narcissus muñozii-garmendiae // Phytochemistry. —1993. — Vol.32. — P. 1354-1356.

18.Bastida, J., Viladomat, F., Bergoñón, S., Fernández, J.M., Codina, C., Rubiralta, M., Quirion, J.C. Alkaloids from Narcissus leonensis // Phytochemistry/ —1993. — Vol. 34. — P. 1656-1658.

19.Bastida, J., Contreras J. L., Codina C., Wright C. W., Phillipson J. D. Alkaloids from Narcissus cantabricus.// Phytochemistry/ —1995. — Vol. 40. —№5 — P. 1549-1551.

20.Almanza, G.R., Fernández, J.M., Wakori, E.W.T., Viladomat, F., Codina, C. and Bastida, J. Alkaloids from Narcissus cv. 'Salome'. // Phytochemistry. — 1996. — Vol. 43. —№6 — P.1375-1378.

21.Ali A.A., Mesbah M.K., Frahm A.W. Phytochemical Investigation of Hippeastrum vittatum Growing in Egypt.// Planta Med. —1981. — Vol. 43. —№12 — P. 407-409.

22.Döpke W., Pham L.H., Gründemann E., Bartoszek M., Flatau S. Alkaloids from Hippeastrum equestre. Part I: Phamine, a New Phenanthridone Alkaloid.// Planta Med. —1995. — Vol.61. —№6 — P. 564-566.

23.Abdallah, O.M. Narcisine, an alkaloid from Narcissus tazetta. // Phytochemistry. —1993. — Vol. 34. —№5 — P. 1447-1448.

24.Labrana J., G. Choy, X. Solans, M. Font-Bardia, G. de la Fuente, F. Viladomat, C. Codina & J. Bastida. Alkaloids from Narcissus bujei(Amaryllidaceae) // Phytochemistry. —1999. — Vol. 50. —№1 — P. 183-188.

25.Viladomat F., Bastida J., Codina C., Campbell W. E. and Mathee S. Alkaloids from Brunsvigia josephinae.// Phytochemistry. —1994. — Vol. 35. —№3 — P. 809-812.

26.Viladomat F., Codina C., Bastida J., Mathee S., Campbell W.E. Further alkaloids from Brunsvigia josephinae.// Phytochemistry. —1995. — Vol. 40. — №3 — P. 961-965.

27.Queckenberg O.R., A.W. Frahm, D. Müller-Doblies, U. Müller- Doblies. Alkaloids from Brunsvigia gregaria.// Planta medica. —1995. — Vol. 61. — P. 581-582.

28.Viladomat, F., Almanza, G.R., Codina, C., Bastida, J., Campbell, W.E. and Mathee, S. Alkaloids from Brunsvigia orientalis.// Phytochemistry. —1996. — Vol. 43. — P. 1379-1384.

29.Haut, H., & D. Stauffacher. Die Alkaloide von Boophone disticha (L.f.) Herb. Helvetica Chimica Acta. —1961. — Vol. 44. — P. 491-502.

30.Ali A.A., Mesbah M.K., Frahm A.W. Phytochemical Investigation of Hippeastrum vittatum Growing in Egypt.// Planta Med. —1981. — Vol. 43. —№12 — P. 407-409.

31.Döpke W., Pham L.H., Gründemann E., Bartoszek M., Flatau S. Alkaloids from Hippeastrum equestre. Part I: Phamine, a New Phenanthridone Alkaloid. // Planta Med. —1995. — Vol. 61. —№6 — P. 564-566.

32.Wagner J., Pham H.L., Dopke W. Alkaloids from Hippeastrum Equestre Herb. Circular Dichroism Studies. // Tetrahedron. —1996. — Vol.52. —№19 — P. 6591-6600.

33.Bastida, J., Codina, C., Porras, C. & Paíz, L. Alkaloids from Hippeastrum solandriflorum. // Planta Med. —1996. — Vol. 62. —№1 — P. 74-75.

34.Unver N., Noyan S., Gözler T., Önür M.A., Gözler B., Hesse M. Three new tazettine-type alkaloids from Galanthus gracilis and Galanthus plicatus subsp. byzantinus.// Planta Med. —1999. — Vol. 65. — P.347-350.

35.Huong Pham, Lam; Egon Gründemann, Jürgen Wagner, Michael Bartoszek & Werner Döpke. 1999. Two novel Amaryllidaceae alkaloids from Hippeastrum

equestre Herb.: 3-O-demethyltazettine and egonine.// Phytochemistry. —1999. — Vol. 51. —№2 — P.327-332.

36.Labrana J., G. Choy, X. Solans, M. Font-Bardia, G. de la Fuente, F. Viladomat, C. Codina & J. Bastida. Alkaloids from Narcissus bujei (Amaryllidaceae)// Phytochemistry. —1999. — Vol. 50. —№1 — P.183-188.

37.Unver N., Gözler T., Walch N., Gözler B., Hesse M. Two novel dinitrogenous alkaloids from Galanthus plicatus subsp. byzantinus(Amaryllidaceae).// Phytochemistry. —1995. — Vol. 50. —№7 — P.1255-1261.

