Henk Koetsveld

Een eeuw KLEIWEG KWARTIER

Een eeuw KLEIWEG KWARTIER

Henk Koetsveld

‘Het enige wat niet is veranderd, zijn de mensen. Die blijven altijd hetzelfde.’

Zegt de dan honderd jarige vrouw Jopie van Schaik. Hoe zit dat met het Kleiweg kwartier? Op welke manier is de gebouwde omgeving veranderd in die honderd jaar? Op welke manier bepaalt deze omgeving het welbevinden van haar inwoners? Wie zijn die mensen, die het Kleiweg kwartier hebben bevolkt en nu bevolken? Centraal thema per decennium

Jaren 1910 Pessimisme & Oorlog Eerste Wereldoorlog, zedelijkheidswetgeving als tegenhanger van Franse liberalisatie, algemeen kiesrecht voor man en vrouw. Tweede industriële revolutie: elektriciteit.

Jaren 1920 Optimisme & Idealisme Ruilverkaveling, start Zuiderzee werken, er worden kwalitatief goede huizen gebouwd voor ‘gewone mensen’, tuindorpen ontstaan aan de stadsranden, openbaar onderwijs en bijzonder onderwijs worden gelijk gesteld.

Jaren 1930 Depressie In Nederland wordt vastgehouden aan de ‘Gouden standaard’ met hoge werkloosheid als gevolg. Er is veel armoede en sociale ongelijkheid. Opkomst van het fascisme-antisemitisme-nationaal socialisme.

Jaren 1940 Oorlog & Bevrijding Tweede Wereldoorlog, rechtspraak en vergelding, vrijheid en bescherming daarvan, rechten van de mens. Overdracht van de soevereiniteit aan Indonesië.

Jaren 1950 Zelfbeheersing Hard werken en zuinig leven ten behoeve van de wederopbouw van het land. Daardoor ontstond een saamhorigheidsgevoel en solidariteit. Er was een strak geleide loonpolitiek. Sociale wet­ geving: AOW in 1957 met verzorging door ‘vadertje staat’. Begin van de technische revolutie.

Jaren 1960 Zelfbevrijding Ook deze periode wordt nog hard gewerkt aan de wederopbouw. De woningnood is nog steeds groot. In 1963 wordt de algemene bijstandswet van kracht. Financiële ondersteuning wordt een recht. De zuilen via geloof en sociale klasse beginnen af te brokkelen. De vorming van een jeugdcultuur komt op. De banden worden losser en mensen treden buiten hun eigen zuil. Er wordt gas gevonden. De technische revolutie zet door met als toppunt de mens die op de maan landt.

Jaren 1970 Zelfontplooiing De wederopbouw wordt afgesloten. Er ontstaat een meer pluri­ forme samenleving. Men krijgt een afkeer van de zuilen en anti­autoritair zijn raakt in zwang. De overheid biedt inspraak. 25 november 1975 wordt Suriname een onafhankelijke republiek.

Jaren 1980 Zelfredzaamheid Begin jaren tachtig ontstaat er een economische crisis. Het neo­ liberalisme komt op. Margaret Thatcher en Ronald Reagan zijn hiervan belangrijke representanten: ‘there’s no such thing as soci- ety. There are individual men and women and there is family. There is no such thing as public money; there is only taxpayers’ money.

Jaren 1990 Zelfwerkzaamheid Het einde van de koude oorlog. Samenlevingscontract wordt mogelijk. Meer oog voor problemen van minderheden. Computers, mobiele telefoons en digitale spelletjes komen op de markt. De individualisering in de samenleving zet door. De over- heid privatiseert veel diensten en bedrijven. Wil komen tot interac- tieve beleidsvorming en een coproductie aangaan met de burger.

Jaren 2000 Zelfstandigheid De digitale revolutie zet door. Computers worden sneller en meer Nieuw millennium gemeengoed. Naast de fysieke wereld ontstaat ook een virtuele wereld. De samenleving wordt steeds complexer. Systemen wor- den ontoegankelijker. De globalisering zet door. Er wordt gespro- ken over privatiseringsverdriet. Er ontstaat een nieuwe tweedeling in de samenleving naast ‘autochtoon en allochtoon’: ‘hoog en laag opgeleid’. De eerste aanzetten tot een duurzame wereld zijn waarneembaar.

Jaren 2010 Samenhang De fysieke en de virtuele werelden lopen in elkaar over. De over- heid bouwt in snel tempo structuren af en trekt zich terug. De overheid verwacht actief burgerschap. Er wordt meer participa- tie en eigen verantwoordelijkheid verwacht. 1 januari 2015 is de Participatiewet van kracht. De ‘duistere kant’ van de vrije markt in een globale, open en vrije wereld komt in het volle licht; de ban- kencrisis/financiële crisis snijdt diep in de samenleving en de porte- monnee van de burger. De samenhang tussen deze vrije markt, de klimaatverandering en veranderende machtsverhoudingen wordt steeds meer gezien en vraagt om meer te kijken naar het geheel en niet alleen naar de afzonderlijke delen. Tegelijkertijd versterken afzonderlijke delen hun identiteit en zetten samenwerkingsverban- den op scherp. De roep om moreel leiderschap wordt groter voor zowel de virtuele als de fysieke wereld.

Jaren 2020 Verbondenheid Het is de verwachting dat er meer aandacht komt voor nieuwe verhoudingen en netwerken: politiek, arbeid, wetenschap en innovatie. Er zal meer geïnvesteerd worden in de fysieke wereld: duurzame energie, schonere auto’s en energieneutraal leven. Inhoud

9 Voorwoord

11 Inleiding

15 De gebouwde omgeving 15 Twee dorpen 33 De vorming van het Kleiweg kwartier 49 Stedenbouw, architectuur en bouw 72 De Tweede Wereldoorlog en de naoorlogse ontwikkeling

89 De bevolking 95 De lokale sociaal economische situatie 114 Religie in het Kleiweg kwartier 119 Het sociaal culturele leven 136 Gezondheid en welzijn 146 Leven & Dood tijdens de Tweede Wereld oorlog

6 161 Bestuur, macht en invloed 163 Gemeente Hillegersberg 168 Gemeente Schiebroek 172 Gemeente Rotterdam 197 Polderbesturen en Hoogheemraadschap 205 Bewonersorganisatie Kleiweg kwartier (BOK)

216 Epiloog

223 Bronnen

228 Interviews en bijdragen

229 Verant woording beeld materiaal

7 8 Voorwoord

Het Kleiweg kwartier is een heel bij- Dat maakt dat het een unieke plek is in zondere plek in Nederland. Het maakt de wereld. onderdeel uit van een grote inter natio- nale stad, maar heeft ook iets dorpsach- Dit boek geeft inzicht in de ontwikkeling tig. De bevolking is niet erg gemêleerd, van het Kleiweg kwartier van de afgelo- maar homogeen is de bevolking ook pen honderd jaar. Ik ben Henk Koetsveld niet. Je vraagt je al snel af, hoe is het zeer erkentelijk dat hij de handschoen Kleiweg kwartier ontstaan, wat is haar wilde oppakken om dit boek te schrij- verleden. De statige huizen wijzen op ven en wat een voortreffelijk boek is het een rijk verleden en welke invloed heeft geworden. de Tweede Wereldoorlog en de annexa- tie van Rotterdam op het gebied gehad. Daarnaast wil ik de Bewoners Wat is er gebeurd bij de wederopbouw? Organisatie Kleiweg kwartier (BOK) Heeft de wijk ook last gehad van de bedanken voor de vraag om het boek te recessie in de jaren tachtig? Was het schrijven. Hoe het heden eruit ziet, heeft een hechte gemeenschap en welke rol vaak te maken met het verleden. Heel speelde religie? veel lees en kijk plezier. Elke rimpel uit het verleden heeft bij- gedragen aan het Kleiweg kwartier hoe zij nu is. En zij is nog niet af. De drang om zich verder te ontwikkelen en mee te gaan met haar tijd zal het Kleiweg- kwartier ook in de toekomst doen stijgen naar grote hoogtes. Het mooie is dat er een duidelijke symbiose is tussen de ligging, de gebouwen, de natuur en de bewoners. Fabian Lionaar Het samenspel en het krachtenveld Voorzitter Bewoners Organisatie tussen hen vormt het Kleiweg kwartier. Kleiweg kwartier

9 10 Inleiding

‘Wie wil er een boek schrijven over het Kleiweg kwartier? Er is in de archieven nog veel informatie beschikbaar’ was de oproep via BOK Buurtkrant. Ik heb gereageerd, er volgde een gesprek met een bestuurslid en vervolggesprek met het bestuur. De opdracht is dus gekomen van de Bewoners Organisatie Kleiweg kwartier (BOK) (1988), de erfgename van het Initiatief comité Kleiweg- kwartier (1976).

Ik kreeg een redelijk vrije opdracht. Het zakelijk uit een kleine lintbebouwing aan was voor mij echter wel snel duidelijk de Kleiweg, Ring dijk en Achterweg. In dat het niet alleen zou moeten gaan het oostelijk deel bevond de bebouwing over de gebouwde omgeving. Het zou zich vooral rondom de Kootsekade en ook moeten gaan over de mensen die in aan de Kleiweg en Straatweg. het Kleiweg kwartier wonen en hebben gewoond. De bewonersorganisatie Ik heb de te beschrijven honderd jaar houdt zich – net als haar voorganger – eerst ingedeeld in decennia. Voor elke immers bezig met de omgeving en haar tien jaar heb ik een centraal thema bewoners in relatie tot bestuurders en geformuleerd en een aantal kenmer- politieke vertegenwoordigers. ken van die jaren genoteerd. Op deze manier wil ik de gebeurtenissen en ont- Het gebied wordt al meer dan duizend wikkelingen binnen het Kleiweg kwartier jaar bewoond. De Kleiweg is waarschijn- in een groter verband en in de tijd plaat- lijk al aangelegd rond het jaar 1100 en sen. Om de aanloop naar de ontwikke- dus 900 jaar oud. In dit boek beperk ling van het Kleiweg kwartier een plaats ik me tot de laatste honderd jaar. Om te geven heb ik de jaren tien van de precies te zijn: de periode 1918-2018. vorige eeuw in het schema opgenomen. De reden hiervoor is dat het Kleiweg- Tevens heb ik de jaren twintig van deze kwartier voor die tijd eigenlijk niet eeuw in het schema gezet, zodat ik de bestond. Het grondgebied behoorde in uitdagingen voor de toekomst ook een 1918 grotendeels toe aan de gemeente plaats kon geven. Het schema beslaat Hillegersberg. De huidige Edelstenen- dus twaalf decennia. buurt en het Melanchtonpark was toen Schiebroeks grondbezit. Het westelijk Na een eerste, oriënterende ronde heb deel van het gebied bestond hoofd- ik de volgende vragen opgesteld, die de

11 leidraad van het boek zijn geworden: Op Met welke formele bestuurlijke organen welke manier is het Kleiweg kwartier ont- hadden en hebben de inwoners van staan? Wat is de ontwikkeling geweest het Kleiweg kwartier te maken en hoe tot de huidige gebouwde omgeving? waren en zijn deze organen samenge- Wie zijn en waren haar bewoners? Welke steld? Wie kozen en kiezen we als onze invloed hebben de bewoners gehad op bestuurders of vertegenwoordigers en de gebouwde omgeving? In hoeverre hoe verging en vergaat het hen? is de gebouwde omgeving van invloed Dit derde hoofdstuk eindigt met het (geweest) op het welzijn/welbevinden werk van de Bewoners Organisatie van haar inwoners? Kleiweg kwartier (BOK) die ik beschouw als een meer informele leidende organi- Het boek is opgebouwd langs drie ver- satie, die namens de bewoners invloed haallijnen, die elk honderd jaar bestrijken. probeert uit te oefenen op de beslis- singen die in de formele bestuurlijke In het eerste verhaal is te lezen, maar organen worden genomen. ook te zien hoe het Kleiweg kwartier eruit zag net voor en direct na de Eerste In elke verhaallijn heb ik speciale Wereldoorlog van 1914-1918, hoe het aandacht besteed aan de Tweede in twintig jaar tijd werd volgebouwd en Wereldoorlog. In alle drie de verha- veranderde in de periode van 1945 tot len is deze oorlog ook een kantelpunt 2019. gebleken.

Het tweede verhaal gaat over de De verhalen zijn gebaseerd op informa- bewoners van het Kleiweg kwartier. tie die ik heb gekregen van talloze men- Welke mensen woonden er honderd jaar sen in en rondom het Kleiweg kwartier. geleden en wie wonen er nu? Hoe ver- Verder heb ik geput uit bestaande dienden we ons geld en gaven het ook literatuur en andere geschriften, die te weer uit? Welke rol speelden de kerken, maken hebben met ons gebied. Het wat deden we in onze vrije tijd en hoe Stads archief Rotterdam en de openbare was het met onze gezondheid gesteld? data van de gemeente Rotterdam waren Vanuit dit verleden trek ik het verhaal uiteraard een rijke bron van informatie. door tot de huidige tijd. Het boek pretendeert niet compleet te zijn: ik heb een selectie moeten maken Mensen zijn geen ‘losse individuen’ uit alle beschikbare informatie. Soms maar zijn onderdeel van een gemeen- kwamen de verhalen en de geschreven schap, die informeel en formeel informatie niet met elkaar overeen. bestuurd wordt. Het is ook honderd Soms vulden de informatie bronnen jaar geleden, dat we in Nederland het elkaar juist aan. Het zijn daardoor mijn algemeen kiesrecht kregen en de demo- verhalen geworden, die gebaseerd zijn cratie zich verder ontwikkelde. Daar gaat op feiten uit de historie. het derde verhaal over.

12 Ik dank een ieder, die heeft bijgedragen Ik vond het heel boeiend om dit werk aan het tot stand komen van dit boek. te kunnen doen en het boek te kun- Achterin het boek vindt u alle namen. nen schrijven. Vaak hoorde ik dat het Ik dank Fabian Lionaar als voorzitter van Kleiweg kwartier, ondanks alle verande- de BOK voor de opdracht. Chris Mast ringen, nog steeds een dorps karakter bedank ik dat hij zijn archief voor me heeft. Er zijn de afgelopen periode heel heeft opengesteld. Ik kreeg veel infor- wat leuke mensen op mijn pad geko- matie van hem. John Hokke bedank ik men. En ik moet beamen: het Kleiweg- voor zijn hulp bij het vinden van allerlei kwartier is een leuk dorp in de stad. Als mensen die ik kon interviewen. Ook inwoner wist ik dat natuurlijk wel, maar heeft hij allerlei zaken voor me opge- begreep eigenlijk niet hoe dat kwam. zocht in het archief van de BOK, van Nu ik me heb kunnen verdiepen in de alles voor me geprint en dezelfde dag geschiedenis van het Kleiweg kwartier mijn declaraties voor gemaakte research begrijp ik dat wel. Het heeft ervoor kosten betaald. gezorgd dat ik me meer verbonden en Naast de BOK heeft ook de gebieds- meer onderdeel voel van deze toch wel commissie Hillegersberg Schiebroek bijzondere plek binnen Rotterdam. bijgedragen aan de realisatie van dit boek. Zonder hun nanciële bijdragen Het kan zijn, dat u na het lezen van dit zou dit boek er nu niet zijn. boek meer of nadere informatie heeft Sinds 2012 bestaat de Stichting over het Kleiweg kwartier. Misschien Historisch Hillegersberg Schiebroek heeft u belangstelling gekregen om (SSHS). De stichting organiseert lezin- op een bepaalde manier een bijdrage gen, tentoonstellingen, beheert een te leveren aan het leven in de buurt. website en stimuleert publicaties. Haar Schroom niet: u kunt altijd terecht bij voorzitter Jan Cees van Duin dank de BOK. ik hartelijk voor zijn hulp, informatie, kritische meelezen en de tekst op de Henk Koetsveld achterzijde. Rotterdam, september 2019 Tot slot dank ik Dennis Fernald voor het lezen en corrigeren van mijn tekst en Marina Radius voor haar redactionele werk. Jullie hebben er veel werk aan gehad.

13 14 De gebouwde omgeving

Van agrarisch gebied naar een levendige, populaire Rotterdamse stadwijk.

Twee dorpen

Hillegersberg en Schiebroek waren veel bedrijvigheid aantrok en aantrekke- dorpen ten noorden van Rotterdam. lijk werd voor binnen- en buitenlandse Hille gersberg had een uitgebreid grond- immigranten. gebied, dat bestond uit polders en In 1897 had de stad Rotterdam 148.000 plassen. In de negentiende eeuw waren inwoners. In 1920 was dat opgelopen in beide dorpen de voornaamste bron- tot 516.000 inwoners. Een spectaculaire nen van inkomsten de veeteelt en de groei. Aan het einde van de negen- land- en tuinbouw. De buitenplaatsen in tiende eeuw was het oude grondgebied Hillegersberg zorgden later voor recrea- van Rotterdam volledig volgebouwd. tie en een nieuwe bron van inkomsten. Niet alleen de industrie had ruimte nodig om te kunnen bouwen, ook de De laatste twintig jaar van de negen- behoefte aan woningen zorgde ervoor tiende eeuw ging Nederland over van dat de stad onophoudelijk gebiedsuit- een agrarische economie naar een breiding nodig had. industriële economie. Voor een deel Toch was de stad Rotterdam niet zo’n kwam dat door de industrialisatie in Holle Bolle Gijs als werd gesugge- West Europa als gevolg van de industri- reerd; regelmatig bleek de stad ook ele revolutie van 1880. Nederland werd nogal terughoudend als het ging om met zijn havens een belangrijke partner. gebiedsuitbreiding. De stad Rotterdam kon enorm proteren De Straatweg eind negen- van deze economische transitie door Begin 1900 werd er al gebouwd in tiende eeuw. Bestraat in 1818 haar gunstige ligging aan zee en de Hillegersberg Zuid; wijken die nu en voorzien van een paarden- verbinding met de Rijn. Op deze manier bekend staan als Liskwartier en Berg- tramrails in 1882. werd de stad een dynamische plek, die polder. In Hillegersberg maakte men

15 voor het rioolafval nog gebruik van echter toch de eerste 197 hectare grond beerputten. Rotterdam was aangeslo- met 3957 inwoners van Hillegersberg ten op de riolering en had een goede naar Rotterdam. drinkwatervoorziening. De particuliere bouwers hadden er belang bij dat hun huizen aangesloten zouden worden op De Agrarische tijd het netwerk van Rotterdam. Ze boden Het gebied dat nu het Kleiweg kwartier Hillegersberg uiteindelijk . 100.000 vormt is samengesteld uit grond van de aan om toe te stemmen in een grens- toenmalige gemeenten Schie broek en wijziging ten gunste van Rotterdam. Hillegers berg. Het gebied ten zuiden Hiermee kreeg de gemeente niet van de Kleiweg ligt in de Berg polder. alleen een grote som geld, maar zou De Staten laan buurt ten noorden van ook verlost zijn van de aanleg van de de Kleiweg ligt direct aan de Bergse infrastructuur. Rotterdam was er echter Achterplas en behoort bij polder niet happig op; zij zou de lasten krijgen Berg en Broek. Het Melanchtonpark terwijl Hillegersberg en de bouwers de achter de Edel stenen buurt ligt in de lusten zouden genieten. In 1903 ging Schiebroeksepolder.

16 Het gebied had hoofdzakelijk een Zo waren er bijvoorbeeld veehouder agrarische bestemming. Van de veeteelt J. v.d. Eijk aan de Ringdijk en boer werd de melk- en vleesproductie afgezet Westgeest aan de Achterweg. in de nabij gelegen stad Rotterdam. Ook de opbrengst van de tuinbouw Ook was in het gebied tussen de Straat- werd hoofdzakelijk afgezet in Rotterdam. weg en de Rotte allerlei agrarische bedrij- Het landbouwgebied is ontstaan door vigheid te vinden. De tuindershuisjes aan het inpolderen van de plassen; dit uit- de Bergse Rechter Rotte kade getuigen gebreide water gebied ontstond na het hier nog van. Aan de Straat weg lagen afgraven van de veengronden. vanaf 1908 het woonhuis en de stallen Tussen de Kleiweg en de Bergse Achter- van de Hygiënische Model boerderij De plas waren bijvoorbeeld tuinderijen te Vaan. Het land achter de boerderij liep vinden en een varkenshouderij. Aan de door tot aan de Rotte en lag tussen de Ringdijk en aan de Achterweg lagen Voorplas en de huidige Prinses Margriet- eveneens allerlei agrarische bedrijven. laan (voorheen Julianalaan).

Rechts Agrarisch Hillegersberg.

Midden De Vaan aan de Straat weg met links het huis en kantoor, rechts staat het zuivelhuis. De koestal achter het zuivelhuis is niet te zien op de foto.

17 Verbindingswegen in Kralingen. De aanleg van de Hoge Rond 1850 lag er in Nederland een Zeedijk (Honingerdijk-Oost Zeedijk- netwerk van wegen, dat steden en Hoogstraat-West Zeedijk en verder) gebieden met elkaar verbond. Tol hefng zorgde voor het verder terugdringen was een manier om de kosten terug te van de Maas. Door de inpoldering van verdienen. In het Kleiweg kwartier liggen het water kwam de Klei weg steeds al van ouds twee belangrijke wegen verder landinwaarts te liggen. Later die werden opgenomen in dit netwerk. vormde de Kleiweg de scheiding tussen Zowel de Straat weg als de Kleiweg ken- Bergpolder en polder Berg en Broek in den een tol. het Hillegersbergse deel. Formeel doet de weg dat tot op heden nog steeds. In De Kleiweg een document uit 1731 staat vermeld De Kleiweg is al vroeg een verbindings- dat aan de Kleiweg slechts één gebouw weg tussen de Rotte en de Schie. De te vinden is. Honderd jaar later blijkt dat weg (Kleyweg of Cleyweg) was een anders te zijn. In 1824 schrijft Van den lage zomerdijk die werd beschermd Hoonaard over de Klei weg: ‘... Aan dien door brede gorzen. De dijk volgde een weg zoude ook nog het gezigt op eenige reliëf-zandrug in het veengebied, die buitenplaatsen de reis kunnen veraange- in de zeventiende eeuw veelvuldig is namen, terwijl men tevens de herberg, Van links naar rechts: afgegraven. de zoogenoemde Vleesch potten van Het begin van de ‘bekeide’ De Kleiweg had al voor 1200 een func- Egijpte, waar dikwijls kostbare en vrolijke Kleiweg rond 1900. Links ligt tie in de waterkering tegen de Maas, bijeenkomsten gehouden worden, konde de Bergpolder. Rechts is de die toen nog reikte tot aan Croos wijk. in oogenschouw nemen ...’ oude lintbebouwing te zien. Ter hoogte van de Kootse kade lag er We zijn met deze herberg aangeko- waarschijnlijk een dam in de Rotte. men op het Schiebroekse deel van de De Kleiweg ter hoogte van Westwaarts sloot die aan op de Klei- Klei weg die de scheiding vormt tussen Schiebroek. Het pand rechts weg; oostwaarts was er een verbinding Bergpolder en Schiebroekse polder. deed tot 1930 dienst als met de Oude dijk en de ’s Graven weg gemeentehuis annex school.

18 De Straatweg Op 22 april 1818 werd de eerste steen De Straatweg is net als de Kleiweg een in de straat gelegd door een aantal oud- middeleeuwse verbindingsweg. In dit ste zoons van ‘Heeren Kommissarissen’. geval op een droog gebleven smal stuk Eén van hen was Johannes Kleiweg veen dat tussen de Bergse plassen ligt. (grootgrondbezitter). ‘Aangenaam voorzeker zou men den De Straatweg kende net als de Kleiweg Straatweg vinden, die van het dorp naar een tol. Deze tol werd opgericht in Rotterdam geleidt, en de woningen 1734 door het Rijk en lag op de kruising en zomerverblijven daaraan gelegen. Straatweg-Kleiweg-Kootse kade. In 1749 Maar op een vierde uur afstands van werd het tolrecht overgedragen aan de het dorp, behoorde men regts af den gemeente Hillegers berg. De tolgaar der zoogenoemde Kleiweg in te slaan ...’ deed dienst van ’s ochtends 4.00 uur tot aldus een citaat uit 1824 van Van den ’s avonds 23.00 uur. Tol gaarders waren Hoonaard. een vraagbaak voor vreemdelingen. Wij gaan de andere kant op: De Straat- weg loopt van Rotterdam via de Dorps- De Ringdijk straat en de Grind weg naar Bergschen- De Ringdijk werd aangelegd voor 1750 hoek. Deze plaats lag op een punt waar en heette aanvankelijk de Nieuwe weg. de wegen naar Delft en Gouda liepen. De weg was kaarsrecht en liep over De Straatweg heette aanvankelijk een stuk droog gebleven land tussen Bergweg. Bij de grenswijziging van 1903 de huidige Bergse Achter plas en de Een landelijke Straatweg. werd de gemeentegrens verlegd naar Schiebroekse polder. De dijk vormde de Ceintuurbaan. Aan de ‘andere’ kant een verbinding tussen de Kleiweg en de De brug over de ringvaart. van het muizengaatje loopt de weg door oude Schiebroekseweg. Op de voorgrond ligt de als Bergweg in het Oude Noorden en Uitweg. De huizen aan de Liskwartier. overkant liggen aan de Ringdijk.

