Explore further Crwydro ymhellach This leaflet is one of a series exploring Mae’r daflen hon yn perthyn i gyfres sy’n ’s fascinating history. Three cyflwyno hanes hynod ddifyr Ynys Môn. more cover the north, east and west Ceir tair arall sy’n ymdrin yn fanylach â of the island in more detail, focusing gogledd, dwyrain a gorllewin yr ynys, gan on historic sites at and around ganolbwyntio ar safleoedd hanesyddol , and . yn ardaloedd Amlwch, Biwmares a ‘Anglesey’s Historic Places’ has the Chaergybi. Mae ‘Mannau Hanesyddol island’s top 12 ‘must-see’ heritage Môn’ yn cyflwyno ‘dwsin difyr’ o sites and there’s also an island-wide safleoedd treftadaeth yr ynys a cheir trail for families to explore the most taflen i deuluoedd sy’n cynnwys y exciting places for kids. llefydd mwyaf cyffrous i blant ar yr ynys.

The leaflets are available locally or Mae’r taflenni hyn ar gael yn yr ardal you can download them from: neu gallwch eu lawrlwytho o:

www.angleseyheritage.com www.angleseyheritage.com

For more information about Anglesey’s Os hoffech wybod rhagor am hanes history, visit Oriel Ynys Môn, the yr ynys, ewch i Oriel Ynys Môn, sef award-winning museum and art gallery amgueddfa ac oriel gelf arbennig ger at . It’s the perfect place to Llangefni. Mae’n lle gwych i ddysgu find out about the island, past and am yr ynys ddoe a heddiw a cheir yno present. A popular café and shop make siop a chaffi poblogaidd i ddenu pobl Oriel Ynys Môn great to visit, whatever boed law neu hindda. Mae mynediad the weather. Admission is free and it am ddim ac mae ar agor bob dydd ac is open daily except at Christmas. eithrio adeg y Nadolig. Tel: 01248 724444. Ffôn: 01248 724444. www.anglesey.gov.uk www.ynysmon.gov.uk www.angleseyheritage.com www.angleseyheritage.com

Môn Mam Cymru - The Mae “Môn Mam Cymru - Guide to Anglesey is an The Guide to Anglesey” yn excellent guide to the island. gyflwyniad gwych i’r ynys. It is available from Oriel Mae ar gael o Oriel Ynys Môn Ynys Môn or from neu o www.llyfrau-magma.co.uk www.llyfrau-magma.co.uk & Mick Sharp. Photolibrary Wales, Visit (2012) copyright © Crown Images , supplied by and Red Kite Environment. Associates Anglezarke Dixon by & written Designed

A sacred and mystical island Ynys gysegredig a chyfriniol Ancient Celts believed that islands were magical places, where Credai’r hen Geltiaid bod ynysoedd yn llefydd hudolus, heb fod time stood still. Today’s visitors are often spellbound, fascinated by o dan ormes amser. Hyd heddiw, mae ymwelwyr yn aml yn cael eu cyfareddu Anglesey’s mystical landscape, with sacred sites dating back to the Stone Age. gan dirwedd cyfriniol Môn lle ceir llecynnau cysegredig yn dyddio yn ôl i Oes Ancient druids revered the island’s sacred groves and forests, and the Romans y Cerrig. Roedd y derwyddon gynt yn cyfrif bod gwigfaoedd a choedwigoedd deliberately destroyed these holy places when they invaded Anglesey in AD60 cysegredig ym Môn ac aeth y Rhufeiniaid ati’n fwriadol i ddinistrio’r rhain ar ôl and AD70. However the island’s sacred sites endured, with springs and wells goresgyn yr Ynys yn OC60 ac OC70. Fodd bynnag, ni lwyddwyd i ddileu’r being used for Christian baptisms from the fifth century. mannau cysegredig yn llwyr ac roedd Cristnogion yn bedyddio mewn ffynhonnau cysegredig o’r bumed ganrif ymlaen. Holy men and women, such as Dwynwen, Cain or Caffo, were worshipped as saints and remembered in the island’s place Roedd pobl fel Dwynwen, Cain a Caffo yn cael eu cyfrif yn names and folklore. Tucked into the patchwork of green seintiau. Tyfodd chwedlau o’u cwmpas ac enwyd llefydd fields, you’ll find gems of medieval churches and sober ar eu hôl. Yn swatio ynghanol clytwaith o gaeau Victorian chapels with resounding Biblical names. This ffrwythlon, fe welwch eglwysi canoloesol twt a landscape of sun and wind, storms and rocky shores has chapeli syber o Oes Fictoria ac arnynt enwau been a source of spiritual Beiblaidd parchus. Mae’r dirwedd arbennig, inspiration for thousands yr haul a’r glaw, y stormydd a’r glannau of years. creigiog wedi ysbrydoli pobl ers miloedd o flynyddoedd.

