Zuivere En Toegepaste Wetenschap in De Tropen
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Zuivere en toegepaste wetenschap in de tropen Biologisch onderzoek aan particuliere proefstations in Nederlands-Indië 1870-1940 Wim van der Schoor Zuivere en toegepaste wetenschap in de tropen Biologisch onderzoek aan particuliere proefstations in Nederlands-Indië 1870-1940 Wim van der Schoor Leescommissie Prof. dr. P. Boomgaard, Universiteit van Amsterdam Prof. dr. A. Goss, University of New Orleans Prof. dr. F.H. van Lunteren, Vrije Universiteit Amsterdam, Universiteit Leiden Dr. H. Maat, Wageningen Universiteit Prof. dr. W.W. Mijnhardt, Universiteit Utrecht ISBN: 978-90-5335-526-8 Layout: Nikki Vermeulen, Ridderprint BV, Ridderkerk, The Netherlands Cover: Nikki Vermeulen, Ridderprint BV, Ridderkerk, The Netherlands Printing: Ridderprint BV, Ridderkerk, The Netherlands Cover illustration: Op deze foto is dr. G. Bremer te zien, cytoloog in het Proefstation voor de Java-Suikerindustrie te Pasoeroean. De naam van de Javaanse man op de foto is niet bekend – zoals dikwijls bij dergelijke foto’s. Tropenmuseum, Amsterdam. Collectienr. 60028821. © W.J. van der Schoor, Apeldoorn, The Netherlands, 2012 No part of this thesis may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means without permission of the author. Zuivere en toegepaste wetenschap in de tropen Biologisch onderzoek aan particuliere proefstations in Nederlands-Indië 1870-1940 Pure and Applied Science in the Tropics Biological Research at Private Experiment Stations in the Dutch East Indies 1870-1940 (with a summary in English) Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof. dr. G.J. van der Zwaan, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op woensdag 4 april 2012 des middags te 4.15 uur door Willem Jan van der Schoor geboren op 25 december 1965 te Spijkenisse Promotoren: Prof. dr. L.T.G. Theunissen Prof. dr. R.P.W. Visser This research was financially supported by the Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO) in the framework of project 240-135-021. Dit proefschrift werd mede mogelijk gemaakt met financiële steun van de Ano Fundatie voor Welzijn en Wetenschap, het Unger-Van Brero Fonds, de J.E. Jurriaanse Stichting en de M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting. Inhoudsopgave ILLUSTRATIES 9 VOORWOORD 11 INLEIDING 15 Proefstations 15 Bronnen en historiografie 17 Vraagstelling 19 Bredere kaders 20 Koloniale wetenschap 21 Biologie: zuivere en toegepaste wetenschap 22 Wetenschapsbeleid en –politiek 24 Afbakening en opzet 25 I PLANTENTUIN EN PROEFSTATIONS 29 Inleiding 29 ’s Lands Plantentuin te Buitenzorg 31 Weetlust en nuttige gewassen 31 De Plantentuin rond de eeuwwisseling 33 Plantentuin, landbouw en proefstations 35 Departement van Landbouw 37 De particuliere proefstations 39 De organisaties van de westerse landbouw 41 Het Kina Proefstation 43 De suikerproefstations 46 Proefstation ‘Midden-Java’ (1885) 47 Proefstation voor Suikerriet in West-Java (1886) 47 Proefstation Oost-Java (1887) 49 Het Proefstation voor de Java Suikerindustrie 50 Het Proefstation der Klaténsche Cultuurmij (1892) 52 Het Proefstation voor Koffie (1896) 53 Het Indigo Proefstation (1901) 54 Het Proefstation voor Cacao, het Algemeen Proefstation te Salatiga 55 (1905) en de daaruit voortgekomen proefstations a. Het proefstation voor Cacao 56 b. Algemeen Proefstation te Salatiga (1905-1910) 56 6 Inhoudsopgave c. Het Departement grijpt in 57 d. Het Proefstation Midden-Java (1910) 58 e. Het Proefstation Malang (1911) 58 f. Het Besoekisch Proefstation (1911) 59 Het Proefstation voor Thee (1902) 60 Het Deli-Proefstation 63 Het Proefstation voor Vorstenlandsche Tabak (1907) 65 De Proefstations voor Rubber te Buitenzorg 66 Het Algemeen Proefstation der A.V.R.O.S. (1917) 68 Privéproefstations en wetenschappelijke diensten 70 Het Algemeen Landbouw Syndicaat en de reorganisatie van de proefstations 71 voor de bergcultures De Crisis-Cultuur-Centrales en de Centrale Proefstation Vereeniging 73 Het proefstationwezen 74 Bezetting en dekolonisatie 76 De ontwikkeling van het proefstationwezen 77 II WAAROM WETENSCHAP IN INDIË? 