19 Twee bebouwde kernen De Hillegersbergse lintbebouwing aan Schiebroek en Lintbebouwing Kleiweg de Kleiweg bestond uit een aantal agra- Tijdens de agrarische tijd kende het rische gebouwen, wat woningen-werk- gebied dat nu het Kleiweg kwartier plaatsen en het buiten Huize Bellevue. vormt twee bebouwde kernen die beiden op een hoger gelegen stuk klei De Koot en Rechter Bergse Rottekade lagen. De oostelijke kern werd gevormd door De westelijke kern werd gevormd het gebied langs de Rotte en de Kootse- door het dorp Schiebroek en de kade. Beide waren niet meer dan een Hillegersbergse lintbebouwing aan de kolenaspad. Deze kern lag op een nooit Kleiweg. Deze kern aan de Kleiweg met afgegraven gebied. Aan het einde van een uitloop aan de Ringdijk (de Nieuwe de Langeweg (Prins Bernard kade) stond Van links naar rechts weg) bestond uit niet meer dan een tussen 1671 en 1881 De Broekmolen. De Ringvaart maakt deel uit gebouw dat zowel een schooltje als Een poldermolen die zorgde voor de van het dijklichaam tussen het gemeentehuis herbergde, enkele afwatering van het overtollige water van de Schiebroekse polder en burgerwoningen en verspreid liggende de polders Berg en Broek, 110-Morgen Berg polder. Rechts op de boerderijen. Het was een gemeente en Schiebroek. Al vanaf 1446 wordt op foto is de eerste bebouwing zonder bebouwde kom en zonder deze plaats gemalen in de Rotte. De aan de Erasmus singel te zien. centrale punten. Het had geen kerk Koot kende een andersoortige bedrijvig- Links de boerderijen aan de of ander publiek gebouw dan het net heid dan die van Schiebroek. De scheep- Achterweg. genoemde schooltje. Schiebroek had in vaart met aanvankelijk de turfschepen en deze tijd geen politie en brandweer. later andersoortige vrachten zoals hout, Twee woonhuizen aan de Het gebied dat nu tussen de Kleiweg zand en grind en agrarische producten Kleiweg, links van de huizen en de Erasmussingel ligt is nooit polder zorgde voor de nodige bedrijvigheid is het torentje te zien van geweest. Het Melanchtonpark, achter aan de Bergse Rechter Rotte kade. Iets Huize Bellevue, rechts is nog de Ringvaart was dat wel. In dat gebied zuidelijker stroomafwaarts aan de Rotte net een deel te zien van een lagen tal van kleinere en grotere boer- stond nog een aantal molens. Bovenaan hooischuur. derijen. De oorspronkelijke naam van de Erasmussingel was de Achterweg.

20 de Kootsekade stond langs de Rotte Na de veenafgravingen en de polder- Molen de Koot. De molen werd in vorming werd de Rotte een boezem- 1776 gebouwd als pelmolen en rond water. Het water in de polders wordt 1848 omgebouwd tot oliemolen. Deze op een vast peil gehouden door al het De Kootsekade anno 1900 molen heeft hier gestaan tot 1905. De extra water (bijvoorbeeld van neerslag) gezien vanaf de Kleiweg. Electrische Loonmalerij, die iets verder uit de polders naar het boezemwater Op de achtergrond Molen stroomafwaarts werd gebouwd, nam de te pompen. Het water van de boezem De Koot 1776-1905. functie van de oliemolen over. Weer iets wordt dan weer uitgepompt naar de zuidelijker stond tot ongeveer 1893 een watergang. Molendriegang Schiebroek. Zaag molen De Eikenboom. Tussen beide In de zomer als het waterpeil te ver De molen maalt het water molens is van oudsher scheepsbouwer daalt, wordt er vanuit de boezem water uit de polder naar de hoger Wurth te vinden. de polder ingelaten. Veel polders gelegen molen. De hoogste bestaan uit veengrond die inklinkt als molen staat aan de Ringdijk deze droog wordt. Daardoor treedt en maalt het water in de Waterhuishouding bodemdaling op en dat zorgt ervoor dat Ringvaart en de Bergse plas- Zoals eerder beschreven ligt het het waterpeil nog verder omlaag moet. sen. Deze Molendriegang Kleiweg kwartier in polders. Dat zijn is in 1914 vervangen door gebieden die lager liggen dan het Polderbesturen regelen van oudsher een elektrisch gemaal. omringende water of land. Een polder de waterhuishouding in een bepaald De Prinsenmolen en de heeft altijd een ringvaart, een boezem- gebied. Ze hebben niet alleen tot taak Broekmolen aan de Rotte water en watergang. Ook de polder om het grondwaterpeil te regelen, maar malen het water de Rotte van Schie broek heeft een ringvaart ook te zorgen voor de infrastructuur in. De Rotte zorgt voor de (Erasmussingel en Schiebroeksesingel). die dat mogelijk maakt. We moeten afwatering naar de Maas. De Bergse Voor- en Achter plas dienen hierbij denken aan het bijhouden van Sinds 1966 is de laatste als boezemwater. De Rotte was oor- sloten, vaarten die voor de afvoer van molen vervangen door een spronkelijk een watergang. De Rotte ligt overtollig water zorgen. Ook molens elektrisch gemaal. dan ook een stuk hoger dan de polders. en stoom- en later elektrische gemalen

21 zijn de verantwoordelijkheid van deze gevoed door water dat wordt afgevoerd besturen. De verschillende polderbe- uit het sponzige veengebied. De loop sturen werken al eeuwenlang samen is altijd van Noord naar Zuid geweest. om gezamenlijk op te kunnen tre- De drooglegging van de polders en het den tegen het overtollige water. Het op orde houden van het grondwater- Hoogheemraadschap Schieland bestaat peil in de polders wordt bewerkstelligd al vanaf 1273. De aanleg van de Hoge door gemalen (vroeger molens) die het Zeedijk bijvoorbeeld was het werk van overtollige water in de Rotte pompen het hoogheemraadschap. en afvoeren naar de Maas. Rotterdam ontleent haar naam aan de rivier. Aan de De Rotte Rotte ontstond al vroeg allerlei bedrij- De loop van de Rotte. De Rotte is een eeuwenoud veenrivier- vigheid. De rivier was dan ook belangrijk Links bovenin is te zien hoe tje, dat waarschijnlijk al in de Romeinse voor de scheepvaart. Via het sluisje van de ‘s Gravenweg en de tijd te vinden was. Door de eeuwen het Bergse en Broekse Verlaat staan de Oudedijk tot aan de Rotte heen is de rivier diverse keren van loop Bergse Voor- en Achterplas in verbin- loopt en aansluiting vindt veranderd. De rivier is achttien kilome- ding met de Rotte. via de Bergweg naar de ter lang en heeft haar bron in de buurt Kleiweg. Kaartje uit ca 1750 van Moer kapelle, maar wordt vooral (Hoogheemraadschap Schieland)

22 Openbaar vervoer paardenstal en rijtuig remise aan de Paardentram en omnibus voor Straat weg ter hoogte van Plaswijck. verbinding met Rotterdam De lijn was zowel ’s zomers als ’s winters Vanaf 1882 was Hillegersberg ver- bijzonder druk. Per jaar zouden circa bonden met Rotterdam door middel 300.000 mensen worden vervoerd op van een paardentram, die werd geëx- het traject Hofplein-Dorpsstraat. De De paardentram rijdt ploiteerd door de Schielandse Tram- lijn kende een tussenstop bij ‘Vrouw Hillegers berg in. De weg Maat schappij. Het initiatief werd Romeyn’ het latere Lommerrijk. In Straatweg heeft aan beide genomen door Freericks. Hij exploi- 1919 werd de lijn overgenomen door kanten een sloot en bomen. teerde ‘Café et Jardin de Plaisance’, RETM nadat het gemeentebestuur van De huizen zijn bereikbaar een trekpleister aan de Dorps straat voor Hillegersberg dit lange tijd had tegen- via een bruggetje. Op 5 mei Rotterdammers. Voor de komst van de gehouden. De tram werd elektrisch en 1921 schoot de tram nabij paardentram exploiteerde Freericks kreeg een dubbel spoor. De Tivolibrug een wissel uit de rails en eveneens een omnibus, die de Rotter- werd vernieuwd zodat die de zwaardere kwam met de voorzijde in de dammers naar zijn café en tuin brachten. elektrische tram kon houden. In 1927 modderige sloot terecht. De In 1887 gaat de RTM (Rotterdamse loopt de concessie af en neemt de wagen werd bereden door Tram weg Maat schappij) de bespanning gemeente Rotterdam de RETM over. Het koetsier H.J. van Dijk en had van paard en tram verzorgen. De maat- gemeentelijk vervoerbedrijf gaat verder vijftien passagiers aan boord. schappij bouwt daarvoor een nieuwe als RET. Een jaar later wordt besloten

23 ook autobussen (omnibussen) te gaan de Hollandsche IJzeren Spoorweg exploiteren. Particuliere ondernemers Maatschappij en liep dwars door de verliezen hun concessie en vergunning Bergpolder. Langs deze lijn kreeg binnen Rotterdam. Busondernemer Hillegersberg een station. Bij de grens- Breur onderhield nog tot 1941 een wijziging van 1903 gaat de spoorlijn dienst tussen Schiebroek-Hillegersberg- dienen als gemeentegrens. Terbregge met de Terbregse Omnibus In 1908 gaat de eerste elektrische Dienst (TOD). spoorlijn van Nederland rijden tussen Rotterdam Hofplein en Den Haag. De Spoorwegen voor de langere De eigenaar is de Zuid-Hollandse afstanden Electrische Spoorweg Maatschappij. In 1899 werd de spoorbaan tussen De lijn loopt door de Bergpolder en Rotterdam en Utrecht geopend. de Schiebroeksepolder. Hillegersberg Deze lijn werd aangelegd door de en Schiebroek krijgen ter hoogte Nederlandsche Rhijnspoorweg- van de Kleiweg een station voor Maatschappij en kreeg als eindstation personenvervoer. Rotterdam Maas. Langs beide lijnen, maar vooral aan De Ceintuurbaan vormde een ring- de Ceintuurbaan ontstaat allerlei Links Station Hillegers- lijn rond Rotterdam met eveneens bedrijvigheid. berg aan de spoorlijn van Rotterdam Maas als eindstation. Deze de Hollandsche IJzeren Ceintuurbaan werd aangelegd door Spoorweg Maatschappij.

Rechts Station Kleiweg aan de eerste elektrische spoorbaan van Nederland. Eigenaar: de Zuid-Hollandse Electrische Spoorweg Maatschappij.

24 Buitenplaatsen en In 1880 koopt het echtpaar Romein- herbergen Trommel het buiten. De heer Romein De steden werden in snel tempo steeds begint een timmerbedrijf. Mevrouw voller en viezer. Ook in Rotterdam Romein start een theetuin, met later een werden fabrieken in de stad gebouwd. café. Lange tijd staat Lommerrijk dan De beter gesitueerden ontvluchtten de ook bekend als ‘Vrouw Romeyn’. stad, door zomertuinen en koepels aan Het Buiten wordt in 1894 gekocht te leggen. Naast de bestaande boerde- door de Gebroeders Stal. Zij bouwen rijen kwamen nu ook de stadsvilla’s en Lommerrijk aan de Straatweg zoals dat buitenplaatsen aan de Straatweg te lig- heeft bestaan tot 1976-1977. gen die in de loop van de achttiende en In 1915 komen de gebouwen, de grond negentiende eeuw werden aangelegd en een deel van de plas in handen van door rijke Rotterdammers. De grens van Cornelis Blad. Hij wil het buiten begin het Kleiweg kwartier ligt voor wat betreft jaren twintig wel verkopen aan het bis- de Straatweg bij de Tivolibrug. Onder dom Haarlem, dat een kerk en klooster deze brug loopt de verbinding tussen wil bouwen in het Kleiweg kwartier. Dat de Bergse Voor- en Achterplas. ging er niet van komen, want snel werd de N.V. Lommerrijk opgericht door rijke Niet alleen rijke Rotterdammers kwamen Bergenaren, die het buiten kopen. Er naar het buitengebied. Ook minder volgt in de jaren dertig een glorietijd gefortuneerde mensen gingen graag met veel feesten en concerten aan de naar buiten om tot rust te komen van plas. Allerlei maatschappelijke stromin- het drukke stadsleven. Flaneren was in gen van destijds hielden hun bijeenkom- die tijd een geliefde bezigheid. Waar sten hier. Lommerrijk was de plek waar kon dat beter dan in Hillegersberg met het sociale leven van Hillegersberg zich zijn tuinen en water? Door de verbin- afspeelde. ding via de koets en tram kwamen Na het bombardement van Rotterdam Rotterdammers in grote getale naar in 1940 worden hier duizenden daklozen Hillegersberg om ‘buiten te zijn’. opgevangen. In 1973 komt Lommerrijk in handen van Lommerrijk Sporthuis Centrum, die op de landtong Lommerrijk was zo’n buitenplaats en in de plas wil gaan bouwen. Deze ter hoogte van de Tivolibrug aan de accommodatie zou naast, of in plaats Straatweg. Deze ‘extra welaange- van de veertig weekendhuisjes die op legde buitenplaats’ wordt in 1783 voor de landtong staan, de mogelijkheid tot . 20.600 gekocht door Johan Steenlack overnachten moeten gaan bieden. Er en Jacob Dijksman. Het zou naast een komt geen toestemming. De gebou- ‘broeikas’ met wijngaarde, kersennetten, wen raken in verval. Het hoofdgebouw vistuig en hoenders ook een exotische brandt af in 1976. Een jaar later brandt aankleding hebben gehad. ook het naastgelegen koetshuis af.

25 Van 1986 tot 2002 is John Laan de eigenaar-directeur van het Buiten Lommerrijk. Tot nu toe is het in han- den van diverse Informal Investors. In dit geval geslaagde Rotterdam- Hillegerbergse ondernemers die hun geld investeren in andere bedrijven. Er is nog steeds genoeg te doen in het oude buiten, dat verschillende zalen heeft en diverse terrassen. Lommerrijk is bijvoorbeeld een trouwlocatie, organi- seert bedrijfsfeesten met verschillende thema’s en biedt ruimte voor verga- deringen en congressen. De Bergse Plassen spelen natuurlijk een belangrijk rol. Lommerrijk heeft zelfs een eigen salonboot uit de jaren dertig die wordt aangeboden voor tochtjes op de plas.

Huize Oranjeoord Aan de Rotte stond voor en in de acht- tiende eeuw Herberg Den Oranjeboom. Daar was ook een aardappel siroop- fabriek te vinden met dezelfde naam. In de Bijvoegselen en aanteekeningen van 1842 noemt Van den Hoonaard de gebouwen van Hillegersberg; ‘1 Aardappel-syroopfabrijk’. Eind negentiende eeuw werd de spoor- lijn direct naast de Herberg aangelegd. Het complex heette inmiddels Huize Oranjeoord. Het huis heeft lange tijd een woonfunctie gehad. Begin twintig- ste eeuw kwam in het complex achter het huis de limonadefabriek van Josiah Russell, het latere TIMS limonadefabriek.

26 Herberg ’t Baarsje veerhuis: ‘Hier zet men kofe en over’. Vanaf 1840 staat het, nu witte, huisje Na de aanleg van de Philips Willem brug met de vis op de gevel. In vroeger over de Rotte in 1923 kwam het veer dagen was dit Herberg ’t Baarsje. De te vervallen. De herberg werd café Het naam zou afkomstig zijn van de vele Baarsje. Het pandje is gerenoveerd en is vissers die vaste gasten waren van de nu een woonhuis. herberg. In later tijden werd het café en

Op linkerpagina van boven naar beneden: Vrouw Romeyn 1890. Lommerrijk 1896. Het huidige Lommerrijk wordt na de brand in 1978 herbouwd door Sporthuis Centrum. foto: Lommerrijk

Rechts van boven naar beneden: Huize Oranjeoord voor de limonadefabriek van Josiah Russell. Collectie Museum Rotterdam Herberg ‘t Baarsje.

27 Herberg De Vleeschpotten Steden hieven hogere belastingen van Egypte om de door de overheid opgelegde In de eerdere beschrijving van de Klei- taken te kunnen uitvoeren. De kleinere weg hebben we al kennis gemaakt met gemeenten hadden lagere belastingen. Herberg ‘De Vleeschpotten van Egypte’. Naast de romantisch ingegeven motie- In de negentiende eeuw komt deze ven waren er dus ook economische naam vaker voor en zou verwijzen naar motieven om vanuit Rotterdam richting een tekst uit de Bijbel: Exodus 18; … Hillegers berg te komen. Hillegers berg daar in de woestijn begon het volk zich was aangesloten op het wegennet en opnieuw te beklagen. ‘Had de HEER ons op het openbaar vervoer. Op deze maar laten sterven in Egypte’ zeiden ze manier ontstonden vaak in de buurt tegen Mozes en Aäron. ‘Daar waren de van deze voorzieningen kleine urbane vleespotten tenminste gevuld en had- villa parken en tuindorpen. Dit is in den we volop brood te eten.’ In oude het Kleiweg kwartier te zien aan het teksten wordt de herberg regelmatig begin van de Straatweg. Hier werden Van boven naar beneden: genoemd. Zo ging bijvoorbeeld een stadsvilla’s gebouwd door welgestelde Aan de oneven kant van de commissie van de Maatschappij tot Nut Rotterdammers. In 1909 bouwde J.E. Straatweg werd gebouwd van het Algemeen uit Gouda één maal Dulfer het Villapark aan de westzijde van voor de Eerste Wereldoorlog. per jaar op stap voor een ‘feestuitje’. Ze de Straatweg naar het ontwerp van de Het meest linkse huis behoort betaalde dit uit de ‘boetenpot’ die werd architect Jan van Teeffelen. bij het Villa park. Het Uitpad gevuld door commissieleden die te laat ligt tussen dit huis en het op de vergadering kwamen of wegble- Aanvankelijk wilde de gemeente Hille- volgende huis met adres ven zonder opgaaf van reden: 15 tot 30 gers berg in 1907 het zuidelijke deel Straat weg nr. 1 dat dateert cent boete. Zo rond 1820 kwamen zij bebouwen met villa’s en andere grote van 1895. voor het uitje naar ‘de vleespotten van en luxe woningen. Besturen en private Egypte onder Schiebroek’. De herberg ondernemingen gingen meer samen- Het Villapark werd gebouwd moet ergens tussen 1824 en 1842 zijn werken. De architecten A. J. Th. Kok & in 1909 door de projectont- afgebroken aldus een citaat uit Van den J.H. de Roos maakten een eenvoudig wikkelaar J.E. Dulfer. Architect Hoonaard ’s aanvullingen: ‘… Is voor ontwerp voor het gebied tussen de was Jan van Teeffelen. weinige jaren afgebroken, waardoor hier Rotte en de Straat weg. De Kootsekade thans even zoo veel stilte als vroeger bleef gehandhaafd en werd vanaf 1909 De Philips Willem straat (toen levendigheid heerscht.’ gekruist door de Willem van Hillegaers- Oranje Nassau straat) aange- berg straat richting Ceintuur baan. Op legd in 1914 werd de tweede deze manier ontstonden er vier geslo- as tussen de Bergse Rechter De eerste uitbreiding ten bouwblokken. De bomen aan de Rottekade en de Straatweg. Aan het begin van de twintigste eeuw Straatweg werden in 1910 gekapt en Helemaal links achterin de gingen de steden en dorpen met de sloten werden gedempt. De plan- straat staat de blikfabriek van elkaar concurreren om de beter gesi- nen werden bijgesteld en de gemeente G. Stroman. Rechts achterin tueerde mensen als inwoner te heb- Hillegersberg gaf in 1912 opdracht aan de straat lijkt nog open terrein ben. De kleinere gemeenten waren op dezelfde architecten om een uitbrei- waar in 1919 A.H.A. de Man bepaalde manieren in het voordeel. dingsplan voor het zuidelijke deel van zich zou vestigen.

28 de gemeente te ontwerpen. In dit plan werden ontwerpen gemaakt voor de bebouwing van het noordelijke deel van de huidige Margriet laan buurt. In 1914 werd de Willem van Hillegaers- berg straat doorgetrokken tot de net aangelegde Oranje Nassau straat (Philips Willemstraat). Ook deze straten vorm- den een kruis met vier bouwblokken. De Philips Willem straat werd bebouwd vanaf de Straat weg. Er werden eenvou- dige woonhuizen gebouwd in gesloten blokken. Tevens kwam er ruimte voor fabrieken en pakhuizen. In 1915 volgt bijvoorbeeld blikfabriek G. Stroman in de Philips Willem straat, die werd gebouwd vanaf de Bergse Rechter Rotte kade. Voor de westelijke kant van de Straatweg werden andere plannen gemaakt. Hier zouden grote woonhui- zen met voortuin komen in een open bebouwing. De Ceintuur baan werd bestemd voor industrie, aan de Electro- weg vestigde Electro stoom zich.

In 1913 besluit het polderbestuur van de verenigde polders Schiebroek, Berg en Broek en 110-Morgen om het grond water peil de komende jaren in de polder Berg en Broek met vijftien centimeter te verlagen. De argumenten die ten grondslag lagen aan dit besluit waren A: het voorkomen van natte voeten. B: de grond geschikt maken voor bebouwing. In het Kleiweg kwartier zou in deze polder de Staten laan buurt worden gebouwd.

29 De Eerste Wereldoorlog Demobilisatie Neutraal Na de Eerste Wereldoorlog werd Neder- Nederland bleef tijdens deze oorlog land gedemobiliseerd, alle militairen van 1914-1918 neutraal. Dat was niet gingen naar huis en kwamen op de zonder reden. Nederland was zowel arbeidsmarkt. Er heerste grote onzeker- een belangrijke handelspartner van heid in deze periode. Voor de militair Duitsland als van Engeland. Toch waren was het de vraag of en hoe hij zijn vrouw de Nederlandse militairen gemobili- en gezin zou aantreffen en of hij werk seerd aan de grenzen van het land. Veel zou kunnen vinden. De economie trok in gezinnen misten daardoor een kostwin- 1919 enorm aan. Er kwam veel werk en ner. Veel bedrijven zaten zonder arbeids- verbetering binnen de bevolking. krachten. Bovendien was er een schaar- ste aan grondstoffen (kolen), materialen Kleiweg kwartier en voedsel (aardappelen werden geruild De in 1913 geplande droge voeten voor kolen). De handelsschepen wer- komen er van lieverlee wel. Het bouwen den getorpedeerd. De Nederlandse in het Klei weg kwartier door de gemeen- economie stagneerde ernstig. Mensen ten Hillegers berg en Schiebroek komt waren ook bang want men zag de grote echter door de Eerste Wereld oorlog op problemen en zinloze doden in België. een laag pitje te staan.

Rotterdam Rotterdam was in deze periode een cen- Het Interbellum trum voor vervoer, industrie en handel. Na de Eerste Wereldoorlog volgt het De stad trok veel vluchtelingen, smok- Interbellum met de roerige jaren twintig kelaars en spionnen aan. Neutraliteit en de crisisjaren dertig. Beide gemeen- was voor Duitsland belangrijk zodat ten hebben plannen om uit te breiden. Nederland een buffer zou blijven aan Ze willen groeien en dienen als voor- de kust. Het Engelse argument was stad van de gegoede Rotterdammer. dat Duitsland op deze manier niet een ‘Buiten wonen in de stad’ was het idee. directe haven had, van waaruit men Er moesten tuindorpen met veel groen kon uitvaren richting Britse kust. De komen. Men besefte dat de Bergse overheid deed veel om te balanceren Plassen en het groen eromheen belang- tussen beide kampen. De regering wilde rijke elementen waren om dit doel te niet dat Nederland de koloniën Indië bereiken. De gemeente Hillegers berg en Suriname zouden kwijtraken. Er was kocht redelijk veel land op en/of ont- in Rotterdam niet alleen veel hongers- eigende grond, en zorgde ervoor dat nood en armoede; door de handel in de groene randen om de plassen niet de haven zijn enkelen ook steenrijk bebouwd werden. Helemaal is dat niet geworden. gelukt als we bijvoorbeeld kijken naar de bebouwing aan de Straatweg, die beide plassen zo goed als aan het oog

30 onttrekt. Vanaf 1907 tot 1925 geeft de de diverse wijken in het Kleiweg kwartier. gemeente Hillegersberg regelmatig de De grotere kavels waren voor de heren- opdracht aan diverse architecten-ste- huizen en middenstandswoningen. De denbouwkundigen om uitbreidingsplan- kleinere kavels waren bestemd voor nen te maken. Zo ontstonden, op basis sociale woningen. Tussen de Rotte en van de oude structuur van het gebied, de Straat weg ontstond op deze manier

Onder Het oude raadhuis aan de Kleiweg verdwijnt. Schiebroek krijgt een nieuw raadhuis aan de Ringdijk.