come and discover dewch i ddarganfod Anglesey’s amazing stories straeon rhyfeddol Môn Origins Gwreiddiau Invasion & Change Goresgyn a Newid Walking in south Anglesey you’re in Wrth gerdded yn ne Môn, cawn In the Middle Ages the Welsh princes Yn y Canoloesoedd, roedd the midst of an ancient landscape. ein atgoffa’n barhaus o waith ein of Gwynedd ruled south Anglesey tywysogion Cymreig Gwynedd yn About 9,000 years ago Stone hynafiaid. Tua 9,000 o flynyddoedd from courts at and Llys llywodraethu de Môn o lysoedd yn Age hunters were making flint yn ôl, roedd helwyr Oes y Cerrig yn . Llywelyn the Great, greatest Aberffraw a . Cyhoeddodd arrowheads at Aberffraw. The island’s gwneud pennau saethau fflint yn of all the Welsh princes issued a Llywelyn Fawr, y mwyaf o holl first farmers were raising Aberffraw. Roedd ffermwyr cyntaf charter from Rhosyr in 1237. After dywysogion Cymru, siarter o Rosyr and chambered yr ynys yn codi cylchoedd the English conquest of 1282, the ym 1237. Ar ôl y goncwest gan y tombs before the pridd neu hengorau, a new invaders built . Saeson ym 1282, aeth y goresgynwyr pyramids were built beddrodau siambr cyn i’r An existing village, Llan-faes, was ati i godi Castell Biwmares. Cliriwyd in Egypt. They had pyramidau gael eu codi cleared to make way for the huge pentref Llan-faes i impressive skills – yn yr Aifft. Rhaid rhyfeddu fortress and the villagers were sent wneud lle ar gyfer the at eu sgiliau – mae’r to a new village - Newborough, y gaer enfawr at is bedd cyntedd ym Mryn beside the dunes at ac anfonwyd y perfectly aligned to Celli Ddu wedi’i drefnu Rhosyr. pentrefwyr i bentref catch sunrise on the yn berffaith er mwyn dal newydd, Niwbwrch, Follow the story: summer solstice. codiad haul ar heuldro’r ger twyni Rhosyr. Llys Rhosyr haf. Follow the story: Explore Dilynwch y stori: Bryn Celli Ddu Dilynwch y stori: Newborough with Llys Rhosyr its medieval church Important ritual site and Bryn Celli Ddu Cewch grwydro and the court at burial chamber for our Safle defodol pwysig a siambr Niwbwrch, ei eglwys Llys Rhosyr. ancient ancestors. gladdu ein hen gyndadau. ganoloesol a Llys Rhosyr.

