Angarie Personali E Reali)Στις Κτήσεις Των Βενετών Στον Ελληνόφωνο Χώρο
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Ειρήνη Δ. Βρεττού Ο θεσμός της προσωπικής και οικονομικής αγγαρείας (angarie personali e reali)στις κτήσεις των Βενετών στον ελληνόφωνο χώρο. Η περίπτωση της Πελοποννήσου κατά τη Β΄ Βενετοκρατία (1685-1715). Διδακτορική διατριβή Συμβουλευτική επιτροπή: Ευστάθιος Μπίρταχας Γεράσιμος Παγκράτης Άγγελ Νικολάου – Κονναρή Το έργο συγχρηματοδοτείται από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», στο πλαίσιο της Πράξης «Πρόγραμμα Χορήγησης Υποτροφιών για Μεταπτυχιακές Σπουδές Δευτέρου Κύκλου Σπουδών» (MIS-5003404), που υλοποιεί το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ). Θεσσαλονίκη 2021 2 Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή 6 1. Η προέλευση του συστήματος της αγγαρείας και η εφαρμογή του στον ελλαδικό χώρο 22 1.1 Η προέλευση του θεσμού 22 1.2 Βυζάντιο 28 1.3 Οθωμανική αυτοκρατορία 35 1.4 Μεσαιωνική Δύση 43 1.5 Συμπεράσματα 46 2. Η αγγαρεία στις ελληνόφωνες κτήσεις της Βενετίας 50 2.1 Εισαγωγικά 50 2.2 Το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο - το καθεστώς της γαιοκτησίας 52 2.2.1 Φεουδαρχία και γαιοκτητικό καθεστώς στην Κρήτη 55 2.2.2 Φεουδαρχία και γαιοκτητικό καθεστώς στην Εύβοια 57 2.2.3 Φεουδαρχία και γαιοκτητικό καθεστώς στην Κύπρο 57 2.2.4 Φεουδαρχία και γαιοκτητικό καθεστώς στο Ιόνιο 60 2.3 Οι καλλιεργητές της γης και ο αγγαρευόμενος πληθυσμός 62 2.4 Αγροληπτικού τύπου ή ιδιωτική αγγαρεία 68 2.5 Η αγγαρεία του Δημοσίου 73 2.5.1 Η υπηρεσία στα οχυρωματικά έργα 80 2.5.2 Η υπηρεσία στις γαλέρες 89 2.5.3 Η υπηρεσία στις αλυκές 97 2.5.4 Η πολιτοφυλακή και η υπηρεσία στη φύλαξη των ακτογραμμών 106 2.6 Έκτακτες αγγαρείες 119 2.7 Συμπεράσματα 120 3. Η Β΄ Βενετοκρατία στην Πελοπόννησο (1685-1715) 123 3.1 Εποικισμός και γαιοκτητικό καθεστώς 124 3.2 Ο πελοποννησιακός χώρος - πληθυσμός και οικιστικό δίκτυο 134 3.3 Κοινωνική διαστρωμάτωση 136 3 4. Αγγαρείες για την κάλυψη των βασικών αναγκών των μισθοφορικών έφιππων σωμάτων 144 4.1 Η παρουσία των δραγόνων της Βενετίας στην Πελοπόννησο 144 4.2 Το alloggio και acquatieramento των δραγόνων 163 4.2.1 Η μετατροπή της angaria personale σε angaria reale 170 4.3 Το περιεχόμενο του αρχείου Grimani. οι piè di lista και οι comparti Η εγκατάσταση των έφιππων σωμάτων στην Πελοπόννησο 172 4.3.1 Η επιβάρυνση στην επαρχία Καρύταινας 173 4.4 Οι κατάλογοι κατανομής 175 4.4.1 Ο υπολογισμός της επιβάρυνσης του acquartieamento 177 4.4.2 Ο αγγαρευόμενος πληθυσμός 183 4.5 Η επιβάρυνση στην υπόλοιπη Πελοπόννησο 193 4.5.1 Μεσσηνία 193 4.5.2 Αχαΐα 203 4.5.3 Ρωμανία 211 4.5.4 Λακωνία 217 4.6 Οι condotte και το treno 231 4.7 Η rimonta των αλόγων 234 4.8 Οι semine 242 5. Η υπηρεσία στα δημόσια έργα στρατιωτικής κυρίως υποδομής (fabriche) 247 6. Η υπηρεσία στις αλυκές της Πελοποννήσου 279 7. Άλλες μορφές αγγαρείας: μεταφορές και κοπή ξυλείας 293 8. Άλλες μορφές αγγαρείας: η προετοιμασία της πυρίτιδας 302 9. Κοινωνικά ζητήματα: οι κατηγορίες ανθρώπων που εξαιρέθηκαν από την αγγαρεία 311 9.1 Τα μέλη της πολιτοφυλακής 311 9.2 Τα μέλη των αστικών κοινοτήτων 316 9.3 Κατηγορίες εποίκων που εξαιρέθηκαν από την αγγαρεία 321 9.4 Οι Εβραίοι του Μυστρά 322 9.5 Οι Μανιάτες 331 9.6 Οι