31 de Margriet laan buurt. De Kleiweg industrie gebouwd. De omgeving ver- zorgde voor een andere indeling. Ten stedelijkt in een snel tempo (de urbani- zuiden van de Kleiweg ontstond de satie). Ook in Schiebroek werd in deze Graven buurt. Ten noorden ontstond periode veel gebouwd tussen de Klei- de Staten laanbuurt. In het zuidelijk van weg en de Achter weg. Aan de Kleiweg de Klei weg gelegen deel werd, zoals werd de Stations weg (Diamantweg) we eerder hebben gezien in 1914 een samen met de Hoofd laan in 1922 bestaand kolenaspad bestraat tot de gebouwd door wat we nu projectontwik- Electro weg. Deze weg loopt van de kelaars zouden noemen. Andere straten Klei weg tot de Ceintuur baan en vormt in de buurt volgden. Op deze manier is de grens tussen de Gravenbuurt en de de huidige Edel stenen buurt ontstaan. Bloemen buurt. Het land ten westen van Ook buiten het Kleiweg kwartier bouwt de Electroweg kende nog waterputten Schiebroek langs de Ring dijk en in de als gevolg van late veenafgravingen. polder Tuinstad Schiebroek. In 1930 Deze werden gedempt, de Rozenlaan krijgt Schiebroek een Raadhuis aan de werd gepland met daaromheen de hui- Ring dijk. Daarmee verlegt Schiebroek dige Bloemenbuurt. het dorpsmiddelpunt van de Kleiweg Vrij snel daarna worden er veel huizen, naar de Ringdijk. maatschappelijke voorzieningen en

32 De vorming van het Kleiweg kwartier

Industrialisatie Fabrieken van Meubelen en Spoorweg- Aanvankelijk was de Rotte van econo- materiaal koopt in 1911 grond aan langs misch belang voor het gebied. De turf de Ceintuur baan. In 1914 bouwt N.V. werd vervoerd via de Rotte naar de stad Elektriciteit Maatschappij Electro stoom Rotterdam. In latere tijden werden de een kantoor en werkplaats. agrarische producten en het vee per In haar jubileumboek ter ere van het 60 schip vervoerd. Langs de Rotte ontstond jarig bestaan van Electro stoom haalt het allerlei bedrijvigheid. bedrijf de volgende herinnering op: De aanleg van de spoorlijn in 1899 ‘… Toen de N.V. E.M.E. in 1914 haar heeft ervoor gezorgd dat voor de nieuwe domicilie betrok, was zij terecht oorlog zich wat industrie vestigde aan gekomen in een vrij troosteloze omge- de Ceintuur baan. De mogelijkheden ving. Men zat er min of meer te midden van aan- en afvoer van goederen via de van weilanden en moerasgebied, de spoorlijn en de aangelegde zijsporen enige snelverbinding met de stad was heeft een aantrekkende werking gehad. een paardentram, wiers naastbijzijnde Aan de Bergse Achter plas vestigt zich halte ongeveer op een kilometer afstand eveneens allerlei industrie. Ook in de lag, waar zich tot overmaat van ramp ook Berg polder komen bedrijven: De N.V. nog een tol bevond. Gelukkig kwam er Allan & Co’s Koninklijke Nederlandsche gaandeweg verbetering in dezen wel-

In 1914 vestigt Electrostoom zich in de Bergpolder. Rechts op de foto is nog water te zien, dat is ontstaan door recent afgegraven veen.

33 haast archaïsche toestand. De paarden allerlei nieuwe bedrijvigheid. Josiah van de tram werden vervangen door Russell groeit en wordt Tims Limonade- electromotoren en ook Electro stoom fabriek. De Hillegers bergsche houthan- kwam aan een behoorlijke straat te del vestigt zich hier in 1925. A.H.A. de liggen, welke straat door een attent en Man zand-, grind- en grondhandel komt dankbaar gemeentebestuur ter ere van in 1919. Blikfabriek G. Stroman verhuist de hoofdbewoonster Electroweg werd in 1915 van Rotterdam Delftsestraat naar genoemd- op welk eerbetoon genoemde Hillegers berg. Het drink water bedrijf hoofdbewoonster wel enig recht had …’ Noord vestigt zich in de loop van de tijd citaat uit: Zestig jaar Electrostoom. langs de Rotte.

Langs de Rotte Aan de hand van luchtfoto’s volgen we De vroege bedrijvigheid langs de Rotte de ontwikkeling van de Bergse Rechter veranderde in deze tijd van een agra- Rottekade. risch georiënteerde bedrijvigheid naar Op de onderstaande foto is de Rotte een industriële. Aan de Bergse Rechter te zien met een aantal vrachtsche- Rottekade vestigt zich in deze periode pen, die zijn aangemeerd bij de

34 Hillegersbergsche Houthandel. Het de Straat weg volgt in de tweede helft bedrijf importeerde grenen- en vuren- van de jaren twintig. hout uit Rusland en Scandinavië. De Links van de Houthandel ligt de Prinses houthandel werd in 1921 opgericht door Margriet laan, die aan één kant is Huibert van de Stadt en Johan Hendrik bebouwd door aannemerij Kolpa. Dit van der Sloot. In de jaren dertig woonde hele perceel tussen de Prins Bernhard- Van der Sloot aan de Langeweg 37a (de kade en de Prinses Margriet straat was huidige Prins Bernhardkade). Het bedrijf tot 1923 weiland van de Hygiënische zou hier blijven tot 2008, werd na de Model boerderij De Vaan. Op het open Links De Noord-West punt jaren negentig diverse malen verkocht terrein links zou in 1936 het overdekte van het Kleiweg kwartier rond en onderdeel van Jongeneel B.V. zwembad worden gebouwd. 1925. Rechts onderin is het gemaal van het foto: Aviodrome Lelystad Bergse en Broekse Verlaat te zien. Op de voorgrond van onderstaande foto Daarboven zien we de Bergse voorplas. ligt de Philips Willembrug over de Rotte. Rechts De Rechter Langs de plas ligt de Prins Bernhardkade De brug is gebouwd in 1923 en sluit Rottekade rond 1940. met de eerste bebouwing, die dateert direct aan op de Philips Willem straat. foto: Aviodrome Lelystad van 1925. De latere bebouwing richting De boogbrug wordt ook wel De Hoge

35 Brug en Blikfabriek brug genoemd. De Delftse straat naar Hille gers berg. De dan heer C.N.A. Loos ging regelmatig naar dertienjarige zoon en latere schrijver- de overkant voor amoureuze activitei- journalist Ben Stroman legt dat jaar de ten. Veerman en caféhouder Jan de eerste steen voor de fabriek aan de Leeuw was deze reden ter ore gekomen. Rechter Rotte kade. Vrij snel sluit dit Op een keer roeide hij tot halverwege bedrijf zich aan bij De Verenigde Blik- de Rotte, sprong overboord en zwom fabrieken VERBLIFA. terug. De heer Loos moest zelf verder Rechts op de luchtfoto is nu ook te roeien en zich zien te redden. De brug zien, dat de linkerkant van de Prinses werd dan ook gebouwd op zijn initiatief Margriet laan is bebouwd. Het zwembad en werd door hem en bemiddelde vrien- De Overdekte is te zien tussen deze den genancierd. Het betekende wel huizen en het gebouw van VERBLIFA. het einde van het veerbedrijf dat hoorde Aan de linkerkant van de brug is een bij Herberg In den Baars. deel van het terrein te zien van A.H.A. Het diepe gebouw aan de Philips Willem- de Man: zand-, grind- en grondhan- straat is de Blikfabriek G. Stroman. Het del. Het bedrijf is daar sinds 1919 bedrijf verhuisde in 1915 van Rotterdam gevestigd, maar wordt in 1954 een

36 Aannemersbedrijf betreffende de aanleg rand van de foto nog een stukje van het van sportterreinen. Op dit moment is voormalige terrein van A.H.A. de Man. het marktleider op het gebied van de Tussen de Hillegonda straat en de aanleg van golfbanen. Kootse kade is de remise en werkplaats van de RET te zien. De RETM had drin- De meest rechtse straat op de luchtfoto gend behoefte aan een nieuwe remise uit 2003 is de Hillegondastraat met op de en kocht grond aan in Hillegers berg, die goedkoper was dan in Rotterdam.

Links Luchtfoto anno 2003. foto: Aviodrome Lelystad

Rechtsboven met de klok mee: De RET remise gezien vanaf de hoek Kootse kade en Willem van Hillegaers berg- straat. foto: RoMeO

Huize Oranjeoord met daar- achter de limonadefabriek. Collectie Museum Rotterdam

DWL Noord was in gebruik tot 2000.

37 Het circa 8000 m2 grote gebouw het Oude Noorden. De Ceintuur baan werd ontworpen door ingenieur A.D. als straat loopt vanaf de Bergse Rechter Heederik (1862-1937) en gebouwd door Rotte kade bij TIMS limonade fabriek en de aannemer F.W. Zonneveld. Kosten: wordt onderbroken door de Straatweg . 600.000. De bouw startte op 1 april om vervolgens helemaal door te lopen 1922 en het pand werd op 20 augustus tot de Rozen laan. De aanleg van de 1923 in gebruik genomen. spoorlijn zorgt ervoor dat ook hier de Voor de remise ligt de jachtwerf van industrie zich vestigt. De mogelijkheden Wurth. In 1985 vertelt de heer A. van aan- en afvoer van goederen via de Wurth sr: ‘Tja, de naam Wurth is al zo’n spoorlijn en de aangelegde zijsporen 150 jaar aan deze scheepswerf verbon- hebben een aantrekkende werking. den. Wie voordien de eigenaar was is mij niet bekend.’ Dus vanaf ca 1830 is Kolenhandel A. van Weelden vestigt het Jachtwerf Wurth. zich rond de Eerste Wereldoorlog aan Op het braakliggende terrein tussen de de Ceintuurbaan nr. 31. Het bedrijf is Kootsekade en de Minstreelstraat was afkomstig uit de Zegwaardstraat waar tot 2000 het drinkwaterbedrijf Noord het een waterstokerij/kolenhandel gevestigd. Het complex werd gesloopt drijft. In 1934 volgen de zoons Dirk in 2002. (1901) en Antoon (1904) hun vader In de bocht van de Rotte is links op de Arie (1874-1934) op. Het bedrijf groeit foto TIMS limonadefabriek te zien, voor- uit tot een prominent aanwezig bedrijf heen Josiah Russell. in het Kleiweg kwartier en sluit zich aan bij de in- en verkoopcombinatie Het woonhuis van Aan de Ceintuurbaan ‘Verenigde Brandstoffenhandel’. In de A. van Weelden aan De Ceintuurbaan dateert van 1899. hoogtijdagen van de kolenhandel heeft Villapark 14. Achter het Deze spoorlijn liep als ringlijn om het bedrijf zesduizend burgerklanten, huis ontstaat een groot Rotterdam bij Kralingen, Crooswijk en levert het aan tal van kleine kolen- bedrijfsterrein.

38 handelaren, tuinders in het Westland Rotterdamse steenhouwerij/marmer- en bedrijven-gebruikers. Er rijden bedrijf Ruijmgaart in Hillegersberg/Schiebroek en het Volgens het Hillegersbergs adresboek Noorden van Rotter dam vijftien wagens van 1938 is het bedrijf gevestigd op met paard rond om de kolen te bezor- nummer 4. Op foto’s is het bedrijf te gen. In het bedrijf werken dan circa zien op de hoek van de Ceintuur baan en zestig mensen. de Elektro weg. De heer A. Ruijmgaart wordt genoemd als steenhouwer. De Van Lith carrosseriebouwer is gesticht heer J. Ruijmgaart is administrateur. in 1874 of 76 en vestigt zich later in de Tijdens de Tweede Wereldoorlog moet tijd aan Ceintuurbaan 66. in Berlijn een enorm beeld verrijzen van Adolf Hitler uit Noors labrador- Spronk machinefabriek werd in 1906 graniet. In 1943 geeft de bezetter opgericht en ging failliet in 1974. Deze vier Nederlandse steenhouwerijen de fabriek van wasmachines was gevestigd opdracht om het graniet te bewerken. aan Ceintuur baan 34. Ook de Rotter damse Steen houwerij van Hieronder In 1951 staat Een deel van de familie Spronk woont de familie Ruijm gaart krijgt de opdracht. carrosseriebouwer van Lith in de jaren dertig in Hillegers berg. Zo Weigeraars worden afgevoerd naar in brand. Het bedrijf verhuist woont H. Spronk, machinefabrikant aan Duits land om daar te werk te worden naar Ceintuurbaan 32. de Emma laan, P. Spronk, directeur aan gesteld. De steenhouwers dralen met de de Berglust laan, N.A. Spronk, corres- opdracht. Aan het einde van de oor- Rechts N.A. Spronk bij een pondent en D.G. Spronk, werktuigkun- log ligt het graniet nog steeds op het nieuwe machine van wasserij dige wonen beiden aan de Van den terrein van Ruijm gaart. De Nederlandse De Molen Apeldoorn. Hoonaardsingel. overheid consqueert het kostbare natuursteen als oorlogsbuit. Het wordt Rechtsonder Rotterdams voor een laag prijsje verkocht aan de Dagblad, januari 1955. steenhouwerijen.

39 Op 15 mei 1953 wordt het bronzen kantoorruimte en een buitenterrein van beeld De verwoeste stad onthuld op 5.000 m2. Plein 1940 bij de Leuvehaven. Het Het bedrijf produceert papier en maakt zes ton wegende beeld staat op een daar allerlei producten van. In 1919 sokkel van Noors labradorgraniet... verschijnt het boekje Het onderzoek Het Polygoonjournaal vermeldt dat de van papier. Schrijver is J.H. van Zelm schenkers van het beeld en de sokkel van Eldik, ‘lid der rma van Stolk & onbekend zijn. Pas na 25 jaar wordt Reese’ en het wordt uitgegeven in eigen openbaar gemaakt dat het beeld werd beheer. Het geeft een overzicht van de geschonken door de De Bijenkorf. De op dat ogenblik meest voorkomende sokkel werd geschonken door de familie onderzoeksmethoden, die de kwaliteit Ruijmgaart. en productiemethoden kunnen ver- beteren. Het is ‘eene uitbreiding van Na de Tweede Wereldoorlog vestigt hetgeen wij vijf jaren geleden het licht M&P Smulders (1854) zich aan de deden zien en dat aan de Technische Ceintuurbaan. Het oude pand in de Hoogeschool te Delft voor de praktijk stad is verwoest tijdens de bombarde- van het papieronderzoek in gebruik menten. Deze zoetwarenfabriek van genomen is’. onder andere anijsblokken blijft tot 1992 Het bedrijf blijft tot 2003 gevestigd aan gevestigd aan de Ceintuurbaan. de Ceintuurbaan. In dat jaar sluit de fabriek als gevolg van een faillissement. Van Stolk & Reese vestigt zich rond 1899 verder westelijk aan de Op nummer 66 van de Ceintuurbaan Ceintuurbaan, op nummer 64. Het was de N.V. Industria, maatschappij voor betreft een groot complex met onge- metaalbewerking gevestigd. Industria veer 11.000 m2 bedrijfsruimte, 1.000 m2 Rotterdam ontwierp en produceerde industriële verlichting.

40 Naast Industria zat, op nummer 67, de Ceintuurbaan. De bouw van de fabriek fabriek voor ‘nauwkeurige metaalbewer- en andere gebouwen start in 1912. Door king’ Dekker & van Ettinger. het uitbreken van de Eerste Wereld- oorlog loopt de bouw ernstige vertra- Ook de ENKA heeft enkele jaren ging op. Het gebrek aan materialen tij- (1926-1932) een vestiging gehad aan dens de oorlog zorgt voor het oplopen de Ceintuur baan. Het betrof hier een van de bouwkosten. De oplevering van vestiging waar niet geproduceerd het complex vindt plaats in 1916. werd. Het ging vooral om verwerken en verpakken. Er werkten veelal jonge Langs de spoorbaan van de Zuid- vrouwen, die werden aangevoerd met Hollandse Electrische Spoorweg Maat- de trein en eigen busvervoer. Rond 1930 schappij stond tegenover Station Schie- Links De sokkel van ‘De ver- neemt de vraag van kunstzijde af terwijl broek aan de Kleiweg een hoppakkerij. woeste stad’ van Ossip het productieproces was verbeterd. In Albert van der Perk start in 1916 zijn Zadkine. totaal werkten er 8000 mensen in de bedrijf. In de jaren vijftig vestigt het verschillende bedrijven. De helft werd bedrijf zich in deze, inmiddels voorma- Middenonder Op de achter- ontslagen. Het liaal in Hillegers berg lige, hoppakkerij. Het bedrijf van Van grond de fabriek van Van werd gesloten in 1932. der Perk zou hier tot 2002 gevestigd Stolk & Reese. Op de voor- blijven. grond een treinstel van Allan. N.V. Bonda’s Veevoederhandel was Het zijspoor aan de spoorlijn in de jaren dertig gevestigd aan de In de polder aan Bergse Achterplas zorgt voor de mogelijkheid Ceintuurbaan 20. L. Ringlever voor de aan- en afvoer van Aan de westkant van de Achterplas goederen. De N.V. Allan & Co’s Koninklijke vestigt in 1902 L. Ringlever zich aan Nederlandsche Fabrieken van de Straat weg hoek Johan de Wittlaan. Rechts Allan bezien vanaf de Meubelen en Spoorwegmateriaal Leendert Ringlever leefde van 2 juli Gordelweg. koopt in 1911 grond aan langs de 1870 tot 15 oktober 1940. In het Hillegersbergs adresboek van 1930 woont hij in de Jan van Ghestellaan 9. Zijn beroep is fabrikant van kunst- smids werken. Hij volgde de Academie voor beeldende kunsten Rotterdam. Hij ontwierp siersmeedwerk dat werd verkocht ten behoeve van kastelen en bijvoorbeeld het raadhuis van Veere. Voor de wereldtentoonstelling in 1910 te Brussel ontwierp en smeedde hij de hekken voor de Hollandse tuin. Ook ontwierp en produceerde hij voor het dagelijks gebruik aan de Straat weg. De showroom zat in die jaren in de Wester-

41 straat achter het Wereld museum. Op dit doorlopen tot 1957, daarna komen de moment heeft Ringlever een bedrijf in gebouwen leeg te staan, raken in verval haarden te Etten-Leur. en worden gesloopt in de jaren tachtig.

Vijlenfabriek en slijperij G.H. Watson Naast de vijlenfabriek en de smid was De familie Watson start al in 1848 een ook houthandel C. Berger & Zn. geves- vijlenmakerij aan de Swaanshals in het tigd aan de Achterplas. Oude Noorden. In 1917 bouwt ze aan N.V. Houthandel voorheen C. Berger en de Kleiweg een nieuwe fabriek. Een Zn. was gevestigd aan de Rotte kade 139 brand in 1922 veroorzaakt veel schade. en had sinds 1908 een houtzagerij aan Voor de Tweede Wereldoorlog gaat het de Kleiweg. De houtzagerij stond op familie bedrijf intensief samenwerken een groot terrein tussen de Klei weg en met R.S. Stokvis en Zonen. Samen voe- de Bergse Achter plas. In 1924 ontstond ren ze de handelsnaam Sanford gereed- er een enorme brand in de machineka- schappen. In 1944 moet het bedrijf mer. Een krantenartikel vermeldt: ‘De sluiten, maar maakt na de Tweede motor, die door gas gedreven wordt, Wereld oorlog een herstart. Het komt tot welk gas wordt bereid uit houtafval grote bloei en is de enige vijlenmakerij staat in de machine kamer.’ De panden in Nederland. Tien jaar later wordt het worden door de brand totaal verwoest verkocht aan een Amerikaans bedrijf. en niet meer herbouwd. In het adres- De productie aan de Kleiweg blijft boek van Hillegersberg (1938) woont de

Links G.H. Watson. Hier al te midden van woningen.

Hieronder Een glasdia van G.H. Watson vijlenfabriek. Collectie Museum Rotterdam

42 heer C. Berger aan het Statenplein. Zijn Hillegersberg de Industriële Handel- beroep is houthandelaar. De houthandel vereeniging N.V. gevestigd. Ook had ook een vestiging in Dordrecht. was dit het adres van Neparofa. Deze Het is aannemelijk dat het bedrijf daar papierrollenfabriek werd in 1923 zijn activiteiten heeft voort gezet. In gesticht en fuseerde na de Tweede het adresboek van 1938 wordt de Wereld oorlog met Cats. In de jaren houthandel aan de Rottekade niet meer vijftig kocht de eigenaar van bonthandel genoemd. Lya Murris de gebouwen aan de Klei- weg. Sinds de jaren zeventig wordt de Aan Kleiweg 124-126 was volgens begane grond van het pand verhuurd het adresboek van de gemeente aan winkelketens.

Rechts met de klok mee Afche Houthandel Berger. Collectie Regionaal archief Dordrecht

Op de voorgrond de nog onbebouwde grond van de Bergpolder. Op deze plek ontstaat later het Bergpolderplein. In het midden van de foto staat aan de Kleiweg het huis met de nummers 151-153.

Advertentie L. Ringlever

Briefhoofd NEPAROFA. Ontwerp van Julius Steiner (1878-1940). Collectie Joods Museum Berlijn

43 De Urbanisatie De enige school in het Kleiweg kwartier Tijdens de jaren twintig en dertig wordt annex gemeentehuis Schiebroek wordt bijna het hele Kleiweg kwartier volge- in 1930 afgebroken. Het onderwijs bouwd. Er worden zo rond de 3000 wordt verplaatst naar de Bilderdijk school huizen gebouwd. Er verrijzen in deze in de Koraal straat. periode drie kerken, tien scholen, een Beide gemeenten brengen in de jaren zwembad, gymnastiekzalen, een con- dertig een gemeentegids uit ‘ten sultatiebureau en de tramremise aan de dienste van de nieuwe inwoners van Kootse kade. Er worden ook talloze win- Hillegersberg of Schiebroek’. Deze kels gebouwd. Pakhuizen en bedrijven gidsen werden samengesteld door de bouwt men tussen de woningen. Tot slot voormalige tolgaarder A. W. Cossee. De noem ik nog de fabrieken en de grotere opbouw van de beide gidsen is vrijwel bedrijven die, zoals ik hier voorgaand identiek. De informatie is afgestemd op heb beschreven, worden gebouwd in de gemeente. het gebied.

De gemeentegidsen van Hillegersberg en Schiebroek. De tekening is gemaakt door Herman Bieling.

44 De oude verbindingswegen Hillegersberg wilde een moderne veranderen in snel tempo gemeente zijn, die aantrekkelijk was Het Noorderkanaal werd aangelegd tus- voor de Rotterdammer. De gemeente sen 1933 en 1938. Het kanaal wordt de Hillegersberg en de tolgaarder verdien- tweede fysieke grens tussen Hillegers- den echter veel geld aan de Tol. Parallel berg en Rotter dam. Er komt een brug aan de Kleiweg werd de Juliana van over het kanaal die de verbinding tussen Stolberg laan aangelegd. Het werd daar- de Berg weg en de Straat weg tot stand door mogelijk om gratis het Kleiweg- moet brengen en die loopt via het kwartier in te komen en/of verder te Rechtsboven Het Kleiweg- muizengaatje. reizen. De Tol werd toen verplaatst en kwartier bezien vanaf de kwam ter hoogte van de Juliana van Bergweg. Rechts boven op De Straatweg Stolberg laan te liggen. In het moderne de foto is het muizengaatje De Straatweg was inmiddels verder leven paste geen tol meer en die werd te zien. bebouwd en al behoorlijk verste- dan ook uiteindelijk op 31 december delijkt. De Tol was niet erg geliefd. 1929 opgeheven. Linksonder De verstede- lijkte Straatweg met links de Tol aan de Juliana van Stolberglaan.

Rechtsonder Het oude poli- tiebureau aan de Hillegonda- straat is te klein geworden. Op de plaats van model- boerderij De Vaan wordt een nieuw politie bureau gebouwd.

45 De Kleiweg Het hoekpand aan de linkerkant van de Kleiweg is van 1920. Ook de ver- Met de klok mee: dere bebouwing aan linkerkant van de De Kleiweg circa 1930. Kleiweg is duidelijk te zien tot aan de Nassaukerk, die dateert van 1927. Aan De nog bestaande lint de rechterkant staat de vroegere lint- bebouwing aan de Kleiweg. bebouwing er nog. Ze staan ten noorden aan het Bergpolderplein.

De Kleiweg op een zonnige dag rond 1931. Na de oude lintbebouwing zijn nu ook nieuwe huizen te zien. Aan het eind van het zicht zijn nu ook de nieuwe winkels te zien, die zijn gebouwd als onderdeel van de Statenlaanbuurt.

46 Het Bergpolderplein aangelegd; beide straten komen uit op Ter hoogte van Watson en het voor- het Bergpolderplein. Op het midden malige terrein van Hout handel Berger van het plein staat het elektriciteitshuisje ontstaat het Berg polder plein. Achter de annex openbaar toilet. Kleiweg is de Juliana van Stolberglaan

Met de klok mee: Huizen ten zuiden aan het Mijn ouders waren de eerste bewoners aan de Juliana van Stolberglaan/Bergpolder- Bergpolderplein. In de wonin- gen rechts zijn later winkels plein. Ze huurden het huis vanaf 1927 van aannemer Poot voor 35 per maand. Ze gekomen. De facade van het zouden er blijven wonen tot 1985. De zorg van Poot was geweldig. Hij had een eigen gebouw is daardoor behoor- lijk gewijzigd. onderhoudsman, die in de buurt woonde. De Juliana van Stolberglaan liep toen

nog dood. Toen hij eenmaal was afgebouwd ontstond er een verbinding met de Links waren van oorsprong de geplande winkels te zien. Straatweg. Op deze manier zou er een sluipweg ontstaan om de Tol te ontlopen. Rechts is de bouw van ‘het blokje van Poot’ aan het Bergpolderplein te zien.

Links de Kleiweg en rechts de Juliana van Stolberglaan. In het midden staat het elek- triciteitshuisje met openbaar toilet.

47 Schiebroekse Kleiweg De Ringdijk Verder naar het Westen vormt de Begin jaren dertig wordt de Ringdijk een Kleiweg nu een kruising met rechts de brede rechte weg met een nieuwe vaste Uitweg en links de Rozenlaan. Op de brug tussen de Uitweg en de Ringdijk. onderstaande foto is te zien, dat het nog Rechts ligt de Schiebroekse singel en tamelijk stil is. De hoek Kleiweg-Uitweg links achter ligt de nog bijna onbe- is bebouwd. De foto is dus waarschijnlijk bouwde polder. In deze polder liggen eind jaren dertig gemaakt. dan al deels de Tuin steden Adriana laan en Molen vliet. Aan de Ring dijk werd het nieuwe Schiebroekse Raadhuis gebouwd.

Boven De Kleiweg op de hoek Rozenlaan-Uitweg.

Links Ten behoeve van de uitbreiding Schiebroek bouwt de gemeente een brede vaste brug over de Ringvaart.