Sacred Places Mannau Sanctaidd For thousands of years the peaceful life as a hermit on . Ers miloedd o flynyddoedd, Dwynwen dri dymuniad. landscapes of south Anglesey have Today she is remembered as bu pobl yn dod i dde Môn i Gofynnodd am i Maelon gael ei provided an inspiring backdrop the Welsh patron saint of lovers. fwynhau’r heddwch, myfyrio ar ddadmer, am iddi hi gael aros for spiritual contemplation and Throughout Wales people send each faterion ysbrydol a chwilio am yn ddibriod ac am i Dduw roi discovery. The legacy includes other romantic cards on January wirioneddau mawr. Mae ffrwyth y hapusrwydd i bob gwir gariad. prehistoric tombs and medieval 25th - St Dwynwen’s Day. myfyrio ysbrydol hwn yn cynnwys Yna, treuliodd Dwynwen weddill ei churches. beddrodau cynhanesyddol ac hoes yn feudwy ar Ynys Llanddwyn. Follow the story: eglwysi canoloesol. Mae pobl yn cofio amdani heddiw St Dwynwen was a princess in the Ynys Llanddwyn fel nawddsant cariadon Cymru. 5th century. According to legend Follow the footsteps of Tywysoges o’r bumed ganrif Mae pobl ledled Cymru yn anfon she fell in love with a young man pilgrims to the island oedd Santes Dwynwen. Yn ôl y dedicated to St Dwynwen. cardiau rhamantus at ei gilydd ar called Maelon. When he tried to chwedl, syrthiodd mewn cariad Panoramic views of the 25 Ionawr - Dydd Santes Dwynwen. take advantage of her she prayed coast. â dyn ifanc o’r enw Maelon. Pan for help. An angel gave her a potion Porth Cwyfan geisiodd ef gymryd mantais Dilynwch y stori: that made her forget her love for North of Aberffraw, a ohoni, gweddïodd hi am help. Ynys Llanddwyn Maelon and turned him into a block remarkable island church Rhoddodd angel ddiod iddi Cewch ddilyn yn ôl traed pererinion lu of ice. Dwynwen was granted three on the shore is dedicated a wnaeth iddi anghofio ei i’r ynys a gysegrwyd i Santes Dwynwen. Golygfeydd panoramig o’r arfordir. wishes. She asked for Maelon to to the Irish saint known chariad at Maelon a’i droi as Cwyfan, or Kevin, Porth Cwyfan be thawed, that she would remain ef yn lwmpyn o of Glendalough. I’r gogledd o Aberffraw, mae eglwys unmarried and that God would rew. Cafodd nodedig ar ynys fechan ger y lan wedi’i grant happiness to all true lovers. chysegru i sant o’r Iwerddon o’r enw Dwynwen then spent the rest of her Cwyfan, neu Kevin, o Glendalough.

Middle Stone New Stone Age people First Roman invasion of Romano-British farmers living St Dwynwen, the Aberffraw already Catamanus stone Age hunters at built chambered tombs at Anglesey, many Druids in fortified farmstead at Welsh ‘St Valentine’ a royal court for the Llangadwaladr. Aberffraw. and Bryn Celli Ddu. massacred. Caer Lêb. dies. princes of Gwynedd. c7000 BC/CC c4000-2000 BC/CC AD60OC AD200OC AD465OC AD500OC AD625OC Helwyr o Oes Adeiladodd pobl o Oes Newydd Y Rhufeiniaid yn ymosod Ffermwyr Brythonig-Rufeinig yn Santes Dwynwen, Aberffraw eisoes yn Carreg Catamanus, Ganol y Cerrig y Cerrig feddrodau siambr ym ar Fôn am y tro cyntaf gan byw mewn fferm amddiffynedig nawddsant cariadon llys brenhinol ar gyfer Llangadwaladr. yn Aberffraw. Modowyr a Bryn Celli Ddu. ladd llawer o Dderwyddon. yng Nghaer Lêb. Cymru, yn marw. tywysogion Gwynedd. amserlin timeline

