Intervista Agim Sulaj:Mençuria e plakut dhe loja e fëmijës Bibliotekë Dokumente të reja mbi masakrën e Çamërisë E diel, 29 mars 2009 Redaktore përgjegjëse: Admirina PEÇI [email protected] At Zef Pllumi Zbulohet “Saga e fmijnisë” Dorëshkrimi i fundit...

NGA ADMIRINA PEÇI Skicat e rralla Veshja shqiptare në studimet e Franc Nopçës ë një fletore me kuadrata, me kapakë të kaltër, jetova, rrethanat e ndryshme të globit toksor e të jetes sime, NGA DR. SC. FLAMUR DOLI me kaligrafi të qartë e të bukur, gjenden më suellën at fat ose at fatkeqsi – thuej ti si të duesh – që un shënimet e fundit që At Zef Pllumi la para se të jetojshem realisht si epoken e gurit, ashtu qytetnimet par- Fotografi të ikte nga kjo jetë. Është një dorëshkrim i akristjane, kohët klasike, epoken Mesjetare e, po, shekullin rrallë, me rrëfime fantastike që ai e ka quaj- e njizetë. Por nuk jam i knaqun nga të gjitha kto. Un kam Petro Dhimitri, si i fiksoi momentet historike turN “Saga e fmijnisë”. Një rrëfim që na përligj një shprehi aspirue gjithmon nji epokë tjeter t’ardhme për krejt njerz- të veçantë të pader Zefit, i cili shkruan në fletën e parë të imin. Do të vijë ndonjiherë ajo? Un besoj”. Dorëshkrimi që NGA QERIM VRIONI dorëshkrimit: “Unë që jetova shumë shekuj...” Po si mund po flasim, e për të cilin fare pak njerëz ishin në dijeni tash- të jetonte ai në shumë shekuj? Ja çfarë shkruan në hyrje të më është bërë gati për botim dhe do të bjerë në duart e lex- Kujtime këtij dorëshkrimi: “Lexuesi e kupton mirë se un nuk jetova uesve pas pak ditësh ... as nji shekull të vetem. Vendi në të cilin linda, ngjarjet që Të punoje me Viktor Gjikën… Në faqen 2 NGA ALEKSANDER PEÇI II- ZBULIMI E diel, 29 Mars 2009

Studiuesja Ledi Shamku Shkreli ka bërë gati për botim dorëshkrimin e fundit të atit Rrëfimet e françeskan Zef Pllumi. Fletorja me kapakë të kaltër ishte ndër objektet që ai mbajti në duar deri në fund të jetës së tij. Nuk donte ta botonte sa ishte gjallë, madje nuk mbërriti ta përfun- Fëmijërisë donte atë dorëshkrim...Po cila është historia e këtij dorëshkrimi dhe çfarë shkruhet në ato fletë me kaligrafinë e veçantë të At Zef Pllumit? Në këtë intervistë Ledi Shamku Shkreli zbulon shumë detaje...

At Zef Pllumi duke i lexuar “Sagën e fmijnisë” studiueses Ledi Shamku

ADMIRINA PEÇI

ë një fletore me kuadrata, me kapakë të kaltër, me kaligrafi At Zef Pllumi të qartë e të bukur, gjenden shënimet e fundit që At Zef Pl lumi la para se të ikte nga kjo Njetë. Është një dorëshkrim i rrallë, me rrëfime fantastike që ai e ka quajtur “Saga Dorëshkrimi i fundit... e fmijnisë”. Një rrëfim që na përligj një shprehi të veçantë të pader Zefit, i cili shk- ruan në fletën e parë të dorëshkrimit: “Unë që jetova shumë shekuj...” Po si mund të je- tonte ai në shumë shekuj? Ja çfarë shkruan në hyrje të këtij dorëshkrimi: “Lexuesi e kupton mirë se un nuk jetova as nji shekull “Saga e fmijnisë” të vetem. Vendi në të cilin linda, ngjarjet që jetova, rrethanat e ndryshme të globit tok- shkrimtar thuejse e ka mbyllë karrierën e të vërshojë mes nesh, ashtu siç veproi edhe nuk na prek vetëm shqisën e të dëgjuarit, sor e të jetes sime, më suellën at fat ose at vet n’moshën gjashtëdhetepesë vjeç, e un e tek “Rrno për me tregue” apo “Françeskanët por shumë më tepër se kaq. Padër Zefi ësh- fatkeqsi – thuej ti si të duesh – që un të je- hapa nj’atëherë”. Duke u kthyer te ky bot- e mëdhaj”. Pa të tillë ndërmjetësa do ishim të gjyshi, stërgjyshi, katragjyshi i mbërthy- tojshem realisht si epoken e gurit, ashtu im, “Saga e fmijnisë”, po shpjegoj sh- vërtet të vorfën në vetëdijen tonë kombëtare, er në kodin tonë gjenetik. Ai na e sjell atë qytetnimet parakristjane, kohët klasike, kurtimisht verbin “saga”. Kjo fjalë është një pasi mes nesh dhe kësaj vetëdije janë nga viti Njëmijë drejt e në vitin Dymijë. epoken Mesjetare e, po, shekullin e njizetë. huazim ndërkombëtar prej gjuhëve nordike, ndërkallë vijimisht shumë ndeshtrasha, të Kështu, me nji t’kërcitun gishtash! Por nuk jam i knaqun nga të gjitha kto. Un dhe përgjithësisht don të thotë “tregim”, por cilat na i kanë shprishë kodet e brendshme Si ju ra në dorë ky dorëshkrim? kam aspirue gjithmon nji epokë tjeter është përdorë rëndom si sinonim i fjalës të komunikimit. Flasim në thelb të njëjtën Për hir të së vërtetës ky shkrim, shumë t’ardhme për krejt njerzimin. Do të vijë legjendë. Në një kuptim më të saktë, quhen gjuhë me të parët tanë, ndoshta dhe të nje- më përpara se në dorë, më ra në vesh, ma ndonjiherë ajo? Un besoj”. Dorëshkrimi që kallëzimet në prozë, të cilat i takojnë traditës jtat fjalë, por nuk mbërrijmë dot të kupto- pat thënë padër Zefi vetë. Kisha nevojë po flasim, e për të cilin fare pak njerëz ish- gojore dhe përbëjnë pjesën më të hershme hemi; atëherë ndërmjetësì të tilla, sikundër shpesh e më shpesh ta takoja atë njeri, po in në dijeni tashmë është bërë gati për bot- të epikës skandinave. janë shkrimet e padër Zefit, na ndihmojnë nuk di ta ndaj mirë (e mbase as nuk mund im dhe do të bjerë në duart e lexuesve pas Pas këtij sqarimi, besoj se mund të rroket ta rekuperojmë përmasën trashendentale të të ndahet) nëse kjo shtysë më vinte prejse pak ditësh me rastin e ditëlindjes së pader e plotë kuptimësia e titullit, pra edhe bren- vetëdijes sonë e të arnojmë sa mundemi atë merrem me albanologji, apo ngaqë ky frat i Zefit me 7 prill. Jo se data 7 prilli ishte dia e krejt veprës. Ndonëse në vështrim të që Pashko Gjeçi e pat quajtur “pëlhura e shtyrë në moshë dinte mirë me fashitë ditëlindja e tij e vërtetë. Në fakt ajo datë ka parë ky libër ngjan si një tregim thjesht au- pamort”, e cila nuk është gjë tjetër përveçse kërkesat e mendjes e të shpirtit. Kishte një histori të veçantë, histori, të cilën bash- tobiografik, në të vërtetë padër Zefi nuk e thurja e së tashmes me të shkuarën. E që pothuajse për çdo dilemë nga një përgjigje kë me shumë detaje e rrëfime interesante sjell veten aspak si personazhin kryesor të përbën atë truall të lëvizshëm mbi të cilin të atillë që vështirë se gjendet sot tjetërkund. rreth “Sagës...” do të na i rrëfejë studiuesja këtyre fletëve. Vendi që i ka caktuar vetes duhet të ndërtojmë të nesërmen tonë. Kështu, një nga këto herë kur po prisja me dhe mikesha e pader Zefit, Ledi Shamku Sh- në këto radhë është pakashumë si vendi që Kështu, me fjalë të tjera ky botim vjen marrë shpjegim prej tij për do kuptime të kreli, e cila i ka përfunduar tashmë gatitjet ka rapsodi teksa, i ulur përballë nesh, na edhe si një dokument, përveçse si një vepër rralla fjalësh arbënore, ai befas ndërroi për botimin e këtij dorëshkrimi. kallëzon gojëdhana e ndodhì të motmotit. letrare, i kundërt, ndonëse me të njejtin temë e tha: “O varza jeme, a po m’merr vesht “Saga e Fmijnisë”, dorëshkrimi i fun- Njëlloj si lahutari, edhe padër Zefi zgjedh të drejtim, me filmin pa zë. Këtu kemi të bëjmë se për nji kto që po m’pvetë jam tue shkrue dit që na la At Zef Pllumi është gati për shërbejë si shtegu që e mundëson historinë me filmin pa figurë, veçse me një zë i cili nji monografi; e due me e quejtë Saga e fm- botim. Ç’mund të na zbuloni nga ky ijnisë. Ashtë saga e nji shkreliani, se ti e din dorëshkrim? që un jam Shkrelian, e? Po, n’mujtsha me e Është dorëshkrimi i mbramë që Askush më natyrshëm se padër Zefi nuk fliste me të krye, nuk kam dishirë me e botue në gjall- trashëgojmë prej At Zef Pllumit, dhe pikër- meni teme”. Atypari nuk e kuptova fort isht se i tillë, ndoshta na mundëson më fort njejtin seriozitet e preokupacion si për drangojt e për ç’lidhje kishte fminija e padër Zefit me kup- të kuptojmë thelbin e përbashkët të gjithë timet e fjalëve për mua t’errëta, por biseda korpusit letrar të tij. Them korpusit, pasi kulçedrat ashtu edhe për internetin e celularin. Për të ndrroi shteg sërish e herët tjera që e takova padër Zefi shkroi njimend shumë brenda një nuk ma përmendi më. kohe relativisht të shkurtë, madje shpesh këto gjëra nuk përbënin asnjë diferencë thelbësore Një ditë mbas do kohësh, s’bashku me qeshej duke thënë: “A din çfarë, padër? Nji Ardian Klosin e Brikena Çabejn, u nisëm për E diel, 29 Mars 2009 ZBULIMI- III

Dorëshkrimi përfundon me një kaligrafi Një letër… tjetër, që dëshmon se kjo pjesë nuk është shkruajtur prej tij. E ka ndihmuar dikush? Po, ashtu është. Në të vërtetë bëhet fjalë Fort i shtrêjti pader Zef, për fletët e fundit, të cilat janë shkruar nga një dorë jo fort e sigurtë sa i përket regjistrit gjuhësor. Është pjesa kur At Zef Pllumi po t’i shkruej këto dy fjalë si postille t’rravgimit që sapo u mbyll. ligështohet edhe më, sa nuk mundet as të U mbyll tash për tash. Po shkruej n’giuhen tande pader, a ma sak- shkruajë, dhe provon ta vazhdojë rrëfimin e të n’giuhen tonë. Veç nuk dij me t’kallxue, këto t’mbrame fjalë tij nëpërmjet diktimit. Por janë shumë pak t’mijat a janë gulç malli, apo dishirë për me u prrallë rishmas me fletë. Ishte gjithnji e më rrallë në gjendje për ty. punë. Saga mbetet e papërfunduar. Nuk mund ta dijmë dot sa e gjatë do t’kish qenë Me çka ke shkrue e ke folë për s’gjalli, ke çelë mendjet tona, ajo, as se ç’kumte të mëtejshme do t’na për- pader Zef, e tash s’fundi, me këte rrëfim vetanak, na çele edhe cillte. Dijmë vetëm që padër Zefi, kushedi shpirtin tand. Me këte dishmì t’pakryeme por t’perkryeme, ti na përse, nuk donte ta botonte Sagën sa qe gjallë. grish me lundrue në t’shkuemen e gjindjes tonë arbnore, gjithë Pse del pikërisht tani ky botim? tue vozitë përmes dêjsh e rrembash t’zemrës sate. T’asaj zemre Sepse pas pak ditësh është 85-vjetori i që, siç e thue ti bukur mirë, rrnoi ma shum se njimijë vjet. Me lindjes së tij. Më 7 Prill. Është një datë kuri- kenë vallë ky testamenti yt? Për këte deshta m’u prrallë, pader, e oze kjo, dhe padër Zefin e zbaviste mjaft të me t’pvetë. E s’mûj. E tash m’duhet me i persiatë vetë shumë gja- treguarit e “ditës” së tij të lindjes. Shtatë Pril- na, tue u rrekë me fëtyrue gjithnji cili kish me kenë gjykimi yt. Se li qe ditëlindja që i “ngjitën” hetuesit e bur- njerzit janë bashkë edhe kur s’janë bashkë, apo jo pader Zef ? gut të parë. Pa përfillur të dëgjonin prej tij se kur kish lindur, e plotësuan me kokë të vet Them se saga e fminisë sate âsht edhe saga e fminisë këtij kom- skedën personale, duke i thënë: “Ty të shkon bi, që ka besue tek e mira si fmijë e ka luftue për t’miren si burrë. kjo datë se i ke shërbyer fashizmit”. Padër Saga jote mbet e pakryeme. Shumkush mund t’gjykojë se ti nuk Zefi e mbajti këtë datë edhe më vonë. E mbaj- mujte me e krye, pader, dhe ndoshta biologjikisht nuk gabon. Por ti si shenjë e sensit të tij të humorit, karak- un që jam besplote se kjo sagë vetanake shërben njiherit edhe si teristik ky tipar për te. preludi i sagës tonë kombtare, prirem me mendue se ti nuk desh- E fundja, tani që e mendoj, për ne bëri mirë te me e sosë këte rrëfenjë, tue na lanë sot shtegun çelë ne sh- që nuk e ndërroi. 7 Prilli s’do të na kujtojë qiptarvet, për me e shkrue na vetë, gjith’ tok e me ty bashkë, epi- vetëm humbjen e lirisë me Tridhjetenëntën, logun e kësaj zanafille. E n’kjoftëse âsht kshtu siç po due un tash por edhe lindjen e nji t’madhi Frat të Vogël, me e kuptue, at’here m’vjen me thanë se ke bâ nji punë fort At Zef Pllumit. t’lëvdueshme edhe tipike françeskane, o mendjeholli pader Zef ! Ky dorëshkrim i fundit paraqet një Ledi Shamku-Shkreli tjetër atmosferë gjuhësore nga ajo që tash- më lexuesi njeh nga padër Zefi. Çfarë ndikimesh ka në të? Po, është e vërtetë. Në këtë vepër haset një dat tonat me ta. Pashë si ju njomën sytë, ju në Malsi t’Madhe me ngulmin shqipe pak më ndryshe nga ajo që lexuesi ka përndez fytyra e zu të përsriste n’heshtje veç për me gjetë se ku mund t’i pre- shijuar fjala vjen tek “Rrno për me tregue”. me lëvizje buzësh fjalët e malsorve. U ngrit heshin eshtnat albanologut të Sintaksa paraqitet po ajo, por në linearitetin vrik mandej e na tha: “Po kam dishirë me ju madh, dom Nikoll Gazullit. e saj mbërthehen natyrshëm e me vetëdije lexue Sagën e fmijnisë!”. Ja ku m’u shfaq sër- Padër Zefi e dinte që atë ditë mjete kumtuese që burojnë prej një trualli ish ky titull, e kësaj radhe jo më thjesht i do shkoja në krahinë të Shkre- specifik, me jeh historik, i cili sot duket se shqiptuar, po i shkruar mbi një fletore me lit, dinte edhe për çfarë po sh- ka filluar të mehet prej braktisjes masive të kapak të kaltër, nëpër fletët e të cilës padër koja, ngaqë e kisha pyetë më maleve nga banorët e lashtë të tyre. Pra ndry- Zefi mundohej me shkoqitë germat. A më sak- parë në ia njihte ndesh- shon gjuha e kësaj vepre fillimisht për nga të nuk mundohej asfare; kishte shend zëri i trashën e mbrame dom Ni- leksiku, dhe kjo është mëse e kuptueshme po tij kur lexonte. Sot e gjithë ditën e kam ende kollit; e siç thashë pak më të kemi parasysh parimin “les mots et le cho- në vesh atë lexim. Ndoshta përshkrimet e lart, ai kishte gjithnji një ses”. Përditshmënia e jetës së maleve kërkon vendit dhe tingllima e t’folunit të gjindjes së përgjigje. Kur nisi me ra ligjërimin e vet, dhe padër Zefi len t’i burojë vet që ndjeu atë natë, e morën me vete shpir- muzgu, ndërsa zbritshim vetiu ky arketip gjuhësor. Mirëpo fjalët nuk tin e tij riosh, flurudhë nëpër bashtinat e ko- prej Mal- janë vetëm përmbajtje, ato janë edhe formë. rijet e vendlindjes, aty ku këmbët e pamujtu- sie, e Këto leksema të arketipit mvishen me mor- na nuk e çonin më prej vitesh. Kështu ai desht mbajtëm fema nga po ky arketip skajesh gjuhësore e me e ndjekë s’paku me mend atë shtegtim, frymën historike, dhe kështu vetë konteksti i kësaj duke zgjedhë të na lexojë pjesë nga dorësh- drejt e te vepre, i ndryshëm nga të tjerat, sjell me vete krimi që kish nisë të shkruante. qela e padër edhe një tjetër atmosferë gjuhësore nga Kur padër Zefi ndrroi jetë, mjerisht pa Zefit, në Ku- ç’jemi mësuar të përftojmë deri më tash mundur ta përfundojë Sagën, At Viktor De- vendin prej autorit. maj u kujdes t’ia daktilografonte dorësh- Françeskan Gjithsesi kjo është një qasje teknike, krimin aq sa ish. Dhe qe Padër Gazmend të Arrës Mad- dhënë përmes parimeve të gjuhësisë kon- Tinaj, Provinciali i Françeskanëve, ai që ma he. Ai ishte tekstuale, për të cilën nuk lypet ta kesh besoi përgatitjen e veprës për botim. Tash po aty. U ulëm e i njohur nga afër shkruesin. Por gjej me më duket sikur historia që sapo tregova nuk thashë: vend të shtoj këtu edhe një përshtypje që është veçse një zgjatim i Sagës. “Padër, kam ka të bëjë me vitin e fundit të jetës së At Diku ne hyrje të dorëshkrimit At Zef boll me Zef Pllumit. Përshtypja është se ai n’ato Pllumi cilëson “Un që jetova shumë shek- t’tregue!”. I dëf- momente të vështira të ekzistencës së vet uj”. Çfarë donte të thoshte me këtë? Pse ky tova për lug- dukej shumë i dhënë mbas personalitetit të shënim? inën e Prronit albanistit Shtjefën Gjeçov, madje mund të Po e nis më mirë këtë përgjigje me vetë Thatë, për them se Pllumi po përjetonte një pasion të shënimin hyrës të autorit. Kishën e Shkre- vërtetë ndaj Gjeçovit. Ndër planet e tij atë “Lexuesi e kupton mirë se un nuk jetova lit ku njimend kohë ishte botimi i pionierit të arkeologjisë as nji shekull të vetem. Vendi në të cilin lin- prehej prej gjash- sonë, e për këtë më nxiti të bëj një kërkim da, ngjarjet që jetova, rrethanat e ndryshme të dekadash dom në Institut të Kulturës Popullore. Qe ajo të globit toksor e të jetes sime, më suellën at Nikolli, për kori- periudhë kur padër Zefi mbante mbi ko- fat ose at fatkeqsi – thuej ti si të duesh – që jet që hapeshin modinë një libër të von Hahnit dhuruar un të jetojshem realisht si epoken e gurit, njimbasnji deri në Gjeçovit me kushtesë, madje një herë më ashtu qytetnimet parakristjane, kohët Fushë-Lugje ku pat thanë se në rasë të botimit të jetësh- klasike, epoken Mesjetare e, po, shekullin e gjendej Shpell’ e krimit të Gjeçovit, donte t’i bënte një par- njizetë. Por nuk jam i knaqun nga të gjitha Priftit, për bisedat athënie të posaçme, të cilën mjerisht nuk kto. Un kam aspirue gjithmon nji epokë tjeter me malsorë tash të mbërriti ta shkruajë. Në këtë kontekst nuk t’ardhme për krejt njerzimin. motnuem, dikur duket e beftë që ligjërimi i Sagës përkon Do të vijë ndonjiherë ajo? Un besoj.”. vocrrakë që dom Ni- në masë të madhe me ligjërimin e Gjeço- Është shumë e vështirë për t’u thënë me kolli i mblidhte rreth vit tek “Agimi i Gjytetnisë”. E dukej se me pak rreshta pse-ja që ju kërkoni. Libri është votrës e ju mësonte këtë stil shkrimor, padër Zefi në t’mbrame fort i shkurtë e mund të lexohet brenda ditës. shqip, histori e urtì. të ditëve të tij po përmbyllte një rreth të Është më mirë ta lexoni aty. Askush më natyr- “Ndigjoji tash ri të një qarku të vjetër letrar me qendër shëm se padër Zefi nuk fliste me të njejtin padër malsorët e tu si në Shkodër. Apo mbase një rreth të vjetër! seriozitet e preokupacion si për drangojt e kuvendojnë”, - i thashë Kush mund ta dijë këtë sot?! Shtigjet për për kulçedrat ashtu edhe për internetin e duke i avitë një mag- tek gjuha shqipe janë infinite. netofon doracak ku celularin. Për të këto gjëra nuk përbënin as- kisha regjistruar bise- një diferencë thelbësore. IV- TRASHEGIMIA E diel, 29 Mars 2009