επιπτώσεις της επιβολής της αγγαρείας στην πελοποννησιακή 4 κοινωνία 339 10. Συμπεράσματα 364 11. Πηγές - Βιβλιογραφία 373 5 Εισαγωγή Η παρούσα μελέτη, όπως δηλώνεται από τον τίτλο, αποσκοπεί στην ιστορική διερεύνηση του συστήματος των προσωπικών και οικονομικών αγγαρειών (angarie personali e reali) του Δημοσίου, όπως αυτό εφαρμόστηκε από τους Βενετούς στο γεωγραφικό χώρο της Πελοποννήσου κατά τη χρονική περίοδο της Β΄ Βενετοκρατίας. Γενικότερα ο θεσμός των αγγαρειών, ο οποίος είναι γνωστό ότι επιβλήθηκε εκτεταμένα στις διάφορες κτήσεις των Βενετών στην ελληνόφωνη Ανατολή, ουσιαστικά επιβίωσε από την αρχαιότητα έως σχετικά πρόσφατα και εφαρμόστηκε σε μία ευρύτατη περιοχή, από την Ευρώπη μέχρι και το χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Λειτούργησε, μάλιστα, ως δημοσιονομική διαδικασία εξαιρετικής σημασίας για το βενετικό κράτος ως προς την κάλυψη μεταξύ άλλων και στρατιωτικών - αμυντικών αναγκών. Επιβλήθηκε από τους κυριάρχους στους πολυπληθείς ντόπιους πληθυσμούς δημιουργώντας συνθήκες ασφυκτικής πίεσης για τα αγροτικά στρώματα, τα οποία ως επί το πλείστον είχαν την υποχρέωση να υπομένουν την αγγαρεία στις διάφορες μορφές της. Στις αρχειακές σειρές του Κρατικού Αρχείου της Βενετίας που έχουν σχέση με τις αποφάσεις της κεντρικής διοίκησης, καθώς και σε εκείνες που περιλαμβάνουν τις αναφορές και τις εκθέσεις των τοπικών διοικητών, αφθονούν οι αναφορές και οι κάθε είδους πληροφορίες γύρω από το ζήτημα αυτό. Το γεγονός από μόνο του αποτελεί απόδειξη της σημασίας, αλλά και της ευρύτατης εφαρμογής του συγκεκριμένου συστήματος. Ο όρος angaria αναφέρεται σε μία ολόκληρη σειρά υπηρεσιών που είχαν την υποχρέωση να προσφέρουν -κατά βάση- τα κατώτερα αγροτικά στρώματα με ελάχιστη ή και συνήθως χωρίς κάποια αμοιβή στο βενετικό Δημόσιο. Η φύση των υπηρεσιών αυτών μπορούσε να ποικίλλει σε μεγάλο βαθμό ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή, τη χρονική περίοδο ή τις ιστορικές συνθήκες, προκειμένου να εξυπηρετήσει τις εκάστοτε υποχρεώσεις του κράτους. Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να πούμε πως το σύστημα των αγγαρειών αποσκοπούσε στην εξυπηρέτηση της δημόσιας διοίκησης, των στρατιωτικών αναγκών και των δημόσιων έργων. Στο σημείο αυτό θα πρέπει ν’ αναφέρουμε πως ο όρος angaria, όπως χρησιμοποιείται στα έγγραφα της βενετικής διοίκησης, διακρίνεται σε angarie reali και σε angarie personali. Στην πρώτη περίπτωση, πρόκειται για υποχρεώσεις καθαρά οικονομικής φύσης, που αντιπροσωπεύουν αναγκαστικές καταβολές σε είδος ή σε χρήμα. Αντίθετα, οι angarie personali αφορούσαν είτε σε παροχή προσωπικής εκδούλευσης και υπηρεσίας είτε σε επίταξη 6 μέρους της ακίνητης ή κινητής περιουσίας του υπόχρεου προσώπου. Οι αγγαρείες αυτές μπορούσαν να είναι τακτικές και θεσμοθετημένες ή ακόμη να έχουν ένα χαρακτήρα έκτακτο και περιστασιακό. Σχετικά με τα διάφορα είδη των αγγαρειών, επιγραμματικά μπορούμε να αναφέρουμε (1) την υποχρέωση που είχαν οι χωρικοί να φυλάσσουν τις παράκτιες περιοχές για την αντιμετώπιση κάθε πιθανής απειλής από τη θάλασσα· (2) την υποχρεωτική συμμετοχή τους σε κατασκευαστικά κι επισκευαστικά δημόσια έργα (δηλαδή στα φρούρια των πόλεων και της υπαίθρου, σε στρατώνες, λιμάνια, ναυπηγεία, υδραγωγεία, δημόσιες οδούς κ.α.)