Llys Rhosyr becomes Newborough founded by Edward I to The Old Bridge Rebuilding of Holyhead to Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwll-llantysiliogogogoch an important royal court replace which was flattened built at Plas Newydd. railway opens. Britannia Bridge connects Anglesey Railway to the national for Llywelyn the Great. to make way for Beaumaris Castle. Aberffraw. network in 1850. c7000 BC/CC c4000-2000 BC/CC AD60OC AD200OC AD465OC AD500OC AD625OC 1200s/1200au 1294 1731 1783-99 1848 Llys Rhosyr yn dod yn Sefydlu Niwbwrch gan Edward I i gartrefu Codi’r Hen Ailadeiladu Agor y rheilffordd rhwng Gaergybi a llys brenhinol pwysig ar pobl pentref Llan-faes a ddinistriwyd i Bont yn Plas Newydd. Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwll-llantysiliogogogoch. Pont Britannia gyfer Llywelyn Fawr. wneud lle i Gastell Biwmares. Aberffraw. yn cysylltu rheilffordd Môn â’r rhwydwaith cenedlaethol ym 1850. the ‘church in the sea’ yr ‘eglwys yn y môr’ lost land beneath the sand tir a gollwyd o dan y tywod Porth Cwyfan 1 Porth Cwyfan Newborough Warren 6 Cwningar Niwbwrch St Cwyfan’s church is perched Mae eglwys Sant Cwyfan yn edrych yn Once lush farmland, this area was Ar un adeg, roedd yma dir amaethyddol dramatically on a tiny island in the fregus ar ynys fechan ynghanol y bae. buried beneath windblown sand ffrwythlon ond chwythwyd tywod i’w middle of the bay. It’s accessible at Gellir mynd ati ar drai ond, pan fydd in the 14th century. So serious was orchuddio yn y 14eg ganrif. Roedd y low tide, at high tide it’s surrounded y llanw’n uchel, caiff ei hamgylchynu the problem that Elizabeth I passed broblem mor ddifrifol nes i Elisabeth I by water. There’s been a church gan ddŵr. Bu eglwys yma ers y a law making it a capital offence basio deddf yn dweud y gallech gael here since the 6th 6ed ganrif ond yn to damage the marram grass that eich dienyddio am ddifrodi’r moresg century, but the y 1100au y codwyd holds the dunes sy’n dal y twyni gyda’i present one dates yr un bresennol. together. gilydd. from the 1100s. Milltir i’r gorllewin o From Newborough Beach O faes parcio Traeth Niwbwrch, 1 mile west of Aberffraw. Aberffraw. Gofal - mae’r car park turn left and walk trowch i’r chwith a cherdded ar along the beach for 1/3 hyd y traeth am 1/3 milltir. Mae’r Beware - the island is ynys yn cael ei hynysu pan fydd y llanw’n uchel. mile. The dunes spread twyni’n ymestyn i mewn tua’r cut off at high tide. inland for about 2 miles. tir am ryw ddwy filltir. most historic village pentref mwyaf hanesyddol most peaceful village pentref mwyaf heddychlon Aberffraw 2 Aberffraw Llangaffo 7 Llangaffo Once one of the most important Ar un adeg, roedd yn un o’r llefydd This little village overlooks the low- Mae’r pentref bychan hwn yn edrych places in Wales, the Princes of pwysicaf yng Nghymru. Roedd gan lying fields of the Cefni valley. The i lawr dros gaeau isel dyffryn Cefni. Gwynedd had a royal court or ‘llys’ Dywysogion Gwynedd lys brenhinol church of St Caffo, a 6th century Cafodd eglwys Sant Caffo, sef sant here, between the 600s and the yma rhwng y 600au a’r 1200au. Mae saint, was rebuilt in 1847, replacing o’r 6ed ganrif, ei hailadeiladu ym 1200s. St Beuno’s church dates back eglwys Beuno Sant yn dyddio yn an earlier building. The churchyard 1847. Ceir cerrig wedi’u harysgrifo a to the 12th century ôl i’r 12fed ganrif. has inscribed stones and crosses chroesau’n dyddio o’r 7fed i’r 13eg and may have been Efallai ei bod yn gapel dating from the seventh ganrif ym mynwent yr a royal chapel. Cross brenhinol ar un adeg. to the thirteenth eglwys. the Old Bridge to Croeswch yr Hen Bont centuries. Dwy filltir i’r gogledd- the beach for great i’r traeth i fwynhau 2 miles north-east of ddwyrain o Niwbwrch views. golygfeydd godidog. Newborough on the ar y B4421/B4419. Just off the A4080. Oddi ar yr A4080. B4421/B4419. a medieval masterpiece campwaith canoloesol most evocative place y lle mwyaf atgofus Llangadwaladr Church 3 Eglwys Llangadwaladr Bodowyr Burial Chamber 8 Siambr Gladdu Bodowyr This fine rural church is rich with Ceir cyfoeth o hanes Ynys Môn yn These huge, delicately balanced Ar un adeg, roedd y cerrig enfawr Anglesey’s history. Set into the yr eglwys wledig hardd hon. Yn stones were once at the centre of a hyn a osodwyd at ei gilydd yn north wall is the Catamanus wal y gogledd, fe welwch Garreg large earth mound similar to Bryn dringar, yn ganolbwynt tomen Stone (cAD625), commemorating Catamanus (tua OC625), i gofio Celli Ddu. They held the bones of our bridd debyg i’r un sydd ym Mryn King Cadfan, one of the rulers of am y Brenin Cadfan a fu’n rheoli ancient ancestors, Celli Ddu. Roeddent Gwynedd. The east window has Gwynedd. Yn ffenest y dwyrain, who buried their yn dal esgyrn ein magnificent medieval ceir gwydr canoloesol dead here over hynafiaid a gâi eu glass, honouring hyfryd i anrhydeddu 4000 years ago. claddu yma dros prominent local teuluoedd amlwg Continue along the 4000 o flynyddoedd families. o’r ardal. road for 1 mile from yn ôl. On the A4080 between Ar yr A4080 rhwng Caer Lêb (site 9). Ewch ar hyd y ffordd and Aberffraw. Malltraeth ac Aberffraw. am filltir ar ôl Caer Lêb (safle 9). most romantic island yr ynys fwyaf rhamantus most mysterious place y lle mwyaf dirgelaidd Ynys Llanddwyn 4 Ynys Llanddwyn Caer Lêb 9 Caer Lêb This tidal island is a magical spot, Mae’r ynys lanw hon mewn lle hudolus This Iron Age settlement was Roedd gan yr anheddiad hwn o’r Oes famous for its links with St Dwynwen, ac mae’n enwog am ei chysylltiadau â defended by an impressive double Haearn system amddiffyn drawiadol, sef Wales’s patron saint of lovers. As well Santes Dwynwen, nawddsant cariadon ditch and banks. Home to farming ffos ddwbl a chloddiau. Roedd yn gartref as the ruins of St Dwynwen’s church Cymru. Yn ogystal ag olion eglwys families, it was occupied over several i deuluoedd amaethyddol am rai there are pilots’ cottages, a lighthouse Santes Dwynwen, ceir yma fythynnod centuries and was still in use during canrifoedd ac yn dal i gael ei ddefnyddio and great views of Snowdonia and peilotiaid, goleudy a golygfeydd gwych the Roman occupation. Excavations pan oedd y Rhufeiniaid yma. Pan wnaed the Lly^n Peninsula. o Eryri a Phenrhyn Lly^n. in the 19th century revealed the gwaith cloddio yma yn y 19eg ganrif, From Newborough follow O Niwbwrch, dilynwch y ffordd remains of circular stone buildings. daeth olion adeiladau crynion o gerrig the road (toll) through (â tholl) trwy’r goedwig. Mae 1/4 mile west from i’r golwg. the forest. The Island is angen cerdded milltir ar hyd Brynsiencyn on A4080 1/4 milltir i’r gorllewin o a 1 mile walk along the y traeth i gyrraedd yr ynys. turn north-west on beach. Very occasionally Yn achlysurol iawn, caiff ei Frynsiencyn ar yr A4080, trowch minor road. Layby on i’r gogledd-orllewin ar ffordd fach. cut off at high tides. hynysu ar lanw uchel. 1 left after /3 mile. Cilfan ar y chwith ar ôl 1/3 milltir.