48 Stedenbouw, architectuur De uitbreidingsplannen van de gemeente Hillegersberg en bouw

De stedenbouwkundige opzet Indeling van de buurten Zoals we hebben gezien is er van 1907 tot 1925 door diverse architecten ‘gesleuteld’ aan de stedenbouwkundige opzet van het Kleiweg kwartier. In 1907 en 1912 maakten A.J.Th. Kok (1873- 1941) en J.H. de Roos (1875-1941) de eerste plannen en werkten die verder uit. Beide architecten zijn van de Delftse School. Volgens deze school lag de schoonheid juist in de eenvoud en was een goede harmonie tussen massa, ruimte en lichtval belangrijk. De functie van een gebouw moest terugkomen in de vorm. Woonhuizen moesten simpel en ingetogen zijn. Publieke gebouwen moesten juist monumentaal zijn om hun functie te kunnen uitdrukken. In 1919 gaat A.J.Th. Kok samenwerken met M.J. Granpré Molière (1883-1972) en P. Verhagen (1882-1950). Granpré Molière werd hoogleraar aan de Technische Hoge school Delft. Rondom hem ontstond de Delftse School. Dit bureau maakte in 1920 een plan voor heel Hillegers berg. Er zou meer samen- hang moeten komen in het hele gebied. Voor het Kleiweg kwartier tekenden zij een haven in de veenputten waar nu de Bloemen buurt ligt. De Graven buurt en de Staten laan buurt zouden tuin dorpen worden. Op zich was dit niet vreemd; het bureau stond bijvoorbeeld bekend om het ontwerp van Tuindorp Vreewijk

49 en het Kralingse bos. Het zou nog bijna soort bebouwing in de wijk, de verde- vijftien jaar duren, voordat het Noorder- ling van hoofd- en woonstraten en de kanaal werd aangelegd. De haven mate waarin de woningen op de straat ging dus niet door. Er moesten wonin- georiënteerd zijn. Onder de functio- De uitbreidingsplannen van gen worden gebouwd, want daar was nele eigenschappen valt enerzijds de de gemeente Schiebroek dringend behoefte aan. In 1925 paste de architect H. van der Kloot Meijburg (1875-1961) de plannen aan. Hij was, evenals zijn voorgangers een bekende Rotterdamse architect. Van der Kloot Meijburg studeerde aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Rotterdam, was aanhanger van de Haagse school en schreef vijf boeken over architectuur.

Ook Schiebroek heeft na de aanleg van de elektrische spoorbaan tussen 1904- 1908 uitbreidingsplannen. Het zou nog tot 1922 duren voordat de Stationsweg en de Hoofdlaan zouden worden bebouwd. In diezelfde jaren werd er ook in de Schiebroekse polder gebouwd. Langs de spoorbaan werden 106 middenstandswoningen gebouwd. Het uitbreidingsplan van M. Zaaijer wordt in 1928 herzien door H. Russcher. Hij is inmiddels aangesteld als gemeentear- chitect. In de plannen wordt het dorps- middelpunt verplaatst van de Kleiweg naar de Ringdijk. Langs de Ringdijk komen de tuindorpen Molenvliet en Adriana laan. Het deel tussen de Klei- weg en de Achter weg is bestemd voor gesloten bebouwing van beneden- en bovenwoningen.

Stedenbouwkundig karakter Een wijk kan gekenmerkt worden door het benoemen van zowel fysieke als functionele eigenschappen van de wijk. Onder de fysieke eigenschappen valt de

50 aanwezigheid van bedrijven, winkels, ziening en water. Anderzijds gaat het wijkvoorzieningen en anderzijds de om voorwerpen in de wijk zoals bijvoor- aanwezigheid van sociaal-culturele en beeld lantarenpalen, banken, bruggen recreatiefuncties. Het Kleiweg kwartier en gedenktekens. is ontworpen en gebouwd in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw; Betekenisvolle ontmoetingsplaatsen het heeft dus logischerwijs het steden- De openbare ruimte bepaalt in belang- bouwkundig karakter uit die tijd. De rijke mate de sociaal-fysieke infrastruc- historische routes vormen de hoofdwe- tuur van de wijk. In gewoon Nederlands gen, die het Kleiweg kwartier verbinden kunnen we zeggen: wat en waar zijn met de omliggende gebieden. Dat is de de betekenisvolle ontmoetingsplekken afgelopen honderd jaar niet veranderd. in de wijk. Plekken, die zorgen voor Ook de aangelegde hoofdwegen in de een publieke vertrouwdheid die de De Nieuwe Leidsche Courant, wijken hebben dezelfde loop gehou- cohesie en maatschappelijke partici- 29 juli 1929 P.8. Het nieuwe den. Naast de fysieke en functionele patie in wijken en buurten bevorderen. raadhuis symboliseert de ver- eigenschappen is ook de openbare Buurtbewoners worden ‘vertrouwde plaatsing van het middelpunt ruimte een eigenschap die het karakter vreemden’ van elkaar waardoor de ano- van de gemeente van de van een wijk bepaalt. Enerzijds wordt nimiteit afneemt en cohesie toeneemt. Kleiweg naar de Ringdijk en de openbare ruimte bepaald door de Sociale samenhang zorgt voor vergro- Tuindorp Molenvliet. aanwezigheid van een plein, groenvoor- ting van bereidheid om zich in te zetten voor het collectief. Deze betekenisvolle ontmoetingsplekken zijn zowel binnen als buiten te vinden. De functionele eigenschappen van de wijk zorgen voor de binnenplaatsen: kerken, cafés, verenigingen, buurthuis, scholen enzovoort. In 1921 werd de eerste school in Hillegersberg Zuid gebouwd; de Juliana school aan de Prinses Margriet laan. In 1930 werd het oude Schiebroekse schooltje aan de Kleiweg vervangen door het nieuwe schoolgebouw aan de Bilderdijk straat (Koraalstraat). De kerken verrezen in 1927, 1930,1934 en 1968. Op hoeken van straten werden cafés gepland. De openbare ruimte zorgt voor de buitenplaatsen: een park, wijktuinen, speeltuinen, pleintjes enzovoort. Het Kleiweg kwartier is door zijn particu- liere ontwikkelaars en bouwers nogal

51 vol gebouwd. De enige singel in het ‘Modern en traditioneel, vernieuwend Kleiweg kwartier wordt gevormd door en conservatief, rede en gevoel en de Ring vaart met de Achter weg, die stad en land worden hierin met elkaar na de bebouwing de Erasmussingel verbonden’, schrijft hij. Opvallendste De Bouwwereld, ging heten. De strook tussen de Bergse kenmerken van de jaren-dertigstijl zijn 16 september 1929 Achter plas en de Ring vaart vormt een schiereiland dat in de jaren twintig werd bebouwd en Schiebroekse singel ging heten. De Klei weg, de Straatweg en in de jaren dertig ook de Uitweg vormden door de concentratie van winkels de belangrijkste betekenisvolle ontmoetingsplekken. De jeugd speelde vaak buiten op de nog braak liggende terreinen. De Bergse Achter plas en de eilandjes vormden voor jong volwassen en volwassenen betekenisvolle ontmoe- tingsplekken in de buitenruimte.

Architectuur Het Kleiweg kwartier is een jaren twintig en jaren dertig wijk. De jaren twintig stijl wordt vooral gekenmerkt door het Traditionalisme. Huizen hadden dichte bakstenen muren, kleine ramen, forse schoorstenen en een zadeldak. De jaren dertig stijl begon een eeuw geleden als een mengelmoes van nieuwe stijlen als het rationalisme van Berlage, de Delftse School, de Amsterdamse School en de prairie style van Frank Lloyd Wright, de Amerikaanse architect die in het begin van de twintigste eeuw voor veel Nederlandse architecten gold als de modernste ter wereld. Pas in de jaren dertig werd de jaren-der- tigstijl een algemene ‘balansstijl’, zoals stedenbouwkundig onderzoeker Joost Kingma het noemt in zijn boekje De magie van het jaren ‘30 huis.

52 de overdreven lange en steile, met openbare schoolgebouwen aan de pannen of riet bedekte zadeldaken met Hillegondastraat. grote overstekken die bewoners letter- lijk een enorm ‘dak boven hun hoofd’ Met H. Russcher hebben we net kennis- geven en zo zorgen voor een gevoel van gemaakt als de Gemeente architect van geborgenheid. De horizontale lijnen in Schie broek. Naast de uitbreidingsplan- het bakstenen bouwdeel onder het dak nen ontwierp hij binnen het Kleiweg- doet de jaren-dertig huizen nog breder kwartier de openbare Bilderdijk school in lijken dan ze al zijn en zet ze ook stevig 1930 en de Bewaarschool met boven- op de grond. Verder zorgen erkers, ser- woningen op de hoek van de Kleiweg- res, bloembakken, veranda’s, stoepen, Hoofdlaan in 1936. In 1930 ontwierp hij trapjes en luifels voor geleidelijke over- het nieuwe raadhuis aan de Ringdijk: gangen van buiten naar binnen, zodat een gebouw in een zakelijk expressionis- het binnengaan bijna een ritueel is. tische stijl.

Beide gemeenten hadden in de jaren In het Kleiweg kwartier zijn tal van archi- twintig en dertig een gemeente architect tecten actief geweest in de jaren twintig in dienst of consulteerden hem. en dertig. C.N. van Goor (1861-1945) was een vooraanstaande Rotterdamse archi- J. van Teeffelen (1877-1935) ontwierp De Statenlaan in aanbouw. tect rond de vorige eeuwwisseling. Hij vroeg een aantal panden. Hij is verant- De Nieuwe Haagse school was Hoofd Technische Dienst van de woordelijk voor het Villapark in 1909, van Brandes is duidelijk gemeente Hillegersberg. In het Kleiweg- Straatweg 2 en Suzanna en Adriana in herkenbaar. kwartier bouwde hij onder andere de 1919. Beide ontwerpen hebben duide- foto: Stadsarchief Rotterdam lijke Jugendstil elementen.

A.C. Lengkeek (1879-1954) woonde vol- gens het adresboek van de jaren dertig in de Zonnebloemstraat 63a. Hij was lid van de Gereformeerde kerk. Hij ontwierp de Nassaukerk en twee blokjes woningen aan de Graaf Adolf van Nassaustraat en huizen in de Juliana van Stolberglaan. Lengkeek bouwde meer gereformeerde kerken. In de jaren dertig verhuisde hij met zijn gezin naar Bilthoven.

53 J.A.H.W. Cramer (1890-1963) was een Ook het complex rondom de kerk met Haagse architect en aldaar raadslid voor school, parochiehuis en klooster is van de SDAP. In de jaren ‘22/23 ontwierp hij zijn hand. woningen voor de kleine middenstand voor de coöperatieve Bouwvereniging L.N. Krijgsman jr. (1895-1961) is een Gemeenschappelijk eigendom. Deze architect die de meeste sporen in het woningen in de Haagse Bloemen wijk zijn Kleiweg kwartier heeft achtergelaten. gebouwd in de stijl van de Amsterdamse Hij is geboren in Hillegersberg, ging school. Dit was aanleiding voor de Hillegersbergse woningbouwvereniging Aller Belang om Cramer opdracht te geven tot het ontwerp van de 24 wonin- gen in de Robert Owenstraat.

Van der Kloot Meijburg was de laat- ste stedenbouwkundige, die door de gemeente Hillegersberg werd gecon- sulteerd. Het is dan ook niet verwon- derlijk dat de architect J.J. Brandes (1884-1955) de ontwerper werd van het Statenlaankwartier. Co Brandes was namelijk een belangrijke represen- tant van De Nieuwe Haagse School. Karakteristiek in deze school zijn de hori- zontale lijnen boven kozijnen, erkers en balkons. Tevens is deze stijl herkenbaar aan zijn kubistische vormen en overste- kende daken.

H.P.J. de Vries (1895-1965) was een Rotterdamse architect. Hij studeerde aan de Academie van Beeldende kunsten en Technische wetenschappen. In 1918 (hij was pas 23 jaar!) won hij de Prix de Rome. Deze in 1808 door Lodewijk Napoleon ingestelde prijs is de oudste en meest genereuze prijs voor beel- dende kunstenaars onder de veertig jaar en architecten onder de vijfendertig jaar. De Vries is de ontwerper van de Christus Koning kerk binnen de Staten laanbuurt.

54 naar de technische school en stu- In de periode tot 1940 tekent Krijgsman deerde vervolgens aan de Academie tussen de 100 en 150 woningen in van Beeldende kunsten en Technische het Kleiweg kwartier, dertien winkels, wetenschappen. Na zijn afstuderen in een aantal pakhuizen en garages, een 1917 vestigde hij zich in 1920 als zelf- carrosseriefabriek aan de Willem van standig architect. Het gezin Krijgsman Hillegaersberg straat en de vleeswaren- woonde decennialang aan de Kleiweg. fabriek Wensveen. De heer Krijgsman is Het eerste werk, dat vermeld staat in de lid van de Hervormde gemeente. Eind Plaatsingslijst van de heer Krijgsman is jaren twintig ontwerpt hij de Oranjekerk de ‘verbouwing villa G.J. van de Leck, en de gebouwen voor de Protestant Villapark 1’ (1919). In 1920 tekent hij de Christelijke scholen: de Juliana school, ‘Uitbreiding hoppakkerij Kleiweg’ (naast de Wilhelmina school, de Nassau school de huidige Randstadrail). In 1921 tekent en de Da Costa school. De, eveneens hij ‘een Koetshuis Kleiweg’ en ‘5 panden Hervormde, Hillegers bergse wethouder Kleiweg en 2 panden Da Costastraat’. M.C. Siezen is penningmeester van de Inmiddels is hij bevriend geraakt met vereniging Zoekt het verlorene. Via hem de heer C.N.A. Loos en wordt hij de krijgt Krijgsman de opdracht om de villa huisarchitect van Plaswijckpark. In 1922 Huize Bellevue aan de Klei weg te ver- tekent hij in opdracht van Loos de ‘Brug bouwen en uit te breiden ten behoeve over de Rotte’ van de huisvesting van jongens in het August Hermann Franckehuis.

Linksboven De eerste brug over de Rotte 1923 (architect L.N. Krijgsman jr.). Rechts het gebouw van de blikfabriek G. Stroman.

Linksonder De Nassauschool, gebouwd in 1930. Architect L.N. Krijgsman jr. foto: Centrum Djoj

Rechts De Juliana van Stolberglaan is nu doorgetrokken tot het Bergpolderplein. Links het tolhuisje met tolgaarde. Rechts de woning van bou- wer-aannemer A. Poot.

55 Bouwen heer Poot eveneens grond in de Berg- Veel kleinere bouwers polder. Hij maakte deel uit van het De gemeenten Hillegersberg en Schie- laatste bestuur van Berg polder onder de broek waren aan het begin van de twin- gemeente Rotterdam en Hillegersberg. tigste eeuw behoorlijk ondernemend. Hij was dan ook de belangrijkste bouwer Er was tevens een nogal sterke private van de Bloemen buurt en delen van de bouwsector, die huizen wilde verkopen Graven buurt. Arie Poot woonde met aan kritische particulieren. Door de zijn gezin ook in het Kleiweg kwartier. lage rente in de jaren twintig en dertig In eerste instantie aan het eind van de konden de bouwkosten dalen. Ook Lisbloemstraat toen die nog niet was zorgde de verbeterde bouwproductie doorgetrokken tot de Ceintuur baan en (door bijvoorbeeld kozijnen vooraf in de later in een door hem gebouwd huis fabriek/werkplaats te maken) ervoor het aan de Straatweg - hoek Juliana van proces te versnellen en goedkoper te Stolberglaan. maken. Bij dit alles werd er kwalitatief goed gebouwd en was de architectuur DEBETO bouwt de Statenlaanbuurt van goede kwaliteit. De gronduitgifte Een aantal zakenlieden vormde met was in die tijd behoorlijk liberaal en elkaar de exploitatiemaatschappij beperkte zich tot een aantal basisregels. DEBETO (De Bergsche Tol). Deze Haags- De gemeenten zorgden voor de verka- Rotterdamse maatschappij werd speciaal veling en een zekere structuur. We heb- gesticht voor de ontwikkeling en bouw ben eerder gezien dat de eeuwenoude van de Staten laan buurt. De naam is wat structuur in het Kleiweg kwartier bewaard mysterieus en zou te maken hebben met is gebleven door de loop van de oude de ligging van de wijk ten opzichte van verbindingswegen in ere te houden. Tal de Tol. van kleinere ontwikkelaars en aannemers bouwden huizenblokken en vulden op deze manier de structuur. Zeven verschillende buurten Arie Poot We hebben gezien, dat de eeuwenoude De heer A. Poot (1888-1952) stamt uit wegen in stand zijn gebleven en zijn een Schiebroekse familie. Hij zou gety- opgenomen in de geürbaniseerde omge- peerd kunnen worden als een vroege ving. Deze wegen hebben de structuur project ontwikkelaar. Zo was hij bijvoor- van het Kleiweg kwartier bepaald. Binnen beeld eigenaar van de Wilgen plas, die de historische routes zijn er na de Eerste hij door de bouw van een zwembad en Wereld oorlog nieuwe hoofdwegen recreatie eromheen ontwikkelde tot een aangelegd waartussen de verschillende geliefd recreatiegebied. Ook bezat hij buurten zijn ontstaan en worden door- grond in Schie broek, die hij verkocht kruist. Zo werd de Electro weg de grens om de tuin dorpen op te laten bouwen. tussen de Graven buurt en de Bloemen- Binnen het Kleiweg kwartier bezat de buurt. De gereconstrueerde Uit weg werd

56 de grens tussen de Edel stenen buurt en Prinses Margrietlaanbuurt de Staten laan buurt. Binnen de Staten- De Prinses Margrietlaanbuurt is de laan buurt werd de Staten laan de hoofd- oudste wijk en wordt begrensd door de Boven Fraai ontworpen weg. De Erasmus singel werd de hoofd- Rotte, de Straat weg, de Prins Bernhard- gesloten bouwblokken weg binnen de Edel stenenbuurt. De kade en de Ceintuur baan. De Willem met woningen en bedrij- Willem van Hillegaers berg straat slingert van Hillegaers berg straat is de hoofdweg ven aan de Willem van over de volle breedte door de Prinses van deze wijk. Hij loopt van zuid naar Hillegaersbergstraat. Margriet laan buurt. De Rozenlaan ver- noord door de wijk en maakt ongeveer deelt de Bloemen buurt in Oost en West. dezelfde wending als de Rotte. De straat Onder 1921 Julianaschool De Ceintuur baan met zijn overwegend loopt vanaf de Ceintuur baan naar de ontworpen volgens de industriële bouw vormt een apart verhaal. Prins Bernhard kade. De eerste bebou- Amsterdamse School. wing dateert van 1909. Hij ging de oude Kootsekade doorkruisen. Aanvankelijk heette de Willem van Hillegaers berg- straat dan ook de Kootsche Dwars straat. Ten zuiden van de Kootse kade ligt de Minstreel straat, die dateert van 1953. Richting het noorden werd in 1922 de remise van de RET gebouwd tussen de Willem van Hillegaers berg straat en de tuindershuisjes aan Bergse Rechter Rotte kade. Tegenover de remise werd een fraai ontworpen gesloten bouwblok gebouwd met gestapelde woningen en ruimten voor pakhuizen en kleine bedrijven.

De volgende dwarsstraat is de Hille- gonda straat. De kruising vormt een pleintje waar de gemeente Hillegers- berg in 1925 een openbare lagere school en ULO laat bouwen. Wat eerder bouwde de gemeente aan dit ‘plein’ een politiebureau. In 1929 werd in de Hille- gonda straat richting Rotte nog een ULO schoolgebouw neergezet. De architect van beide gebouwen is C.N. van Goor. De Philips Willem straat (voorheen Oranje Nassau straat) dateert van rond 1914 en loopt eveneens dwars over de Willem van Hillegaers berg straat van

57 Straat weg naar Bergse Rechter Rotte- staat de Adventkerk. De Rotte en de kade. Weer verder naar het noorden ligt Bergse Voor plas zijn de thuishavens evenwijdig aan de andere dwarsstraten van watersport. Het Prinsenmolenpark de Prinses Margriet laan die bebouwd ligt direct ten noorden van de Prinses is tussen 1921 en 1931. In 1921 wer- Margrietlaanbuurt. den daar de lagere school en de ULO gebouwd door de Vereniging tot stich- De Edelstenenbuurt en het ting en instandhouding van scholen met Melanchtonpark den Bijbel. Architect: L.N.Krijgsman jr. Deze wijk is begrensd door de Kleiweg, de Melanchton weg, Rand stad rail en In 1936 werd tussen de Philips Willem- Uitweg-Ringdijk. De huidige Edelstenen- straat en de Prinses Margriet laan het buurt behoorde tot het grondgebied zwembad De Overdekte gebouwd. De van Schie broek. De Erasmus singel aan Willem van Hillegaers berg straat eindigt de Ring vaart vormt de hoofdweg van bij de Prins Bernhard kade (voorheen deze buurt. De Erasmus singel loopt Langeweg). Deze kade vormt de grens vanaf de Uitweg tot de Randstadrail, van de wijk aan de kant van de Bergse gaat daar even ondergronds om verder voorplas en werd bebouwd tussen te stromen in de Franciscusdriehoek. Links De Erasmussingel aan 1925 en 1930. De bebouwing van de de Ringvaart. Bergse Rechter Rotte kade dateert van De overige straten liggen tussen de 1910, 1927 en 1931. Deze wijk kent Erasmussingel en de Kleiweg. Ze volgen Rechts De Hoofdlaan werd niet alleen een woonfunctie; hij heeft de grenzen van de middeleeuwse ver- bebouwd in 1922 tegelijker- vanouds ook een werkfunctie langs de kaveling van de grond. De Diamant weg tijd met de Stationsweg. Rotte, de Kootse kade en de Willem van is gebouwd vanaf 1922 en ligt aan de De andere straten in de Edel- Hillegaers berg straat. Ook de tramre- spoorlijn van Rand stad rail. De oorspron- stenen buurt zijn gebouwd mise van de RET is niet weg te denken kelijke naam is dan ook Stations weg. in 1928. uit deze wijk. De bouw is heel divers: aan de Straat weg en het aansluitende deel van de Prins Bernhard kade staan heren huizen. De overige straten ken- nen vooral gesloten bouwblokken. Aan de Kootse kade en op de hoeken van de andere straten zijn winkels te vinden. Het terrein van de voormalige Overdekte is nu een wijktuin. Er is een speeltuintje te vinden naast de remise en aan de Ceintuur baan. Het voorma- lige gebouw van TIMS limonadefabriek heeft nu een horecafunctie. Ook zijn er diverse cafés en restaurants te vinden in hoekpandjes. Aan de Minstreelstraat

58 Ook de Hoofd laan is gebouwd rond school is nu in gebruik als atelierruimte 1922. Beide straten liepen dood. Op voor kunstenaars en biedt huisvesting de hoek van de Hoofd laan en de Klei- aan een kinderdagverblijf. Het gemeen- weg werd in 1936 een bewaarschool tehuis van Schiebroek stond tot 1930 gebouwd met woningen boven de op de hoek van de Bilder dijk straat en school. De architect is H. Russcher. de Klei weg. Tot slot de Uit weg. Dit was een verbindingspad tussen de Klei weg Tussen de Diamant weg en de Hoofd- en de Ring dijk. Het was oorspronkelijk laan ligt de Safer straat. Dit nakomertje particulier bezit en in 1926 gekocht van is van 1930. De Da Costa school ligt aan het polderbestuur Schiebroek-Berg en het einde van de straat. De Saferstraat Broek en 110-Morgen. Van lieverlee heette tot 1941 dan ook Da Costa straat. verdween de oude bebouwing aan de Deze Protestant Christelijke school werd Kleiweg. De meeste winkels in de buurt ontworpen door L.N. Krijgsman jr. en zijn te vinden aan de Klei weg en de Uit- gebouwd in 1932. De school biedt nu weg. Het Melanchton park grenst direct onderdak aan het speciaal onderwijs. aan de wijk en is te bereiken via twee Verder naar het oosten liggen even- bruggetjes over de Ringvaart. wijdig aan elkaar de Robijn straat, de Koraal straat, de Amethist straat, de Gebied Franciscusdriehoek Smaragd straat en de Topaas straat. Dit gebied is begrensd door Rand stad- (respectievelijk Staring straat, Bilderdijk- rail (oost), de G.K. van Hogen dorpweg straat, Vondel straat, Van Lennepstraat en (west), de Melanchton weg (noord) en Potgieter straat) allemaal gebouwd rond de NS spoorweg (zuid). Zodra je de 1928. In de Koraal straat werd in 1930 spoorlijn over gaat doet de omgeving de openbare Bilder dijk school gebouwd. direct landelijk aan. Aan de rechterkant Het ontwerp is van H. Russcher. Deze van de Kleiweg liggen oude plattelands- woningen. Iets verder ligt de oorspron- kelijke kronkelige loop van de Kleiweg. Daarachter gaat de Erasmus singel verder. Verder op de oude Klei weg stond Huize Belle vue, dat in 1935 werd verbouwd tot jongenshuis het August Herman Franckehuis.

In 1924 wordt de Robert Owenstraat gebouwd door woningbouwvereni- ging ‘Aller Belang’ volgens de tuinstad ideeën van Robert Owen. Het ontwerp is van architect J.A.H.W. Cramer. In 1934 bestaat het bestuur uit de heren H. Maagdenberg, kleermaker en

59 B. Mensen, blikslager en gemeente- Overschie waar hij nu een scherpe bocht raadslid namens de SDAP. Deze straat naar links maakt. In de jaren zeventig is de enige in het Kleiweg kwartier van zou de Kleiweg worden onderbro- voor de Tweede Wereld oorlog die werd ken door de aanleg van de G.K. van bebouwd door een woningbouwvereni- Hogendorpweg ging. De huur was . 5,60 per week. Het poldertje, dat voor de Robert Tussen de Robert Owenstraat links en Owen straat links van de rechtgetrokken het August Herman Franckehuis rechts Kleiweg ligt, laat zien hoe het agrarische liep de Kleiweg gewoon door richting polderlandschap in Berg polder eruit

Linksboven Ontwerp van het terrein August Herman Franckehuis. Uit: ‘Veertig jaar Zoekt het verlorene.’