E gjithë tipologjia e veshjeve kombëtare shqiptare, e paraqitur këtu, shkëlqen me një Veshjet begati dhe larmi të pashoqe. Ajo përshkohet, mbi të gjitha, me një harmoni të tillë organike, sa i tërë kompleksiteti përmbajtësor e krijues sajon një simfoni të mirëfilltë, të njësishme dhe të Popullore papërsëritshme në fushën e artit utilitar, përkatësisht në kulturën e veshjes popullore, në mbarë truallin evropian

1b 1a

DR. SC. FLAMUR DOLI

urdo që studiuesi zbu Veshja kombëtare shqiptare lon ndonjë risi nga e kaluara e popullit të tij, atë e përshkojnë ndjenja të veçanta kre- narieK dhe ngazëllimi. Kjo më ndo- dhi verën e kaluar, kur, në fshatin në studimet e Franc Nopçës Lëbushë të Rrafshi të Dukagjinit, shkova për të parë një “shtëpi çardak” të moçme mbi 350 vjetë. Dhe vërtet, posa u hapën dyert e pjesës së Malësisë Veriore të trual- oborrit, para meje u shfaq një ve- lit shqiptar. Biografi për arkitektonike, e cila edhe pse e Larmi tipologjisë braktisur që prej kohësh, shën- NOPÇA Franc (Franz Nopcsa, 1877 driste mahnitshëm me vlerat e saj së kostumeve -1933). Gjeolog, paleontolog, dhe et- të jashtëzakonshme. kombëtare nograf hungarez. Nga v.1903 deri më Ky monument kulture, i denjë Krahasuar me madhësinë e 1922 erdhi disa herë në Malësinë e për respekt, është i ndërtuar trevës së sotme gjithëshqiptare del Veriut të Shqipërisë. Në fushën e pothuaj tërsishtë prej drurit të se tipologjia e kostumeve ko- gjeologjisë Franc Nopça u mor me gështenjës dhe pjesërisht prej gu- mbëtare paraqitet në një larmi dhe studimin e ndërtimit gjeologjik të Sh- rit, sipas vlerave dhe tipareve ar- pasuri të jashtëzakonshme. E gjithë qipërisë Veriore. Hodhi bazat e strati- kitektonike formësuese, mbase nga kjo, nga shkencëtarët e kësaj fushe, grafisë dhe të ndarjes tektonike të saj çdo studiues i arkitekturës do të u shpjegua me faktin se veshjet ko- si të Dinarideve, duke qenë përkrahës cilësohej si vepër e “rrymës ar- mbëtare shqiptare kanë një i hipotezës për zhvendosjet e mëdha kitektonike postmoderne”. origjinë shumë të lashtë, dhe ato u tektonike horizontale. Botoi mjaft stu- Këtë kënaqësi të papërshk- ruajtën nga kohërat ilire, kur ky dime me vlerë gjeologjike për zonën rueshme, e ndjeva me rastin e popull e banonte gjithë gadishullin e alpeve shqiptare. Vepra e tij krye- shpalimit të një kompakt-disku nga ilirik, pra, me një sipërfaqe sore është: Gjeografia dhe gjeologjia i cili para syve të mi u shfaqën pam- shumëfishë më të madhe se ajo e e Shqipërisë Veriore, Budapest 1929, je mahnitëse nga veshja kombëtare tanishmja e popullit shqiptar. Do të që shoqërohet edhe me hartën e parë shqiptare e fillim shekullit të XX, thotë se kultura e veshjes popullore gjeologjike 1:200.000 të Shqipërisë si dhe nga arkitektura tradiciona- u ruajt, mbase e pa reduktuar, gjatë Veriore. Mblodhi edhe një material të le e Malësisë së Veriut Shqiptar, të gjithë rrjedhës historike, që nga pasur etnografik dhe rezultatet e stu- bëra nga ekipi kërkimor hulum- ilirët e tek shqiptarët. Por krahas dimeve i botoi në disa artikuj dhe në tues i Franc Baron Nopçës, gjeolog, kësaj, tokat iliro-shqiptare, gjatë veprën: Shqipëria – ndërtime, veshje paleontolog dhe etnograf hun- gjithë kësaj historie shkuan gjith- dhe enë e orendi, Laipcig, 1925. La garez. një duke u rrudhur, si rrjedhojë, në dorëshkrim veprën tjetër: Sh- Vizatimet brilante, të bëra nga deri në gjysmën e parë të shekullit qipëria – Fiset e Malësisë së Sh- ekipi i Nopçës në vitet 1903 deri më XX, përpjestimisht me popullatën qipërisë së Veriut dhe ligji i zakoneve. 1922, dhe të arkivuara në këtë ko- shqiptare, u paraqit një larmi tejet Është ndër të parët që në studimet mpakt-disk u mblodhën në bib- e madhe e tipologjisë së kostumeve etnografike për Shqipërinë futi për liotekën universitare të Vienës. kombëtare, e pakrahasueshme me krahasim edhe të dhënat e arke- Kam fatin dhe kënaqësinë e popujt e tjerë evropian. ologjisë. Për objekte të kulturës ma- veçantë, që në këtë revistë para lex- Në kuadër të një segmenti të ti- teriale përdori, jo gjithnjë me sukses, uesve të nderuar, ta shfaqi gjithë pologjisë tejet të begatë të kos- metodën krahasuese me vendet e begatinë dhe larminë e tipologjisë tumeve popullore shqiptare të tjera të pellgut të Mesdheut dhe të së veshjes kombëtare shqiptare të paraqitura këtu, siç shohim nga Azisë së Afërme. prezantuar në mënyrë të përkryer tabloja V, është dhënë edhe xhyble- (Nga FJALORIN ENCIKLOPEDIK nga ekipi kërkimor hulumtues i ta e lashtë e Malësisë. Ky fustan në SHQIPTAR, Tiranë 1985, faqe 761) Nopçës. formë këmbane, me pala vertikale, E gjithë tipologjia e veshjeve përkon tërësisht me fustanat në fig- kombëtare shqiptare, e paraqitur urat neolitike, njëherësh ka një këtu, shkëlqen me një begati dhe përgjasim të madh me tipin e fus- përkim të plotë me veshjen e vall- larmi të pashoqe e cila përshkohet, tanit nga Mikena dhe Kreta. Për më tares etruske. Në këtë konteks, po mbi të gjitha, me një harmoni or- tepër, siç shohim nga fig.1. dhe fig.2. kështu edhe struktura mor- ganike. I tërë kompleksiteti përm- të dhëna në një bashkëlidhje kra- fologjike e veshjes së grave të bajtësor e krijues sajon një simfo- hasuese, xhybleta e malësisë, njëra Shestanit (Malësia e Mbishkodrës) ni të mirëfilltë, të njësishme dhe të ndër veshjet më të vjetra në është besnikrisht e ruajtur dhe papërsëritshme në fushën e artit Evropë, si mbetje e një qytetërimi pothuaj identike me atë të gruas utilitar, përkatësisht, në kulturën e të lashtë mesdhetar, e ruajtur me ilire. Përveç kësaj, shkenca et- veshjes popullore, në mbarë tru- shekuj e milienume në mënyrë më nologjike ka provuar katërçipër- allin evropian. Këtu është paraqi- besnike dhe më autentike në tra- Franz Baron Nopsca, veshur me isht se edhe elementet specifike të tur vetëm një segment i kulturës së ditën e veshjes popullore shqiptare, kostum shqiptarë të Malësisë kostumit - veshjes dimërore dhe veshjes popullore shqiptare, pra i paraqitet në një analogji apo verore të gruas së Shestanit, siç E diel, 29 Mars 2009 TRASHEGIMIA - V

2a 2b

Në foto: janë: zhguni, fudullat dhe gërsheti, 3a janë mbijetoja gjurmët e të cilëva 1a dhe 1b. Veshje katolike të Sh- të shpiejnë në thellësitë e lashta kodrës dhe Veshje myslimane të ilire. Shkodrës Përfundimet e mësipërme 2a dhe 2b Veshje tradicionale te mbështeten mirëfilli edhe në liter- aturën shkencore kroate, ku përveç Mirditës tjerash thuhet: “veshja popullore 3a dhe 3b Veshje të Malësisë së shqiptare edhe pse ju nënshtrua Madhe dhe Veshje të Malësisë së ndryshimeve dhe ndikimeve, ajo u Vogël ruajt në disa treva, kurse në disa 4a dhe 4b Veshje të Dukagjinit dhe forma ka mbetur gadise intakte. Veshje të Kelmenëve Shqiptarët ende e mbajnë fus- tanellën, e cila nga kohërat e vje- tra u gjet te Vaçi në Kranjskë, dhe i përket shtresës kulturore ilire. Fus- kave dhe motiveve të njëjta. Forma tanat e femrave në formë këmbane, më e përhapur dhe më e rëndë- që veshen në Malësi të Madhe, sishme e shprehjes figurative në përkojnë tërësisht me fustanat në 3b artin popullor pasqyrohet në arte- figurat neolitike, të gjetura në faktet e tekstilit. Gruaja e Kosovës Kliçevë të Sërbisë, po ashtu kanë edhe sot është artiste e vërtetë për një përgjasim të madh me tipin e harmonizimin e ngjyrave, qoftë kur fustanit nga Mikena dhe Kreta”. end, qëndisë, apo kur thurrë. Ajo, Linja e mbijetesës së një fije tjetër me një shkrim ornamentesh dhe të pashkëputur që nga pellazgët e simbolesh, të njohur vetëm për të, Mikenës deri tek shqiptarët provo- e shpreh luftën e saj personale për het edhe me këtë: Në veprën t’i mbrojtur familjarët e saj dhe për “L’orient et la Gréce” të autorëve të sjellë përparim në shtëpi.” Në A. MALET dhe J. ISAAK (botim IV, këtë kontekst do cituar edhe Mis Libr. Hachette - Paris, në faqe 199) Edit DURHAMIN, e cila kur e vizi- është një vizatim i Mikenës mbi një toi një shtëpi të madhe në Brigjet e enë nën të cilën shkruan: “Në këtë Hotit, në fillim të shek.XX, ajo veç vizatim s’gjendet trajta e rregullt tjerash, për gratë e shtëpive të tilla klasike greke. Fytyra është mbulu- e thotë edhe këtë: “Ato bartin drutë ar prej mjekrës, flokët mvaren pra- shumë i madh objektesh tekstili, deri tek ato shumë të zbukuruara pare autentike, me një koncept të e zjarrit dhe ujët, edhe kur shkojnë pa kokës; mbulesa e kokës është si me punën e saj shekullore arriti të me daltim, dhe krahas kësaj, herë- dalluar të harmonisë së ngjyrave e vijnë nga burimi me bucelat e rën- kësulë katrore, si ajo që mbajnë sot krijoj një koncept estetik plotësisht herë, të zbukuruara me motive dhe nuancave, zbatuar në formë da të lidhura me litarë leshi në shqiptarët e Epirit”. të qartë e me tipar dallues. Madje, llojesh të ndryshme, realizuar në sintetike me sistemin e motive supe, dredhin ose punojnë lesh pa me plot gojën, mund të themi se ajo teknik të ngjyrosjes. Zakonisht në gjeometrike dhe teknikën e endjes pushim. Disa përkufizime mbi botën e arriti idealin antik të estetikës, që oborr të ndonjë shtëpie të fshatit apo të thurjes. Në këtë kontekst do ...Ato endin dhe bëjnë të gjitha krijimtarisë popullore shqiptare në shquhet për një harmoni kompozi- mblidheshin grupe grash, prej 10 shtuar se, shumë prej motiveve or- veshjet e punuara deri te gajtanët lëmin e endjes dhe thurjes në tek- cionale të përkryer, së cilës, siç thu- deri në 40 sosh, për të qëndisur dhe namentale të aplikuara në endje e zinj të mrekullueshëm të tirqeve stil het, s’mund t’i shtosh e as t’i heqësh thurur, dhe po atë ditë i bënin punët dhe thurje të tekstilit, ne i hasim si të burrave, sipas modelit tradicio- Sistemin e motiveve zbuku- gjë. Sajimi i tërësisë kompoziciona- përgaditore për endje. tek gjetjet arkeologjike, po ashtu nal. Madje edhe gajtani vetë puno- ruese, i cili ngërthente pandashëm le, tek endja e tekstilit nga gruaja Në kuadër të shprehjes figura- edhe tek objektet etnografike, më het me dorë me tetë fije mbi një edhe konceptin e së bukurës (kon- shqiptare, ishte zhvilluar deri në tive, në artin e endjes dhe thurjes tej, tek objektet e arkitekturës pop- gjysmëcilindër të thurur si ceptin estetik), e hasim jo vetëm tek një sistem kompozicional - estetik, në tekstil, gruaja shqiptare aplikoi ullore, tek veshja kombëtare e shportë, të cilin endësja e mban me ilirët e arbërit, por më vonë edhe i cili pandashëm nga koncepti es- motive dhe variacione kompoz- grave, tek arkat, tek djepet, tek av- gjunjë, duke i hedhur masuret kër- tek shqiptarët, përkatësisht në një tetik i koloritit, shquhet për tipare imesh të nduarnduarta dhe të lëmendi, tek gurët mbivarrorë, në citëse nga njëra anë te tjetra, dhe masë të caktuar edhe tek objektet autentike. Koncepti i së bukurës, në panumërta, gjithherë sipas një ballinë apo mbi portat kryesore të duke e mbërthyer gajtanin e e tekstilit të punuar nga gruaja kontekst të krijimtarisë së gruas sistemi plotësisht të formuar të shtëpive, si dhe në objekte të tjera mbaruar me shkathtësi të madhe. Kosovare. Këto objekte etnografike, shqiptare, në lëmin e endjes dhe motiveve zbukuruese, kryesisht të të luajtshme. Përfundimin e sipër- Duhen disa dhjetëra metra për një më drejt, elementet e veshjes ko- thurjes në tekstil, si në Has, po ash- karakterit gjeometrik. Krahas shtruar mirëfilli e mbështesin edhe kostum; por del një punë artistike mbëtare shqiptare të grave e fëm- tu edhe në Drenicë, pastaj në Duk- kësaj, kjo veprimtari shquhej për etnologet: Darmanoviq dhe Kul- kur mbarohet”. ijëve, pastaj objektet e tjera me kar- agjin, apo në Rrafshin e Kosovës, zbatim ngjyrash origjinale e dal- lashi, të cilat thonë: “Punimi tradi- E gjithë kjo që u tha mësipër akter të ndryshëm, siç janë jas- etj., me kohë, duke u përcjellë brez luese, siç është, bie fjala, e verdha cional i stolive në Kosovë ekziston dëshmon se, kostumet kombëtare të tëkët, duqtë (hejbet), shamitë, pas brezi, mer tiparet e një shkolle me të portokalltën, e verdha me të në një kontinuitet kohor – që prej shqiptarëve, përveçse shquhen për mbulesat, etj., shquhen për një krahinore të të krijuarit artistik. kaltrën, e gjelbra origjinale, me parahistorisë, antikës, mesjetës, tipare me vlera të larta artistike formësim tejet elegant e harmon- Në Drenicë, tradicionalisht, tjerrja, nuanca të papara gjetkë, në kom- deri më sot. Për këtë më së miri dhe laryshi të pakrahasueshme, ato ik, dhe siç është konstatuar nga stu- sipas zakonit: “janë mbledh gratë binim me ngjyra të tjera, e sidomos dëshmojnë gjetjet arkeologjike, nga njëherësh përfaqësojnë një kulturë diuesit e huaj, edhe me një monu- me tjerrë”, mbahej në fund të verës me të zezën. Pra, e gjithë krijimtar- njëra anë, dhe ato etnografike, nga gjenetike kombëtare me një lashtë- mentalizëm të shembujve antikë. ose në fillim të vjeshtës, gjithnjë ia e gruas shqiptare, në endje dhe ana tjetër, tek të cilat shfaqen si të thellë, si pjesë shumë e rëndë- Vërtet, gruaja shqiptare, siç pas dite. Llojet dhe numri i furkave, në thurje, përbën edhe dimension- përkime të plota ndërmjet llojeve të sishme e mbamendjes së kulturës mund të shihet nga një numër ishte prej atyre më të thjeshtave e in e koloritit, i cili shquhet për ti- materialeve dhe përdorjes së tekni- gjithëbotërore.