79 Natuurwetenschappen in Indië 79 Indisch natuuronderzoek: motieven 84 Tropische biologie 84 Koloniale landbouw 88 Hugo de Vries: wetenschap en praktijk 90 De status van de biologie 97 Nationalisme en beschaving 98 Progressieve planters 101 Zuivere en toegepaste wetenschap voor Indië 103 ‘A palace of research’ 105 III TAKEN EN DOELSTELLINGEN IN THEORIE EN PRAKTIJK 107 Tussen landbouw en wetenschap 107 De formatieve fase 108 Sollewijn: Europese voorbeelden 109 Treub en de ondernemers 110 Statuten, reglementen en werkplannen 113 Keuringswerk 115 Onderzoek en advies 117 De werkplannen 120 Inhoudsopgave 7 Discussies: voorlichting, toegepast onderzoek en publicatiebeleid 121 Een voorlichtingsdienst voor het suikerproefstation 122 Zuiver onderzoek, toegepast onderzoek en advieswerk 124 Het grijze boekje van de bergcultures 126 Academische idealen en zakelijke motieven 128 Wetenschap en landbouw 131 Twee keer fytopathologie 132 Nut en beschaving 134 IV BIOLOGISCH ONDERZOEK AAN DE PROEFSTATIONS 137 Wetenschappelijk onderzoek aan de proefstations 137 Erfelijkheidstheorieën in de tropen 139 Planters, biologen en erfelijkheid 141 Erfelijkheidsonderzoek bij de tabaksproefstations 143 De Proefstations voor Vorstenlandsche Tabak 143 Het Deli-Proefstation 147 Het Besoekisch Proefstation 150 Tussenbalans: tabak en erfelijkheidsonderzoek 152 Erfelijkheidonderzoek bij de suikerproefstations 153 Suikerriet en erfelijkheid 153 Suikerriet en wetenschap in de negentiende eeuw 153 Degeneratie en regeneratie: de serehziekte en het rietzaaien 155 Kobus’ chemische selectie 160 Wilbrink: een Mendelistisch onderzoeksprogramma 165 Van Harreveld: van dokter bibit naar riethygiëne 167 Jeswiet en Bremer: systematiek en cytologie 171 Posthumus: ‘De selectionist hoopt, maar verwacht niets’ 174 Suikerriet en erfelijkheidsonderzoek 175 Disciplines van onderzoek 176 Fytopathologie en zoölogie 176 Fysiologie 178 Plantensociologie 180 De aard van het onderzoek 181 V INDISCHE WETENSCHAPPERS 183 Biologen en proefstations 184 Indië en de arbeidsmarkt voor biologen 184 Oost of West? 185 8 Inhoudsopgave Het ‘te verwaarlozen troepje van Dr. Dammerman’ 186 Het ‘vraagstuk der vreemdelingen’ 188 Tropenjaren 189 De opleiding tot proefstationsmedewerker 189 Proefstations en politiek 191 Vijf Indische biologen 193 F.A.F.C. Went: de plicht der vaderlandsche wetenschap jegens tropisch 193 Nederland Gerharda Wilbrink: ‘the only brains that work on sugar-cane on Java’ 197 J.A. Honing: ‘Niet zeuren!’ 199 Ph. van Harreveld: organisator van het suikerproefstation 202 V.J. Koningsberger: pleitbezorger van de zuivere wetenschap 206 De proefstationsbioloog 209 Een proefstation geen eindstation 209 VI WINGEWEST VAN DE WETENSCHAP 211 Inleiding: proefstations in perspectief 211 Buitenlandse tropische proefstations 212 Overheid en particulier 215 Zuiver en toegepast 216 Koloniale wetenschappers 219 Academisch milieu, landbouwproefstations en industriële laboratoria 221 Nederlandse en Indische wetenschap 224 Epiloog: De Indische ervaring en de Nederlandse biologie 228 SUMMARY 231 BIJLAGEN 239 NOTEN 249 BRONNEN 295 REGISTER 313 CURRICULUM VITAE 317 Illustraties 9 ILLUSTRATIES G. Bremer met inlandse assistent omslag Het proefstationwezen 41 Het Proefstation voor Suikerriet Kagok bij Tegal 48 Het Proefstation voor de Java-Suikerindustrie 52 Het Indigoproefstation te Klaten 55 Het Proefstation voor Thee 61 Personeel Theeproefstation 62 De bibliotheek van het Algemeen Proefstation van de A.V.R.O.S. 69 Schema Werkman 74 Het Deli Proefstation 82 Hugo de Vries met studenten 93 Het laboratorium van het Algemeen Proefstation van de A.V.R.O.S. 96 ‘A palace of research’. 106 Bepalen van kiemkracht van tabakszaad 116 Onderzoek naar ziek suikerriet 118 Van Harreveld in werkkamer directeurswoning 123 Tabaksplant verkregen na röntgenbestraling 146 Kunstmatige bestuiving van suikerriet 158 Verspenen van zaadriet te Pasoeroean 169 Dr. Posthumus bij de proefvelden suikerriet 174 Van der Wey met tabak op watercultuur 179 Jubileum F.A.F.C. Went 194 Professor Honing op latere leeftijd 201 De rekenafdeling van het Proefstation voor de Java Suikerindustrie 203 Botanisch onderzoek door Jeswiet en Bannier 220 Groepsportretten staf en Javaanse medewerkers Suikerproefstation 225 G. Bremer met inlandse assistent 227 De Indische Mercuur 228 Voor mijn ouders Voorwoord De geschiedenis van dit proefschrift strekt zich uit over een lange periode. De basis ervan werd gelegd van 1992 tot 1996, toen ik als onderzoeker in opleiding vanwege NWO/SHO werkte bij het Instituut voor de Geschiedenis der Natuurwetenschappen in het Miquelhuis aan de Nieuwegracht te Utrecht. Het was een instituut zoals een instituut zijn moet. Ik bewaar mooie herinneringen aan de prachtige bibliotheek met zijn biohistorisch erfgoed, de oude hortus erachter, de vele inspirerende gesprekken in de koffiekamer en vooral aan de vaste staf en mijn medepromovendi gedurende kortere of langere tijd, René Röell, Han Heijmans en Geert Somsen. Na vier jaar was die aanstelling afgelopen en het proefschrift voor een groot deel gereed – maar niet helemaal. De daarop volgende jaren bleek, dat een volledige baan als docent in het voortgezet onderwijs en het afronden van een dissertatie feitelijk niet te combineren zijn, hoe graag ik dat ook wilde. Bijna tien jaar later, toen ook het promotierecht van mijn beoogd promotor prof. dr. H.A.M. Snelders ten einde liep en ik ernstig