· (3) την προετοιμασία της πυρίτιδας· (4) την εργασία στις αλυκές· (5) την παρασκευή της γαλέτας· (6) την επαχθέστατη υπηρεσία στις βενετικές πολεμικές γαλέρες και (7) την επίταξη μέρους της περιουσίας τους για τη φιλοξενία των μισθοφόρων. Σε αρκετές περιστάσεις, οι χωρικοί βρίσκονταν υποχρεωμένοι να εξυπηρετούν με μεταφορικά ζώα τους εκπροσώπους του Δημοσίου και την ακολουθία τους όταν εκείνοι πραγματοποιούσαν διοικητικές επισκέψεις στους οικισμούς της υπαίθρου, καθώς και να τους παρέχουν φιλοξενία στα σπίτια τους. Επίσης, τα αγροτικά στρώματα ήταν επιφορτισμένα και με άλλες αγγαρείες που είχαν έκτακτο, όπως αναφέραμε, χαρακτήρα, π.χ. την υποχρέωση να μεταφέρουν άλευρα και πρώτες ύλες για την παρασκευή του «παξιμαδιού», να ετοιμάζουν τον ασβέστη για τα δημόσια έργα, να πραγματοποιούν υλοτομικές εργασίες και να μεταφέρουν με τα ζώα τους την ξυλεία στις ακτές ή στα στρατόπεδα του ιππικού και, τέλος, να καλλιεργούν σιτηρά σ’ ένα τμήμα των χωραφιών τους για λογαριασμό του Δημοσίου χωρίς κάποια αμοιβή. Οι παραπάνω αγγαρείες δημιουργούσαν μία κατάσταση εξαιρετικά δυσάρεστη στους αγροτικούς πληθυσμούς. Οι ίδιοι οι Βενετοί διοικητές –στις αναφορές τους προς την κεντρική διοίκηση, καθώς και στις εκθέσεις που υπέβαλλαν μετά το πέρας των καθηκόντων τους– σε όχι σπάνιες περιπτώσεις επεσήμαιναν με έμφαση την ύπαρξη σημαντικών κοινωνικών ζητημάτων στις τοπικές κοινωνίες, αλλά και τη δυσβάστακτη πραγματικότητα που βίωναν οι χωρικοί, η οποία αποτελούσε συνέπεια της επιβολής των αγγαρειών του Δημοσίου και των συνεχών απαιτήσεων του κράτους. Είναι γεγονός ότι στο πλαίσιο της ευρείας εφαρμογής του συστήματος αυτού στις υπό βενετική κυριαρχία περιοχές, οι αγρότες επιβαρύνονταν με κάθε δυνατό τρόπο. Αν και οι κρατικές απαιτήσεις περιορίζονταν σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους ανά έτος, οι ίδιοι αντιμετώπιζαν με τρόμο την προοπτική της υποχρεωτικής ναυτολόγησής τους στις γαλέρες και τους κινδύνους και τις κακουχίες των μακρινών ταξιδιών, αλλά και τη φύλαξη των παράκτιων περιοχών, οι οποίες ήταν ανά πάσα στιγμή εκτεθειμένες σε 7 επιθέσεις από πάσης φύσεως εχθρούς. Δυσανασχετούσαν, επίσης, απέναντι στην προοπτική της εξαντλητικής εργασίας σε εργοτάξια και αλυκές, αλλά και στην απώλεια των λιγοστών περιουσιακών τους στοιχείων, αποτέλεσμα των τακτικών επιτάξεων για την κάλυψη κάθε πιθανής ανάγκης του κράτους. Τα κατώτερα στρώματα της υπαίθρου δεν υπέφεραν μόνο από το σύστημα της αγγαρείας αυτό καθαυτό, αλλά και από μία ολόκληρη σειρά αυθαιρεσιών που συνόδευαν την επιβολή των μέτρων αυτών ή είχαν σχέση με την προσπάθεια πολλών υπόχρεων να τις αποφύγουν. Φαίνεται ότι σε αρκετές περιπτώσεις, οι ίδιοι οι Βενετοί προχωρούσαν σε απαργυρισμό των αγγαρειών μετατρέποντας τις προσωπικές αγγαρείες σε υποχρέωση πληρωμής ενός αντίστοιχου χρηματικού ποσού. Ωστόσο, πριν ακόμη συμβεί αυτό, οι ίδιοι οι χωρικοί αναγκάζονταν να επιζητήσουν ή να δεχτούν, χωρίς κάτι τέτοιο να είναι θεσμοθετημένο, την εξαγορά της οφειλόμενης αγγαρείας έναντι ενός τιμήματος που καθόριζαν και επέβαλλαν αυθαίρετα είτε οι προεστοί των χωριών είτε οι φεουδάρχες είτε άλλα πρόσωπα που είχαν κάποια σχέση, άμεση ή έμμεση, με τη βενετική διοίκηση. Αυτό πρακτικά σήμαινε ότι κάποιοι ιδιώτες αποκόμιζαν σημαντικά οφέλη εκμεταλλευόμενοι το