4a 4b VI - EPISTOLAR E diel, 29 Mars 2009 Një letër… Përtej lumenjve Kalama dhe Aheron (Meditime për një letër)

ENVER KUSHI oset drama e një populli, që u bë pre e nacio- nalizmit ekstrem, që u penalizua në masë që ur në gjysmën e dytë të shek. nga fëmija i pafajshëm e deri tek plaku i pafu- XIX, engjëlli mbrojtës i sh qishëm dhe i sëmurë. Tula Stefanidhu qiptarëve Naim Frashëri, do të (Malakata) u flet bashkëkombësve të saj, shkruante në gjuhën greke po troket në ndërgjegjen e trazuar të atyre që emën “Dëshirë e vërtetë e sh- bënë krime monstruoze, apelon për drejtë- Kqiptarëve” dhe pak kohë para tij Rigas Fe- si e humanizëm, rikujton të pafajshmen, rajo, poeti i madh ëndërrimtar dhe idealist motrën e saj çame, miqësitë e ndërprera nga grek, do t’i këndonte miqësisë së popujve dhuna mizore... Tula Stefanidhu (Malakata) ballkanikë, jam i bindur se përveç vetëdijes të drithëron me sinqeritetin e saj dhe zërin së lartë qytetare dhe emancipuese që ata revoltues në fund të letrës: “O zot! Sa të jepnin për kohën, bëheshin edhe zëdhënës tmerrshëm, sa të neveritshëm gjakatarët, të popujve që u përkisnin ose më saktë, tiranët, paranoitikët, që vunë popujt të zbërthenin kodet e popujve. Sepse popujt vriten dhe nuk i lanë të rrojnë me dashur- kanë kodet e tyre të komunikimit dhe mirëk- inë e zemrën për njëri- tjetrin!” uptimit, herë të qarta e dukshme, herë-herë Popujt tanë kanë nevojë për mesazhe si të mjegullta, me simbole nga më të çuditsh- ajo e znj. Stefanidhu.... Unë jam nga ata që met.... besojnë në miqësinë njerëzore... Unë jam Ballkani ynë i vogël, ky gadishull mitik, nga ata që adhuroj kulturën e madhe me popuj dhe kultura magjepse, që prej greke... Në zyrën time në Muzeun Historik mijëvjeçarëve vazhdon të rrezatojë jo vetëm Kombëtar, në tavolinën e punës, mbaj dhe në Evropë pjesë e secilës është, por edhe në e rilexoj ‘’Antologjinë e poezisë greke’’, botë një art të papërsëritshëm, ka qenë edhe ndërsa në bibliotekën personale shumë i mbushur me grindje, sherrnaja nga më ab- vepra të autorëve grekë që nga Homeri i surdet, luftra, përgjakje... madh deri tek Kazanzaqi, Samaras, Ricos, Lexoni poezinë popullore ballkanase, Kavafis etj, etj. Unë nuk urrej. Të parët e rapsoditë, eposin e popujve të këtij gadishul- mi, që janë lindur e rritur pranë brigjeve li apo letërsinë e krijuar në të dhe do të gje- të lumit Kalama, më kanë folur e më flasin ni të pasqyruar dramat ballkanase në shek- për miqësitë me familjet ortodokse çame, uj... familjet greke dhe ato vllahe të Thespro- E megjithatë, po t’u rikthehemi kodeve tisë... Unë nuk urrej... Sepse Tula Ste- të komunikimit, popujt e Ballkanit, kanë fanidhu (Malakata) nuk urren... Popujt ditur, që përtej acareve të politikave kanë nevojë për zëra si ajo e znj Tula... E përçarëse, ideologjive ekstremiste naciona- ardhmja u përket këtyre mesazheve. Lum liste, stinëve të shpeshta të përgjakura që ata politikanë, intelektualë apo klerikë që ka shoqëruar historinë e tyre, të mirëkup- i kuptojnë mirë kodet që vinë nga brigjet tohen mes tyre.... Dhe nuk kishte si të thesprote dhe Greqia e demokracisë dhe e ndodhte ndryshe... Ballkanasit e sertë, por kulturës... Jetojmë në një epokë globale, të edhe të mençur, kanë ditur të japin dhe mar- lirisë, demokracisë, respektimit të të rin mes tyre.... Një këngë, valle, melodi be- drejtave të njeriut, qarkullimit të lirë të fas natyrshëm kapërcente kufijtë e një fs- njeriut, respektit reciprok... Jam i bindur hati të humbur malor dhe qindra kilometra se zëri i Tula Stefanidhut (Malakata) nuk më në Jug, veri, lindje apo perëndim, bëhej është i vetëm në Greqinë fqinje. Unë nuk e pjesë e kulturës shpirtërore të atij vendi... njoh këtë grua e nënë. Nuk kam parë në Kështu ka ndodhur edhe mes shqiptarëve ndonjë foto as portretin e saj.. E megjith- e grekërve, veçanërisht në zonat skajore të Motra ime çame… ku të jetë vallë? atë jam i bindur se ndonjë ditë, po të më tyre... jepej mundësia të kapërceja lumenjtë Kala- Shumë vite më parë, duke ndjekur në ma e Aheron, të shkoja në Margëlliç (Mar- gariti) e më tutje, në Athinë, do ta njihja qytetin e Durrësit shfaqjen e një grupi pop- ashkatdhetar, që kthehesh nga Sh dhe ankthi. atë mes mijëra grave e nënave greke. Sepse ullor nga Greqia fqinje, kam ndjerë emo- qipëria! Mos ke mësuar vallë për B Dhe ja, dyzeteca vjet më pas, nga Sh- Tula Stefanidhu (Malakata) është një nënë cione të papërsëritshme, kur valltarët e tal- motrën time? Si ne, çame, nga vendet tona qipëria vjen një letër e përmortshme, e mirë greke e ballkanase, siç janë edhe entuar grekë, kërcyen mahnitshëm vallen është. Jam e pikëlluar. Asnjë nuk di pas bukur shkruar nga vëllai i madh. nënat shqiptare, edhe nënat serbe, bosh- “çamiko”, pra vallen e çamëve të Thespro- kaq shumë vite që kanë kaluar. Në fillim për të afërmit pyet: Kush njake, malazeze, maqedonase, bullgare, ru- tisë... Unë mbaj mend që në dasmat çame Bashkatdhetar! Ti, që je kthyer para do rron? Kush nuk është më? Dhe në fund mune, turke... Ne, ballkanasit, kemi nevojë në qytetin e vogë të Rrogozhinës, kën- kohe nga Shqipëria, mos vallë e di në se vijnë vuajtje pa fund: për këta zëra nënash, kemi nevojë për ko- doheshin dhe kërceheshin edhe këngë e rron ende motra ime e dashur? “Sapo lamë vatrat tona, rrugës na vdiq det e mirëkuptimit të popujve tanë. valle popullore greke... Në një nga kasetat Ishte truppakë, sygështenjë. E bukur. E motra jote. Ishte vetëm njëzet vjeç. Dhe Dhe në fund të këtyre shënimeve, do të me këngë e valle popullore greke, që unë e martuar së vogli. Bijë e vetme mes katër nuk vonuan ta ndiqnin e bija dhe i shoqi. kisha dëshirë që në qoftë se është gjallë, dëgjoj shpesh në shtëpinë time në Tiranë, vëllezërve. Dhe s’kishte mbushur motin, Vdiq edhe i ndjeri baba me gjyshen. Të doja ta takoja këtë grua fisnike, t’i shpreh- më emocionon sa herë e dëgjoj një këngë për që kishte lindur një vajzë. E pamësuar ish- pambaruara qenë lotët e hidhërimit para ja mirënjohjen për mesazhet që përcjell, t’i valltarin çam dhe trimin kundër pushtues- te me vështirësitë e jetës. se të arrinim të shlodheshim diku.” puthja duart në emër të mijëra e mijëra it turk, Osman Taka. Të vogla, ktheheshim në Letër e kobshme! Kaq çamëve...... Të gjitha këto përsiatje apo meditime, ovorua dhe loznim me gura- vjet zëmërdridhur, kaq vjet Dhe në qoftë se ka ndërruar jetë, do të më shoqërojnë sa herë që lexoj një letër që lecë. Në sterenë e madhe dyshimet largoja. shkoja në vendin ku prehet e qetë, për vjen përtej brigjeve të lumenjve mitikë Kala- ulnim kokat dhe thërrisnim O zot! Sa të tmerrshëm, t’i vënë një tufë me manxuranë apo va- ma dhe Aheron. Letra është marrë nga lib- të dëgjonim jehonën e zërave sa të neveritshëm silikua nga brigjet e Thesprotisë time. ri ‘’Margariti’’ (Athinë 1989, f. 125), shkru- tanë. gjakëtarët, tiranët, paranoi- Letra që po publikojmë, është përkthy- ar nga Tula Stefanidhu (Malakata). Motmoti besimi nuk na tikët që vunë popujt të er në gjuhën shqipe nga i ndjeri zoti Pet- Është një letër tronditëse, e shkruar me ndante, kisha dhe xhamia na vriten dhe nuk i lanë të rit Demi, familja e të cilit ka dhënë kon- dhimbje, dashuri, pathos, humanizëm... bashkonin. Një miqësi e lash- rrojnë me dashurinë e zem- tribut edhe në harmoninë mes popullsisë Është një letër mesazh, më e vërtetë se e të i lidhte familjet tona. rën për njëri- tjetrin. çame dhe asaj greke. vërteta, më tragjike se tragjikja. Atje shpal- -Ta ketë duruar rrugën e mërgimit? (Marrë nga libri i Tula - Mendoj se po, jeton- Stefanidhu (Malakata): përgjigjet zemra e përmallu- “Margariti” Athinë, 1989, f. ar. Por, vitet kalojnë pa lajme 125) dhe gjithçka e bren dyshimi Përktheu: Petrit Demi E diel, 29 Mars 2009 PORTRET-VII

Mitingu i Shkonjave që u AKTORI I 1908 mbajt në Korçë më Në vitin 1908, Petro “Fotografi”, 14 shkurt 1910 me MITINGU I SHKRONJAVE edhe pse ishte dhe aktor, rreth 15000 pjesëmarrës Një fotografi interesante për nga fotografon pjesë nga çfaqjet vlerat dokumentare është edhe teatrore në Korçë, që janë nga të ajo që i ka bërë Petro Shqiptari, parat, në mos më të parat në Mitingut të Shkronjave Shqipe të historinë e artit dramatik në vend. zhvilluar në Kodrën e Shëndëllisë Kështu sot na kanë mbritur foto (Korçë) më 13 mars 1909, i nga shfaqjet e dramës “Besa” të quajtur “Mitingu i Shëndëllisë”. Sami Frashërit dhe të dramës Ajo luzmë njerzish të mbledhur “Karl Topia”, kumti i tyre ishte një atë ditë të ftohtë marsi, i jepte shkundje e kujtesës së tubimit edhe ngjyrën e një shqiptarëve nëpërmjet ngjarjeve plebishiti miratimi për abecen historike dhe traditave të popullit shqipe, sepse gjithçka ishte për forcimin e frymës kombëtare vendosur katër muaj më pare, më të tyre 22 nëntor 1908, në Kongresin e Manastirit

QERIM VRIONI njerzish të mbledhur atë ditë të ftohtë marsi, i jepte tubimit edhe ë shejzën e fotografëve ngjyrën e një plebishiti miratimi më të hershëm sh Petro Dhimitri për abecen shqipe, sepse gjithçka qiptarë, një vend i ishte vendosur katër muaj më pare, veçantë i përket edhe më 22 nëntor 1908, në Kongresin e mjeshtrit të aparatit, Manastirit. Atdhetari dhe eruditi i PetroN Dhimitri. Ai është quajtur më njohur, Mit’hat Frashëri, në ndryshe edhe Petro Fotografi, për Fotografi i momenteve gazetën e tij “Lirija” që botonte në shkak të profesionit dhe Petro Sh- Selanik, shkruan se në të ishin qiptari, në sajë të përkushtimit të rreth 15 mijë pjesëmarrës. Natyr- madh për çështjen kombëtare. Ve- isht, edhe fotografi ynë ka qënë një primtaria e tij përqendrohet më me ta dhe e ka shtypur butonin me tepër në fotografinë dokumentare të rralla historike kënaqësi të madhe duke përjetuar dhe historike, shpesh edhe me me gëzim haren e përgjithëshme. ngjyrim artistik. Petro Dhimitri shquhet edhe si Petro Dhimitri është lindur në hur në Korçë dhe rrethina si në edhe ato të realizuara në Vlorë me personalitet politik, kulturor dhe Korçë në vitin 1861. Qysh në moshë fushën politiko-shoqërore, ashtu rastin e përvjetorit të parë të Pavar- shoqëror, ai dinte disa gjuhë të hua- të re, ai mërgon në Turqi (Stam- dhe në atë kulturore. Ai me nuhatje ësisë, më 28 nëntor 1913. Në mes ja, ishte grafist (piktor) i mirë si boll), ku mëson edhe mjeshtërinë e artisti e, njëherazi dhe me shpirt tyre është edhe një foto shumë e dhe ka luajtur rolin e Asllanit në fotografimit në një studio vendase. atdhetari, mundohej që veprim- njohur, ajo që paraqet Ismail Qema- dramën “Besa” të Sami Frashërit Këtu, rreth vitit 1890, fillon të bëjë taritë e tij në rrafshe të ndryshme, lin, Plakun e Flamurit së bashku në vitin 1908, në Korçë. Një pjesë e fotografitë e para. Ndër to, përveç të ndihmonin njera-tjetrën, gjith- me anëtarët e Kuvendit Kombëtar fotografive të tij janë kthyer në kar- fotove për popullatën, kishte reali- monë në shërbim të çështjes ko- duke përshëndetur nga ballkoni i tolina pas 1908, kur xhon turqit tol- zuar dhe peizazhe të bëra për mbëtare. Kështu, ai shihej shpesh ndërtesës së qeverisë së asaj kohe. eruan disa liri shoqërore. Gjithash- kënaqësi, si ai mjaft piktorik i fs- duke mbajtur me vehte armën, po Kjo foto gjatë diktaturës komuniste tu, ai ka gdhendur në dru, stampa hatit bregdetar arvanitas Hidër, në njëkohësisht edhe aparatin fo- ka pësuar riprekje (retushime) për parullat festive-atdhetare me Greqi më 1895. Pak më vonë, ai tografik i cili ndonëse jo praktik, shumë të mbrapshta. Prej saj u ho- rastin e përvjetorit të parë të Pavar- kthehet në atdhe. Në vitet që përf- nuk e bezdiste. Me atë aparat, Petro qën të gjithë të tjerët, që ishin ësisë që u kremtua në Vlorë me shijnë fundin e shekullit XIX dhe Dhimitri ka fotografuar pjesëtarët anëtarët e qeverisë dhe, u la vetëm madhështi. Interes të veçantë fillimin e atij XX, Petro Dhimitri e çetave ku bënte edhe vet pjesë, Ismail Qemali. Po ashtu fotoja para- paraqet edhe një portret fotografik nis gjallërisht pjesëmarrjen e tij në para ose pas betejave luftarake me qitej sikur ishte e 28 nentorit 1912, i tij me veshje kombëtare të kra- lëvizjet për çlirim kombëtar duke pushtuesin për lirinë e vendit. E, qiptarëve nëpërmjet ngjarjeve his- kur në të vërtetë ishte e një viti më hinës së Shkodrës, gjë që tregon se u regjistruar edhe si anëtar i Klu- megjithëse nuk ka fotografuar torike dhe traditave të popullit për pas, një shtrembërim i pafalshëm duhet të ketë qënë në qytetin e bit atdhetaro-kulturor “Dituria” të çaste përpjekjesh të armatosura, forcimin e frymës kombëtare të historik ky. Duke mbetur te fo- Marubëve dhe njohur me ta. Në një Korçës. Paskëtaj merr pjesë me çka ishte edhe e pamundur praktik- tyre. tografitë që ka realizuar ai në përv- peizazh i përgjithshëm fotografik të armë në dorë në çetat patriotike të isht, po vetëm aktorët e tyre, ai në Ai bashkë me Thanas Floqin ka jetorin e parë të pavarësisë, për- Voskopojës më 1914, ai shënon jo pa Çerçiz Topullit dhe Mihal Gra- një farë mënyre mund të quhet krijuar stampat e flamurit ko- mendim edhe disa foto çasti me keqardhje “Voskopoja para menos. Për veprimtarinë e tij atd- edhe “fotografi i parë i luftës” në mbëtar që zbukuruan rrugët e njerëz që natyrshëm të gëzuar, do- prishjes së tretë”. Një pjesë e fo- hetare, për një periudhë kohe, ai Shqipëri. Vlorës me rastin e Shpalljes së Pa- nin të përngrinin në letër atë at- tografive të Petro Dhimitrit, në xha- është burgosur dhe internuar nga Në vitin 1908, Petro “Fotografi”, varësisë. Sipas disa shkrimeve mbi mosferë festive, por edhe të tjerë që ma, filma dhe letër, ndodhet në autoritetet turke, por pa mundur ta edhe pse ishte dhe aktor, fotografon veprimtarinë e tij, Petro Shqiptari kapeshin vjedhurazi nga Petro “Fo- Arkivin e Shtetit në Tiranë. Petro gjunjëzojnë si veprimtar të çështjes pjesë nga çfaqjet teatrore në Korçë, ka pikturuar edhe shqiponjën me tografi”. Dhimitri është ndarë nga jeta në kombëtare. Për të njëjtat arsye, më që janë nga të parat, në mos më të dy krerë në një flamur të kuq të Një fotografi interesante për nga Korçë, në vitin 1947. Duke lëvruar 1905, dhespoti fanariot i Korçës, parat në historinë e artit dramatik përgatitur së bashku me Thanas vlerat dokumentare është edhe ajo me përkushtim fotografinë me Foti, e çkishëroi Petro Shqiptarin, në vend. Kështu sot na kanë mbri- Visso Mborjen, i cili u ngrit në që i ka bërë Petro Shqiptari, Mitin- tema atdhetare, por në një farë po nuk e përkuli dot shpirtin e tij tur foto nga shfaqjet e dramës Kalanë e Beratit në janar 1913. gut të Shkronjave Shqipe të zhvil- mënyre edhe me kërkesa estetike, liridashës. “Besa” të Sami Frashërit dhe të Ndër fotografitë më të shquara luar në Kodrën e Shëndëllisë (Ko- mendojmë se Petro Dhimitri, mund Ndërkohë, Petro “Shqiptari” ish- dramës “Karl Topia”, kumti i tyre të Petro Dhimitrit, në lëmin his- rçë) më 13 mars 1909, i quajtur të renditet bashkë me Pjetër dhe te bërë dalëngadalë një figurë e njo- ishte një shkundje e kujtesës së sh- torik e dokumentar, mendoj se janë “Mitingu i Shëndëllisë”. Ajo luzmë Kel Marubin, Kol Idromenon, Kris- to Shulin, dhe Vani Burdën, në yllësinë e fotografëve shqiptarë të Rilindjes Kombëtare.

Burime: 1.Revista “Skena dhe Ekrani”, Nr.1, 1988 2.Gazeta “Panorama”, 5 shkurt 2007 3.Elsie Robert—”Dritëshkronja”— Prishtinë, 2007 4.Gazeta “Lirija”— Selanik, sh- kurt, 1910 5.Gazeta “Drita”, 21 tetor 1962 6.Thëllimi Nedai— “Korçarët në shekuj”—Korçë, 2002 7.Gazeta “Illyria”—Nju Jork, 27.02—05.03.2009 8.Pepo Petraq—”Kujtime nga Lëvizja për Çlirim Kombëtar”— Tiranë, 1962 28.11.1913,Vlore, Rr. Justin Godard 28.11.1913,para nderteses se Qeverise 28.11.1913,Vlore, Rr.Justin Godard VIII- LETERSI E diel, 29 Mars 2009

Kufijtë e shpirtit: Ave Herr Fichte!