Linksonder Robert Owenstraat. Hier nog met een sloot. Later is de sloot gedempt. De grond werd verkocht ten behoeve van het rechttrekken van de Kleiweg. Van de opbrengst werd een erker aangebouwd.

Onder De nog bestaande poort van het voormalige Huize Bellevue later A.H. Franckehuis.

60 zag. Achter dit poldertje ligt de golf- industrie. Electrostoom vestigde zich baan. Het Franciscus Gasthuis ligt aan hier in 1914. Vanaf circa 1880 was steen- de zuidgrens van de wijk. houwerij Ruymgaart gevestigd aan de Elektroweg ter hoogte van het voor- De Gravenbuurt malige terrein van Eef en Huub. Nu het Deze buurt wordt begrensd door de onderkomen van een sportschool. Straatweg, de Kleiweg, de Elektroweg De oudste woningbouw is van 1895 aan en de Ceintuurbaan. Ook deze buurt de Straatweg en het Villapark in 1909. kreeg zowel een woonfunctie aan de De verdere bebouwing dateert van 1919 kant van de Kleiweg als een werkfunctie tot 1925. De Kleiweg werd bebouwd aan de Ceintuur baan. De Elektro weg tussen 1920 en 1927. De Juliana van Met de klok mee: werd eveneens gedomineerd door Stolberg laan is de hoofdweg van deze De Nassaukerk stond aan de Kleiweg van 1927 tot 1992.

De Electroweg anno 1931. Het oude pand van Electro- stoom is nu door de bebou- wing niet meer te zien. Aan de overkant staat nu naast de openbare school-bewaar- school en brandspuithuisje vanaf 1930 het nieuwe kan- toor van Electrostoom.

Anno 1931. Links bovenaan de foto ligt de Juliana van Stolberglaan. Daaronder het Bergpolder plein met het ‘blokje van Poot, de Margriet straat en naar rechts de Lisbloemstraat. Aan de Elektro weg staat het nieuwe kantoor van Electro stoom en basisschool de Bergse Zonne- bloem. Rechts bovenin de foto is het terrein te zien van Van Weelden kolenhandel, machinefabriek Spronk en steenhouwerij Ruijmgaart. foto: Aviodrome Lelystad

61 buurt. De straat loopt parallel achter teruggebouwd richting Straat weg aan de Kleiweg en werd bebouwd vanaf de Prins Frederik Hendrik straat vanaf de Straat weg in 1921 richting Berg- 1927 tot 1935. De straat werd aanvan- polder plein tot 1927. Het eerste deel is kelijk onderbroken door het terrein van bebouwd met gelijksoortige huizenblok- Van Weelden kolenhandel. In 1928 werd ken van vier woningen. De latere bouw aan de Electro weg een openbare school betreft gesloten blokken. De straat voor lager onderwijs met een bewaar- is breed; alle woningen hebben een school gebouwd (architect zou onbe- voortuin. kend zijn. Het is aannemelijk gemeen- Tussen de Kleiweg en de Juliana van tearchitect C.N. van Goor). Een deel Stol berg laan lopen drie straten: de van dit gebouw is bewaard gebleven. Graaf Jan van Nassau straat, de Graaf Het schoolgebouw is nog in gebruik Lodewijk van Nassau straat en de Graaf als Open bare Dalton school De Bergse Adolf van Nassau straat. Deze zoge- Zonnebloem. noemde Graven straten zijn gebouwd tussen 1921 en 1923. In 1927 werd op De Bloemenbuurt de hoek van Graaf Adolf van Nassau- Deze wijk wordt aan de zuidkant be grensd straat en de Kleiweg de Nassau kerk door de Ceintuur baan en in het noorden gebouwd. De architect van deze gere- door de Klei weg. De Elektro weg is de formeerde kerk was A.C. Lengkeek. oostgrens. De Zon ne bloem straat vormt Links De Prins Mauritsstraat Het terrein van Van Weelden kolen- de west grens. De Rozen laan snijdt de gezien vanaf de Prins handel liep voor een deel tot aan Bloemen buurt diagonaal in twee drie- Frederik Hendrik straat de achtertuinen van de huizen in de hoeken. Deze laan vormt de hoofdweg richting Juliana van Juliana van Stolberg laan. De Jan Willem en heeft aan twee zijden een bebouwing Stol berg straat Friso straat grensde aan de westzijde die bestaat uit half gesloten bouwstro- van dit terrein. Parallel aan deze straat ken met twee woonlagen. Alle panden Rechts De Oranjekerk aan de loopt de Baronie straat (tot 1941 Prins hebben een voortuin. Aan de westzijde Rozen laan. Deze laan snijdt Mauritsstraat). Beide dateren van 1926 van de laan werd in 1934 de Oranje kerk de Bloemen buurt in twee en 1927. Vanaf de Baronie straat werd gebouwd. Deze Nederlandse Hervormde delen.

62 kerk is een ontwerp van gemeentelid Wereld oorlog een nieuwe verbindings- en architect L.N. Krijgsman. Richting weg tussen het nieuwe Schiebroek en Ceintuur baan werd aan de oostzijde de stad. In de jaren vijftig werd daarvoor een kantoor gebouwd. Daarin was in de een brug gebouwd over de spoorlijn en jaren dertig het Farmaceutisch Chemisch Noorderkanaal. Laboratorium gevestigd van apothekers Lansbergen & Zn. NV. Na de Tweede De Bloemenbuurt Oost werd gebouwd Wereld oorlog werd dit gebouw het door aannemingsbedrijf Maatschappij kantoor en ontwerpstudio van Industria Tertius van A. Poot als een groot project. Rotterdam. De Rozen laan kwam uit op de De architect L.N. Krijgsman jr. ontwierp Ceintuur baan. Aanvankelijk was het een het plan. De bouw van deze buurt is in rustige laan, maar het werd na de Tweede 1923 gestart met het vijfhoekige blok

Rechts De Rozenlaan als rustige hoofdweg van de Bloemenbuurt.

Rechtsonder Op deze foto is het gebouw van Van Stolk & Reese goed zien. De Lisbloemstraat loopt nog niet door tot de Ceintuurbaan. De Azalea straat is nog niet volledig bebouwd. Het elektriciteitshuisje op de Lathyrusplein staat er nog vrij eenzaam. De Rozen laan is ook bebouwd tot aan het elektriciteitshuisje. Op de achtergrond zijn de gebou- wen van Allan goed te zien. Het land tussen Allan en de Rozen laan is nog leeg. Hier komen de straten te liggen in Bloemenbuurt West. foto: Aviodrome Lelystad

63 aan de Margriet straat, Elektro weg, waar ook de Malva straat begint en naar Bergpolderplein-Kleiweg en de Rozen- de Rozen laan loopt. De Orchidee straat laan. Tegelijk werd het eerste deel van ligt evenwijdig achter de Lisbloem straat de Lisbloem straat gebouwd. De gesloten en komt ook uit op het Irisplein. Iets bouwblokken zijn gebouwd volgens de noordelijker ligt de Violen straat vanaf de Amsterdamse School en hebben platte Elektro weg en wordt na een auwe bocht daken. De straat is smal. Op de hoe- de Hagedoorn straat die uitkomt op de ken zijn enkele winkels te vinden. De Rozen laan. Tussen de Malvastraat en het huizen hebben geen voortuinen. Aan Lathyrusplein ligt de Clivia straat. De hui- het begin van de Lisbloemstraat/hoek zen in deze straten zijn gebouwd tussen Margrietstraat bouwt de Vereniging tot 1927 en 1935. Het zijn allemaal gesta- stichting en instandhouding van scholen pelde woningen, gebouwd in diverse met den Bijbel in 1924 de lagere- en stijlen. Alle huizen hebben een puntdak. bewaarschool: Wilhelmina school. Het De meeste met een kleine voortuin. gebouw heeft aanvankelijk één verdie- ping. In 1925 wordt de school al uitge- Bloemenbuurt West heeft vijf straten die breid met een tweede etage. De architect allemaal evenwijdig aan elkaar lopen is L.N. Krijgsman jr. De Lisbloem straat van Kleiweg naar Rozen laan. De kort- loopt dwars door de wijk tot aan de ste straat is de Begonia straat die werd Ceintuur baan. Haaks op de Lisbloem- bebouwd tussen 1930 en 1932; daarna straat ligt aan de zuidkant de Azalea straat komt de Akkerwinde straat met de oud- tussen de Elektro weg en het Lathyrus- ste bebouwing van 1928. Tussen deze plein aan de Rozen laan. Halverwege ont- twee straten ligt, aan de Rozen laan de staat het Irisplein, een driehoekig pleintje Oranje kerk. Weer iets zuidelijker in de

Helemaal aan de bovenkant van de foto ligt, boven de plas, de Emma laan op het zogenoemde schiereiland. Links bovenin liggen de ‘Laantjes’ Het nog onbe- bouwde stuk wordt het eigenlijke Staten laan kwartier. Rechts onderin liggen de gebouwen van L. Ringlever aan de Straat weg. Aan de rechterkant van de Kleiweg is de oude lintbebouwing nog te zien. foto: Aviodrome Lelystad

64 buurt ligt de Gladiolus straat. Deze drie het zogenoemde Schiereiland met aan straten zijn gebouwd door A. Poot van de buitenkant de Schiebroekse singel van de Maatschappij Tertius, als onderdeel 1926, een deel van de Emma laan aan de van het project dat ook in Bloemenbuurt binnenkant dat kijkt op de Bergse Achter- Oost ligt. Daaronder ligt de Duizend- plas en de Schie broekse weg uit 1916. schoon straat, die werd aangelegd door Deze drie straten komen bij elkaar op het K.L.A.M.H. Sadee. Aan de wijkgrens ligt Arolsen plein (voorheen het Emma plein). de langste en tevens jongste straat: de Voor de annexatie door Rotterdam in Zonne bloem straat. De oneven kant is 1941 behoorden de Schie broekse singel, van 1937 en 1938, het middelste deel de Schie broekseweg en een aantal huizen is van 1955, in 1964 werd het grootste bij de Schie broekse weg in de Emma laan deel van de even kant gebouwd. In deze bij de gemeente Schiebroek. De rest van buurt zijn geen bedrijven te vinden. de Emma laan en het Emmaplein behoor- Achter de Zonne bloem straat ligt wel den tot de gemeente Hillegers berg. Deze direct het terrein van Allan (nu RET). In straten werden bebouwd in 1927 met de straten zijn geen winkels te vinden. grote eengezinswoningen in de jaren der- Die liggen wel aan beide zijden van de tig stijl. De meeste huizen in deze buurt straat waar die aansluit op de Kleiweg. hebben een voor- en achtertuin.

De Statenlaanbuurt De hoek achter de Schiebroekseweg, De Statenlaanbuurt ligt ten noorden van Uitweg en Kleiweg had een industri- de Klei weg aan de Bergse Achter plas en ele bestemming. In 1908 vestigden bestaat eigenlijk uit drie verschillende zich daar houthandel en houtzagerij delen. Eén deel van deze buurt beslaat C. Berger en Zonen. In 1924 brandde

Rechts De Emmalaan op het zogenoemde Schiereiland. Rechts achter de bomen ligt de Bergse Achterplas.

Hieronder De Elisabethlaan

65 deze af. Vanaf 1917 was in die buurt ook tect zou na de Tweede Wereld oorlog veel de vijlenfabriek en slijperij G.H. Watson bouwen. Hij was ook de pionier van de en Zoon gevestigd. latere systeembouw. Dit gedeelte vormt In het gebouw aan de Kleiweg, waar het middenstuk van de Statenlaan buurt. nu onder meer de Action is gevestigd huisde oorspronkelijk de Industriële Vanaf 1928 werd er gebouwd in en Handelsvereeniging NV. Tussendoor rondom de Statenlaan. De Haagse kreeg het allerlei andere bewoners: de bouwmeester J.J. Brandes (1884-1955) snoepfabriek Gilda, Radar en Edah. De ontwierp niet alleen het stratenplan met bovengenoemde industrie werd vanaf lanen, getekend in een auwe bocht, 1924 ingesloten door woningbouw aan maar ook een deel van de woningen en de Wilhelmina laan, de Heiligerlee laan (tot winkelpanden aan de Klei weg. Het hart 1941 Oranjelaan) en de Elisabeth laan. van dit deel van de buurt is het Staten- Deze zogenoemde laantjes zijn bebouwd plein. In 1930 werd daar aangrenzend met wat kleinere eengezinswoningen. De het rooms-katholieke Christus Koning- ontwerpen zijn gevarieerd. Alle huizen kerk complex gebouwd dat werd ontwor- hebben een voortuin. Ook de Emma laan pen door H.P.J. de Vries. Een complex werd na het vrijkomen van de rand van de met kerk, pastorie, klooster, een lagere plas bebouwd met dezelfde soort wonin- school voor jongens, een lagere school gen. Direct aan het water werden in 1928 voor meisje, daartussen een gymzaal twee villa’s gebouwd naar een ontwerp en een bewaarschool. In 1938 werd van F.H. Welschen (1884-1961). De villa’s één van de scholen verbouwd tot ULO. zijn gebouwd volgens de Amsterdamse De school heeft zijn functie behouden school en zijn met riet bekapt. Deze archi- en geeft nu onderdak aan de Tarcisius-

De Christus Koningkerk met bijbehorend complex aan het Statenplein werd gebouwd in 1930. foto: Aviodrome, Lelystad

66 school voor katholiek basisonderwijs. concepten uit de jaren twintig is: een De architectuur van de kerk met het buurt, ontworpen rond een kerk en met complex er omheen is stedenbouwkundig de erbij behorende buurtfuncties. Pas in interessant. Het heeft dan ook sinds 2010 2010 valt er een beslissing en wordt het de status van gemeentelijk monument: denitief op de gemeentelijke lijst van ‘Het rooms-katholieke complex ‘Christus monumenten gezet. Het kerkgebouw Koning’ is van algemeen belang voor de krijgt in 2019 een woonbestemming en gemeente Rotterdam vanwege de cul- draagt de naam Statenkoning. tuur- en architectonische en typo logische waarde, alsmede vanwege de beeldbepa- Tussen de Kleiweg en het Statenplein lende en ensemblewaarde in het Kleiweg- loopt de Antony Duyklaan. Hier verrees kwartier. Het complex is tevens van in 1930, tussen de bebouwing van de belang vanwege de belangrijke plaats die Kleiweg en de Statenweg, de Nassau- het inneemt in het oeuvre van architect school voor gereformeerd onderwijs. H.P.J. de Vries en vanwege de kunst- Een ULO school met zevende jaar. historische waarde van de in en aan het De architect was L.N. Krijgsman jr. complex aangebrachte kunstwerken…’ Halverwege de Antony Duyk laan kan je rechtsaf richting Straat weg de Van Het Bisdom wilde dit niet, omdat men Slinge landt laan in. Op nummer 7 is de kerk wilde afbreken om er een klei- een bijzonder woonhuis te zien met de nere kerk te bouwen. De buurt kwam in wapens van Hille gers berg en Schie broek actie en wilde het complex behouden, op de gevel: namelijk het voormalige omdat het in Nederland één van de wei- pand van de Stichting Samen werkende nig intact gebleven stedenbouwkundige Rotterdamse Kruis verenigingen.

Anno 1931. De Statenlaan met kerkcomplex.

67 De ontwikkeling van het stedelijk ten zuiden van de Klei weg. De gemeente landschap Schie broek bouwt het gebied tussen de Klei weg en de Achter weg vol. Het agrarisch landschap Het gebied, dat nu het Kleiwegkwartier 1930: Ten noorden van de Klei weg vormt ligt in drie verschillende pol- wordt nu ook gebouwd tot aan de ders. De Kleiweg is een eeuwenoude Achter plas. Er staan nu niet alleen dijk, die loopt tussen de Rotte en de woningen, maar ook tal van voorzienin- Schie en de scheiding vormt tussen de gen zoals scholen, kerken en winkels. Bergpolder en polder Berg en Broek. Het Noorder kanaal wordt gegraven en De Schiebroeksepolder wordt begrensd vormt nu een tweede fysieke grens met door de Ringdijk en de Achterweg. De Rotterdam. Straatweg is eveneens een eeuwenoude weg die op een smal stuk niet afge- 1980: De Rozenlaan is een doorgaande graven veen ligt. Op het kaartje is de weg over het spoor en het kanaal en grens aangegeven tussen de voormalige fungeert als verbindingsweg tussen het gemeente Schiebroek en Hillegersberg. centrum van Rotterdam en Schiebroek. Ten zuiden van het Kleiweg kwartier 1900: Langs de eeuwenoude wegen wordt de A20 aangelegd met het Klein- Straat weg en Klei weg is een dun polder plein en de G.K. van Hogendorp- gezaaide lintbebouwing te vinden. Aan weg aan de westzijde van de wijk. Het de Achter weg liggen diverse boerde- politiebureau is verhuisd van de Straat- rijen. In 1899 wordt de spoorlijn aan- weg naar de Prins Frederik Hendrik- gelegd. Het Villa park aan de Straat weg straat. De industrie gaat verdwijnen uit wordt gebouwd net als een aantal grote het gebied. Het Melanchton park is aan- stadvilla’s. Aan de Ceintuur baan ver- gelegd. In de Franciscus driehoek wordt schijnt de eerste industrie. het Franciscus Gasthuis gebouwd.

1910: De industrie breidt zich uit in de 2018: (zie pagina 84) De wijk is polder en aan de Bergse Achterplas. beschermd met geluidswallen tegen de De gemeente Hillegers berg laat een overlast van de Rijks weg en het trein- eerste uitbreidingsplan maken tussen de verkeer. De industrie is geheel verdwe- Straat weg en de Rotte. Het gebied krijgt nen uit het Kleiweg kwartier. Sommige een tweede spoorbaan met een station: panden hebben een nieuwe bestem- Station Schiebroek. ming gekregen. Andere gebouwen zijn gesloopt en hebben plaats gemaakt 1920: De gemeente Hillegersberg voor woningbouw. De Straat weg, Klei- bouwt het deel tussen de Straat weg weg en Rozen laan zijn drukke verkeers- en de Rotte verder vol. Ook worden er wegen die door de wijk lopen. woningen gebouwd in de Bergpolder

68 69 70 71 De Tweede Wereldoorlog en de naoorlogse ontwikkeling

De jaren veertig den. In maart 1943 willen Amerikaanse Op 10 mei 1940 raakte Nederland bommenwerpers Wilton Fijenoord plat betrokken in de oorlog door het binnen- gooien. Het is erg bewolkt en de vlie- vallen van Duitse troepen. Vier dagen gers maken een verkeerde berekening. later werd de binnenstad van Rotterdam De bommen vallen neer in Rotterdam- gebombardeerd. Er vielen ruim 900 West. Er vallen 300 doden, 400 mensen doden. Rond de 80.000 mensen werden raken gewond en weer 20.000 worden dakloos. Tijdens het bombardement van dakloos. Bij andere bombardemen- 14 mei 1940 valt er ook een projectiel ten op de stad kwamen nog eens 350 op de Hillegerse bergsche Houthandel mensen om. Eind 1944 waren er rond de aan de Bergse Rechter Rotte kade. 100.000 daklozen in de stad. Na die dramatische 14e mei 1940 werd de stad nog 21 maal getroffen door Op 12 juli 1940 valt er een Engelse bom luchtaanvallen. Niet alleen door de op een tuinhuisje in Schiebroek. Er zijn Duitsers, maar ook door de geallieer- drie doden te betreuren.

De brandende stad, gezien vanaf Hillegersberg. 1940- 05-14. foto: archief NIMH ministerie van defensie

72 Op 3 oktober 1941 valt er een brand- De jaren vijftig bom op de Ceintuur baan. Het gebouw Fysieke kenmerken en Openbare van de rma Spronk en het terrein van ruimte Van Weelden worden geraakt. Acht Direct na de Tweede Wereldoorlog dagen later is er op 11 oktober een wordt begonnen met de wederopbouw. bominslag aan de Achter weg. Een De spoorlijn aan de Ceintuur baan wordt schuur wordt geraakt. Er valt nog een verder afgebouwd na de omlegging van keer iets op de Ceintuur baan. Het is de lijn en heeft nu een rechtstreekse dan 28 januari 1942. Daarna is het verbinding met Rotterdam Centraal. Het lang stil. Tot 20 september. Dan valt spoor komt te liggen op een spoor- er een projectiel in de Willem van dijk en is gereed in 1953. Het oude Hillegaers berg straat. goederen station komt te vervallen en wordt vervangen door Station Noord. Het ontwerp is van architect van Sybold van Ravesteijn (1889-1983).

Rechts Station Noord vanaf de Bergweg gezien, werd geopend in 1953.

Linksonder De Rozenlaan is nog een rustige laan, maar wordt de tweede verbin- dingsweg naar de stad.

Rechtsonder Om in de stad te komen via de Rozenlaan wordt een brug gebouwd over de spoorlijn en het Noorderkanaal.

73 De Straatweg is, via het Muizengaatje, Stokvis blijft en gebruikt de gebouwen de enige verbinding met de stad. Er tijdelijk als opslag. Er verdwijnt nog Met de klok mee: wordt besloten om het Kleiwegkwartier een prominent aanwezig bedrijf in het In 1959 valt het doek voor en het verder in het noorden gele- Kleiweg kwartier: N.V. Allan & Co stopt de eens zo orerende fabriek. gen Schiebroek via de Rozen laan een de bedrijfsuitoefening. Er volgt een Machines en gereedschap- tweede verbinding te geven. Over de veiling van de roerende goederen. pen worden verkocht via spoorlijn en het Noorder kanaal wordt in een veiling. De grond en 1953 een brug gebouwd. Electrostoom heeft het erg druk. Direct de gebouwen worden In 1957 krijgt het Kleiweg kwartier of- na de oorlog werkt het bedrijf aan elek- gekocht door de gemeente cieel een nieuwe straat met de naam triciteitscentrales. Naast het nieuwe kan- Rotterdam. Het wordt het Minstreel straat. De straat is gelegen in toor dat in 1930 werd gebouwd aan de hoofdkantoor en de centrale de Prinses Margriet laan buurt en kruist Electro weg komen er nieuwe werkplaat- werkplaats van de RET. de Willem van Hillegaers berg straat; sen, magazijnen, nieuwe reparatieafde- een naam die wordt afgeleid van de lingen, een personeelsgebouw en een TIMS limonadefabriek wordt minstreel Willem van Hillegaersberg. opleiding tot elektromonteur. Goed voor gebouwd in 1957. de economie en werkgelegenheid. Het Ondernemen werd echter voor het Kleiweg kwartier Tussen de nieuwbouw, achter Vijlenfabriek Watson sluit haar poorten. een bron van overlast. Het bedrijf zou de tram is nog een deel van de De productie wordt overgenomen door verder groeien en gaan samenwerken oude lint bebouwing te zien. een partner van de fabriek. Compagnon met andere industriëlen zoals Stork. Het Kleiweg kwartier heeft in deze tijd ook nog veel kleine winkels, die leden van de eigen zuil bedienen of klanten in de directe omgeving. Het rechterpand is van melkboer Leo de Haan. Het middelste pand was van groentewinkel Leen de Haan. Op de plaats van de lage ‘oudbouw’ staat nu het nieuwste winkelpand, met daarin Primera en Ver van Hier.

74 Op de plaats van Huize Oranjeoord Wonen wordt aan de Rotte een nieuwe limona- In de jaren vijftig worden er 69 wonin- defabriek (TIMS) gebouwd naast de net gen gebouwd verdeeld over het aangelegde Minstreel straat. Kleiweg kwartier. Ze zijn te vinden in de In 1950 vestigt zoetwarenfabriek van Minstreel straat naast TIMS limonade- M&P Smulders zich aan de Ceintuur- fabriek, in de Van Slingelandt laan baan. Het bedrijf was voor de Tweede en boven de nieuwe winkels aan de Wereld oorlog in de stad gevestigd, Kleiweg. maar kapot gebombardeerd. In deze gids biedt KOLPA een boven- woning aan in de Prinses Margiet laan Auto’s worden heel langzaam aan meer met vijf kamers, een keuken en een zol- ‘gemeengoed’ in de hogere midden- der. De huur is . 41,55 per maand. Dat klasse. Ook aan de Klei weg wordt is een heel bedrag als we bedenken dat gewerkt aan de wederopbouw en de in die jaren het gemiddelde inkomen vooruitgang. Roverdealer Van Vliet . 515 per maand bedraagt. bouwt een nieuw bedrijf aan de Klei- weg. Daarboven komen woningen.

75 De jaren zestig Fysieke kenmerken en Openbare Ondernemen ruimte Het buiten ‘Lommerrijk’ is in verval Nadat het voormalige terrein van Allan geraakt. Het hoofdgebouw brandt af in gebruik werd genomen door de in 1976. Een jaar later brandt ook het RET werd ook een tramlijn aangelegd naastgelegen koetshuis af. over de Kleiweg. In de jaren zestig is In de gebouwen van de voormalige de Kleiweg nog steeds een belangrijke fabriek van Allan worden nu trams van ontmoetingsplek voor de bewoners de RET gerepareerd. Op het terrein gaat van het Kleiweg kwartier. De tram is een ook een busstalling functioneren. welkome aanvulling.

Linksboven en -onder: De opening van lijn 10 over de Kleiweg.

Boven De Rotte is dichtge- vroren in de winter van 1963.

Rechts 72 woningen aan de Zonnebloemstraat met bouw- jaar 1964.