Welsh princes’ palace Palas tywysogion Cymru best ancient place lle hynafol gorau Newborough - Llys Rhosyr 5 Niwbwrch - Llys Rhosyr Bryn Celli Ddu 10 Bryn Celli Ddu Visit this village to see the church Dewch yma i weld yr eglwys ac adfeilion Experience the distant past at one of Cewch deimlo naws y gorffennol pell and excavated ruins of Llys Rhosyr - Llys Rhosyr - un o lysoedd tywysogion the most important ancient sites in yn un o’r safleoedd hynafol pwysicaf a court of the princes of Gwynedd. Gwynedd - lle bu archaeolegwyr yn Wales. Once the site of a , it is yng Nghymru. Amser maith yn ôl, roedd The town was founded in 1294 as cloddio. Sefydlwyd Niwbwrch now covered by a large Stone-Age yma gylch pridd neu hengor, ond erbyn a ‘new borough’ for the people of (Newborough) ym 1294 i fod yn burial chamber, aligned to catch hyn fe welwch siambr gladdu fawr o Oes Llan-faes, after Edward I demolished fwrdeistref newydd ar gyfer pobl sunrise at midsummer y Cerrig, wedi’i gosod er mwyn their village to make space to build Llan-faes ar ôl i Edward I ddymchwel solstice. A standing stone dal codiad haul ar heuldro’r Beaumaris Castle. eu pentref i wneud lle ar completes this ancient haf. Ceir maen hir hefyd yn