38.Unver N., Noyan S., Gözler B., Gözler T., Werner C., Hesse M. Four new Amaryllidaceae alkaloids from Galanthus gracilis and Galanthus plicatus subsp. byzantinus.// Heterocycles/ —2001. — Vol. 55. — P. 641-652.

39.Sidjimova B., Berkov S., Popov S., Evstatieva L. Galanthamine distribution in Bulgarian Galanthus spp. Pharmazie. —2003. — Vol. 58. —№12 — P. 935-936.

40.Unver N., Kaya G.I., Werner C., Verpoorte R., Gözler B. Galanthindole: a new indole alkaloid from Galanthus plicatus ssp. byzantinus.// Planta Medica. — 2003. — Vol.69. —№9 — P. 69(9): 869-871.

41. Duffield, A. M., Aplin, R. T., Budzikiewicz, H., Djerassi, C., Murphy, C. F., Wildman, W. C. Mass spectrometry in structural and stereochemical problems. LXXXII. A study of the fragmentation of some Amaryllidaceae alkaloids. // Journal of the American Chemical Society. — 1965. — Vol. 87. — P. 4902-4912.

42. Berkov, S., Viladomat, F., Codina, C., Suarez, S., Ravelo, A., Bastida, J., // GC-MS of amaryllidaceous galanthamine-type alkaloids. Journal of Mass Spectrometry. — 2012. — Vol. 47. — P.1065-1073.

43.Unver N. 2007. New skeletons and new concepts in Amaryllidaceae alkaloids. Phytochemistry Reviews, 6(1): 125-135.

44.https://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid...

45.https://books.google.com/books?isbn=020321935X

46.https://www.znaturforsch.com/ac/v62c/s62c0223.pdf

47.https://www.sciencedirect.com/science/article/.../

48.https://ru.wikipedia.org/wiki/

49. Proskurnina, N. F., Yakovleva, A. P. The alkaloids of Galanthus woronowi. II. Isolation of a new alkaloid. // Zh Obshch Khim. —1952. — Vol. 22. — P.1899.

50.Boit, H. G. Uber die alkaloide der Zwiebeln von Galanthus nivalis. III. Mitteil. Uber Amaryllidaceen-alkaloide.// Chem Berichte. —1954. — Vol. 87. —P.724- 725

51.Boit H.G., Ehmke H. Alkaloide von Sprekelia formosissima, Galanthus elwesii, Zephyranthes candida und Crinum powelli (VIII. Mitteil. Über Amaryllidaceen Alkaloide).// Chem Ber/ —1955. — Vol.88. — P. 1590-1594.

52. Guo, Y., Pigni, N. B., Zheng, Y. H., Paulo de Andrade, J., Torras-Claveria, L., de Souza Borges, W., Viladomat, F., Codina, C., Bastida, J. Analysis of bioactive Amaryllidaceae alkaloid profiles in Lycoris species by GC-MS. // Natural product communications. . — 2014. — Vol. 9. — P. 1081-1086.

53.Машковский М. Д., Кругликова-Львова Р. П. К фармакологии нового алкалоида галантамина // Фармакология и токсикология – 1951. – Т. 14. – С. 27-30.

54.Elgorashi, E. E., Stafford, G. I., van Staden, J.Acetylcholinesterase enzyme inhibitory effects of amaryllidaceae alkaloids. // Planta medica. — 2004. — Vol. 70. — P. 260-262.

55. Heinrich Michael, Lee Teoh Hooi Galanthamine from snowdrop—the development of a modern drug against Alzheimer’s disease from local Caucasian knowledge // Journal of Ethnopharmacology. — 2004. — Vol. 92. — P. 147- 162. — ISSN03788741. — DOI:10.1016/j.jep.2004.02.012

56. Садритдинов Ф.С., Курмуков А.Г. Фармакология растительных алкалоидов и их применение в медицине. Ташкент: Медицина, 1980. С.11-25.

57. Dalecka, M., Havelek, R., Kralovec, K., Bruckova, L., Cahlikova, L., Amaryllidacease family alkaloids as potential drugs for cancer treatment. // Chemicke listy . — 2013. — Vol. 107. — P. 701-708.

58. Dumont, P., Ingrassia, L., Rouzeau, S., Ribaucour, F., Thomas, S., Roland, I., Darro, F., Lefranc, F., Kiss, R. The Amaryllidaceae isocarbostyril narciclasine induces apoptosis by activation of the death receptor and/or mitochondrial pathways in cancer cells but not in normal fibroblasts. // Neoplasia. — 2007. — Vol. 9. — P. 766-776.

59.https://jpsr.com/.../crinum-an-endless-source-of-bioactive-principle.

60.https://www.ncbi.nlm.nih.gov

61.https://www.crinumlatifoliumdirect.com/uploads/.

62.https://agris.fao.org/.../search.do;...

63.https://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0102...

64.https://www.sciencedirect.com/science/journal/00319422/24/

65.https://www.amaryllidaceae.org/chimie/alcaloide/genus.htm

66.https://www.omicsgroup.org/.../phytochemistry-and-pharma.