SHKËLQIM ÇELA kush je ti e kush jam unë. Por tjetri është en e ngrohtë dhe me shkumë si kapuçino. Më mendjehapët, gjithëpërfshirës, ai pranon si bën të lumtur. Sa pak do njeriu... ndër me miting. Në sheshin Sk realitete të detyrueshme deri bushmenët e - Nga Franca vijnë gjithnjë të këqijat. enderbej. Podiumi te shkallët e Australisë dhe eskimot. Më pranon dhe mua. Franca i ka gjithë fajet. Pallatit të Kulturës plot titullarë Më sheh me pak mëshirë ç’është e drejta, - Jo pse? Harrove gijotinën? Brixhit Bar- me solemnitet të merakosur. pohimi i fundit me aildem i jep një ndjenjë donë? Folësi pritet të vijë. Është një keqardhje, por edhe një mirëkuptim të plotë, - Ah… pardon. Nejse. Francezëve, gjerman,Ë një Fihte, Fihte, për të cilin ca solidaritet në fatkeqësi, shpirtmadhësi, gjëra xhanëm, mirë t’u bëhet. Po gjynah gjermanët thonë është kushuri i dytë me princ Vidin, që ndodhin, mos e humb besimin, … ama... Kishin dorën e tyre të inteligjencies ca i tretë me mbretëreshën Geraldinë. Përk- Ky që do flasë është Fihte, më thotë. Po- ata (tregon nga foltorja), për së mbari, .... e thyesi i gjermanishtes ka mbërritur me kohë hoj me kokë. Fihte mavriu, them, sa për të quanin: (ah mos....heshtje përgatitore... si dhe qysh pa filluar, i duket vetja më i madh mos ngelur pa thënë gjë edhe unë. sekonda-vit para ekzekutimit)... Bil-dungs- se folësi. Ai hedh ca shikime të rrepta mbi - Është filozof, - më thotë me një farë qorti- bür-ger-tum (medet... e tha fjalën e turmën njëqindmijëvetëshe, e cila është po- mi të përkorë që s’e di pse e meritoj. madhe....ah, ç’ma hodhi me këtë, mendoj rositur të brohorasë një herë shqip, një herë - Po, - i them. - Kështu si neve u është drej- vetëtimthi nën peshën e beftë të disavan- gjermanisht “E duam Shqipërinë si Bavar- tuar edhe të tijve një herë vaktit. tazhit). Nga kozmopolitë liberalë për së ia”. Kishte patur polemika për këtë, se pru- Tjetri shqyen sytë. Pyetja “po ti nga e di”, mbari, tip Humboldti (bën një shenjë sianeve mund t’u mbetej hatri, e kishin qua- ngatërrohet me frazën “në Ali Dem nuk ka treguese nga vetja), kaluan në kombëtarizëm jtur miopi gjeopolitike, ishin grirë e prerë bibliotekë” dhe dalin të dyja duke capërluar jakobin... (këtu nuk bën me gisht nga unë... për Hamburgun dhe përfaqësimin e tij pa e njera tjetrën. por shton) të këtij (dhe tregon prapë nga tri- ditur mirë edhe se ku binte ky qytet me vulë, - Nuk kam lexuar libra, - shpjegohem. – buna, ku vendi i folësit vazhdon bosh). Do por fakti që Mynihu lidhej me Franc Beken- Me të thëna e kam. Ma ka treguar një ko- ca fara kungulli? – thotë befas me ton të afërt. bauerin i kishte vënë kapak muhabetit. Ba- mshije, një “ish e deklasuar” që jetonte te - Mirë, - i them, ndërsa hap vend për dikë varia ishte edhe gjermanike, edhe jugore, Nadire jevga me qera. që po përpiqej të thyente rekordin Guiness ç’ka shkonte shkëlqyeshëm me dyfaqësine - Ahààà... - Tjetri shfaq një shenjë qetësi- për mbajtje të topit të tenisit me këmbë pa (jo mësallore) tonën si komb. U trajtua edhe mi. Bota është prap në rregull. Sidoqoftë do rënë në tokë. Për nder të gjermanit. Befas ngjashmëria e Peqinit me Ingolshtadin. të sqarohet: - Nga ky (tregon nga tribuna) e turma u elektrizua dhe nisi të thërresë Mikrofoni lëshon kakofoninë e zakon- kemi peshqesh filozofinë mbi epërsinë gjer- “Fihte”, “Fihte”. Përndezje e kotë. Ishte një shme të rradhës, pa e gërgarë njeri, një piu- mane, - hesht një çikë. – Edhe nacional-so- teknik për mikrofonin. Topi i tenisit kërcen uu cingërisëse si majë gozhde mbi xham, cializmin. Mauthausenin. Treblinkën... mbi truall fatalisht. Vate dhe rekordi i pasuar nga një “Scheisse!” e përkthenjësit Dua t’i them që nuk e ka hiç nga ai, por Guiness. Shans i humbur kombëtar. Oportu- brun. Vajti ora, njeri s’po vjen. Çudi se këta nga vektorë të padukshëm që bubrrojnë nitet i shkuar dëm për njohje. Një hap i vogël gjermanët janë dhe të përpiktë. Megjithëse nëpër shtresat shistike të demosit e ethnos- për Gim Jankun, një kërcim gjigand në ëndër hesapi, realitet allosoj, aty të del sh- it, posi lumenjtë që bëhen nga ujërat e paduk- lëmìnë e kozmopolitizmës dhe kombëta- qiptari i përpiktë, italiani pa qejf për dash- shëm nën tokë e jo nga liqenet që duken. Por rizmës bashkë. ni, greku si allvanofil e gjermani si jo kor- diç më pengon. Ndoshta duhma që vjen nga Sidoqoftë, më bën përshtypje zhdërvjelltë- rekt. një grup i palarë prej kohësh që kalon sia e tjetrit që bën filozofi gozhduese edhe Në krah tim një bashkëturmës. Kujtojmë atypari, duke goditur një daulle të vjetër, në afërsi të Ver Llapës, i cili shfaqet nga as- se duam t’i flasim njeri-tjetrit. Jam kozmo- dum dum dum... daullja dhe ata duan diçka, gjëja me emblemën e grupit “The Rolling- polit, prezantohet; kam ardhur të shpreh e cila s’merret vesh në atë am-bi-gui-tet ën- stones”, atë me gjuhën nxjerrë përjashta. E kundërshtimin tim. Ah, qenke antimitings? drre. Si dhe një mesogrua, me diçka hedhur pata zili Kozmanë (kështu e quajta me mend të dija tha, diçka të dobishme për atdheun Jo, jam qytetar i botës, thotë me krenari. Më krahëve që quhet “fësh-fëshe”, me diçka kozmopolitin). I shkonte për mrekulli filoz- tim që do paragjykonte Europën, ose diçka tregon një bilbil me të cilin kishte vendosur tjetër mbathur këmbëve të quajtur “sho- ofia. Detaji i farave të kungullit e afronte me të dobishme për Europën që do paragjykon- të shprehte kundërshtimin e tij të kulturu- shone”, me shall militant njëngjyrësh, të apologjinë e Sokratit. Filozofët e xhiros së te mbarë njerëzimin, unë do e quaja si krim. ar kozmopolitan ndaj folësit. Më duket se vë gjitha sintetike, që po ushtron fytin për thir- bulevardit Dëshmorët e Kombit qenkëshin Avash se na çudite, thuaji. S’po mbushemi re një shkëndijë epërsie në shikimin e tjetrit. rjen heraldike: Ghandi, Ghandi, Ghandi... E një specie shumë kokëfortë ndaj çdo tiku dot me frymë. Na zu spazma. Jo po mirë që Përgatitem për sulm, që është mbrojtja më e si mund të thuash fjalën ethnos në atë mish evolucionar. Nuk kishin ndryshuar shumë nuk vazhdoi me sistemin diellor. Me Kash- mirë. T’i tregoj vendin, pra kush jam unë. mash! Ka fjalë, që si asin nën mëngë, ne i në 20 vitet e fundit. Më hyn një duhmë filoz- tën e Kumtrit. S’e pat njohur Nastradinin ai? Me inat mitingor, me dy xhunga zemërake ruajmë nën gjuhë për raste të veçanta. Të ofie, po bëj brrof, do them një gjë dhe unë se The “Larg Bythës Sime” theory? Domethënë papandehur mbi ballë, xhunga identitare, bëjmë përshtypje. Një fjalë ndan një dynja. s’bën… të tjerët po bëjnë namin. Ty lopa nuk “Away From My Ass Theory”, shkurt AF- nukleike, atrofike (brirë dhie të papërdorur Thuaj dhe ti një fjalë të madhe, i thanë kan- të ka bërë. Ti për bukë vetëm nuk e ke gojën, MAT. Apo nuk të duket paragjykim ndaj prej kohësh), xhunga arbërore bërthamore, didatit për dhëndër, që e kishin porositur të i them vetes. Edhe pa shkak fare, e kap për botës arabe ky.... relativist i… e shoh drejt në sy e ia përplas në fytyrë, “jam mos fliste, në donte të mirr’ grua. Elefant, mënge atë botin dhe ç’nuk i këpus: Befas tjetri mu kthye me fytyrë të sendërg- kombëtarist konservativ”. “Jo liberal” shtoj tha dhëndëri për mosditje të balenës. Dem- - Laje gojën kur flet për kombëtaristët ti! juar. S’ishte me kozmopoliti. Ah, moj ëndër, pas pesë sekondash, me një ton fundor që i os dhe ethnos i kisha gati prej kohësh, si dhe Ne jemi dukuri e re, e vonë, moderne. Ju jeni të daltë një gjëndër! Tjetri foli latinisht. Kish- ngjan goditjes së një vule noteri. Ah sa buku- titullin e librit që do më jepte një vend nderi ëndër e vjetër në diell. Dava stoikësh e cini- te diçka nga gargoilat e Notrë Damës në fy- ri ka grindja, sa gaz bie karshillëku! Në fund, në çdo tryeze debati innnntelennnnktual, kësh. Ç’pret nga dikush që futet në fuçi sikur tyrën e tij të hirnosur. Tha: - Humana uni- si të jetë një titull fisnikërie, i mëshoj: “ka- “The dark side of Democracy”. Me pak kar- do bëhet turshi, aman? A? Qytet univer- versitas est quoddam totum. tunar Ali Demi”. Ndjej ngjitjen kapilare të akter pikant nga Darth Veder dhe Pink saaaal... nc nc nc... lere lere, po ku i derdh - Aaa, jo me Danten, jo me Danten, të kënaqësisë nëpër gjithë poret e trupit; qej- Floyd. Imagjino, kur fjalia fillon me fjalët: ujërat e zeza ky qyteti universal, please, tell lutem. fin tim, gjithnjë shijuar, por kurrë kuptuar. “Siç thotë Michael Mann...”. Nc nc nc… Por me... apo s’bëni nga ato gjëra ju... Unam Tjetri kupton. Nuk di për shembull, ç’më ngazëllen kur më shkoi huq. Ato janë fjalë kumbuese, që Sanctam edhe aty? ... avash se do na thyhen - Franca i ka gjithë fajet, - thotë. - Ajo ban- duke i grahur makinës, i bie pellgut mes për kanë nevojë për qetësi nën kupola tunxhi, brinjët së qeshuri. jë gjaku, prerje kokash, dalje kokash, tamam mes, vetëm të stërpik gjindjen që ecën anash. nuk harxhohen raketat ajër-ajër nëpër Sa e dua veten kur flas. E adhuroj. Nuk mitër e historisë. Ah Franca, Franca... pas Më mallkojnë ato figurat këmbësore të bëra rrëmuja... Unë s’do harxhoj një raketë dymil- ngopem. Çfarë zëri, ç’thellësi mendimi. asaj erdhen gjithë ato Risorgimento e helaq, i shoh nga pasqyra tek tundin grush- ion dollarëshe për t’ia ngulur një gamileje Vazhdoj i inkurajuar nga heshtja e tjetrit që Aufklärung. I ra goja Immanuelit për paqen tat dhe kokat gjithë indinjatë e helm pas në prapanicë, tha Bushi. Kur e pyetën pse e perkthej natyrisht në kuptimin e parë, për e përjetshme. Kujt i thotë se? Mirë që motori meje, ndërsa unë, në qiell të shtatë, i jap gazit s’po gjuante ende. dobësi: - Jo po Jus Naturaaaale... ha ha ha... perpetuum mobile qenka i pamundur, por triumfator… ahahaa… jeta është e bukur, - Ajo punë u nis nga Franca, - ia kthej me Ku e ke, se nuk po e shoh gjëkundi hiç. De paqa? pak më optimizëm, më pozitivitet, ju lutem. esnafllëk pazari gjithëditës. – Invadimi i Na- Civitate Dei... bythë, bythë, o non, do thosh- - Paqa është edhe më e pamundur, - i them. Ashtu ndjeva triumf kur goja më tha tetër- poleonit. te çuni i Nadire jevgës për këtë... imperium - Pastaj këta Kantët e tu mos na i bëj kaq rokshin folklorik “jam katunar Ali Demi”, Ndjesia që niveli i muhabetit nuk ra, muuuundi, jo po imperjum mu… si tha paj melaqè e humbameno ti. Kush tha: “Negrit ndërsa sytë vazhduan: “kishe gjë ti?” Cili je, megjithë mungesën e termit elitar etnokra- Zotin, ai mësjë Monteskjeja juaj që i pëlqente mund që bëhen të disiplinuar dhe të kultu- cili jam, cili je ti more burrë. Oktametri labe, ci të sakrifikuar për arsye objektive, vërsh- klima e Francës vetem pse ishte franceze...po ruar, por kurrë të civilizuar”? A? Gjenial E diel, 29 Mars 2009 LETERSI -IX ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

“Ajo melodi e ne të dyve” është antologjia poetike e Beatriçe Bal- liçit e sapobotuar nga “Ombra GVG”, prej nga kemi shkëputur dhe këtë cikël me poezi. Ndër të tjera në vlerësimin e tij për poez- inë e Balliçit, Perikli Jorgoni shkruan: “...poezia e Beatriçe Balliçit ajo akademia, t’ia trondisja themelet me është konkrete, me bërthamë mendimi filozofik e me gjendje emo- këtë thagmën e fundit… Donnerstag i bie cionale. Kjo poezi ka prirje t’i shmanget subjektit e rrëfi mit, anon dita e gjëmimeve. Donnerwetter! Si s’po përgjithësisht nga poezia meditative e me nuanca impresionizmi vjen gjermani që gjemon! Me makina të e neorealismi. Ajo ka përfituar nga estetika e poetëve modernë si mëdha. Ah gjerman, a gjerman... degjoj Pol Elyar e Zhak Prever. Por Beatriçe Balliçi e ka krijuar prej ko- në tjetër kontekst, domethënë si nuk i hësh fizionominë e saj të veçantë, fizionomi që duket më qartë se vrave të gjithë ata që s’i duam sot gjatë kudo në këtë përmbledhje antologjike... luftës së dytë botërore. Të binim rahat. Internacionale do jetë bota e re, thotë militantja e bukur. Sa bukur flasin gocat e bukura, sa të drejtë kanë! Po, i them me shikim te Engelsi, të dyja hemisferat. - Por kjo nuk është e njëjtë me global- izmin, - shpejton të sqarojë ajo. Zëri i saj ka diçka luftarake si nga Amerika latine. Tinguj në liqen... Ata gjinjtë me duken tani si dy bomba il- egale. Gati t’u dalë tym si gjoks fem- BEATRIÇE BALLIÇI botësh. Sytjenat e çelikta. Trupi i saj si fushë e minuar me teza të pakundërsh- tueshme. Oh, behave, baby.... – Globalizi- MBAJ DRITARE TË HAPURA Jemi kuptuar me zemër, mi është në fakt amerikanizim, ose Shoh dritare të hapura Jemi penguar të shprehemi, Perëndimorizim, - thotë. - Ç’ka është Me xhama të kaltra, katërcipërisht e kundërta e Lindorizim- Si sy të pastër vajze Kemi gabuar së bashku,

it! ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Me një botë të madhe. Kemi gabuar pa dashur. Behaaave! Pendohem për qasjen time kozmopolite. Vajza i merr shumë seri- Shoh dritare të mbyllura ozisht të katër pikat e horizontit. Me grila të rënda, FRIKË E ËMBËL Demoskeptik do kish qenë ku e ku më Si qepalla ëndërronjëse vajze Po sikur të të dua? mirë, mendoj. Tepër vonë. Zot, pse s’i Për mikrobotë të ëmbël. Veshët po më buçasin nga zërat e jetës, bëre të gjitha komunistet si Klara Cetkin, Sytë më çelin lule në pragun të kishim mbledhur mendjen! Mbaj dritare të hapura E ditëve të gjelbra. - Lindja është e kuqe, - ia mbys kot, Me xhama të kaltra... Nuk më binden duart pasi as Engelsin nuk e kap dot, pale më Dielli, si lule e madhe Dhe sesi më rreh zemra: Fidelin më poshtë që as mund të men- Çel me petale të arta. Seç kam një frikë tani, dohet. Një frikë si të ëmbël, - Po, - thotë vajza, - por kush dëgjon se! Ndryshe i çel sytë ditën, U është bërë koka perëndim mirë, lindje TINGUJ NË LIQEN Ndryshe i mbyll dhe në mbrëmje. keq. Francezët i marrin italianët si më Eci buzë liqenit të kaltër, të kaltër, pak europianë, pra më të keqinj, pastaj Që nën këmbët e mia nanurit. italianët sllovenët, sllovenët kroatët, Degët e shelgjeve si mendime të gjelbëra zg- kroatët serbët, serbët shqiptarët, sh- PËR TË QENË DITË jaten qiptarët turqit… Dhe dialogun me valët nisin. Ditës - Eh, u bë me keq se gradienti Për të qenë ditë DeltaF508 i fibriozës cistike – them në Unë e dua këtë kaltërsi të liqenit dhe të qiellit, Përplasja me natën i duhet. përpjekien e fundit të dëshpëruar për t’u Dlirësinë e hapësirës përreth, bërë interesant. Ç’nuk bën njeriu për pak Dhe më pëlqen, kur në shkallën e gurtë shoh Gëzimin të uruar vëmendje. Një djalosh që zë peshqit me grep. E shprehin më bukur Marksistja nuk ma var. Shkon te ca Sytë që provuan dhe lotin. fëmijë romë, njeri nga të cilët thotë vazh- Mbrëmja vjen mes refleksesh e ngjyrash ylberi, dimisht: Mister Gringo, my father he Hëna rri si krehër në flokët e shelgut, Kështu ain’t no Che Guevara…. Ndërsa derdhen në prehërin blu të liqenit Natyra e gjërë Mbetem vetëm. Farat e kungullit kanë Yje dhe tingujt e një varke peshkimi. Krijon dhe mban fijet e jetës. mbaruar. Pa praninë e dikujt tjetër nuk kam nevojë të hiqem as kozmopolit, as ko- Dhe mua mbëtarist. Se skajet bashkohen dhe ai M’u desh të të çmoj bashkim të shtrëngon si nofullat e një FËSHFËRIU PLEPI I VERDHË Më fort mes ankthit të humbjes. morsete. Kozmopolitizmi i paqes së për- Fëshfëriu plepi i verdhë, tjetri. I ndan gjërat. Ja shiko katunarët tanë. jetshme, Imagine i Lennonit, qyteti i Mua era m’i mori flokët Çoji ku të duash. I ka caktuar kufijtë te tha- botës nuk do bëheshin mendim pa vep- Dhe më hodhi mbi sup një gjethe, E MEGJITHATË... na tjetri me vakt. Dang, në kokë gozhdës. rimin e Aleksandrit të madh me origjinë Si fragment bisede të ftohtë. Nuk ishte filozof i bulevardit “Dëshmorët ashtu... ose pa idenë imperiale të Romes Kam parë në jetë e Kombit” që dhe pllakat gjithnjë të prishu- me ca perandorë ilirë shkartisur nëpër Fleta m’u drodh nëpër duar Që dashuria të ngatërrohet ra i ka, nga zinxhirët e tankeve të paradës të; kozmopolitanizmi është (bërë) koraca Dhe fluturoi përsëri pas erës, Me një mbulesë të shtrenjtë së fundit. e hekurt ideologjike për sundimin Sikur ta kuptonte që s’dua Mbi shtratin e martesës. Dua të vazhdoj edhe më, por një grup me botëror; dhe është aq ndryshe nga kombë- Të kotem pas mendimesh të verdha. mbyt me këngën “Jam kaçaku i ferrës, të tarizmi, saç janë të ndryshëm një peran- Dhe ata të dy mund të flenë pres te pragu i derës”. Që s’paskesh qenë dor me një princ lokal. Mbi shtratin e mëndafshtë veçse prelud për një dorë të shpejtë domi- Fihte s’po vjen. Daullet e grupit me erë E megjithatë, no. Sa të vijë Fihte... që i ardht mbas qafe. përç janë venitur. Ca metra më tutje një NESËR IKI S’janë kurrë bashkë. Po kjo marksiste nga mbiu, them teksa grup që duket se do këndonte pas mitin- Nesër unë do të shfaqem para teje shoh një gocë të re, në ti-shërtin e së cilës gut, e nis që tani: O halldup shallavergjerë, Si një qiell vjeshte. Sa njerëz në botë, sa shumë njerëz drapëri kishte rrezik të priste njerin gjoks, në ta zënça dot guberrë, do ta bëj si tjetër Mes bori makinash do të flas fjalë të dridhshme. Bien të flenë larg njëri-tjetrit, kurse mjekra e Engelsit po guduliste tjetrin. herë... Nesër iki. Do të na marrë malli të shihemi. E megjithatë, Asaj i prezantohem vetë i pari, merret vesh. Iki. Gjermani nuk do vijë me sa duket. Shikomë sot, sa për tridhjetë ditë. S’janë kurrë vetëm. Dhe kuptohet, i them që jam kozmopolit. Nuk ka Fihte për këtë miting. Nuk ka Kam dëgjuar që kjo është një plus me fem- Fihte për këtë popull. Kur jam larguar Ai është tek ajo rat. E ndërroj fenë. Tak-fak. Kushtrimi i të shumë, vjen një oshëtimë. E ngjashme me SË BASHKU Dhe ajo tek ai, parëve. Vazhdimësi e species. Të recitoj një koncertin e parë perëndimor në sta- Dhe s’dihet kush thotë i fundit: Kemi folur fjalë duke ecur, “Tani fli”. vjershë? (në mend kam Internacionalen që diumin lindor Qemal Stafa, atë me Alba- Kemi heshtur të heshtur, e godet me brryla pasaporta sovjetike e Ma- non. Një fjali e sjell era si pendë zogu në jakovskit). Të këndoj një këngë? (në mend fluturim: “Kufijtë e parë të shteteve janë Jemi takuar në mëngjes herët, kam “A working class hero is something to pa dyshim kufijtë e shpirtit…..Vetëm kur Jemi ndarë në mbrëmjen e errët, BAR BUFEJA “PORTA E KALASË” be”, që kurrë nuk e përkthva dot mbarazi). çdo popull vetiu zhvillohet dhe formohet Bar bufeja “Porta e Kalasë” Eh, ç’bëjnë simbolet ideologjike kur shkru- sipas cilësive të veta të veçanta, dhe vetëm Kemi dëgjuar sirenën e lokomotivës, Dhe kjo mbrëmje e zakonshme korriku. hen mbi kodra.... gjinjsh. Ju kujtohen ato kur në çdo popull, çdo individ zhvillohet Kemi ndier përbrenda gulçimat, Ti i lirë, me mua të lirën bashkë parrullat me gurë qëmoti? Ato gërmat mbi sipas atyre cilësive të përbashkëta….” Vjen të blesh cigare me filtër. Shpirag? ... und Mitwoch und Donnerstag! Është era, besoj. Ai nuk ka ardhur. Jemi lodhur nga pritja e gjatë, Kjo është edhe gjermanisht, edhe rimon. Pastaj, ai nuk do lexonte të njëjtin fjalim… Jemi gëzuar nga takimi prapë, Bar bufeja “Porta e Kalasë” Bën lidhje të fortë mes Shpiragut dhe të Binte ndërkaq një shi global. Shi ëndëre. Dhe kjo mbrëmje e zakonshme korriku. Enjtes. Paraprirëse e të Premtes, tomorrow, Nga një rè e përbotshme. Që futej individ- Kemi ngrënë fruta në rrugë, Kam dëshirë, një herë tjetër bashkë Tomor... e sa të thella janë ca gjëra. Ç’u bë ualisht në çdo këpucë të çarë. Kemi thënë vargje të bukura, Të pimë këtu lashtësitë. X - BIBLIOTEKE E diel, 29 Mars 2009

“Masakra mbi Çamërinë” është një libër që përmbledh një pjesë të doku- menteve të arkivave shqiptare në të cilat dëshmohen ngjarjet e dhimbshme që ndodhën gjatë viteve 1944 – 1945 në krahinën shqiptare të Çamërisë... BIBLIOTEKEB

jë libër dëshmi mbi barbarëve zervista. masakrën e fundit që Delvinë më 27 shkurt 1947 ndodhi në krahinën Komisioni: Ismail Halili, Dine shqiptare të Mani, Ferik Meço, Idriz Bajram, Çamërisë në vitin Mehlika Meti 1944.N Një gjenocid i pashembullt, i ndodhur në mes të Europës ndaj një *** popullsie civile të pambrojtur si ajo Unë Melika Met Sali nga Filati i çame, e mbuluar nga zhvillimet e Çamërisë njoftoj se në shtator të fundit të luftës së atëhershme të 1944 kur hynë ushtarët e Zervës në përbotshme. Nëpërmjet dokument- Filat, na mblodhën të gjithë neve eve zyrtare apo dëshmive të të mbi- shqiptarët duke na ndarë gra e çil- jetuarve, arrihet të shihen vuajtjet iminj veç ku përbëheshin prej 500 e mundimet, dëmet ekonomike, vetash dhe burrat veç, na burgosën viktimat e shumta dhe gjithë ajo në ikotrofio të Filatit ku nga uria gjëmë e madhe që i ndodhi jugut të vdiëq mëse 70 gra e çiliminj sepse Shqipërisë (Çamërisë). “Masakra racioni bukës që na jepesh ishte mbi Çamërinë” është një libër që vetëm 50 gram në ditë. Këtu pashë përmbledh një pjesë të dokument- me sytë e mi të torturoheshin pa eve të arkivave shqiptare në të cilat mëshirë shumë gra nga zervistat dëshmohen ngjarjet e dhimbshme dhe midis të tjerave gruan e Sherfi që ndodhën gjatë viteve 1944 – 1945 Sulejmanit 50 vjeçare e cila vdiq në krahinën shqiptare të Çamërisë. nga druri si dhe nanën e Hate Hal- Këto dokumente në pjesën më të lunit nga Filati. Mua më rrahën madhe vijnë nga Arkivi i Minis- personalisht me kamxhik. E shoq- trisë së Brendshme (i paraqiten Masakra ja e Xhelo Rexhos nga Dovani u publikut për herë të parë) dhe një burgos me 7 fëmijë nën 12 vjeç dhe pjesë e vogël nga dy arkiva të tjera këtu i vdiqën 6 fëmijë një e quajtur të rëndësishme të vendit. Botimi në Merushe nga Dovani u burgos me vetvete synon më tepër të paraqesë 3 çiliminj dhe doli vetëm. 50 ditë na atë që ndodhi në Çamëri dhe jo se mbajtën në ikotrofio dhe pastaj na çfarë ndodhi më pas dhe si u traj- përcollën për në Koske pasi na tua kjo çështje në vitet në vazhdim. morën të gjitha plaçkat që kishim Libri përmban gjithashtu edhe disa në Çamëri me vete. Në Koskë, ushtarë të informacione enciklopedike rreth Zerves ç’nderuan 10 gra, nuse dhe Çamërisë. Më poshtë do të japim vajza nga konaku ku isha vetë. Nga disa prej dëshmive të dokumentu- këto e shoqja e Xhelo Galbaqit së ara botuar në këtë libër. bashku me mbesën dhe të reja të Dalin në dritë dëshmi tjera nga Varfanji e Lopësi. Kërkoj DËSHMI TË që komisioni të shkojë në krahinat TË MBIJETUARVE e Çamërisë dhe të hetojë rreth sa *** thash më sipër Më 18 shtator 1944 ikëm nga Sarandë më 27 shkurt 1947 Filati dhe vajtëm në katundin Spa- e dokumente të reja Melika Met Sali tar, atje erdhën ushtarë zervista dhe më morën burrin pas tre ditë *** bashkë me gra të tjera shkuam në Abedinin vjeç 19 dhe ma vranë Unë Idriz Bajrami nga Kar- Filat për të parë burrat të cilët brenda në shtëpi. Një tufë lesh bunari Çamërisë vërtetoj se në sh- ndodheshin në burg . Në këtë kohë bashkë me lëkurën e kokës së tij e tator të 1944 trupat e Zervës të ko- na vënë edhe neve burg ku na lanë mbaj akoma në xhep për kujtim. manduara nga kolonel Kamara dhe një natë. Tjetrën ditë na morën dhe Ushtarët zervista rrahën për vde- nënkolonel Kranja hynë në fshatin na shpunë në ikotrofie dhe burrat kje djalin tim të vogël Prenjën para tonë dhe vranë nanën time Luftie na i vranë në fushë të Filatit. Midis syve të mi dhe mbasi unë doja ta Bajrami vjeç 60 me 5 gra të tjera të tjerëve ishte edhe burri i jem mbroja më rrahën barbarisht dhe Mehani Isufi së bashku me nusen e Barjam Azemi vjet 48 edhe kunati mua. Kërkoj që komisioni të shkojë djalit Saja (Gjylsim Vehipin) Kadr- tim Lahe Halil Azem. Në burgun në vend për të hetuar rreth këtyre ije Hamdinë dhe nanën e Simo tonë të grave zervistat zgjidhnin ngjarjeve të tmerrshme. Dodit nga Paramithia. Me këtë rast gratë që u pëlqenin dhe i Delvinë më 26 shkurt 1947 ushtarët zervista vranë 39 persona ç’nderonin. Për këtë vrasje dhe Fatime Prenjo në fshatin tonë gra pleq dhe fëmijë, ç’nderime kaq ç’njerëzore ndër të cilët Osman Pasha, Neime kërkojmë nga ai komision që të sh- *** Rexhepi, Kadrie Metushi me 3 va- Ne çamët e vendosur në Nën- kojë në vend dhe të hetojë përsa Kërkojmë që komisioni për jzat dhe të vjehrrën Mine Jahja, prefekturën e Sarandës të perseku- sipër. shqyrtimin e kaq pësimeve tona të Zeqir Duli, Hajrije Xhemo dhe të tuar nga repartet ushtarake të Delvinë më 26 shkurt 1947 shkojë në Çamërinë tonë për të kon- bijën Mate, Fatime Xhaferin me dy Napolon Zervës në qershor e shta- Shabane Azemi statuar së afërmi tragjedinë e pop- të bijat, Dul Mellija, Shaqire Abe- tor të vitit 1944 e shkurt mars të ullatës çame. Atje do të diktohen dini, Sherif Feimi, Ramadan Jasi- vitit 1945 mbasi lamë në Çamërinë *** vendet ekzakte të masakrave bar- ni, Haxhi Aliago, Isa Omer, Hamide tonë eshtrat e 100 vëllezërve Ushtarët zervista hynë në bare, atje do të vihet ekzaktësisht Husnija, Hajredin Mane, Haneme motrave, baballarëve, nanave dhe Paramithi më 28 qershor 1944 të gishti ujkut fashist atje do të dalin Tahire, Hasije Alush, Zubo Shpata çilimiqëve tanë, mbasi na u grabit Martën dhe të mërkurën, ushtari në dritë kockat e viktimave, atje do e të tjerë të ndjekur nga trupat e e tërë pasuria tonë mbasi motrat zervist Kiço Koma nga Paramithia të duket begatia e Çamërisë sonë Zervës dhe që strehoheshin në Kar- dhe vajzat tona pësuan ç’nderimet mori burrin tim Velinë, vjeç 68 dhe larë me djersën tonë dhe shkatër- bunarë. Janë vrarë 6 veta në Kar- më ç’njerëzore, emigruam në Sh- ma theri me thikë. Të enjten ush- rimet përfundimtare të vatrave dhiq: Xhafer Lushi së bashku me qipëri ku gjetëm përkrahjen më tarët zervista erdhën të merrnin tona nga njerëzit e autorizuar të gruan dhe me djalin Tafil Isai, vajzën time Shuquranën por e vëllazërore nga populli shqiptar. Hadër Bazi dhe Lako Kasemi. Për shpëtova se ju dhashë të gjitha Vuajtjet tona nuk përshkruhen. Ne këto krime të shëmtuara të kryera paratë që kisha afro tridhjetë mil- nuk e meritonim këtë trajtim, sepse Të dhënat e librit ndër fshatare të pafajshëm kërkoj iona dhrahmi një unazë floriri dy edhe ne u radhitëm krahas popu- “Masakra në Çamëri” që komisioni të shkojë në vende të gjysma lirash dhe një palë vathë flo- jve përparimtarë antifashist për zh- Përgatiti: Kastriot Dervishi Çamërisë për të hetuar të vërtetën riri si edhe sende të tjera të dukjen e murtajës naziste. Ne i Botoi: Shtëpia botuese “55” mbi barbarizmat e pa mëshirshme çmuara. Zervisti Dhimo Pasko me dhamë kauzës së përbashkët të ko- Faqe: 240 të kësaj ushtrie. mbeve të bashkuara repartet tona djalin e tij Sotir Pasko nga Çmimi: 700 Sarandë më 27 shkurt 1947 Paramithija më morën djalin tim partizane dhe dëshmorët tanë. Idriz Bajrami E diel, 29 Mars 2009 BIBLIOTEKE - XI ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Çfarë ndodh kur vëllai i madh bie në dashuri me të fejuarën Libri e vëllait të vogël? Thelbin e këtij romani e përbëjnë marrëdhëniet VITRINA E LIBTIT sentimentale, bashkë me dëshirat, xhelozitë, keqardhjet, fjalët e pathë- i Ri na që mund t’u helmojnë shpirtin... L Dervishi dhe Vdekja Autori: Mesa Selimovic Perktheu nga origjinali: Ben Andoni TEREZA BABASULI Botoi: Papirus Lloji: Roman y vëllezër dhe një Faqe: 480 grua. Patrick Bes son ka zgjedhur “Dervishi dhe Vdekja” e Mesha Se- temën universale të limoviq u përkthye që në të gjallë të trekëndëshit tij në të gjitha gjuhët e Perëndimit, dashurorD për romanin e tij. Një “Kunata” në disa gjuhë të Lindjes dhe është histori që është e dënuar, për nga ekranizuar disa herë. Në shqip ka thelbi i saj, të përfundojë keq. Por ardhur për herë të parë nga Esat në vend që ta lerë historinë të Mekuli dhe Tajar Hatibi botuar në rrjedhë qetësisht, autori ka bërë Sekretet përvëluese vitin 1968 në Prishtinë. Ky botim i ri një zgjedhje të mençur të person- në gjuhën shqipe i përkthyer nga azheve për nga bukuria, ligësia, origjinali nga Ben Andoni mundëson mirësia dhe prejardhja. Kunata, një ritakim të lexuesit shqiptar me e sjellë në shqip nga DITURIA me këtë libër të veçantë, çdo kapitull i përkthim të Edmond Tupes, kri- të cilit hapet me një varg Kuranor. jon një lloj suspensi, që më tepër të Patrick Besson të krijon një ndjesi bezdisëse, pasi të lind dëshira për të mësuar menjëherë fundin e romanit. bje? Fabieni parapëlqente të vazh- Rreth autorit Zhili, vëllai i madh që punon donte me uiski dhe Koka-Kola. Patrick Besson është shkrimtar si gazetar, takohet me Anabelën, Pinte uiski me Koka-Kola që pesëm- dhe gazetar francez. Ka lindur më me të cilën Fabieni, vëllai i vogël bëdhjetë vjeç e gjysmë. Së shpejti 1 qershor 1956 nga një baba rus që është një yll kinemaje, po men- këtë do ta tregonte fytyra e tij dhe, dhe një nënë kroate. Në moshën don të bashkëjetojë. Ai marroset kur ime më dhe unë ia bënim këtë shtatëmbëdhjetëvjeçare boton ro- pas vajzës së re dhe lexuesit i lin- vërejtje, ai thoshte se e pranonte që manin e tij të parë Les Petits maux din me mijëra pyetje: Do ta tani rrënimin fizik, duke mos e di- d’amour. Dhjetë vjet më vonë fi- dashurojë vallë duke vuajtur në tur se, një vit e gjysmë më vonë, do ton Grand prix du roman për ro- heshtje? Anabela më zgjati faqen ta shmangte atë duke shkuar në manin Dara nga Akademia e lëmuar si fletë letre e bardhë. botën e amshuar me gjithë bukur- Franceze dhe çmimin Renaudot Shkrova atje dashurinë time për inë e tij. më 1995 për Les Braban. Ka botu- të në trajtën e një të puthure nga Katerina është nëna e dy djemve. ar mbi dyzet libra dhe me mijëra ato që këmbehen në gjirin e Në pamje të parë mund të duket si faqe në gazeta e revista. Ndër ro- familjes. A nuk do të bëhej ajo personazh i dorës së dytë, e manet e tij më të suksesshëm kunata ime? Apo do t’ia shprehë parëndësishme, por shumë shpejt mund të përmendim Saint Sépul- ndjenjat e tij? Në qoftë se po, si kuptohet se është vetëm e kundër- cre, Les Braban, Accessible a do reagojë Anabela? Po Fabieni? ta. Ajo është një grua e fortë, certaine mélancolie, Défiscal- Zhili është një burrë, i cili të “ndëshkuese”, që krejt e vetme isées, Zodiaque amoureux, Le bën për vete që në fillim të librit, mbizotëron në familje. sexe fiable etj. madje pa e kuptuar pse. Duket se S’është për t’u habitur, që ka fare Shqiptarët (Nga mesjeta deri në ditët e torturojnë disa gjëra, sidomos pak vend për bashkëjetuesin e saj, tona) divorci që ka hedhur pas Saverion që pavarësisht të gjithave ligjshme. Ajo i kushtoi pak vëmend- ishte e heshtur, kurse, më vonë, Autori: Peter Bartl krahëve, megjithëse lexuesit nuk është një burrë tërheqës. Për të je Anabelës, gjë që e vura re nga se ishte e zhurmshme. Anabela, i bëhet i njohur ky fakt. Por dashurat e Fabienit, nëna jonë mënyra se si u bë copë për të. e dashura e Fabienit, është një Përktheu: Afrim Koci njëherazi ai ruan një qetësi të shpaloste përçmimin buzagaz të Pastaj, kur e kuptoi se im vëlla dhe grua e re, delikate, e dashur, dhe Botoi: Instituti i Dialogut dhe Komuni- habitshme në vetvete, pikërisht bashkëshortes që i pranon me gruaja e re e kishin seriozisht, të me sa duket e tërhequr tej mase kimit si burrat dyzetvjeçarë. E prek zemërgjerësi dhe shpengim har- paktën më seriozisht se zakonisht, nga fama... Asaj do t’i duket Faqe: 312 lexuesin kur bie në dashuri me bimet e bashkëshortit më të ri se ajo pati një zmbrapsje, çka donte të shqetësuese sjellja e Zhilit karshi të fejuarën e vëllait të vet, pasi ajo, duke e ditur që ai do të kthehet thoshte se po përpiqej ta vriste saj, por a do t’i dorëzohet vallë pa- Vjen në shqip një prej veprave krye- në qoftë se do e kalojë kufirin e në gjirin e familjes për t’u strukur mendjen. Përfundimisht, ajo gjykoi sionit të tij? Kur e depërtova, u sore të shkrimtarit gjerman Peter marrëdhënieve “familjare” me në krahët e dhembshur, ndonëse se Anabela ishte e pranueshme si ndjeva më në fund si në shtëpinë Bartl, i cili është sot padyshim një të, asgjë nuk do jetë më si më pak të dobët, të gruas së tij të nuse, ndonëse u ankua fillimisht se time të ligjshme pas një jete en- ndër studiuesit më seriozë e më të parë... Nga kjo ndjenjë lind një dacake shumëvjeçare. I shtrirë, rëndësishëm të albanologjisë. Peter tension i madh, që vazhdon deri trupi i saj ishte bërë sërish më i Bartl ka lindur në vitin 1938 në Cott- në fund të romanit. Gjatë gjatë. Ai kishte pamjen e një sh- bus, Gjermani. Pas studimit të his- shfaqjes së filmit gjashtë perso- tëpie. Të shtëpisë sime, pra. torisë së Evropës Lindore, sllavis- na gjendeshim midis meje dhe Nëse pena e Patrik Besson-it tikës dhe turkologjisë, ka botuar një Anabelës, domethënë gjashtë është në mënyrë konstante mjaft sërë studimesh historike rreth palë këmbë, megjithatë unë shi- e ashpër dhe e mprehtë, madje Evropës juglindore e më ngushtë hja vetëm të sajat që shkëlqenin shpeshherë nuk e njeh kompro- Shqipërisë. Prej vitit 1980 e deri më në errësirë. Vuaja ngaqë Fabie- misin apo finiturat, stili i tij gjith- 2004 ishte profesor për historinë e ni ishte aq i bukur në ekran dhe sesi mbetet elegant. Evropës Juglindore e Lindore në ma hante mendja se vetë Anabe- Me një qëndrim prej psiko- universitetin e Mynihut. Këtu drejtoi la ishte pushtuar, përmbytur, logu, ai arrin të përshkruajë per- edhe Institutin e Shqipërisë, qendër përpirë nga bukuria e tij. Përse sonalitete delikate dhe të paqën- studimore me bibliotekë të pasur që im vëlla kishte vendosur të bëhej drueshme duke shpalosur një tis i kushtohej tërësisht vendit tonë. aktor filmash? Për të kjo donte humori që depërton me lezet në të thoshte ta shumëzonte me atmosferën e rënduar të subjek- njëzet ose tridhjetë përsosurinë tit. Kjo teknikë përdoret me suk- e tij fizike duke na e dhënë si ses, pasi karakteret e Kunatës ndëshkim. janë të paparashikueshëm. Fabieni, vëllai i vogël i Zhilit, E fshehta që mbulon gjithë his- ka filluar të bëhet shumë i njo- torinë, në fakt mbart mjaft hur. Ai është një djalë të ri, i de- sekrete të tjera. Të dashnorit me hur nga suksesi, që pëlqen dashnoren, të vëllait me vëllanë, shumë bredhërimet pas grave, të nënës me djalin, pra thelbin e por edhe shumë “kënaqësi” të këtij romani e përbëjnë mar- tjera që të fal alkooli apo droga. rëdhëniet sentimentale, bashkë Është e vështirë të lidhesh pas Kunata me dëshirat, xhelozitë, keqardh- këtij personazhi, që duket i Autor: Patrick Besson jet, fjalët e pathëna që mund t’u sheqerosur, i pasigurt në vetvete Përktheu: Edmond Tupja helmojnë shpirtin. dhe mban një qëndrim, pas të cil- Botoi: Dituria Kunata na tregon se Patrick ○○○○ it duket sikur fsheh me kujdes Faqe: 156 Besson do t’i kuptojë lexuesit e dhimbjen. Por ç’është kjo dhim- Çmimi: 600 lekë vet. XII- PORTRET E diel, 29 Mars 2009