Llys Rhosyr is 1/3 mile gyfer Castell Biwmares. landscape. rhan o’r dirwedd hynafol hon. down the minor road Mae Llys Rhosyr 1/3 milltir i Turn off A4080 up minor Trowch oddi ar yr A4080 i fyny lôn towards the beach, on the lawr y ffordd fach i’r traeth, road towards . fach i gyfeiriad Llanddaniel-fab. bend just past the church. ar y tro, ar ôl yr eglwys. 10 minute walk from car park. Gwaith cerdded 10 munud o’r maes parcio. how the other half lived bywyd y byddigions longest place name lle â’r enw hiraf Plas Newydd 11 Plas Newydd 12 This grand mansion dating from Mae’r plasty mawreddog hwn sy’n dyddio Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwll-llantysiliogogogoch the 18th and 19th centuries looks o’r 18fed ganrif a’r 19eg ganrif yn edrych What’s in a name? Quite a lot, Ydi enw’n bwysig? Ydi, yn ôl nifer yr out across the . The allan dros Afon Menai. Dyma gartref judging by tourist numbers to this ymwelwyr sy’n dod i’r pentref hwn. Y seat of the Marquesses of Anglesey, Ardalyddion Môn. Mae’n llawn darnau o village. And that was the idea, back syniad, yn ôl yn y bedwaredd ganrif it is a National Trust property, rich gelfyddyd gain a dodrefn moethus ac in the nineteenth century, to attract ar bymtheg, oedd rhoi’r enw hiraf in fine art and furnishings, set in mae’r gerddi’n werth eu gweld. Mae’n tourists, by giving it the longest yn Ewrop i’r pentref er mwyn denu magnificent grounds. Many special eiddo i’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol place name in Europe. It’s still ymwelwyr. Mae’n dal i weithio! events are held erbyn hyn a chynhelir working! Oddi ar yr A55 ar here. llawer o ddigwyddiadau Just off the A55 after ôl i chi groesi Pont 1/2 mile from Llanfair arbennig yma. you cross Britannia Britannia. Pwllgwyngyll on Hanner milltir o Lanfair Bridge. A4080. Pwllgwyngyll ar yr A4080.