76 Wonen De jaren zeventig De woningnood is nog steeds hoog. Fysieke kenmerken en Openbare Er wordt nog vaak ‘ingewoond’. In de ruimte jaren zestig worden er 112 woningen De A20, ten noorden van Rotterdam, gebouwd, die hoofdzakelijk in Bloemen- wordt eind jaren zestig aangelegd vanaf buurt West verrijzen. Bijvoorbeeld Maassluis tot het Kleinpolderplein. aan de even kant van de Zonne- Begin jaren zeventig wordt de weg bloem straat, in de Minstreel straat en verlengd tot de afrit Prins Alexander en in de Van Enckevoirt laan. Boven het komt op deze manier langs de zuidelijke tank station aan de Uitweg wordt een grens van het Kleiweg kwartier te liggen. modern atgebouw met drie woonlagen In 1971 verhuist de politie van het gebouwd. bureau aan de Straatweg naar de Prins Frederik Hendrik straat. Daar is een Gezondheid, welzijn en religie nieuw politiebureau gebouwd op het In de Minstreelstraat wordt in 1968 een voormalige terrein van Van Weelden nieuwe kerk gebouwd: De Adventkerk. kolenhandel. Onder het bureau is een De winter van 1963 is bijzonder streng. atoomkelder gebouwd: de muren zijn Er wordt veel geschaatst op de Bergse 1,5 meter dik; de ruimten worden afge- Plassen en zelfs op de Rotte. sloten met stalen deuren. Het terrein heeft een tiental jaren daarvoor gefun- geerd als opslag van caravans. Ook de oude paardenstallen van de kolenhandel werden nog gebruikt. Het verkeer in het Kleiweg kwartier wordt steeds drukker. Er ontstaan gevaarlijke situaties en er is veel overlast van auto’s en bedrijfsverkeer.

Ondernemen De blikfabriek Verblifa sluit haar deuren. Het gebouw wordt het onderkomen van de Technische Unie. De Hillegersbergse Houthandel breidt de opslagruimte uit met 5.000 m2. Zij investeert . 500.000. Rondom de Bergse Achterplas zijn er veel plannen van recreatieve onder- nemers. Er komt een jachtwerf aan de Emma laan. Lommerrijk heeft grootse plannen. Er worden aanlegsteigers gebouwd op de landtong achter Lommerrijk. Er ontstaat veel discus-

77 sie over de hoeveelheid ligplaatsen. gaat voor speciale aankopen vaker ‘naar Uiteindelijk mogen ze niet worden de stad’. gebruikt. Ook heeft eigenaar Sporthuis Met de klok mee: Centrum plannen om een hotel van Wonen Aanleg A20 1970. Hier ter meerdere woonlagen dwars over de plas In de jaren zeventig worden er vijftien hoogte van het Kleinpolder- en de landtong te bouwen. De plannen woningen gebouwd, die hoofdzakelijk plein. foto: RWS gaan na veel protesten van de bewoners verrijzen boven winkels aan de Kleiweg. niet door. In 1973 zijn er negen woningen gebouwd Verkeersdrukte in de jaren op een braakliggend stuk land aan de zestig. Aan de Kleiweg verschijnt de eerste Safer straat. Er komen plannen om het supermarkt. Kleinere winkels begin- terrein van Watson te gaan bebouwen Sint Franciscus Gasthuis. nen het moeilijk te krijgen. Niet alleen met woningen. door de supermarkt, maar ook door de Het Kleiweg kwartier heeft nog veel Woningen zakken letterlijk terugloop van het aantal inwoners en huurwoningen, die nogal eens slecht de grond in. Statenlaan hoek het veranderende koopgedrag. Men worden onderhouden. Buurten verpau- Antony Duyklaan.

78 peren. Het wordt voor vastgoedbezitters De jaren tachtig aantrekkelijker om te gaan verkopen. Fysieke kenmerken en Openbare Het opsplitsen van woningen is sterk in ruimte opkomst en is er sprake van horizontale Er is veel overlast van zwaar verkeer in verkoop. Voor de belangen van huur- het Kleiweg kwartier. Er rijden bijvoor- ders wordt collectief opgekomen, net beeld 5.000 vrachtwagens per jaar als voor de huurbescherming. van BBC en andere bedrijven zoals Technische Unie door de buurten. Gezondheid, welzijn en religie Verkeersaanpassingen volgen om sluip- Er komt behoefte aan speelruimte voor verkeer te voorkomen. Er komen stop- kinderen. Het Melanchtonpark wordt lichten aan de Kleiweg-Rozenlaan. Niet aangelegd. De bouwgrond van het aan de Kleiweg-Straatweg, zoals wordt Watsonterrein blijkt na het vertrek van gevraagd door wijkbewoners. Er wordt de rma Stokvis ernstig vervuild te zijn. veel overlast ervaren van doorgaande In de Franciscus driehoek blijkt de grond trams van de RET, die van en naar de ook ernstig vervuild te zijn door de beide remises rijden. vuilnisbelt en het storten van chemisch De eerste problemen als gevolg van afval. Op 16 december 1975 wordt laag grondwaterpeil doen zich voor in het nieuwe ziekenhuis Sint Franciscus de Hoofd laan. In 1988 is opnieuw het Gasthuis in gebruik genomen. grondwaterpeil naar beneden gebracht door de gemeente Rotterdam.

De sloop van de Elektro- stoom (BBC) gebouwen, gezien vanuit de Jan Willem Frisostraat.

79 Ondernemen gaan hun huis verbeteren. Ook enkele Brown Bovery Company (BBC) ver- beheersmaatschappijen verbeteren de dwijnt uit het Kleiweg kwartier met een woningen (soms gedwongen door de goede vertrekregeling van de gemeente gemeente). ‘Huizen zijn om in te wonen, Rotterdam. De komst van nieuwe bedrij- niet om te handelen’ is in deze periode ven waaronder Correct aan de Ceintuur- de actieleus van bewoners. baan levert overlast in de straten erach- In de jaren tachtig worden er 99 wonin- ter. Het autobedrijf Eef en Huub verhuist gen gebouwd: seniorenwoningen in ‘De van de Straatweg naar een nieuw Kleyburg’ en aan de Wessel Gansfort- gebouwd pand aan de Ceintuurbaan. weg. Deze weg ligt aan de voet van de Ringdijk. Wonen Er is bij de gemeente Rotterdam Gezondheid, welzijn en religie behoefte aan ‘wijkverdichting’. Men De verkeersbelasting gaat ernstige wil gaan bouwen aan de randen van vormen aannemen, de geluidsoverlast het Kleiweg kwartier: in en aan het van de A20 en het spoor is een bedrei- Melanchton park en in de Franciscus- ging voor de gezondheid en het welzijn driehoek. Men wil de oude bebouwing van de inwoners geworden. Daarbij gaan vervangen voor nieuwbouw. Er komen allerlei plekken in het Kleiweg- is veel druk vanuit de wijken. Er wordt kwartier die verontreinigd blijken te zijn. besloten niet grootschalig te gaan ingrij- BBC, de Technische Unie (voorheen de pen, maar dit zorgvuldig en behoed- huisvesting van Verblifa) en de voorma- zaam te gaan afstemmen op woningen lige vijlenfabriek Watson laten vervuilde en directe omgeving. De aanwezigheid terreinen achter. De grond van Engelen van het vele particuliere woningbezit Heere, die inmiddels lange tijd was heeft hier hoogstwaarschijnlijk een gevestigd op het voormalige terrein van grotere rol gespeeld dan de protesten. Ring lever, blijkt eveneens verontreinigd Het Kleiweg kwartier wordt een bijzon- te zijn. Ook de plassen en de Franciscus- dere wijk genoemd als ‘een verstedelijkt driehoek blijken verontreinigd te zijn. Van boven naar beneden: landschap’. Tankwagens lozen chemisch afval in Politiebureau aan de Prins Particuliere woningverbetering is putten op stille plekjes. De voormalige Frederik Hendrikstraat. een hot item. Veel woningen zijn of vuilnisbelt achter de Robert Owenstraat raken verpauperd. Niet alleen par- moet worden gereinigd. Willem de Rijkestraat. ticuliere woningbezitters-bewoners Panden in de Baroniestraat zijn gesloopt.

Appartementen gebouw op de plaats van het Electrostoomkantoor van 1930.

80 De jaren negentig Fysieke kenmerken en Openbare ruimte Het zwembad ‘De Overdekte’ is geslo- ten. Het terrein van de aan de Willem van Hillegaers berg straat dat daardoor vrijkomt krijgt een tuinfunctie. Er komt een verkeerscirculatieplan met veilige etsroutes en zebra’s. De verkeersdrukte aan de doorgaande wegen is inmiddels zo toegenomen, dat etsers en wande- laars beschermd moeten worden. Naast het politiebureau aan de Prins Frederik Hendrik straat wordt in 1993 een tweede gebouw gezet. Voor die tijd werd overwogen buiten de wijk een geheel nieuw complex te bouwen. Dit is niet doorgegaan; de kosten van het slopen van de atoomkelder en het saneren van de, door het voormalige kolenbedrijf, vervuilde grond vond men te hoog. Het Kleiweg kwartier krijgt een aantal na-oorlogse nieuwe straten. Tussen de Baronie straat en de Elektro- weg ligt nu de Willem de Rijkestraat. In de Franciscus driehoek worden de Amerbach straat en Petristraat aangelegd.

Ondernemen In deze periode vertrekken meerdere bedrijven uit het Kleiweg kwartier die in de ogen van wijkbewoners veel overlast veroorzaken. Zo verdwijnen de Technische Unie en de oude RET remise aan de Kootsekade. Het gebouw blijft ondanks allerlei plannen voor afbraak staan. Jaren later zal het de huisvesting van het trammuseum RoMeO worden. Banken en postkantoor verdwijnen uit het straatbeeld. Net als veel winkels in

81 de buurten en aan de Kleiweg, Straat- het August Herman Frankenhuis wor- weg en Uitweg. Er komt meer aandacht den twintig woningen gebouwd, dat nu voor kleine ondernemingen binnen het Amerbach straat heet. Kleiweg kwartier. Gezondheid, welzijn en religie Wonen De vervuilde grond wordt uit de Bergse De verzakte panden aan de Baronie- Achterplas gebaggerd. Zoals we hebben straat en de Lisbloemstraat worden gezien wordt De Overdekte gesloten. gesloopt. In Bloemenbuurt West is Voordat de wijktuin kan worden aange- nog 52 procent van de woningen huur. legd wordt eerst de door chloor ver- De rest zijn koopwoningen geworden. ontreinigde grond schoongemaakt. Het Er wordt nog steeds veel gedaan aan nieuwe zwembad en sportcomplex bij Particuliere Woning Verbetering (PWV). het Melanchtonpark wordt geopend. In de zogenoemde ‘Laantjes’ werken Meerdere delen binnen het Kleiweg- eigenaren samen met een architec- kwartier blijken te zijn vervuild en tenbureau aan de verbetering van de moeten worden gesaneerd. Er is veel woningen. Er doen zich problemen voor geluidsoverlast door het toegenomen in de Robert Owen straat. Sloop dreigt, verkeer op de A20 en het treinverkeer. maar bewoners voorkomen dit. Er komen geluidsschermen. Ook geeft In deze periode wordt er ink gebouwd. de luchtvervuiling door het verkeer Er verrijzen totaal 139 woningen aan veel overlast. Bewoners maken zich de Elektroweg, de Antony Duyklaan en zorgen over de gezondheid. Er komen op het voormalige DWL terrein aan de verschillende meetpunten in het Rotte, dat wordt omgedoopt tot Leni Kleiweg kwartier. Sarishof. Op het voormalige terrein van

Links Geluids schermen aan Rijksweg A20 en spoorlijn.

Rechts Het pand dat op de plaats van de Nassaukerk is gekomen krijgt in de ‘toren’ een nieuw uurwerk.

82 Rond de eeuwwisseling De metro van Randstadrail wordt een Fysieke kenmerken en Openbare feit. Het ijzeren spoorviaduct over de ruimte Rotte wordt vervangen door een viaduct De Kleiweg en de Straatweg zijn van beton; het lawaai van overrijdende inmiddels niet meer de betekenisvolle treinen verminderde enorm. Het NS sta- ontmoetingsplekken van weleer. Het tion aan de Klei weg wordt opgeheven. winkelaanbod is veranderd, de straten Er komt een nieuw metrostation aan de zijn drukke verkeerswegen geworden. Melanchton weg. De Bergse Rechter Rottekade heeft een Diverse delen van het Kleiweg kwartier behoorlijke metamorfose ondergaan. worden voorzien van nieuwe riole- Alle bedrijven zijn vertrokken. Er is ringen. Er ontstaat veel onrust door woningbouw voor in de plaats gekomen. funderingsproblemen als gevolg van het Het sluisje bij het Bergse en Broekse grondwaterpeil. In 2008 is het grond- Verlaat is gerestaureerd. De ophaalbrug water gestegen met twee centimeter geeft toegang tot het Prinsen molen park. op basis van een peilbesluit genomen Er wordt veel gewandeld en geetst door Hoog heem raad schap Schieland langs de Rotte. Op het water wordt en Krimpener waard en de gemeente gevaren. Alle wijken hebben inmiddels Rotterdam. een speelplaatsje of een trapkooi. Niet iedereen is er even blij mee. Er ontstaan Ondernemen veel problemen rondom de kooi aan Door de nanciële crisis verdwijnen de Johan de Witt laan. De kooi wordt er nog meer winkels in het Kleiweg- De bouw van luxe appar- aangepast. kwartier. Dit heeft geen gevolgen voor tementen aan de Bergse de gebouwde omgeving. De panden Achterplas. blijven bestaan, maar hebben deels een

83 andere functie gekregen. Kinderopvang ger. Het is een drukke verkeersweg en dienstverleningsbedrijven zijn enkele geworden met winkels. De Straat weg voorbeelden hiervan. Van Stolk & Reese en de Rozenlaan-Uitweg-Ringdijk zijn gaat failliet (2007). Dit is de laatste zeer drukke doorgaande wegen, die de industriële activiteit in Kleiweg kwartier achterliggende wijken verbinden met de die verdwijnt. De laatste panden van de stad en de omliggende rijkswegen. Op oude lintbebouwing aan de Klei weg die het kaartje is duidelijk te zien dat deze fungeren als winkel verdwijnen. Op deze wegen de grenzen vormen van de ver- plaats worden nieuwe winkels gebouwd. schillende buurten binnen het Kleiweg- kwartier. De Elektro weg vormt de grens Wonen tussen twee buurten die ten zuiden van Dit decennium zijn er 167 woningen de Kleiweg liggen. gebouwd. Deze woningen verrijzen In 2018 heeft 58 procent van de onder andere aan de Bergse Achter- bebouwing in het Kleiweg kwartier een plas, de Bergse Rechter Rotte kade, de woonfunctie. De resterende 42 procent Baronie straat, Lisbloem straat en Willem bebouwing is bestemd voor overige: de Rijke straat. werk, onderwijs, gezondheid en andere maatschappelijke functies. De Ceintuur- baan blijft na het vertrek van bedrijven De jaren tien en de verminderde winkelactiviteiten Fysieke kenmerken en Openbare een zorgelijk gebied, waar het ’s avonds ruimte donker is en uitnodigend lijkt voor acti- De Kleiweg loopt dwars door de wijk viteiten, die horen bij de rafelranden van en dient als hoofdweg en naamdra- de samenleving.

84 In 2018 gaat het grondwater plaat- Slingelandtlaan en de transformatie van selijk (Bloemenbuurt Oost en West) de Christus Koning kerk tot 24 woningen omhoog door injectie van water uit de moet nog bij deze 22 worden geteld. Erasmussingel. In 2018 staan er in het Kleiweg kwartier 3789 woningen. Daarvan zijn er 1920 Ondernemen benedenwoningen of één gezins- De RET gebouwen aan de Kleiweg woningen. De overige woningen zijn worden afgebroken ten behoeve van een bovenwoningen en gestapelde wonin- nieuwe metro-remise/werkplaats. gen. 1405 woningen hebben vijf kamers Sommige oude bedrijfsgebouwen aan de of meer. Van dit aantal hebben 246 Ceintuur baan krijgen een andere functie. woningen zeven of meer kamers. Deze Na jaren van leegstand is in het ene deel grootste woningen zijn in de meeste van het voormalige Van Stolk & Reese gevallen gesitueerd aan de randen van gebouw een sportschool gevestigd. In de plassen en aan de Straat weg. De het andere deel kan geklommen worden drie- en vierkamerwoningen vormen met bij Monk. Ook is er een horecagelegen- 1805 woningen de meest voorkomende heid met een terras. De garage van Eef soort. Een klein deel van de woning- en Huub krijgt na jaren van leegstand voorraad bestaat uit een- of tweekamer- een nieuwe bestemming als sportschool. woningen (respectievelijk 45 en 492).

Wonen In de tabel op pagina 86 is (in percen- Deze laatste periode zijn er 22 wonin- tages) te zien, dat binnen Hille gers- Een nieuw pand voor de gen gebouwd. De herbouw aan de berg-Schiebroek het Kleiweg kwartier de hoofdwerkplaats van de RET. Kootse kade, Johan de Wittlaan, Van meeste bebouwing heeft, die dateert

85 Bouwperiode Kleiweg kwartier Schiebroek Hillegersberg Molenlaankwartier Terbregge Noord

Tot 1945 84 14 30 31 25

1945-1968 5 59 26 50 3

1969-1979 0 5 2 12 1

1980-1999 6 12 13 5 4

Vanaf 2000 5 9 29 2 67

Sociale huur 0,25 51 35 12 20

Part. huur 35,75 10 19 21 10

Koop 64 39 46 67 70

van voor 1945. Kort na de Tweede (1362 woningen) wordt verhuurd. Wereld oorlog is er vooral gebouwd in Slechts 91 woningen zijn eigendom van Schie broek en in het Molen laan kwartier. een woningcorporatie. 1271 wonin- In Terbregge dateert het overgrote gen zijn in handen van particuliere deel van de bebouwing uit het nieuwe verhuurders. millennium. Het Kleiweg kwartier heeft een aantal Van de totale woningvoorraad is 64 personen en bedrijven die eigenaar zijn procent (2427) gekocht voor eigen van twee tot tien woningen. Ze bezitten bewoning. De overige 36 procent gezamenlijk 443 woningen. 463 wonin-

86 gen zijn eigendom van particulieren die deze plaats worden zeven energie- meer dan elf, maar minder dan honderd neutrale woningen gebouwd door een woningen hebben. 137 woningen zijn particuliere bouwondernemer. eigendom van bezitters die meer dan honderd woningen hebben binnen en Op de hoek van de Kootsekade en de Van links naar rechts buiten het Kleiweg kwartier. 228 wonin- Willem van Hillegaersbergstraat is lange Huizen in de Margrietstraat gen zijn van overige (niet bekende) tijd na de sloop een nieuw blok huur- worden/zijn vervangen door bezitters. huizen gebouwd door een particuliere zeven energie neutrale bouwer. Het pand is gebouwd in de woningen. Bijzondere projecten jaren dertig stijl en heel onopvallend en Er zijn enkele bijzondere bouwprojecten stijlvol ingevlochten. De getransformeerde te noemen. Het eerste voorbeeld is de Christus Koningkerk, de transformatie van de Christus Koning- Gezondheid, welzijn en religie deuren staan weer open, de kerk tot Statenkoning met 24 (huur) Aan de Melanchtonweg heeft het Hout- leegheid is verdreven. appartementen en een parkeergarage in en Meubilerings college in 2017 een fraai de kelder. nieuw schoolgebouw laten bouwen. Het blok fraaie woningen Als gevolg van een niet zo subtiel (2018) achter de witte auto is uitgevoerde sloop van een deel van De De Oranjekerk wordt niet gesloten. nieuw gebouwd in de jaren Bergse Zonne bloem school, in combina- Hij zal het onderkomen blijven van de dertig stijl. tie met de slechte funderingsstaat van Oranjekerk gemeente en een nieuwe de oude panden in de Margrietstraat, gemeente Noorderlicht. Daarnaast zal Nieuwe school uit verzakten de huizen zodanig dat direct het gebouw dienst kunnen blijven doen 2017 van het Hout en moest worden overgegaan tot ontrui- als betekenisvolle ontmoetingsplek voor Meubilerings college. ming. Het huizenblok is gesloopt. Op wijkbewoners.

87 88 De bevolking

Van boeren, tuinders en wagenmakers naar jonge hoogopgeleide ZZP’ers.

Aantal inwoners Woningbezetting Aan het einde van de negentiende Direct na de oorlog was de gemiddelde eeuw hadden de beide dorpen een bezetting 4,3. Door de hoge woning- bescheiden aantal inwoners. Hillegers- nood liep de gemiddelde bezetting berg groeide ink aan het begin van de verder op tot 4,6 in 1950. Het moet dus twintigste eeuw door de uitbreidingen enorm vol zijn geweest in het Kleiweg- in zowel Zuid als rondom het oude dorp. kwartier tijdens de jaren vijftig en zestig. Bij de grenswijziging van 1903 daalde In deze periode zouden er ongeveer het aantal inwoners met 3.957 mensen. 13.500 tot 15.500 mensen moeten heb- Tussen 1920 en 1940 is in beide gemeen- ben gewoond. ten een enorme toename van het aantal In de jaren zeventig was de woning- inwoners te zien. Zoals in hoofdstuk 1 voorraad gestegen naar 3.362 wonin- beschreven, werd in deze periode het gen. De gemiddelde woningbezetting hele Kleiweg kwartier volgebouwd. was inmiddels ink gedaald. Met een Het is lastig om na te gaan hoeveel gemiddelde bezetting van 2,6 zou het inwoners het Kleiweg kwartier toen had. aantal inwoners gedaald zijn naar circa De gevonden aantallen zijn immers 8.700. Aan het einde van de vorige totaalcijfers per gemeente. Als we eeuw steeg de woningvoorraad naar uitgaan van de 3.166 woningen, die er 3.600. De gemiddelde bezetting van 2,2 in 1940 stonden, en van de gemiddelde zorgde echter voor een verdere daling woningbezetting van vier personen in van het aantal inwoners naar circa 7.900. 1940 zouden er aan het begin van de Het lijkt erop dat het aantal inwoners Tweede Wereld oorlog 12.664 mensen van het Kleiweg kwartier nu stabiel is moeten hebben gewoond. Tijdens de en zelfs een lichte stijging heeft laten Tweede Wereld oorlog vluchtten duizen- zien. De gemiddelde woningbezet- den mensen na de bombardementen ting in het Kleiweg kwartier van 2018 naar Hillegers berg en Schie broek. Een is 2,01 personen per woning. Per 1 deel van hen bleef hier tijdens de oor- januari 2018 wonen er 8.017 mensen in De bevolking poseert voor log wonen. Het aantal inwoners in het het Kleiweg kwartier: de helft is vrouw een foto aan de Straatweg- Kleiweg kwartier kan dus wel opgelopen (4.095) en andere helft is man (3.922). hoek Kleiweg. zijn tot circa 14.000. Als we de gemiddelde woningbezet-

89 ting van het Kleiweg kwartier vergelij- Geboorte en sterfte ken met die van de andere wijken in De aanwas door geboorte is in het Hillegersberg-Schiebroek is te zien dat Kleiweg kwartier 1,3 procent. Dat is een het Kleiweg kwartier de laagste bezet- stuk hoger dan in Hillegersberg Noord ting heeft. De hoogste bezetting is te en Molenlaan kwartier en ongeveer zien in Terbregge met 2,65 personen gelijk in vergelijking met Schiebroek en per woning. Het Molenlaan kwartier Terbregge. volgt met 2,37 personen. In Schiebroek In het Kleiweg kwartier is de leeftijd van en Hillegersberg Noord is de woning- de moeder in een kwart van de geval- bezetting 2,15 personen per woning. len jonger dan dertig jaar. Driekwart is tussen de dertig en de veertig jaar. In Hillegers berg Noord en in Terbregge Leeftijd is dit patroon ongeveer hetzelfde. De In het Kleiweg kwartier zijn per 1 januari moeders in Schiebroek zijn een stuk 2018 circa 2.000 mensen (26,6 procent) jonger. De moeders in het Molenlaan- van de inwoners 22 jaar of jonger. kwartier zijn duidelijk ouder. Als we dat vergelijken met de andere Het Kleiweg kwartier heeft, samen met wijken in het gebied zien we geen grote Terbregge, een laag sterftecijfer 0,36 verschillen. Alleen in Terbregge is dat procent. In Hillegersberg Noord is een stuk hoger: 32 procent. De groep dat het hoogst met 2,1 procent. Het inwoners tussen de 23-64 jaar is in het Molenlaan kwartier en Schiebroek liggen Kleiweg kwartier met 4.250 mensen daar met respectievelijk 1,68 procent en (51 procent) een stuk groter in vergelij- 1,45 procent tussenin. king met de andere wijken. Bovendien is binnen deze groep het aantal mensen dat jonger is dan 54 jaar het hoogst. Basisbehoeften van de Het percentage 65-79 jarigen is met mens 13,6 procent (1.100 mensen) iets lager ‘Het enige wat niet is veranderd, zijn in vergelijking met de andere wijken de mensen. Die blijven altijd hetzelfde!’ binnen Hillegersberg-Schiebroek. Het zegt de dan honderdjarige vrouw Jopie aantal tachtigplussers is met 700 men- van Schaik in 1998. Dat zou ook weleens sen (8,6 procent) erg laag in vergelijking het geval kunnen zijn met de bewoners met de andere wijken: Hillegersberg van het Kleiweg kwartier. Om te weten Noord 24 procent, Molenlaankwartier wie ‘de mensen’ zouden kunnen zijn 20 procent. ga ik uit van de basisbehoeften van de De leeftijdsopbouw binnen het Kleiweg- mens zoals die zijn omschreven door kwartier is relatief jong te noemen. De diverse wetenschappers. Familie Gentricatie (jonge midden- klasse gezinnen die in de wijk/stad De individuele mens heeft niet alleen komen/blijven wonen) is in het Kleiweg- fysiologische basisbehoeften zoals eten, kwartier duidelijk waarneembaar. drinken, een veilige plek om te wonen