Shqipëria i shpalosi poetit historinë e lashtë të një populli të vogël në numër, por të 185-vjetori madh në bëmat historike, të cilit i është dashur në shekuj të përleshet me stuhi luftrash për të mbrojtur lirinë e vet. Në këto vise duket se poeti nis të marrë frymë lirisht, të i vdekjes harrojë për një cast trishtimin dhe zhgënjimin nga jeta në Anglinë, së cilës i dha lamtumirën...

MUZAFER XHAXHIU horxh Gordon Ba Xhorxh jroni lindi në vitin 1788. Ai rridhte nga një familje fis nike e lashtë, sh- Xkëlqimi i dikurshëm i së cilës kishte nisur tashmë të zbehej. Gordon Lavdia e tij kaloi nëpër një rrugë plot vështirësi dhe mun- dime. S’ka pasur në letërsinë angleze, e madje dhe në asnjë vend tjetër të Evropës, poet, artist, krijues të vlerave të mëdha shpirtërore, jeta e të cilit të jetë plagosur rëndë nga Bajroni shpifje, nga përndjekje posh- tëruese psikologjike, nga ana e qarqeve sunduese, siç rrodhi Syrit të poetit nuk i shpë- ajo e poetit më të madh anglez tojnë pa hetuar edhe bukuritë Xhorxh Gordon Bajronit. somatike: “Shqiptarët në Gjendja shpirtërore e poetit u Poeti që u këndoi përgjithësi… kanë një pamje të rëndua kaq shumë sa ai ven- hijshme (po në të njëjtin di- dosi të largohet nga atdheu tar).” Ndoshta janë raca më e dhe të shtegtojë nëpër vende bukur në botë nga tiparet dhe egzotike për të njohur atë botë gratë e tyre dendur janë të të pamolepsur që do t’i jepte shqiptarëve dhe Shqipërisë bukura.” atij qetësinë e shpirtit. Ai ikën Por më shumë se bukurisë se Anglia borgjeze e mohoi fizike, poeti e “Çajld Haroldi” birin e saj që i dha aq lavdi. u këndon ndjenjave dhe besni- Bajroni, ashtu si të gjithë të përleshet me stuhi luftrash njohjen dhe pritjen e kërisë së gruas shqiptare si shkrimtarët romantikë të për të mbrojtur lirinë e vet. Në përzemërt që Pashai i Janinës nënë dhe bashkëshorte: Njëjt shekullit XIX, priret të shkojë këto vise duket se poeti nis të i bëri poetit, shkruan se ky vetëm ia jep trupin edhe zem- në ato vende dhe popuj, ende marrë frymë lirisht, të harrojë bëri çmos që mysafiri i rrallë rën, / Atij që e ka pranuar zot të pamplepsur nga qytetërimi për një cast trishtimin dhe zh- anglez ta ndjente veten të sig- e burr. i brejtur nga krimbi borgjez, gënjimin nga jeta në Anglinë, urtë në udhëtimet që do të Por këto gra “… më të për të thithur me plot gjoksin së cilës i dha lamtumirën. Si bënte. “Thirri ushtarin sh- bukurat që kam parë ndon- erën e lirë të atyre vendeve ek- me magnet vendi i Iskanderit qiptar që më shoqëronte dhe i jëherë në shtat e në tipare” (në zotike, kaq tërheqëse për evro- e tërheq poetin në thellësi të tha të më mbronte me çdo të njëjtën letër drejtuar së pianët kureshtarë. Edhe Nai- viseve të saj, nga bukuria e të kusht, quhet Vasil dhe si gjithë ëmës) e kalojnë jetën në një mi ynë i madh do t’i drejtohet cilave poeti mbetet me gojë shqiptarët është trim, atmosferë tejet të rëndë e të unit poetik të arratiset nga hapur: Nga mot i zymtë Harol- kyekëput i ndershëm dhe be- mbyllur patriarkale: Në këtë qyteti plot zhurmë e thasheth- si / Kaloi gjer në kërthisë snik…” (Përkth. S. Luarasi). vend s’i ndihet zëri gruas: / E eme për të marrë fushat dhe t’Ilirisë, / Ndër male e plleje gjakun, / Si trima rurren ku Në po këtë letër, midis kaq e mbyllur s’del dot pa çarçaf malet. fort të madhërishëm. / t’içojë i pari i tyre.” kaq episodeve që vë në dukje arasi, nxjerrë nga libri “Bajro- dhe roje,/ Mësuar në kafaz as Botimi i dy këngëve të para N’Antikën e përmendur rrallë Në meditimet lirike të Ça- vlerat morale të shqiptarëve, ni anglisht dhe shqip” i Afrim do të dalë. të “Çajld Haroldit” më 1812, sheh / Lugina kaq të buku- jld Haroldit, heroit të poemës, poeti shënon edhe këtë: Karagjozit) Bajroni flet se si e Por kjo ndrydhje e përkohs- bëri një përshtypje shumë të ra…/ Parnasi i dashur, / parakalojnë çastet më të “S’kam një javë që një krye- patën zënë “një palë ethe të hme e personalitetit, çka asaj madhe jo vetëm në publikun Megjithëse, vend klasik i shen- rëndësishme të historisë së plak shqiptar (çdo fshat ka forta në Morè” dhe se si, pasi i duket krejt e natyrshme, anglez, por edhe në të gjithë jtëruar, / S’krahasohet dot me shqiptarëve, që nga lashtësia kryeplakun e tij), pasi na ndi- thirrën mjekët duke i madje i jep krahë për ta gje- njerëzit përparimtarë të Eu- vise që ka ky bregdet. deri në kohën kur ai takon Ali hmoi të dilnim prej luftanijes kërcënuar “dy arnautët e mi tur kuptimin e jetës në dashu- ropës. Sipas mendimit të Me një ton të ngritur sol- Pashë Tepelenën, të cilin e për- turke në rrezik, si na ushqeu të mjerë më shëruan me rinë dhe dhimbsurinë tron- përgjithshëm kritik, suksesi emn, në shumë e shumë shkruan me simpati të e na mbajti në shtëpi mua dhe kujdesin dhe vëmendjen që do ditëse për fëmijën e saj. Ajo shumë i madh i poemës qën- vargje të tjerë, Bajroni u kën- veçantë, si një burrë shteti ata që na shoqëronin t’i kishin dhënë nder është; E lumtur në detyrë dronte në atë që poeti preku don bukurive të natyrës sh- trim, diplomat, të hollë e tepër (Fleçerin) një grek dhe dy qytetërimit”. Më tutje, në po amtare t’ëmbël. në të “problemet më të mpre- qiptare, jetës së gjallë të bleg- të zgjuar. Gjithsesi, me tërë athinjotë, një prift grek dhe këtë ditar Bajroni shënon: Një vend të veçantë në hta e plotë dhimbje të kohës”. torëve: Të ngrysur çohen lart nderimin që ka për Aliun, nuk shokun tim Mr. Hobhousin, në “Kur po bënim përgatitjet për këngën e dytë të poemës zë fig- Gjatë udhëtimit të parë që përpara syve, / Si amfiteatër ngurron të vërë në dritën e së asnjë mënyrë nuk deshi të pra- t’u kthyer shqiptarët e mi (që ura e Ali Pashë Tepelenës, sun- poeti bëri në verën e vitit 1809, vullkanik natyre, / Së majti vërtetës historike ashpërsinë nonte shpërblimin tim… dhe e shoqëruan poetin gjithandej dimtar i fuqishëm feudal në ai vizitoi edhe Shqipërinë, për djathtas, Alpet e Himarës; / e tij si sundimtar feudal. kur iu luta të pranonte pak e deri në Stamboll, M. Xh.) u Shqipërinë Jugore, themelues të cilën kishte dëgjuar dhe lex- Rrëzës kënga lëviz me gjë të Një vend të veçantë u kush- zekina (monedhë M. Xh.), m’u thirrën që të merrnin pagën e i Pashallëkut, faktikisht auton- uar në shënimet e udhëtarëve gjallë; / Blegërijnë grigjat, ton poeti përshtypjeve të tij në përgjigj: “Dua të më duash, jo tyre. Vasili e mori të tijën me om të Janinës. Me tërë nder- anglezë, çka dhe e frymëzoi rrjedhin përrenjtë, kreshtat… vargjet e poemës, por edhe në të më paguash”. Këto qenë një pamje të dukshme hidhëri- imin dhe simpatinë që ka për dhe i ngacmoi dëshirën për ta Pas tërë këtij përshkrimi, shënimet e tij për virtytet e fjalët e tij”. mi për largimin tim… dërgo- Ali Pashën si “burrë luftrash”, parë këtë vend. poeti përfundon në një apos- larta të shqiptarëve. Në letrën Në ditarin e tij me “Shën- va të thërrisnin Dervishin, diplomat tepër të zgjuar, poeti Shqipëria e befasoi poetin. trof: O Plut, ndëqoftë ferri yt që i dërgon së ëmës (më 12 ime për “Çajld Haroldin” por për njëfarë kohe ai nuk u nuk ngurron të nxjerrë në Ajo i zbuloi atij një botë inter- si ky, / Elizit mbyllja Portën, nëntor, 1809), pasi tregon për (Përkthyer nga Skënder Lu- gjet gjëkundi. Më në fund ai dritën e së vërtetës historike esante me histori, me traditat shpirti nuk m’a do. hyri. Dervishi i mori paratë, mizorinë e tij si sundimtar feu- e lashta, me doket, folklorin, Shqipëria nuk është thjesht pastaj pa pritur, i përplasi ato dal dhe despot. Është shumë in- me virtytet e larta të sh- vendi i ekzotikës, kaq i përtokë dhe duke zënë ballin teresant dhe piktoresk përsh- qiptarëve, të panjohura për të parapëlqyer nga poetët ro- me duar doli jashtë dhomës krimi që Bajroni i bën Ali Pa- deri në atë kohë. Dhe asaj do mantikë; ajo nuk e tërheq po- duke qarë me hidhërim”. shës që zë dy faqe të letrës që t’i këndojë me frymëzim në etin aq me bukuritë e veta të Në një letër që i shkruan poeti i dërgon së ëmës nga Pre- qindra vargje të këngës II të mahnitëshme, me mendësinë nënës (12 nëntor, 1809), shënon veza, më 12 nëntor 1809. “Çajld Haroldit”: O Shqipëri, e një izolimi të virgjërt roman- midis të tjerash: “I dua shumë Poeti më i madh anglez, per- ku lindi Iskanderi, / Këng’ e tik, sesa me traditat e zakonet shqiptarët, nuk janë të gjithë sonaliteti i shquar i mendimit rinisë, fanar i t’urtëve burrërore, me virtytet, me muslimanë, disa nga fiset janë dhe i letërsisë përparimtare Shqipëria i shpalosi poetit trimërinë e dashurinë e flak- të krishterë. Porse feja nuk i demokratike i romantizmit historinë e lashtë të një popu- të që kanë shqiptarët për lir- bën të ndryshojnë zakonet dhe evropian, vdiq në Misolonje, në lli të vogël në numër, por të inë: “Ç’armiq për vdekje, pos sjelljet e tyre dhe se janë kaq vitin 1824, në zjarrin e luftës së madh në bëmat historike, të a miq besnikë! / Kur besa e tolerantë dhe kaq të lirë në popullit grek për çlirimin e cilit i është dashur në shekuj nderi i thrret të derdhin paragjykimet fetare”. vendit nga pushtimi osman. E diel, 29 Mars 2009 KALENDAR-XIII