best walk tro cerdded gorau best half day hanner diwrnod gorau Aberffraw & Porth Cwyfan Aberffraw a Phorth Cwyfan In ancient times... Amser maith iawn yn ôl… A spectacular walk along the Coast Golygfeydd trawiadol ar hyd Llwybr Explore some of Anglesey’s most Dewch i ddarganfod rhai o safleoedd Path from Aberffraw. Down the yr Arfordir o Aberffraw. I lawr yr mysterious prehistoric sites. Visit cynhanesyddol mwyaf cyfareddol estuary and around the headland aber ac o gwmpas y pentir i fae enigmatic Caer Lêb and the stones Môn. Dewch i anheddiad hudolus to Porth Cwyfan bay and the tiny Porth Cwyfan a’r at Bodowyr. Then climb inside Caer Lêb ac i weld cerrig Bodowyr. church on its island. 23/4 miles eglwys fechan the ancient burial chamber at Yna mentrwch i mewn i’r siambr Aberffraw - Porth ar ei hynys Bryn Celli Ddu. gladdu hynafol ym Mryn Celli Ddu. Cwyfan. Return ei hunan. the way 23/4 milltir o you came, Aberffraw i or take Borth Cwyfan. a short Cewch ddod cut back yn ôl yr un along ffordd neu dorri the llwybr tarw ar minor hyd y ffordd fach. road. 12

10

11 3

2 7 1 8

9

5 best day out In the footsteps of the Marquess of Anglesey Henry Paget was made Marquess of Anglesey in 1815 as a reward for his role as second-in-command at the 4 6 Battle of Waterloo. Hit by a cannon shot, he famously turned to his commander and said ‘by God, sir, I’ve lost my leg!’. To which Wellington replied ‘by God, sir, so you have!’. Visit Plas Newydd, the beautiful family home of the Marquesses. Then hop over to and climb the column that commemorates ‘Old One best easy walk tro hawdd gorau Leg’. Marquess of Anglesey’s Column - car park off the A5 between Llanfair PG and Britannia Bridge. Short walk through Ynys Llanddwyn wood. 115 steps to the top of the column. Follow paths through the forest or just walk along the beach to get to y diwrnod allan gorau the island. There is lots to see out Dilyn ôl traed Ardalydd Môn there and the views are stunning. Gwnaed Henry Paget yn Ardalydd Môn ym 1815 Well worth taking a picnic and i gydnabod ei waith yn ddirprwy i Wellington ym making a day of it. (The island Mrwydr Waterloo. Cafodd ei daro gan ergyd o gannon is occasionally cut off at a dywedir iddo droi at Wellington a dweud ‘By God, sir, high tides - check Ynys Llanddwyn I’ve lost my leg!’ ac i hwnnw ateb ‘By God, sir, so you tide times and Cewch ddilyn y llwybrau trwy’r goedwig have!’. Dewch i ymweld â Phlas Newydd, cartref teuluol signs in car neu gerdded ar hyd y traeth i’r ynys. Mae hardd Ardalyddion Môn. Yna piciwch draw i Lanfair park). digonedd i’w weld ac mae’r golygfeydd Pwllgwyngyll a dringo Tŵr Marcwis a godwyd i gofio’r yn cymryd eich gwynt. Mae’n werth mynd â Ardalydd cyntaf hwnnw. Tŵr Marcwis - maes parcio oddi phicnic a chael diwrnod i’r brenin! (Weithiau ar yr A5 rhwng Llanfair Pwllgwyngyll a Phont Britannia. Tro byr caiff yr ynys ei hamgylchynu ar lanw uchel - trwy’r coed. 115 o risiau i ben y tŵr. gwelir amserau’r llanw yn y maes parcio).