90 (A. Maslow 1943), maar ook psychologi- inrichting van de samenleving is mede sche basisbehoeften (E.L. Deci & R. Ryan daardoor sterk veranderd. De gemeente 1985-2000) zoals autonomie (zelf kunnen Rotterdam lanceert de BuitenBeterapp beslissen), competentie (jezelf geaccep- en doet digitaal draagvlakonderzoek teerd en zeker gerespecteerd voelen, naar bijvoorbeeld de parkeerproblemen bekwaam zijn en gerechtigd zijn om in het Kleiweg kwartier. Bewoners richten te handelen) en verbondenheid (jezelf met elkaar een Whatsapp buurtgroep ergens thuis voelen en voor de ander en op of houden contact met elkaar via een je omgeving willen zorgen). Kleiweg kwartier facebookpagina. De BOK lanceert een website, waar wijkbe- Misschien is de basisbehoefte van de woners informatie kunnen krijgen. We mens niet veranderd. De wereld waarin kopen via internet, wat gevolgen heeft we leven is echter de afgelopen hon- voor de middenstand in de wijk. derd jaar wel sterk veranderd. Te denken valt aan de tweede industriële revolutie aan het begin van de vorige eeuw, met Sociaal cultureel leven als gevolg een geëlektriceerde samen- Overal waar mensen samen zijn en leving. Honderd jaar geleden was de samenleven ontstaat een sociaal cul- Kleiweg niet verlicht, in de huizen was tureel leven. Cultuur is eigenlijk een geen elektriciteit en de paardentram verzameling van normen en waarden werd rond 1920 vervangen door een enerzijds, een stelsel van gedrag en elektrische tram. Na de Tweede Wereld- houding anderzijds en het hebben van oorlog ontstond een technische revo- kennis. Simpeler gezegd: welke kennis lutie met als één van de hoogtepunten hebben we en wat vinden we als groep de landing van de mens op de maan. mensen goed en kwaad, wat doen we Bedrijven zoals Allan en Watson konden wel of niet en op welke manier gaan we de technische ontwikkelingen niet vol- om met elkaar, met het bovenaardse en gen en moesten sluiten. Electrostoom met de natuur. Om echt deel te zijn van ontwikkelde zich juist sterk in deze zo’n groep moet je als lid weten wat die periode en groeide tenslotte zo, dat het normen en waarden zijn en moet je ook bedrijf het Kleiweg kwartier moest verla- weten op welke manier je jezelf dient te ten om verder te kunnen uitbreiden. gedragen. Het is daarom erg belangrijk, dat je de taal binnen de groep beheerst Tot slot kwam de digitale revolutie op en de taal begrijpt. Om je te kunnen aan het einde van de vorige eeuw, die handhaven binnen de groep heb je zich in snel tempo ontwikkelde in het contact nodig met je medemens: dat nieuwe millennium. De computer en zijn de sociale relaties en netwerken die de smartphone zijn niet meer weg te nodig zijn om op een prettige manier lid denken uit ons leven, waarin de fysieke te zijn van de groep. We zijn als mens wereld en de digitale wereld door elkaar vaak lid van verschillende groepen, die zijn gaan lopen. Het sociale leven en de elk hun eigen cultuur hebben met de

91 bijbehorende sociale gewoonten. Vaak maken we kennis met de verschillende zie je dat er tussen groepen verschil- kerken en de daarbij behorende ver- len zijn, maar ook overeenkomsten. enigingen binnen het Kleiweg kwartier. Deze overeenkomsten zorgen ervoor, Voor de Tweede Wereldoorlog was er dat er een steeds grotere samenleving ook een Joodse gemeenschap in het ontstaat met een bepaalde cultuur. Er Kleiweg kwartier en leefden mensen zijn drie belangrijke zaken, die ik hier binnen de socialistische of liberale zuil. wil noemen: er is altijd sprake van een Tijdens de jaren dertig komt er nog dominante en een minor cultuur binnen een stroming op: die van het Italiaanse een groep, de groep staat deze verschil- fascisme, het Duitse nationaalsocialisme len wel of niet toe en respecteert het en de Nederlandse afgeleide daarvan in individu wel of juist niet, de groep staat de vorm van de Nationaal Socialistische wel of niet toe dat leden vertrekken en Beweging (NSB). In het Kleiweg kwartier leden willen toetreden. had deze beweging een meer dan gemiddelde aanhang. Honderd jaar geleden bestond het Kleiweg kwartier niet als gemeenschap. Eenvoudigweg kunnen we op deze Je had Hillegers berg Zuid met een manier zien, dat mensen zich al in drie gemeenschap rondom de Kootsekade verschillende groepen bevonden met en Schiebroek met een gemeenschap elk hun eigen sociaal culturele eigen- aan de Kleiweg. De oude hoofdwegen schappen: de buurt, de religieuze of werden bebouwd en grotendeels in maatschappelijke groep en de sociaal ‘beslag genomen’ door de midden- economische laag. De verbondenheid stand. De grotere en duurdere huizen is in deze periode vrij groot. De net werden dicht tegen de Bergse plassen genoemde groepen waren dan ook gebouwd waar de beter gesitueerde nauw met elkaar verbonden: bijvoor- middenklasse ging wonen. Arbeiders beeld mensen uit verschillende sociaal en de minder gesitueerde middenklasse economische lagen hadden contact met kwamen in de middenstukken te wonen, elkaar binnen de religieuze zuilen. die vaker in de buurt lagen van de bedrijven. Hiermee onderscheiden we Vanaf de jaren zestig veranderde dat: er een tweetal groepen: rijker of armer en kwam meer ruimte voor autonomie. Er de buurt. is een sterke economische ontwikkeling en een technische verjning. De opvat- Het sociaal culturele leven speelde zich tingen worden losser en de samenleving voor een belangrijk deel af binnen de wordt opener. Het aantal leden in de vooroorlogse zuilen. Naast de sociaal drie kerken binnen het Kleiweg kwartier economische verschillende groepen neemt sterk af. De individuele ontplooi- waarin de bewoners leefden waren er dus ing krijgt meer ruimte: met name vrou- ook de verschillende zuilen waar binnen wen komen op voor hun autonomie en de mensen leefden. In dit hoofdstuk vergroting en erkenning van hun compe-

92 tentie. Er is sprake van sociale mobiliteit. kwartier ligt de verhouding anders: Groepen mengen zich meer. In deze 76 procent van de mensen is van periode ontstaat binnen het Kleiweg- autochtone afkomst, 13,5 procent heeft kwartier de samenlevingsopbouw door een Westerse migratie achter grond en het Initiatief comité Kleiweg kwartier. 10,5 procent van de mensen heeft een Niet Westerse migratie achter grond. In Vanaf de jaren tachtig groeit de het Kleiweg kwartier is een dominante behoefte aan autonomie sterk. De cultuur en kleine minor culturen. verbondenheid komt steeds verder onder druk te staan. In het Kleiweg- kwartier sluiten de Nassau kerk en de Sociale cohesie Christus Koning kerk. Het netwerk van Veertig jaar na de ontzuiling ontstaat verenigingen om de kerken verdwijnt er naast een sterk veranderde fysieke van lieverlee. Gedurende de eerste wereld ook een virtuele wereld. De jaren van de eenentwintigste eeuw komt manier van omgaan met elkaar is het sociaal cultureel werk ook binnen behoorlijk veranderd. Hoewel het Klei- het Kleiweg kwartier onder druk te weg kwartier te boek staat als een vitale staan. Met de sluiting van De Duikelaar wijk zijn er toch ook zorgen over de verdwijnt het uiteindelijk. Het soci- sociale cohesie. De vraag daarbij, die aal isolement en eenzaamheid onder gesteld wordt is op welke manier er ouderen wordt bestreden door onder binnen het Klei weg kwartier de ver- andere de Oranje kerk en de BOK, die houdingen tussen verbondenheid en ontmoetings momenten aanbieden. autonomie zoveel mogelijk in balans kan Rotterdam is in 2018 een stad met circa worden gehouden. 640.000 inwoners, die afkomstig zijn uit In 2012 is er, in opdracht van de meer dan 200 landen. De stad is een gemeente Rotterdam, onderzoek smeltkroes van culturen: 49 procent is gedaan naar de leefstijlen in de diverse van autochtone afkomst, 13 procent wijken. Op deze manier wordt gekeken heeft een Westerse migratieachtergrond naar bepaalde groepskenmerken. Er en 38 procent heeft een Niet Westerse worden binnen dit model vier verschil- achtergrond. In de stad wordt dan ook lende groepen onderscheiden, die de gesproken over Super Diversiteit als het naam van een kleur krijgt. gaat om culturele belevingen. Rotterdam is ook een sterk seculiere · Geel: Betrokkenheid en harmonie stad. Mensen zoeken elkaar op en gaan staan voorop. Sociale contacten en in wijken wonen waar meer mensen zijn het gezin zijn belangrijk. Traditioneel met dezelfde culturele, sociale en soci- en knus wonen heeft de voorkeur. aal economische achtergrond. In wijken · Rood: Vrijheid en exibiliteit zijn als Delfs haven en Feyenoord hebben kenmerkend voor deze groep circa 70 procent van de mensen een mensen. Evenals eigenzinnigheid en migratie achter grond. In het Kleiweg- het hebben van een onafhankelijke

93 geest. Deze groep heeft een stede- in klein gezelschap iets te ondernemen. lijke oriëntatie. De sociologische as loopt horizontaal · Groen: Mensen in deze groep hou- tussen het individu (ego) en de groep. den van geborgenheid en zekerheid. In de matrix van het Kleiweg kwartier Mensen zijn wel groepsgericht, maar is te zien dat de gele groep (sociaal) bewegen zich in kleine kring. het grootst is, gevolgd door de rode · Blauw: Deze mensen worden geken- (innovatief). De groene groep (gemak) merkt door ambitie en controle. volgt als derde terwijl de blauwe (com- Status is belangrijk. Men is gedreven fort) de kleinste groep vormt. bezig met een carrière. Om de sociale cohesie in de wijk op pijl De onderstaande matrix laat twee te houden kan gebruik worden gemaakt assen zien: De psychologische as loopt van dit soort onderzoek. De bestaande verticaal tussen extravert en introvert. organisaties zoals bijvoorbeeld de Extra verte mensen zijn naar buiten Oranje kerk, de BOK en verenigingen gerichte mensen, die energie krijgen kunnen in samenwerking met de van gezelschap. Introverte mensen zijn gebiedscommissie dit soort onderzoek meer denkers en naar binnen gericht, gebruiken om de leefbaarheid, veilig- die juist energie krijgen door alleen of heid en dergelijke te verbeteren.

94 De lokale sociaal economische situatie

Om te kunnen voldoen aan de fysiolo- volgde de beurscrash en een banken- gische basisbehoeften: eten, drinken en crisis. De werkloosheid was hoog. In kleding kunnen kopen en te beschikken 1935/36 was in Nederland 19 procent over een veilige woonplek heb je als van de arbeiders en 7 procent van de mens geld en middelen nodig. Om te middenklasse werkloos. Binnen de kunnen deelnemen aan het maatschap- gegoede burgerij lag dat percentage pelijk leven (de psychologische basis- tussen de 3-10 procent. De armoede behoeften) is ook geld nodig. Over het was groot in de jaren dertig. algemeen is het zo dat je als individu of Om een idee te krijgen van de als groep meer of minder invloed en/of sociaaleconomische situatie in het macht kan uitoefenen in de samenleving Kleiweg kwartier van de jaren dertig heb Bewoners voor de tuinders- naarmate je geld en middelen bezit. ik aan de hand van een ‘Alphabetische woningen aan de Bergse In 1919 bloeide de economie op tot Stratenlijst’ en een ‘Alphabetische Rechter Rottekade. grote hoogte. Tien jaar later, in 1929 Naamlijst’ van de gemeenten

95 Hillegers berg en Schie broek uit de jaren de hogere sociale klasse. De meest dertig een overzicht gemaakt van het voorkomende beroepen in deze stra- beroep van elke inwoner per straat. Ik ten zijn koopman-fabrikant-directeur- heb tevens het aantal ‘zonder beroep’ procuratie houder en kantoorbediende. genoteerd. Ik ben er vanuit gegaan dat De middenmoters in Hille gersberg zijn de genoemde weduwen niet werkloos Juliana van Stol berg laan, de Azalea- waren. Op deze manier kreeg ik een straat (Ridderspoorstraat) en de Prins indicatie van het aantal werklozen per Bern hard kade met kantoorbediende, straat. De steekproef in Hillegersberg handels reiziger en leraar als meest voor- laat zien, dat de werkloosheid behoorlijk komende beroepen. Voor Schiebroek kon verschillen per straat. In de Philips lijkt de Erasmus singel dat te zijn. Willem straat (Oranje Nassaustraat), De lagere sociale klasse lijkt in die tijd de Emma laan en de Azalea straat vooral in de Robert Owenstraat en in de (Ridderspoorstraat) bijvoorbeeld was de Philips Willem straat (Oranje Nassaustraat) werkloosheid negen procent of minder. gevestigd te zijn geweest. In de Robert In de Prins Bernhard kade en de Robert Owen straat wonen meer geschoolde Owen straat was dat 21 procent en 18 arbeiders. In de Oranje Nassau straat procent. Het totaal komt uit op een wonen meer ongeschoolde arbeiders. werkloosheidpercentage van 13 procent. In Schiebroek is in de Diamant weg In Schiebroek zien we dat de werkloos- (Stationsweg) de meeste ongeschoolde heid hier ook per straat grote verschillen arbeid te zien. De Uitweg is een echte liet zien. Aan de Schie broekse singel was de werkloosheid 31 procent terwijl dat in de Koraal straat (Bilderdijkstraat) vijf procent was. Het totale percentage is Mijn broer was 21 jaar en werkte als chauffeur bij TOD en verdiende bijna gelijk aan dat van Hillegersberg, . 20 per week. Hij bracht in de jaren dertig mensen naar Parijs. 12,5 procent. Het Kleiweg kwartier kent een grote Er gebeurde onderweg nog wel eens wat. Een keer wilde de baas variatie aan soorten en grootte van de (Mevrouw B.) iets weten over een passagier. Hij vertelde dat hij er woningen. De soort woningen en de grootte van de woningen houden over niets van wist. Hij werd ontslagen en kwam terneergeslagen thuis. het algemeen gesproken gelijke tred Mijn moeder accepteerde deze onrechtvaardigheid niet en ging met de sociaaleconomische situatie van de eigenaar. naar het kantoor. Ze vertelde dat ze het niet eens was met het ont-

slag en dat het gezin de inkomsten hard nodig had. Moeder kreeg De jaren dertig worden gekenmerkt door de grote sociale ongelijkheid. als antwoord een klap in haar gezicht met de mededeling dat ze De wijk is dan tien tot vijftien jaar oud. niet wenste op deze manier te worden aangesproken. Het ontslag De verschillen per straat zijn groot. De Emma laan en de Schiebroekse- werd wel terug gedraaid en mijn broer bleef werken op de bus... singel lijken op elkaar en behoren tot

96 middenstandsstraat. De Hoofd laan lijkt in (circa 2.300) mensen heeft een hoog die tijd op een ‘ambtenarenstraat’. inkomen. In het Kleiweg kwartier werkt 75 procent van de bevolking. Gemiddeld in Rotter- Inkomensontwikkeling dam is dat 59 procent. In 1930 was het gemiddelde inkomen 3 procent van de bevolking leeft van . 40,50 netto per week. Omgerekend is een bijstandsuitkering, terwijl het gemid- dat € 18,20. Per jaar is dat € 946,40. De delde in de stad 12 procent is. jaren daarna daalde het inkomen. Rond Het Kleiweg kwartier heeft een hoog 1939 zou het gemiddelde inkomen tussen opgeleide bevolking en is relatief jong. de . 20 en de . 25 liggen. Het inkomen van mensen met een werkloos heids uit- Als we het gemiddelde inkomen bin- kering of steun bedroeg nog minder. nen het Kleiweg kwartier vergelijken met andere wijken in Hillegersberg- Na de Tweede Wereld oorlog stijgen de Schiebroek zien we dat het inkomen lonen wel, maar blijven lang kunstmatig gemiddeld is te noemen. Het hoogste laag. Het gemiddelde jaarinkomen in gemiddelde inkomen in Rotterdam is 1950 is omgerekend van guldens naar te zien in Kralingen met € 55.400. Het euro’s € 2800. In 1980 is dat gestegen laagste wordt gezien in Zuidwijk met naar gemiddeld € 15.200. In 2017 € 21.000. bedraagt het gemiddelde inkomen in Nederland € 37.000 per jaar. De inko- mensontwikkeling wordt veroorzaakt Plaatselijke economie door de inatie. Om de koopkracht Industrie (wat je voor je inkomen kunt kopen en Eind negentiende eeuw, begin twintigste betalen) op peil te houden moet het eeuw ontwikkelt Nikola Tesla de wissel- inkomen omhoog en/of de belastingen stroom waarmee motoren konden wor- omlaag. Simpel gezegd: in 1930 kon je den aangedreven. Tevens ontwikkelt hij voor 1 gulden veel meer kopen dan nu het elektriciteitsnet. De tweede indus- voor 1 euro. In 1930 plakte je op een triële revolutie is geboren. In hoofd- kaart een postzegel van 1 cent. In 2018 stuk 1 is een uitgebreid overzicht te kost dat 83 eurocent. Bijna 200 keer zien van de industrie die zich in die tijd zoveel! vestigde in het Kleiweg kwartier. In 2018 Het gemiddelde inkomen van alle is de industrie geheel verdwenen uit de bewoners samen in het Kleiweg kwartier wijk. Eén van de bestaande bedrijven, bedroeg in 2017 € 37.300. Binnen dat vertrokken is uit het Kleiweg kwartier het Klei weg kwartier heeft 31 procent is direct verbonden met deze tweede (circa 2.500) mensen een laag inkomen, industriële revolutie: Electrostoom. In 40 procent (circa 3.200) mensen heeft het net genoemde overzicht heeft u een gemiddeld inkomen en 29 procent al kort kennis kunnen maken met dit bedrijf. In dit hoofdstuk laat ik u nader

97 kennis maken met het wel en wee van Electro weg krijgt. In 1964 wordt de Electrostoom. Niet alleen met de ont- naam gewijzigd in Elektroweg. wikkeling, maar ook en vooral met de Electrostoom houdt zich niet alleen bezig sociale kant van het bedrijf. met het elektriceren van machines, maar ontwikkelt samen met andere bedrijven Electrostoom het elektriceren van auto’s. Er wordt Electrostoom kocht in 1914 land aan gewerkt aan de ontwikkeling van accu’s. in Bergpolder tussen de spoorlijn en Electro stoom ontwikkelt zelfs mede een de Kleiweg. Het bedrijf is afkomstig uit elektrische auto. Delft. Huibert Doyer studeert in 1885 af als ingenieur werktuigbouwkundige. Na de Tweede Wereld oorlog groeit We zitten dan nog in het stoomtijdperk. het bedrijf gestaag door. Het heeft zijn Na zijn afstuderen gaat hij als assistent handen vol aan de wederopbouw van werken bij de net opgezette leergang Nederland. In 1952 werken er zeven- ‘toegepaste elektriciteit’. Ook gaat hij honderd mensen bij Electrostoom. op reis naar Duitsland, Engeland en Niet alleen in en om de Elektroweg, de Verenigde Staten om te werken en maar ook in de bouwprojecten door te leren over dit nieuwe fenomeen. het hele land. Het bedrijf staat bekend Hij maakt in deze periode mee dat de als een sociaal bedrijf, dat goed voor stoom als aandrijving van machines ver- zijn mensen zorgt. Het heeft een eigen vangen gaat worden door elektriciteit. spaarfonds, een kolenkas waar gespaard Terug in Nederland sticht hij in 1892 een werd om kolen tegen een gereduceerde ingenieursbureau dat uitgroeit tot het prijs te kunnen kopen bij kolenhandel bedrijf Electrostoom. Al in 1910 gaat het van Weelden, er was een doktersfonds bedrijf samenwerken met het Zwitserse waaruit de huisarts werd betaald en het bedrijf Brown Boveri. De bedrijven bedrijf had een personeelsvereniging maakten bijvoorbeeld de installatie voor met een personeelsgebouw. de Konings haven brug ‘de Hef’ in de jaren twintig, de Barendrechtse brug Op 2 mei 2018 heb ik een afspraak en de Maas tunnel in de jaren dertig met de heer N.TH. Berkenbosch (1933) en veertig. De motoren en de bewe- bedrijfsmaatschappelijk werker van gingswerken werden geleverd door Electrostoom (1949-1983) en mevrouw A. G. Brown Boveri & Co. te Baden in T. Opschoor (1937) sociaal assistent Zwitserland en de elektrische installatie (1961-1983). Van hen kreeg ik deels door de N.V. Electrostoom. ook de bovenstaande informatie. ‘Mijn eerste opdracht was om de fondsen en In 1930 wordt de weg tussen de Kleiweg andere sociale activiteiten af te bouwen en de Ceintuur baan bestraat. Electro- en te integreren in de organisatie via het stoom bouwt een nieuw kantoor aan bedrijfsmaatschappelijk werk,’ vertelt de overkant van de weg, die de naam de heer Berkenbosch. ‘Dat viel in eerste instantie niet mee, maar van liever-

98 lee kregen we meer vertrouwen,’ vult maar ondernam ook allerlei activiteiten mevrouw Opschoor aan. ‘Mijn vader was die de sociale cohesie in het bedrijf hoofd van de werkplaats en hij verwees bevorderden. ‘Het bedrijf had de sfeer nogal eens naar ons als er problemen van een familie bedrijf. Mensen kwamen waren,’ gaat mevrouw Opschoor verder. vaak werken via andere werknemers ‘Ook de directeur hielp mee. Hij liep binnen het bedrijf,’ vertelt hij. Mevrouw elke dag een rondje door het bedrijf en Opschoor ging nogal eens langs bij de sprak met mensen en verwees naar ons projecten in het land. ‘Ik stelde eerst de als dat nodig was,’ vertellen beiden. voorman op de hoogte van mijn komst. De heer Berkenbosch bleef meestal Ik ging bij aankomst op de bouw kijken in Rotterdam. Hij had daar spreekuur, en sprak vervolgens de mensen, die

Boven Garage naast het eerste gebouw van Electrostoom.

Onder Reclame ontwerpen voor Electro stoom van Julius Steiner (1878-1940). Collectie Joods Museum Berlijn

99 dat graag wilden,’ vertelt ze. Ik vraag van Kolenhandel van Weelden gekocht beiden naar het soort problemen dat ze en er een nieuw gebouw neergezet. Ook tegenkwamen. Dat blijken zowel mate- de grond en gebouwen van machinefa- riele als psychosociale problemen te briek Spronk en de Rotterdamse steen- zijn, die mensen thuis hadden met hun houwerij waren in het bezit gekomen van kinderen en/of partner. Ook problemen het bedrijf. Zelfs een deel van de gebou- tussen werknemers onderling of met wen van Van Stolk & Reese werden door hun leidinggevende kwamen nogal eens BBC gebruikt. Het bedrijf zorgde voor voor. Naast deze curatieve activiteiten veel verkeersoverlast. Inmiddels was hield het bedrijfsmaatschappelijk werk het bedrijf verder gefuseerd tot Brown zich ook bezig met preventieve zaken, Boveri Company (BBC). De familiare die de werknemers direct, maar ook de cultuur maakte plaats voor de nieuwe goede sfeer in het bedrijf ten goede zakelijkheid. Eind jaren tachtig vertrok kwam. ‘Mensen werken met en voor het bedrijf naar de Spaanse polder. elektrische apparatuur, de buitendienst- mensen waren de hele week van huis. Je moest dus zorgen, dat iedereen zich zo Winkels goed mogelijk kon voelen en zijn werk Niet alleen vestigde de industrie zich in optimaal kon doen,’ vertelt mevrouw het Kleiweg kwartier; ook de midden- Opschoor. Electrostoom-Brown Boveri stand nam zijn aandeel in de plaatselijke betaalde mee aan de instandhouding economie. Het aantal inwoners groeide van herstellingsoord Dennenheuvel. snel. De mensen deden hun dagelijkse Mensen die dat nodig hadden konden boodschappen direct in de buurt of daar een tijdje naar toe. Ook had het lieten ze thuis bezorgen. Ook de andere bedrijf een Huizenproject. Electrostoom levensbehoeften werden veelal lokaal bouwde luxe huizen in de Chopin laan, gekocht. Er waren dan ook veel winkels ruime woningen aan de Prins Frederik te vinden in het Kleiweg kwartier. Voor Hendrik straat en kocht woningen aan de een deel vestigden die zich in de oude Ceintuur baan (hoek Elektroweg). Later bebouwing aan de Kleiweg, maar zeker kocht het bedrijf ook het huurrecht voor ook in speciaal voor dit doel gebouwde haar werknemers van twintig woningwet- panden. Tijdens de bouw van de Staten- woningen in Capelle a/d IJssel. laan buurt verrezen er niet alleen huizen, Beiden denken met veel plezier terug maar ook negentien nieuwe aaneenge- Boven Uit ‘Welkom in aan hun tijd bij Electrostoom-Brown sloten winkel panden aan de Kleiweg. Hillegersberg’ 1936. Boveri. Ze praten bevlogen over hun tijd Over dit deel van de Kleiweg wordt met en hun werk in deze periode. veel nostalgie gesproken als zijnde een Onder Een autovrije Kleiweg gezellige straat met veel mooie winkels. als winkelgebied en beteke- In de jaren tachtig was het bedrijf sterk Er werd niet alleen gekocht, maar ook nisvolle ontmoetingsplek in uitgebreid. Door alle uitbreidingen was gekeken en geaneerd. Jongeren van het Kleiweg kwartier. Rechts er niet genoeg ruimte om het bedrijf te destijds ‘deden’ dit stuk Klei weg om ‘te op de foto 19 aaneengeslo- huisvesten. Het had inmiddels het terrein zien en gezien te worden’. Ik heb dit een ten winkelpanden.