JAVA ART TEATER KINEMA

TEATRI KOMBËTAR IMPERIAL “FilumenaT Marturano” Salla nr.1 K Teatri Kombëtar në Tiranë ka vënë në skenë pre- “Gomorrah” mierën e “Filumena Marturano”, kryevepra e dra- Këtë javë në kinema “Imperial”, shfaqet filmi maturgut italian, Eduardo de Filipo. Në këtë dramë “Gomorra”. Libri u bë film, me bashkëskenarist tregohet historia e Filumena Marturano, një ish-pros- autorin që rrëfen mafian më të fuqishme italine, titutë, që është gruaja e pakurorëzuar e Domeniko Roberto Savianon. Më 24 shtator 2008, filmi Sorianos, napolitanit borgjez e të kamur. Realiteti i “Gomorra” u zgjodh të përfaqësojë Italinë në sotëm shqiptar, fatkeqësisht, është i mbushur me garën për çmimin “Oskar”, si filmin më të mirë të histori Filumenash, të cilat mbajnë të ndrydhura huaj. “Gomorra” fitoi pesë çmime “Oskar” në thellë në shpirtin e tyre drama edhe më të fuqishme Akademinë e Filmit Evropian, si filmi më i mirë, se Filumena jonë. Pikërisht këtu insiston super- regjia më e mirë, aktori më i mirë, skenari më i detyra e shfaqjes: të demaskojë këtë realitet posh- mirë dhe fotografia më e mirë, si edhe çmimin tërues ndaj femrës dhe të sensibilizojë shoqërinë “Andrea Chenier”, një premierë “Grand Prix” në Festivalin e Kanës. Filmi, me tonë, për t’u dalë në mbrojtje dhe denoncuar rastet aktorët Salvatore Abruzzese, Simone Sachetti- e ngjashme. Me regji të Albert Mingës, në rolet krye- no dhe Salvatore Ruocco tregon se pushteti, sore janë aktorët: Yllka Mujo, Bujar Asqeriu, Tinka mbi revolucionin francez paratë, gjaku janë ato që ofrojnë çdo ditë rezi- Kurti, Vangjel Toçe, Olta Gixhari, Neritan Liçaj, Fadil denca e provincës së Napolit dhe Caserta (Çmi- Kujofca,etj. Skenografia dhe kostumet, Agim Zajmi. mi i biletës 300 lekë), 20:30-22:30 dhe 23:00- Data 4 dhe 5 prill në Teatrin Kombëtar. pera xhordane është një afresk i madh operan “Fedora”. E vetme dhe e papërsëritshme, 01:00 (Çmimi i biletës 500 lekë “Alegreto Albania” muzikor i një periudhe historike, asaj të opera e Giordanos rezulton të jetë mbërthyese Salla nr.2 Në dramën e autorit Stefan Çapaliku, që pritet të ORevolucionit Francez, tërheqës dhe i dhe emocionuese edhe sot. Premiera “Andrea “Tropic Thunder” ngjitet në skenë kësaj jave, marrin pjesë aktorët tmerrshëm, i mbushur me frymëzimin e lirisë dhe Chenier”, një opera me 4 akte me muzikë nga Në sallën Nr.2 të kinemasë “Imperial” në Mirush Kabashi, Ahmet Pasha, Vasian Lami dhe të barazisë, të cilin Napoleoni i pari dhe Kon- Umberto Giordano dhe libret të Luigi Illica, vjen Sheraton gjatë javës në vazhdim do të rishfaqet krahas tyre, katër aktorë të rinj: Olta Daku, Gazmend gresi i Vjenës më pas, e zhdukën. Karakter san- me skenografinë e Alfredo Troisi, dirigjent Kori filmi “Tropic Thunder” (“Bubullimë tropiku”). Një Paja, Xhejni Fama e Klea Konomi. Drama është guin, temperament i gjallë, por edhe stërhollime Dritan Lumshi, regjizor Antonio Petris, dirigjent film i Ben Stiller, regjisor dhe skenarist, me ak- një produksion i Teatrit Kombëtar. Skenografia e dhe plot rafinime muzikore, e thënë nga kritika Edmond Doko, mjeshter koncertues Vito Clem- torët Ben Stiller, Jack Black dhe Robert Downey. kostumet i janë besuar Iliriana Loxhës, muzika Ra- më autoritare, e bëjnë “Andrea Chénier themel ente e të ftuar janë Gianluca Zampieri dhe Ymer Skenari na çon në skenat e xhirimit të një filmi, të verizmit, i pëlqyer dhe i duartrokitur në mënyrë IvoKaca. Në interpretim do të marrin pjesë kori dhe ku disa aktorë të bashkuar për të filmuar skena mazan Kaponit dhe regjia Altin Bashës. Vepra ësh- të një udhëtim brenda universit të individit në reali- unanime nga publiku. Një shkëlqim i pastër i Orkestra Simfonike e T.K.O.B, studentë të A.A. mbi çështjen e madhe të luftës, detyrohen në tetin e sotëm. E fuqishme aq sa e çuditshme para- poezisë në muzikë rezulton përzierja e vargjeve në rolet kryesore janë Andrea Chénier: Armaldo fakt të bëhen ushtarë dhe të luajnë realisht në qitet dilema e familjes së ngujuar dhe e vetë krye- me notat e dy autorëve të jashtëzakonshëm në Kllogjeri dhe Gianluca Zampieri, Carlo Gérard: jetë, personazhet që ata portretizonin në film. familiarit. A është babai më i zoti i fisit të tij? Të enjte këtë prezantim. Giordano demonstron një venë Ymer Kaca, Maddalena de Coigny Irini Nikolla Nga e hëna në të dielë Oraret: 15:30-17:30, dhe të premten në d atat 2 dhe 3 prill në Teatrin lumturie dhe frymëzimi në këtë opera, më të fam- dhe Eva Golemi,etj,etj. Në datat 4, 6, 8, 10, 12 18:00-20:00 (Çmimi i biletës 300 lekë), 20:30- Kombëtar shmen dhe më të shfaqurën e tij, së bashku me Prill në orën 19.00. 22:30 dhe 23:00-01:00 (Çmimi i biletës 500 lekë).

KINEMA EKSPOZITA

“MILLENIUM 2” TIRANE GALERIA KOMBETARE E ARTEVE “Pink Panter 2” Në ketë kinemaK edhe kësaj jave do të shfaqet filmi “Pink Panter 2”, ku “Jetojmë së bashku” E bëhet fjale për inspektorin Jacques Clouseau, i cili mbledh rreth vetes Kësaj jave në Galerinë kombëtare të Arteve hapet ekspozita fo- një ekip inspektorësh si vetja për të kapur një hajdut ndërkombëtar i cili tografike mbi diversitetet dhe kohezionin social. Ajo vjen si bash- është specializuar në vjedhjen e veprave historike të artit. Me regji të këpunim i British Council me Ministrinë e Kultures dhe Galerine Shawn Levy dhe skenar të Len Blum e Steve Martin në Kinema Milleni- e Arteve. Kjo ekspozitë është eventi përmbyllës i një projekti dy um në Tiranë kësaj jave do të shfaqet filmi “Pantera rozë 2”. Ai vjen si një film në zhanrin e aventurës, komedisë, krimit, familjes dhe misterit. vjeçar të British Council në Europën Juglindore që synoi të ek- Ora 10:00, 12:30, 15:00. Çmimi 200 lekë të hënën dhe 300 lekë ditët e sploronte multidimensionin e dialogut ndërkulturor. Elementi ar- tjera. Ora 18:00 dhe 21:00, çmimi 500 lekë. tistik në debatin social nuk është një risi tashmë por ndërthurja e disa kontributeve përfshirë edhe amatore në finalizimin e kësaj “MILLENIUM ” KORÇE ekspozite është e veçanta e saj. “Four Christmases” Me regji të Seth Gordon dhe skenar të Matt Allen dhe Caleb Wilson në GALERIA “DIDART” Millenium vjen filmi më i ri. Kur një çift vendos të kalojë Krishtlindjet larg “Ekspozitë me tre artistë” familjes si çdo vit, merr vesh se janë anulluar fluturimet. Iu duhet të Galeria “Didart”, do të çelë nesër një ekspozitë me titull “Ekspozitë me kthehen në shtëpi dhe të rikujtojnë momente që duan t’i harrojnë. Me tre artistë” ku marrin pjesë piktorët Lek Tasi, Adrian Çene dhe Shkël- aktorët Vince Vaughn, Reese Witherspoon, Robert Duvall, Sissy Spacek, Jon Voight,etj Nga e hëna deri të premten, Nga e hëna deri të premten, qim Kokonozi. Tre autorët do të ekspozojnë 15 punime të tyret të pa ora 17:00 dhe 19:30, çmimi 200 lekë. “Kopështi i vishnjave” ekspozuara më parë. Të gjitha punimet janë kompozime dhe peisazhe të punuara kohët e fundit nga autorët me teknikën vaj në kanavacë. “MILLENIUM ” ELBASAN “Body of lies” në Teatrin e Metropolit GALERIA “KLEDIO” Roger Ferris (Leonardo DiCaprio) është një agjent i CIA-s që punon në “New Born” Jordani në kërkim të terroristëve që kanë kanë vënë bomba tek civilët. Thelbi i shfaqjes është një parabolë, sepse ne sot Ferris gjen informacione mbi kreun islamik Al-Saleem (Alon Aboutboul). Ka disa javë që me rastin e një vjetorit të Pavarësisë së Kosovës, Ai përgatit një plan për tu infiltruar në rrjetin terrorist të Al-Saleemit me nuk jemi në gjenje tu japim përgjigje pyetjeve të galeri “Zenit” ka hapur një ekspozitë me piktorë kosovarë dhe shqiptarë ndihmën e shefit të tij, Ed Hoffman (Russell Crowe). Ferris merr ndih- dikurshme që janë bërë aktuale. Si t’i shpëtojmë me origjinë nga Kosova. E titulluar “New Born”, do të bashkojë piktorët mën e kreut të shërbimit sekret jordanez Hani Salaam (Mark Strong), librat dhe bibliotekat? Ç’të bëjmë me teatrin dhe kosovarë Merita Jaha, Gembi Xërxa, Alban Meka, Kastriot Nura, Gani por nuk e di se sa mund t’i besojë atij. Me aktorët Leonardo DiCaprio, sallat? Ka shumë “Kopshte vishnjesh” që bëhemi Gashi dhe piktorin Ali Oseku, me origjinë kosovare. Ngjyrat mbizotëruese Russell Crowe, Mark Strong, Golshifteh Farahani, Oscar Isaac, Ali Suli- man, Alon Abutbul. Nga e hëna në të premte, ora 17:00 dhe 19:30, çmi- gati t’i presim, çfarë të bëjmë kur “pronarët e rinj” në këtë ekspozitë janë e kuqja dhe e zeza. Deri në datën 12 mars në mi 200 lekë. arrijnë. Të tërhiqemi apo të bëjmë aleancë me ta, “Zenit”, çdo ditë nga 10:00 -13:00 para dite, dhe 16:00 – 21:00 pas dite. “MILLENIUM ” SHKODER t’i luftojmë fitimtarët e shekullit që sapo ka filluar. GALERIA “ZENIT” Sot jemi në një betejë vlerash. Me humbjen e kop- “Mozaik në hapësirë” “Nights in Rodanthe” shtit, “pronarët e vjetër” humbin ëndrrën, pre- Në kinema Millenium në Tiranë që nga dje shfaqet filmi “Netë në Rodan- “E bukura është e thjeshtë dhe e vështirë”, nisur nga kjo thënie, the” me aktorët Diane Lane and Richard Gere. Jeta ndryshon. Rrugët jardhjen, identitetin. Me regji të Kiço Londos dhe artisti Eduart Karaj ka nisur rrugëtimin e tij kreativ që ka frymë- duhen kaluar. Ky është morali i filmit “Netë në Rodanth”. E bazuar ne asistente regjisore Adelina Muca në këtë pjesë zuar ekspozitën. Veprat janë ndërtuar duke përdorur elemente romanin bestseller të Nicholas Sparks’, regjisori George Wolfe së bash- interpretojën aktorët Eni Jani, Alban Krasniqi, Lore- të thjesht gjeometrike si katrori, rrethi, apo copa te vogla peciklasi. ku me aktorët Lane dhe Gere. Filmi flet për një çift të martuar po që nuk dana Gjeci, Roland Saro, Bledar Naska, Devis Këto tablo, synojnë të ndërtojnë një raport të mozaikut në mar- besojnë më tek njëri tjetri. Lane dhe Gere luftojnë këtë dramë të jetës së tyre. Orari i shfaqjeve nga e hëna në të diel dhe çmimi i biletave: ora Muka, etj etj. Nga data 2 prill deri në datën 3 maj rëdhënie me ngjyrën dhe hapësirën duke qëndruar larg formave 11:00, 100 lekë, ora 16:00, 150 lekë, dhe ora 18:00, 150 lekë. në ditët e enjte, premte, shtunë, djelë ora 21.00. tradicionale. Gjuha vizuale e Eduart Karajt është e kursyer. XIV- KUJTIME E diel, 29 Mars 2009

Palca e identitetit të kombit mbijeton e rigjenerohet sepse në të injektohet krahas Ndarjanga gjithçkaje tjetër në aspektin kombëtar gjuhësor, kulturor, historik edhe palca kreative e Artisti shumë artistëve të mëdhenj siç ishte dhe regjisori i shquar Viktor Gjika Të punoje me Viktor Gjikën…

PROF. ALEKSANDËR PEÇI e fundit që kam pirë me Viktor Gjikën, tek Piazza ku i dhurova dhe DVD e “Mosical 7”. dodh gjithmonë kështu, që kur largohet Ndërkohë që unë shihja me sytë e mendjes këtë një mik nga kjo botë vetvetishëm sytë na film me xhiro të shpejta, më afrohet Teodor Laço me shndërrohen në dy ekrane, ku me sytë e të shoqen dhe më transemtojnë një amanet të Viktorit. mendjes shohim e përjetojmë si në celu Ai kish kërkuar që në këtë libër me kujtime për të cil- loid ngjarje, takime, biseda dhe bash- in më kish folur në kafenë e fundit tek Piazza, unë të këpunimeN me të, disa prej të cilave vijnë nga 30 vite hidhja disa kujtime e impresione. përpara, disa i takojnë një viti apo muajve më parë e Viktor Gjikës, i jemi mirënjohës për atë botë të deri kur e ke takuar për herë të fundit. Si në një mavi- madhe mendimesh,idesh, ngjarjesh, të vërtetash, prob- ollë që e kalon filmin me xhiro të shpejta, duke qën- lemesh, shqetesimesh dhe emocionesh që skaliti në druar para Muzeut Historik për t’i dhënë lamtumirën botën e tij filmike, për atë galeri të jashtëzakonshme e fundit mikut tonë të shquar, regjisorit të madh Vik- personazhesh jetësore që ai si një Van Gogh i ekranit, tor Gjika, po përjetoja në 2 ekranet e syve të mi, mo- pikturoi në ato qindra tablo celuloidale, për atë mentin kur Viktori erdhi në 1977 në Përmet së bash- trashëgimi të vyer filmike përbërë nga filma të dimen- ku me mikun e shquar Vath Koreshi dhe biseduam sioneve të mëdha që Viktori i solli si një pasuri e çmuar për filmin “Gjeneral Gramafoni”, takimet me sazet vlerash të artit të shtatë në Shqipëri. Kjo botë filmike, popullore se si të dy, Viktori e Vathi e të gjithë, de- nëpërmjet syrit, mendjes, duarve dhe kulturës së Vik- heshin me perlat e muzikës dhe me rakinë. Xhirimet tor Gjikës, para syve tanë, syve të publikut e historise në Berat, ku shkriheshim së qeshuri së kinemasë sonë, është një botë e me humorin e Viktorit (pasi ai ia kish madhe ku shoqëria sheh si në pasqyrë marrë shpirtin në dublin e 12 në 40 vetveten. Filmat e Viktor Gjikës, janë gradë temperaturë korriku, tellallit Muzika e filmit, një memorie e kohës që se njeh e s´ka me daulle, i cili me gojë të tharë për për ta njohur sklerozën e kohës. ujë sifon, nëvend që të thosh Ziguri me duhej të dilte nga Viktor Gjika në filmat e tij është jo Sefedinin, tellalli tha “O Milet, dilni vetëm mendja e ndritur e regjisorit tek sheshi se po varin Zigurin me si- toka, nga balta, Gjika, ai është syri i kamerës që si fonin”). Më tej, takimet në shtëpi të dhe jo nga syri i providencës ai parashesh fatin Viktorit, ku shpesh vinte Teodor Laço e personazheve të tij që mjeshtërisht dhe luanin shah, më pas kur të tre si salltanetet e ju dha një sopravivencë prej 30 bashkautorë, Viktori, Vathi dhe unë, vjetësh mjaft prej personazheve të u nderuam për “Gjeneral Gramafo- salloneve, nga tij: Rikardi – “Komisari i Dritës” nin” me kupën e Festivalit të Filmit bashkëpunim me Dhimiter Anagnos- ’79, lajmet e opinionet impresionuese gurgullimat dhe tin. Deda, Agim Qirjaqi – “Rruge të që na sillte nga Stambolli Viktori për bardha” Bujar Lako, Kadri Roshi, Gjeneralin në Fest Ballkanik. Një vit oirat e shpirtit të Sulejman Pitarka dhe Gulielm Ra- më vonë në 1980-ën Viktorit i kish doja – “Gjeneral Gramafoni”, Sandër mbetur në mendje një motiv dashurie popullit... Prosi –”Yjet e netëve të gjata”, “Nën- që nuk u shfrytëzua tek “Gjenearl tori i dytë”, “Përballimi”, “Horizon- Gramafoni” dhe më kërkoi ta për- te të hapura”, Tinka Kurti tek “Gjen- dornim si lajtmotiv për filmin “Në çdo stinë”. Mu eral Gramafoni”, Kadri Roshi dhe Timo Flloko -”Nje- kujtua ajo galeri e pasur personazhesh e karakteresh, riu me top”, Robert Ndrenika dhe Sulejman Pitarka që Viktor Gjika i la botës shqiptare të filmit, veprat e –”Horizonte të hapura”, Mevlan Shanaj – “I teti në tij filmike që janë pasuri e çmuar e identitetit kultur- bronx”, Anisa Markajan dhe Ben Imami – “Në çdo or të kombit, ato filma të mbrekullueshem ndër të cilët stinë”, etj. Regjisori Gjika është psikologu e studiue- do të përmendja “Rrugë të bardha”, me skenar të Vath si i botës e shpirtit të personazheve të tij, që si një Koreshit e me muzikë kaq sensibile të Limoz Dizdarit. eksplorator në galerinë e personazheve ia mbërriti Mu kujtua ato çaste homazhi para muzeut, shprehja e të sillte dhe portrete të reja e të freskëta që në të ardh- tij si tre plagë të Gjergj Elez Alisë i konsideronte Vik- men do të dominonin skenën aktoriale (kujtojmë Yll- tori 3 skena të censuruara në 3 nga filmat e tij (midis ka Mujo tek “I teti në bronx”). Ai ish dhe një vesh i tyre dhe Gjeneral Gramafoni). Kujtimet nga takimet kulturuar dhe dinte se çfarë kërkonte nga muzika. me Viktorin, vijuan deri tek spektakli tim “Mosaical Në ato raporte imazh–personazh–tingull, 7”, premierë më 20 Janar 2008 (i mbështetur nga QKK regjisori Gjika përpara se unë të përfytyroja muz- me Drejtor Xhevdet Ferrin) ku pata një kënaqësi të ikën dhe të njihesha me skenarin e “Gjeneral Gra- jashtëzakonshme që Viktor Gjika pranoi ftesën time mafonit”, e ndjente së bashku me Vath Koreshin që dhe të Esat Ibros (producent i spektaklit) që të vinte i muzika e filmit, duhej të dilte nga toka, nga balta, ftuar në skenë së bashku me Margarita Xhepën, Tin- dhe jo nga salltanetet e salloneve, nga gurgullimat ka Kurtin, Robert Ndrenikën, Gulielm Radoja, ku pas dhe oirat e shpirtit të popullit. Ishte kjo arsyeja qëe spektaklit vijuan fotografitë e koktail, e deri tek kafja mbasi ishin njohur me 2 filmat e parë të mi, “Tokë e E diel, 29 Mars 2009 KUJTIME-XV

“Në çdo stinë” Xhirimet Bota Takimi Një vit më vonë në 1980-ën Xhirimet në Berat, ku shkriheshim së qeshuri Kjo botë filmike, nëpërmjet syrit, Viktori erdhi në 1977 në Viktorit i kish mbetur në mendje me humorin e Viktorit, i cili pasi ai ia kish mendjes, duarve dhe kulturës së Përmet së bashku me një motiv dashurie që nuk u marrë shpirtin në dublin e 12, në 40 gradë Viktor Gjikës, para syve tanë, mikun e shquar Vath shfrytëzua tek “Gjenearl Gra- temperaturë korriku tellallit me daulle, i cili me syve të publikut e historise së Koreshi dhe biseduam mafoni” dhe më kërkoi ta për- gojë të tharë për ujë sifon, në vend që të thosh kinemasë sonë, është një botë e për filmin “Gjeneral dornim si lajtmotiv për filmin “Në Ziguri me Sefedinin, tellalli tha “O Milet, dilni madhe ku shoqëria sheh si në Gramafoni” çdo stinë” tek sheshi se po varin Zigurin me sifonin” pasqyrë vetveten

përgjakur” dhe “Monumenti”, erdhën në Përmet për tu je tjetër në aspektin kombëtar gjuhësor, kulturor, historik TV që i quante mediokër filmat tanë, në vend që të vënë takuar me usta Leverin, me muzikën dhe me mua. Më py- edhe palca kreative e shumë artistëve të mëdhenj siç ishte shpirtin, palcën dhe frymën në palcën e identitetit të ko- etën se si e shikoja unë filmin. Ju thashë nëse më besohej dhe regjisori i shquar Viktor Gjika. Energjia e pashembullt mbit, vënë gëllboqen) pra ai ish-Drejtor i RTSH-së, kish muzika, unë klarinetën do ta shndërroja në një personazh kreative e regjizorit Gjika për identitet kulturor, është in- ndaluar dhe “Gjeneral Gramafoni” të shfaqej në RTSH. Kur muzikor qëndror të filmit. Ky akordim në vizionin për muz- jektuar tashmë në atë palcë identiteti shqiptar e gërshetu- e pyeta, po ja tha se na tingëllon ca si keq në atë klimë plu- ikën, bëri që Viktori e Vathi, të shkëputeshin nga një tjetër ar në mozaikun e kotributeve të shumë artistëve të tjerë. ralizmi politik të 95. Bile, një miku im si me shaka tha një koleg i nderuar të cilit i qe ofruar me parë “Gjeneral gra- Energjia e palcës së tyre individuale, është pasuri vlerash herë : “He mo dhe ju na e shatë kulturen italiane me “Gjen- mafoni” dhe përfundimisht të ma besonin mua. Ndoshta ky në palcen e identitetit të kombit, në kollonën vertebrore eral gramafonin”. Përgjigja ime ish po ajo përgjigje që Tos- vizion i imi në përgjithësi për muzikën e filmit, që muzika të vlerave e pasurisë kulturore kolektive, është memorie kanini i madh i dha Duçes dhe kulturës fashiste: “Unë e të thoshte shumë, duhej të shndërrohej në personazh sonor e gjallë, histori vlerash, histori kulture që duhet ruajtur, hap sezonin në Scala me marshin e Verdit, e jo me marsh- (klarineta tek Gjenerali, violonçeli “Në çdo stinë”, Vaçe tek është palcë kulturore që duhet t’i japi sinjale brezave që et fashiste”. “Në shtëpinë tonë”, kabaja me violon tek “Dasma e Sakos”, vijnë, histori epoke, histori identiteti në evoluim, Duke zbërthyer më tej këtë raport të palcës individuale sonoriteti i familjar tek “Kur xhirohej një film”, etj) të fliste rindërtim ditën i një Rozafe kulturore, të cilën pas që artisti krijues injekton në palcën e identitetit të kombit, e zhvillohej si shtyllë vertebrore motike, si identitet tim- prishjes së natës, artistët e shpirtrat e gjallë të tyre e më vjen ndër mend poezia e famshme “Borxhet e mia” të brik, si karakter emocianal dhe identitet ritmik na dha kënaqë- rindërtojnë përsëri të nesërmen. Spahiut, i cili në fund thotë: “Tani ndalem këtu / më flisni si bashkëpunimi me mjaft regjisorë: Anagnosti, Gjika, Keko, Kaq të fortë e ka patur në mijëvjeçarë ky popull në për borxhet që më keni ju”. Viktori dhe artistët e mëdhenj, Prifti, Muço Mitro, Dhamo, Fejzo, Kinsey. thellësi të psiqikës së tij binomin ndërtim–shkatërrim apo i dhanë dhe i japin identitetit të kombit, palcë nga palca e Kur shkrova skenarin pëer spektaklin “Mosical 7”, pas disa bërje-zhbërje, sa gjenialisht ai krijoi Rozafën, Ura me 3 har- tyre, dritë nga drita e tyre, gjak nga gjaku i tyre, shpirt humbjeve të mëdha që kishin ndodhur si ajo e Kadri Roshit,Vath qe, Bajlozë dhe Gjergj Elez Alia etj. Ka intelektualë që he- nga shpirti i tyre, energji nga energjia e tyre, ide nga idetë Koreshit, Sulejmen Pitarkës, Violeta Manushit, Xhanfize Ke- dhin baltë mbi gjithë këtë trashëgimi filmike të 40 vjetëve, e tyre, ndjeshmëri e fisnikëri nga ndjeshmeria e fisnikëria kos, kisha një mbarsje emocionale dhe në skenar shkrova këtë i quajnë mediokre, hedhin baltë mbi Skëndërbeun, mbi e tyre, të ardhme nga e ardhmja e tyre, ekzistencë nga ekz- poezi, e cila u recitua në spektakël nga Gulielm Radoja. Dëshi- Ismail Qemalin, mbi vlerat. Dikur në 94–95, një Drejtor i istenca e tyre dhe sëe fundmi PASURI nga VARFËERIA e roj ta citoj sepse dua të prek një çështje themelore që lidhet me RTSH-së me mbiemër Buçpapaj (emri s´më kujtohet sepse tyre. Por, në shkëmbim të kësaj, çfarë morën? Më mirë se palcën e identitetit të kombit, e cila mbijeton e rigjenerohet sepse shumë nga këta anonimë, si dhe një anonim një natë në çdo kush tjetër politika do t’ia jepte përgjigjen kësaj pyetje në të injektohet palca kreative e artistëve të mëdhenj. akuzë. Por, politika konsumoi Shqipërinë për pa- Ne njerëzve, Prometea Natyrë surinë vetiake, ndërsa ata, artistët e mëdhenj si Ril- na e dha ujin indasit e dikurshëm konsumuan pasurinë e tyre për E ujin ja ndyen Shqipërinë. Na dha valën e syrit të kaltër Por në shkëmbim të kësaj çfarë morën? dhe sytë ja kërryen Po veç asaj që atëherë kur i bënë gjithë këta fil- Na dha Afërditën e Afërdetin, ma, morën nga një pjatë fasule, apo sot marrin ca Shkumën e bardhë?... kokra groshë për të thënë se si po jua mbrojmë të Të zezë ja bënë drejtën e autorit (duhet lexuar se si po jua a shke- Dielli u tkurr, lim atë). Sigurisht, po veç asaj që atëherë kur i bënë Nesër zemërimi e nemja e tij e llahtarshme. gjithë këta filma morën ca gërshërë censurimi që Toka në terr, në tmerr prisnin në celuloid copa si të ishin copa nga mishi pa atmosferë, pa shi i tyre apo sot marrin prerje nga gërshërët e cen- pa ujë, pa bimësi surimit ekonomik, e gërshërët e ca anonimateve pa grurë, pa lule, pa nëpër TV-ra që nuk presin sekuenca celuloidale dashuri...pa...Aaaaaaaaaaa... por presin një histori. Konkludoj se veç gjithë kë- Nuk vdes njeriu…vdes Toka tyre, Viktori Gjika dhe artistët e mëdhenj të kalib- Ooooooo…. ku të porosisim një arkemort për rit të tij morën dashurinë e njerëzve, emocionet e TOKËN??!!!!...... vibracionet e shpirtit të tyre për veprat që bënë, Një arkëposter i gjatë sfilon qiellit si shall lum- mirënjohjen e thellë për atë se në palcën e identi- turie tetit të kombit, e cila mbijeton e rigjenerohet sepse: Një arkëmort i Artistit të popullit Në të injektohet krahas gjithçkaje tjetër në aspektin Zezon, në tokën e lagur kombëtar gjuhësor, kulturor, historik dhe palca si shall zie... kreative e shumë artistëve të mëdhenj Çështja themelore që doja të trajtoja lidhet me siç ishte dhe regjisori i shquar Viktor Gjika. palcën e identitetit të kombit, e cila mbijeton e Në Foto: Viktor Gjika, Pirro Milkani, Robert Ndrenika dhe Aleksander Peçi Faleminderit Viktor Gjika për veprën e vyer që ia le rigjenerohet sepse në të injektohet krahas gjithçka- dalë më 20 Janar 2008 pas spektaklit “Mosaical 7” trashëgimi pasurisë së identitetit të Kombit. XVI- ART-PAMOR E diel, 29 Mars 2009

Ka shume vite që flitet për krizën në artin bashkohohor. Flitet për shumë rrugë e Rrëfimi i stile dhe për mënyra e koncepte, të cilat janë lavdëruar e më pas janë zhdukur. Për mua në esencë artistët janë shkëputur nga njeriu dhe njerzit. Për rrjedhojë janë shkëputur disi Artistit prej tij veprat që duhet të krijojë, por në historinë e artit kanë mbijetuar dhe do të mbijetojnë njeriu dhe përpjekjet e tij të vetme për të mbijetuar në jetën e vet. Dhe këtë do ta trashëgojnë më së shumti veprat e artit…

A mund të tregosh më gjatë gim Sulaj është një rreth veprës suaj, subjektin, kon- prej artitëve më të ceptin dhe mesazhin që mbart, njohur, më të dashur prej të cilit dhe ajo bëhet fituese? dhe më aktivët e ar Vepra ime lind nga brenda ash- tit të humorit dhe tu siç të tjerët e shohin në fund. Më Asatirës. Për historinë tonë të ar- lind. Le ta quajmë e gatëshme. tit është një fat i madh dhe aspak Shpesh krijimtarinë time si një të i çuditshëm që është shqiptar, por tërë mund ta quajmë ardhje të besfa- dhe një fat i ashpër e i mirë që kr- sishme. Ose një dritë ideje, që mbar- ijon, jeton dhe punon në një vend tin brenda meseazhin, të formulu- tjetër, Itali. Gjithmonë, prej vep- ar si koncept midis dimesionit dhe rimtarisë së vet, duket sikur ësh- e teknikës. Kjo i bën veprat e mia të të pinjolli i vetëm i artit të jenë shpesh në laps, akrilik apo vaj. karikaturës shqiptare të zhvillu- Vepra fituese është e realizuar në ar shumë fuqishëm për arsye vaj, pasi aty doja të jepja një mesazh ideologjike ekstreme në kohën e gati të gjallë të fatit të këtij fëmije, komunizmit. Përndryshe sot e që për mua është e “Ardhmja”. cilësuar si arti i humorit dhe i Cila është rruga e përzgjedhjes satirës, i cili mbetet të themi se për pjesëmarrje iniciativa juaj është tejet i vakët në vendin tonë. apo ftesa e organizatorëve? Para viteve ’90 edhe pse një artist Rruga e përzgjedhjes është natyr- shumë i ri, krijimtaria e vet në isht ftesa, por mbi të gjitha vendi që pikturë dhe në gjininë e humorit organizon konkurimin dhe seriozi- ka qenë shumë e sukseshme, duke teti i tij në mjediset e artit është e cilësuar si një talent të ri plot kryesori. Në Rastin Konkret Biena- ardhmëri ndaj artit pamor shqiptar. Dhe, një cilësim i tillë lia e Gabrovos ne Bullgari ka fillu- gjeneron, deri në ditët tona, si një parashikim i drejtë dhe ar në vitin 1972 dhe vazhdon ako- një alternativë intelektuale e vazhduar. Krijimtaria e tij ësh- ma edhe sot pa pyetur për ndërrime të e shumtë, ekspozimet e tij vetjake në Shqipëri e kanë më- sistemesh apo politikash. Politika e suar publikun të dijë se ai nuk rresht së punuari dhe kri- tyre është shprehur mjaft mirë në juari një imazh sa interesant, cilësor, ndjesor dhe shpesh Agim moton e vazhdueshme që ata i kanë herë fantastik, ku përfshihet më së shumti satira se sa hu- venë bienales së tyre:”Bota ekziston mori. falë së qeshurës”. Ai ndjehet krenar pas çdo çmimi të marrë dhe më i fun- Çfarë ju nxit që të mbani gjallë dit është ÇMIMI i MADH, i fituar në Gabrovo të Bullgarisë, vrullin e krijimit në gjininë dhe kryeqytetit të humorit dhe satirës, jo vetëm bullgar, por formën që keni zgjedhur? botëror. Gabrova e filloi punën e vet duke rregjistruar hu- Më nxit të krijoj dhe punoj me morin lokal dhe duke promovuar anekdodat e qytetit. Në vrull dhe pasion. Fakti i vetëm që këtë qytet mund të luash, të qeshësh, të martohesh, të jesh ndjehem shumë mirë është kur sh- një anëtar i karnavaleve. Në këtë qytet 1 prill 1972 ka shënu- Sulaj këputem nga bota për tu marrë me ar përurimin dhe funksionimin e Shtëpisë së Humorit dhe botën. Ky është fluksi i ngarkuar i Satirës. Ajo sot e gjithë herën është një institucion i kompl- ideve të cilat duhet t‘i realizoj se s‘bën. etuar muzeor, ekspozues, promovues, botues dhe edukues i Çfarë mendoni rreth artit bashkëkohor, ç‘e bën atë të publikut me imazhet dhe temat më pikante të humorit dhe Mençuria e plakut cilësohet i tillë dhe në cilin segment të tij bën pjesë kr- satirës në artet pamore. Kjo shtëpi ka dhjetë dhoma ku ek- ijimtaria juaj? spozohen veprat e vlerësuara dhe të përzgjedhura nga spe- Ka shume vite që flitet për krizën në artin bashkohohor. cialistë të fushës së humorit dhe satirës në artet pamore. dhe loja e fëmijës Flitet për shumë rrugë e stile dhe për mënyra e koncepte, Kjo ka bërë që koleksioni i saj të jetë jo vetëm vizual, por të cilat janë lavdëruar e më pas janë zhdukur. Për mua në edhe verbal. Që nga viti 1976, ky institucion i rëndësishëm, esencë artistët janë shkëputur nga njeriu dhe njerzit. Për nuk ka reshtur së ekzistuari dhe ka arritur që të ketë në rrjedhojë janë shkëputur disi prej tij veprat që duhet të kr- lon sa mbarova Akademinë e Arteve, në 1986. Revista Hos- axhendën e vet një Bienale të rëndësishme ndërkombëtare ijojë, por në historinë e artit kanë mbijetuar dhe do të mbi- teni ishte i vetmi institucion që i lidhi karikaturistët me të humorit dhe satirës së arteve pamore, në të cilën Agim jetojnë njeriu dhe përpjekjet e tij të vetme për të mbijetuar konkurimet dërkombëtare. Mbaj mend se kam fituar çmi- Sulaj është pjesëmarës dhe një nga artistët më të njohur të në jetën e vet. Dhe këtë do ta trashëgojnë më së shumti ve- met e para që atëhere pa u hapur kufijtë, si në Seres të saj. Në këtë Bienale mbahen të gjalla të gjitha format e artit prat e artit. Greqisë, Turqi e tjerë. pamor si: animacioni, filmi, fotografia, piktura, skulptura, Subjektet apo temat tuaja janë burim i njohjes së asaj Si arritët t‘i vendosnit kontaktet me galeritë apo posteri, vizatimi e grafika. Por epiqendra konceptuale e që na rrethon, i lidhjes me to, i qenies suaj brenda tyre muzetë ku ju po prezantoni ekspozitat apo veprat tua- tyre është humori dhe satira, është një ide e lindur nga apo burim improvizimi i çastit prej ndikimit të asaj që ja? njeriu për njeriun. Në edicionin e 19 të Bienales Ndërko- na rrethon në një moment të caktuar e të menjëhershëm? Vetëm duke jetuar dhe njohur artin, galeritë. Çdo art- mbëtare të Humorit dhe Satirës Agim Sulaj, meritoi Çmim- Veprat e mia janë një gjetje jo e rastit, por një mënyrë studimi, ist zgjedh dhe kërkon të bëj pjesë në ato galeri, të cilat pub- in e Madh. loje befasie, kontrasti kujtimesh të vazhdueshme. Krijimi është likojnë artistë të sferës tënde për nga koncepti, ndërtimi Në këtë biennale erdhën 2391 vepra në pikturë, skulp- ushqimi i përditshëm dhe do ta quaja mëncuria e plakut e dhe mesazhi. turë, karikaturë, grafik e fotografi. Ato i sollën 799 artistë përzjerë me lojën e fëmijës. Unë trokita te më i njohuri në stilin realist e hyperreal- nga 66 vende të botës. U ekspozuan 915 punime nga 552 ar- Sa shqiptar ndjehesh në ekspozimet e tua në botën e artit ist, te Galeria FORNI, e cila pas shumë përpjekjesh dhe tististë të 59 vendeve. Ceremonia e ndarjes së cmimeve do dhe sa e ndjenë të tjerët këtë? vlerësisimesh më pranoi në sallat e saj. Nëpërmjet këtij të zhvillohet në 16 Maj në Gabrovo të Bullgarisë, me pjesë- Të qenit jashtë vendit tim më bën ta dua dhe ta ndjej shpesh kontakti ndjeva, menjehere, që vepra ime mori peshë dhe marrjen e Ministrit Bullgar të Kulturës dhe personaliteteve mungesën e miqve, të shokëve dhe thjesht të asaj resë së vleresua krejtësisht ndryshe. Ekspozita që më dha një hop të tjera, përfshi artistët e huaj fitues. Atje do të jetë dhe bardhë që del mbi Dajt. Ajo është aq bukur dhe e ka pikturu- cilësor është ajo e organizuar nga Galeria Forni, me titull Agim Sulaj, piktori shqiptar. Por nisjen do ta bëjë nga Ita- ar i Madhi Mio. Por jam mësuar që artisti në të njëjtën kohë “Europei Erranti”, ku pikturat e mia u ekspozuan me ar- lia. atdhe dhe llogore ka kavaletin e tijë. tiste të famës ndërkombëtare si Baltus, Giacometti, De Agim, Ju jetoni jashtë Shqipërisë prej disa kohësh. Cilësia e galerive kërkon në përgjithësi artistin dhe jo atd- Chirico, Odd Nerdrum e të tjerë. Cilat kanë qënë arsyet e largimit prej saj? heun nga vjen ky artist. Nga pjesëmarrja juaj e fundit në një veprimtari të Kam ikur nga Shqipëria drejt Italisë në vitin 1993, me Unë e mohoj mbiemrin shqiptar, italian apo turk në kup- rëndësishme arrini të fitoni edhe një çmim tjetër. A një ekspozitë vetjake në qytetin e Brindisit dhe më pas me timin e artistit si bërës i artit, për mua ka artistë të artit mund të tregoni rreth veprës që ju bëri fitues. Ajo u një ekspozitë me karikatura në Rimini. Që nga viti 1995 bashkëkohorë dhe artistë bashkëkohësë, të cilët zënë një vlerësua për temën, subjektin apo për cilësitë e ele- jetoj në Itali me familjen time. vend të caktuar, po Ju si mendoni rreth kësaj. Ku e shihni mentëve të formës? Krijimtaria është çështja e parë e ditës për ju apo mbi- veten dhe si e shihni veten? Vepra që më bëri fitues paraqet një vocërrak që sapo del jetesa? Mendoj që krijimtaria ime po shkon drejt një unifikimi te pragu i shtëpisë. Ai menjëherë pa ditur dhe pa faj ndod- Krijimtaria është burimi i parë i jetesës sime midis mesazhit të karikaturës dhe poezisë së pikturës. Të dya het në misterin e jetesës, i pambrojtur dhe vetëm instikti shpirtërore e fizike. Merrem vetëm me pikturë dhe këto të lidhura me një skrupolozitet në pikturim besoj do të mund ta shpëtojë. karikaturë. Pra nuk mund të mendoj se mbijetoj, por jetoj formojnë më të plotë figurën time në të ardhmen. Ndoshta Vlersimi, natyrisht i jurisë ishte për idenë, por njëkohë- si një artist plot dinjitet. kjo pikturë, e cila fitoi Gran Prix në Bullgari flet më mirë për sisht dhe konceptimi i figurës në një mur të shqepur e shqy- Cili qe momenti i parë i angazhimit tuaj në konkur- ndryshimet në artin tim. Le t‘ja lemë së ardhmes të tjerat. set ndërkombëtare? er që shpesh të kujton hartën e botës, mendoj se do të këtë Angazhimi im i parë me konkurimet ndërkombëtare fil- qenë një shtysë e saj, për të më dhënë mua çmimin e madh. Përgatiti: Suzana Varvarica Kuka