100 101 aantal keer gehoord tijdens gesprek- over alle winkels op de Kleiweg: ken die ik had met senioren. Ook voor ‘k was weg van de kleiweg. volwassenen was het winkelgebied een Hij schrijft: betekenisvolle ontmoetingsplek. Tot Ik loop met u eens graag de Kleiweg de vroege jaren zeventig was er boven- door, dien weinig verkeer. De winkels waren Van voor, en in en na de oorlog. overigens niet alleen gevestigd aan de Ik begin dan bij het spoor, Klei weg. Ook aan de Straat weg waren Veel herinner ik mij nog. veel winkels te vinden. In de buurten zelf ... waren eveneens, vaak op hoeken, tal van winkels te vinden. Om aan te geven hoeveel winkels er in het Kleiweg kwartier waren, vermeld ik In 2002 schrijft de heer Piet Overhand alleen een klein uitstapje, dat de schrij- voor de Buurtkrant een lang gedicht ver maakte op de Uitweg.

... En, lieve lezer, sta mij toe, Dat ik ook even de Uitweg met u doe. Koster, Molkenboer, Manschot en de Haan en van der Linden Kon je in de eerste 4 winkels vinden. Ook de apotheek, v.d. Vaart, Furst, Roessen zaten daar, Maar er zaten er nog een paar Boon’s kaashuis, kapper Schmidt Meyer en cafe ‘Corner House’ En aan de andere zij de wasserij van Rous. ‘Klaasie’ van Veen voor roken, Vial voor olie, Groeneboom voor drop, Dan duiken er ineens 4 hele kleine huisjes op. Zij staan daar zo leuk, een beetje verscholen In één woonde Piet Slinger, hij zorgde voor kolen. In de andere 3 woonden Boere, Klok en Post, En Boere deed in melk voor de kost. Dan de ‘Natol’en bij de pomp, wat ‘Stater’? Benzine, Olie, Lucht en Water. Dan een stenen uitbouw, waar Toon Sluimers met geduld Linksboven Bloemen handel, Voor slijterij van Gestel menig esje frisdrank vult. gevestigd in een van de oude En terwijl ik verder wandel panden aan de Kleiweg. Zie ik Jurgens ijzerhandel. Op de hoek, compleet met tuin, ‘Café de Haan’ Linksonder De ijssalon Waar nu de huizen met de apotheker staan ... aan het Bergpolderplein met tante Lien als stralend middelpunt.

102 Er waren veel winkels in de buurt. Schoenenzaken, kledingzaken, slagers, enzovoort. Dat maakte het gezellig. Je kon winkelen en kwam elkaar tegen op straat of in de winkels. Dat is allemaal verdwenen.

103 P. Kouwen en zonen gebouwd in de Zonne bloem straat. De De bloemenzaak P. Kouwen en zonen is huur was . 100 per maand. Voor die tijd de oudste en enige nog bestaande win- een behoorlijk bedrag. kel uit de jaren dertig aan de Kleiweg. De heer J.B. Kouwen vestigt zich begin Ik stel mijn belangrijkste vraag: ‘Wat is jaren dertig aan de Kleiweg. Op num- het geheim, dat ervoor gezorgd heeft mer 34 om precies te zijn, ter hoogte dat jullie al zo lang bestaan?’ Hij kijkt me van de huidige parkeerplaats van Albert lachend aan, trekt zijn wenkbrauwen wat Heijn. Daarvoor hadden hij en zijn vrouw op en zegt: ‘Dat weet ik eigenlijk niet’. een zaak in het Oude Noorden. Na een Al snel volgt toch wel een antwoord: aantal jaren voldeed het pand op nr. 34 ‘Kwaliteit leveren is altijd onze standaard niet meer. Zijn oog viel op het huidige geweest. We kopen altijd in op kwali- pand op nummer 121b. De nieuwe teit zodat we goeie en mooie bloemen zaak ging donderdag 9 mei 1940 open, leveren’. ‘Veel plezier hebben in het nadat hij het pand toegankelijker had werk is ook erg belangrijk, net als goed laten maken door de toegangsdeur van zijn voor je personeel en een team vor- de winkel in de hoek te laten plaatsen. men,’ gaat hij verder. Als we doorpraten Eén dag na de opening breekt de komen er meer geheimen boven tafel. Tweede Wereld oorlog uit. Zondag 12 Diverse verkoopkanalen aanhouden mei is het moederdag; er worden veel blijkt een belangrijke strategie geweest bloemen verkocht. Dinsdag 14 mei te zijn. ‘We verkopen in de winkel, we wordt Rotterdam gebombardeerd. hebben een website en bezorgen thuis, Veel mensen vluchten naar Hillegers- we leveren aan bedrijven en we zijn aan- berg en Schiebroek. Ondanks de ramp gesloten bij Fleurop. Dit netwerk is ook en de ellende kopen de gedupeerden erg belangrijk voor ons,’ vertelt de heer een bloemetje voor de mensen die hen Kouwen. Naast de bloemen vormt ook opvangen. Zo begon de nieuwe zaak de verkoop van bijzondere vazen een van de rma J.B. Kouwen. Met de winkel deel van de omzet. aan de voorkant en een kleine woning Het aankoopgedrag van klanten veran- achter de zaak. dert in de loop van de tijd regelmatig. Kochten mensen eerst op een vaste dag Ik spreek de heer P. Kouwen Jr. Hij bloemen voor een vaste plek in huis, en zijn broer J. Kouwen leiden de kopen mensen nu veelal bloemen voor zaak alweer ruim 20 jaar. ‘Onze vader een bijzondere gelegenheid. ‘Ook het P. Kouwen sr. heeft de zaak in de jaren koopgedrag van jonge mensen is anders vijftig overgenomen van zijn vader’. geworden,’ vertelt de heer Kouwen: ‘Ze De broers zijn geboren in het huis achter kopen bloemen via internet. Bedrijven de winkel. ‘Dit keldergedeelte hoorde zijn ook meer geneigd te kopen via toen ook bij het woonhuis’. In 1960 internet. Zo komen de bestellingen bin- verhuisde het gezin naar één van de nen via Fleurop,’ gaat hij verder. Jezelf fonkelnieuwe woningen die waren aanpassen aan de tijd en inspelen op

104 Ik had in de jaren zestig al een drogisterij zaak op de Kleiweg. Er was toen veel meer contact met de klanten. Er was bijvoorbeeld eens een mevrouw die nogal vaak paracetamol kocht. Toen ik haar waarschuwde en haar verwees naar de huis- arts bleef ze een tijd weg. Ze ging naar een andere zaak. Later kwam ze terug en bouwde een schuld op van . 45. Mensen kocht toen nogal eens op de pof ‘lieten het opschrijven’. Ik ben eens langs gegaan, omdat ze niet meer kwam. Haar man deed open. Zijn vrouw bleek overleden te zijn.

trends blijkt dus ook nog een geheim daardoor veel winkels. Ook de opkomst van de familie Kouwen te zijn. van supermarkten Albert Heijn, Aldi en In de loop van de jaren is ook de wijze Edah deden een duit in het zakje als het van inkopen veranderd. ‘Ik ga niet meer gaat om het verdwijnen van de kleine naar de veiling. Dat kost erg veel tijd. winkeliers. Ander koopgedrag zorgde Bovendien wordt er steeds meer via voor het verdwijnen van bijvoorbeeld internet geklokt. Ik ga naar de groothan- Radio Modern aan de Straat weg en del, waar ik de mensen ken die verstand Stigter aan de Kleiweg. De wereld werd hebben van bloemen en waar ik kan zien groter, mensen trokken naar de stad. en kan voelen wat ik koop’. De heren Door de sterke opkomst van het internet Kouwen en hun team maken lange in deze eeuw verandert het koopgedrag dagen. De zaak is 6 dagen per week van mensen nogmaals. Ook deed de open van 7.00 uur tot 18.00 uur. Voor nanciële crisis vanaf 2008 een beroep die tijd worden de bloemen gekocht en op het uithoudingsvermogen van de wordt de winkel op orde gemaakt. middenstand. Op mijn laatste vraag of er een vierde generatie klaar staat wordt er ontken- Na de crisis is er gelukkig sprake van nend geantwoord: ‘Onze kinderen commerciële opwaardering door hebben gestudeerd of studeren nog en verandering van winkels en win- volgen een andere weg. Wij gaan voor- kel- en bedrijfsaanbod (commerciële lopig nog gewoon door.’ Gentricatie). Een voorbeeld is Glas- atelier Smelt en zaken als Ver van Hier, De ontwikkeling van het winkelgebied De Avonden, brasserie Eerlijk (H)eerlijk na de Tweede Wereld oorlog en TIMS limonadefabriek. Ook draagt Vanaf de jaren zeventig tot de jaren de nieuwe bedrijvigheid in de gebou- negentig van de vorige eeuw daalde wen van Van Stolk & Reese en Eef en het aantal inwoners sterk. Er verdwenen Huub bij aan deze gentricatie.

105 In het Kleiweg kwartier zijn per 1 januari Ontmoeten, 2018 164 winkels of verkooppunten eten & drinken geregistreerd. De meeste van deze Altijd heeft de mens behoefte gehad winkels zijn te vinden aan de Kleiweg aan betekenisvolle ontmoetingsplekken: en aan het deel van de Straat weg, dat plekken om elkaar te ontmoeten en direct aansluit op de Kleiweg. In het iets te eten en te drinken. In hoofdstuk deel van de Kleiweg tussen de Uitweg/ 1 hebben we kennis gemaakt met een Rozenlaan en de Straat weg zijn 76 zaken aantal van deze plekken in het Kleiweg- te vinden. In het onderstaande schema kwartier tijdens de agrarische tijd. De is gentricatie te zien. Herbergen zijn verdwenen, alleen het Buiten Lommerrijk bestaat nog. Tijdens de urbanisatie in de jaren twintig en dertig werden er nieuwe ontmoetings- plekken gebouwd op de hoek van een straat.

Eten & drinken Kleding Verzorging

Bakker Kinderkleding Dames en herenkappers Slijterij Dameskleding Nagelstudio, massage, Supermarkten Reparatie van kleding Zonnebank Diverse afhaal mogelijkheden Schoonheidssalon voor maaltijden en broodjes Drogisterij

Dienstverlening Horeca Plezier

Uitzendbureaus Diverse restaurants en Galerie/kunstzaak Vastgoedbeheerders eetgelegenheden Juwelier Administratiekantoor Wijnbar Bloemenzaken Thuiszorg en Kinderopvang Kofebars Kinderboekenwinkel Makelaar Dierenverzorgingszaak

Gezondheid Nuttig

Fysiotherapie IJzerhandel Mondhygiënist Fietsenwinkels Podotherapeut Woninginrichting Opticien Stoffeerderij Orthopedisch schoenmaker Yogastudio

106 Op de hoek van de Kootsekade en Straatweg 60 is al een horecazaak te zien op een foto van voor 1922. De tramremise is immers nog niet te zien. Tijdens de Tweede Wereld oorlog was het ook een café: waarschijnlijk van J.J. Bernard. Hij was getrouwd met de joodse Anna Swaalep. Tijdens de oorlog mocht ze niet werken. Na de Tweede Wereld oorlog was lange tijd Café de Tol in dit hoekpand gevestigd. Op dit moment is het Drank & Spijslokaal Lust Hillegersberg.

Op de hoek van de Straatweg en de Oranje Nassaustraat (nu Philips Willemstraat) is, links een horecazaak te zien. Tijdens de jaren dertig en de eerste periode van de Tweede Wereld- oorlog was dit het eerste Kringhuis van de NSB. Nu is de zaak Deli Noord hier gevestigd. Op de linkerhoek zit nu res- taurant Zotte.

Op een derde foto uit de jaren twintig- dertig is op de hoek van de Stations weg (nu Diamantweg) en de Kleiweg een horecagelegenheid te zien: met uithang- bord ‘Heinekens Bieren’. Eigenaar van het café was destijds H.A. Bouwmeester. Ook na de Tweede Wereld oorlog had dit pand een horecafunctie. Nu zit op de deze plek huiskamercafé ’t Halve Maatje.

107

Café Kleiweg spaarkas. De heer Smol vertelt: ‘Na de De tapvergunning uit 1931. In 1983 kocht de heer A. Smol het café invoering van het rookverbod in 2008 zijn van de erfgenamen van Teunis van Eijk, veel klanten weggebleven. Een bruin café de eerste eigenaar. Hij is een derde is eigenlijk een aopende zaak. Mensen generatie marktkoopman in groente en willen niet alleen meer iets komen drin- fruit en wilde graag een café runnen, ken, maar willen ook iets eten’. De eerste naast zijn drukke bestaan als koopman. vergunning uit 1931 hangt nog steeds Hij tapt zo nu en dan graag zelf een in de zaak, die gevestigd is ‘aan den biertje en werd dan ook twee maal Kleiweg hoek Bilderdijkstraat Oostzijde’ tapkampioen van Rotterdam in de jaren ofwel Kleiweg 249. negentig. Café Kleiweg is een bruin café, dat een keer als decor heeft gefungeerd De heer Smol heeft altijd geprobeerd in de lm Toen was geluk heel gewoon. het pand te kopen. Dat is nooit gelukt. Tot 2008 was het een levendig café met Het hele blok waarin ook het café is veel klanten, een biljartvereniging en een gevestigd was eigendom van een rijke

108 boer uit Krimpen a/d IJssel. Enkele jaren ben, over het algemeen gesproken, hun geleden hebben zijn erfgenamen het zaken goed in de hand. Eigenlijk is de verkocht aan Maus Vastgoedbeheer. In horeca hier ook niet ondermijnd door juni 2020 loopt het huurcontract van de witwaspraktijken’. heer Smol ten einde. Hoe de toekomst van dit dan bijna negentigjarige horeca- Bij de ‘poort’ van het Kleiweg kwartier bedrijf eruit ziet is nog ongewis. is (dart) Café Het Viaduct te vinden in het monumentale gebouw van Station Veel horeca Noord. Aan de Kootse kade ligt het ‘In het Kleiweg kwartier is, voor een bruine Café de Koot. Aan de Uitweg is betrekkelijk kleine wijk, veel horeca te Café De stal te vinden, net als Eetcafé vinden,’ zegt oud politie functionaris de Gouden Snor, op de hoek met de T. van Eijsden. Hij vertelt, dat de horeca Kleiweg. Aan de Kleiweg en het Berg- altijd heel weinig overlast heeft gegeven; polder plein zijn allerlei restaurantjes, ‘Het lijkt erop, dat de fysieke grenzen kofe-wijn- en ijszaakjes te vinden, net (rijksweg, spoorlijn en Noorder kanaal) als aan de Straatweg. Aan de Bergse tussen Hille gers berg en Rotter dam ervoor Rechter Rotte kade zitten Rebelz aan de zorgen, dat aan deze kant van de grens Rotte en klein restaurant RIJNTJE. (Kleiweg kwartier) het dorpse karakter is gebleven’. Er was wel eens een kat en muisspel tussen de politie en horeca over Trends de sluitingstijd, maar het kwam zelden Elke tijd kent zo zijn eigen trends. In de tot overtredingen, die bekeurd moesten jaren twintig waren er in het Kleiweg- worden. De eigenaren in de wijk heb- kwartier redelijk veel smederijen en

Smederij Schildkamp aan de Kleiweg nr 241. Rechts op de foto de mensen die daar werkten. Achter hen de nieuwe huizen in de Amethiststraat.

109 wagen makers te vinden. Die zijn rond kantoor te vinden. Door de automatise- de Tweede Wereld oorlog uit het beeld ring en vooral de digitalisering is men verdwenen. Aan de Kleiweg is er nog gaan ‘thuisbankieren’. Op dit moment wel een pand te vinden, dat vroeger een is er geen bank meer te vinden in het smederij-wagen makerij huisvestte. Kleiweg kwartier.

In de jaren dertig kwamen er tal van Niet alleen is er in de handel en de mensen aan de deur, die brood, melk dienstverlening veel veranderd. Ook op en vlees bezorgden. Het beroep van het gebied van de industrie hebben we melkbezorger en broodbezorger ben ik de nodige veranderingen zien plaatsvin- als beroep vaak tegengekomen in het den en uiteindelijk zien verdwijnen. eerder genoemde adresboek. Ook die zijn uit het straatbeeld verdwenen. Er worden de laatste jaren tal van huidige en toekomstige trends beschre- Het Kleiweg kwartier heeft lange tijd tal ven als het gaat over arbeid, werk van slagers gekend, die hun eigen vee en het werven van werk en mensen. slachtten. Tot in de jaren zestig was er Digitalisering en internationalisering zijn een slager, die zijn slachtvee liet gra- trends die vaak worden genoemd. Data zen op het schapeneiland in de Bergse gaan op deze manier de arbeidsmarkt Achterplas. beheersen. Ook exibilisering in allerlei vormen is een veelgenoemde trend. In het verleden waren er op het De tijd en de plaats van werken ligt niet Bergpolderplein, de Kleiweg en de meer vast. Ook komen er verschillende Straatweg tal van banken en een post- vormen van beloning. Mensen gaan

Koeien op het schapeneiland.

110 ander werk doen dan waar ze voor vermenigvuldigen als je kunt delen. De zijn opgeleid en/of scholen zich om. leden komen bij elkaar in zaken als De Zelfstandigheid komt ook vaak terug in Avonden, ’t Halve Maatje en [H]eerlijk. de lijstjes: mensen die werken in/met Een aantal van de leden zijn ‘Kleiweg- tijdelijke organisaties in cirkels van ver- kwartier ondernemers’. Eén van de trouwen doen aan co-creatie en andere bedrijven die is aangesloten bij ZZPRO nieuwe vormen van samenwerking. De is A10plus. Twee hoogopgeleide consument wordt ook prosument: een mensen, waarvan één van hen een consument, die een belangrijk aandeel carrière switch heeft gemaakt. Het heeft in de productie. Een laatste trend ontwerpbureau van Sybren Vlasblom die vaak wordt genoemd is de groei- en Pieter Kuiper is gevestigd aan de ende polarisatie tussen laag- en hoog Schiebroekseweg 2b. Vanuit hun hoek- geschoolden. pand hebben ze een mooi uitzicht op de Ringdijk. In de jaren dertig was dit het Binnen het Kleiweg kwartier zijn deze gesplitste woonhuis van een kantoor- trends terug te vinden. In het Kleiweg- bediende en een instrumentslijper. Niet kwartier zijn 1.062 bedrijven ingeschre- ver van dit adres woonde in die tijd ven, die goed zijn voor 5.261 arbeids- aan de Schiebroekse singel Pieter den plaatsen. Maar liefst 781 bedrijven Besten, een andere grasch ontwerper. hebben maar één persoon in dienst. Er Sybren is, net als haar oude buurtge- staan 751 eenmanszaken (ZZP’ers) gere- noot, afgestudeerd aan Rotterdamse gistreerd. In Ver van Hier aan de Kleiweg academie voor beeldende kunsten. Zij is en in Monk aan de Ceintuurbaan zijn de ontwerper van dit boek. vaak jonge mensen te vinden, die achter hun laptop aan het werk zijn. Opnieuw zullen beroepen verdwijnen als Goodplace2Work is een voorbeeld van gevolg van de verdere automatisering, vrouwelijke zelfstandigen, die werken in digitalisering en andere trends. Er zijn een cirkel van vertrouwen. Het bedrijf ook voorbeelden van verdwenen beroe- is gevestigd in het oudste kantoor pen die zijn teruggekomen in deze tijd (Elektroweg Business Centre) van het binnen een andere setting. De eerder Kleiweg kwartier. genoemde melkbezorger en brood- Een ander voorbeeld van een nieuwe bezorger zijn verdwenen uit het straat- vorm van samenwerking is ZZPRO beeld. We zien nu weer de opkomst van Hillegersberg-Schiebroek. Ruim 120 een nieuw soort bezorger: die van de ZZP’ers zijn lid van deze vereniging met pakjes, de maaltijden en de boodschap- een actief bestuur. Leden komen uit pen. Ook de schillenboer en de lompen- heel verschillende sectoren, helpen en boer zijn verdwenen. Nu wordt het afval consulteren elkaar en presenteren zich gescheiden, doen we papier en glas in als organisatie naar buiten. Binnen de de containers en geven we kleding en organisatie wordt dan ook de volgende schoenen een tweede leven door het slogan gehanteerd: Je kunt alleen

111 in de containers te doen. Achter deze hoek van de Prinses Margrietlaan en de containers zitten nieuwe beroepen Bergse Rechter Rottekade. In de afgelopen honderd jaar zijn er ook Vijf jaar later, 20 januari 1937 gaat veel beroepen verdwenen. Natuurlijk het makelaarskantoor open. Hij zijn er ook beroepen die niet verdwe- huurt het oude politiebureau aan de nen zijn. Eén van deze beroepen is de Hillegondastraat nummer 7 en gaat met makelaar. zijn gezin op nummer 3a wonen. Naast de bouwonderneming en de makelaar- Kolpa dij sticht de heer Kolpa een Bouw- en Op 15 juni 1915 start L. Kolpa een Woning Bureau. Hij verhuurt, namens aannemersbedrijf. Hij bouwt in de hele particuliere huiseigenaren, woningen stad. Ook in het Kleiweg kwartier bouwt in het Kleiweg kwartier en omstreken. het bedrijf een blok woningen op de Als derde activiteit ontwikkelt L. Kolpa

Advertentie uit GIDS voor de Nederduitsche Hervormde Gemeente te Hillegersberg 1940.

112 zich als taxateur. Hij is niet alleen actief nieuw kantoor aan de Straatweg, naast als ondernemer; ook zijn maatschappe- het pand aan de Hillegonda straat. De lijke betrokkenheid komt tot uiting als broers nemen in 1968 de zaak over van raadslid van de laatste gemeenteraad hun vader. In 1996 vertrekt de laatste van Hillegersberg (AR) tussen 1939 en Kolpa uit de zaak, die wordt overgeno- 1941. Tijdens de Tweede Wereld oorlog men door enkele medewerkers. ligt de bouw stil. De inkomsten komen Met één van deze medewerkers heb ik dan voornamelijk uit de verhuur van de een afspraak. P. Blonk is al vijftig jaar woningen en andere panden. Na de betrokken bij de zaak. Aanvankelijk als oorlog hervat hij zijn werkzaamheden op makelaar, maar de langste tijd heeft hij de diverse fronten. In de jaren veertig gewerkt met Arend. De heer Blonk was komt de oudste zoon Arend bij het taxateur van allerlei grote projecten en bouwbedrijf. Hij is inmiddels geslaagd bemiddelde in grote onteigeningszaken. voor zijn aannemersdiploma. Tevens Dit werk doet hij nog steeds, zij het in ontwikkelt Arend zich als taxateur in een wat lager tempo. Van hem krijg ik 1953. Dit zou een groot deel van zijn de bovenstaande informatie. Er liggen aandacht gaan vragen. In 1954 geeft stapels met fotoboeken op tafel en ik Kolpa voor het eerst sinds tien jaar weer mag allerlei ander materiaal zien. Na een woninggids uit. Een jaar later komt verloop van tijd voegt ook mevrouw R. ook de andere zoon, Jacques Kolpa in Kolpa-Gazenbeek zich bij ons gezel- de zaak. Hij komt net uit militaire dienst schap. De woninggids uit 1954 krijg ik en heeft een paar weken geproefd van later en is te zien in hoofdstuk 1. het mondaine leven van Parijs. Van zijn vader moet hij alle facetten van het bedrijf leren kennen. Hij gaat beginnen Werkgelegenheid met het ophalen van de huur. In de loop Het Franciscus Gasthuis is verreweg van de tijd wordt de makelaardij zijn de grootste werkgever in het Kleiweg- afdeling. Ook deze Kolpa jr. is maat- kwartier. Van de 5.261 arbeidsplaatsen schappelijk actief: in de jaren zeventig is zijn er ruim de helft te vinden in het hij een aantal jaren lid van de wijkraad. ziekenhuis. Twee bedrijven hebben 100- De zaak groeit en bloeit. Van lieverlee 199 mensen in dienst. Er zijn vier bedrij- concentreren de broers zich meer op de ven met 50-99 werknemers en achttien makelaardij en de taxaties. Het laatste bedrijven met 20-49 werknemers. Totaal bouwproject van de Kolpa’s is het win- 256 bedrijven hebben 2-19 mensen kelcentrum aan de Weissenbruchlaan in in dienst. En tot slot de 781 eenmans- 1962. Ze doen dat samen met Nederlof- bedrijven, die we eerder hebben gezien. Sipkema en Ooms. Men bouwt een

113 Religie in het Kleiweg kwartier

Zoals eerder genoemd in de inleiding zijn gezin naar deze kerk gaan. In de van dit hoofdstuk leeft de mens niet eerste jaren hielden de gereformeerden alleen in relatie tot de ander, maar ook van het Kleiweg kwartier, inclusief Schie- in relatie tot het bovenaardse. Dat kan broek, hun diensten in een grote zaal religieus van aard zijn, maar ook spiritu- van Lommer rijk. De eerste steen van de eel. In de eerste helft van de twintigste Nassau kerk aan de Klei weg nummer 62 eeuw speelde religie een belangrijke rol werd gelegd op 5 mei 1927. Zes maan- in het leven van mensen. Dat was ook den later werd de kerk op 21 september zo in het Kleiweg kwartier. Tijdens de 1927 in gebruik genomen. Er was plaats grote uitbreidingen van de jaren twintig voor 750 mensen. De kerk kreeg een en dertig werden er naast de woningen toren, die door de gemeente werd aan- ook drie kerken gebouwd, die tot in gemerkt als dorpstoren. De plaatselijke de jaren zeventig een belangrijke rol tijd moest door een eigen gemeente zouden blijven spelen. De bewoners klok worden weergegeven. De klok in van het Kleiweg kwartier bezoeken nu deze toren werd dan ook bekostigd veel minder vaak een religieuze bijeen- door de gemeente Hillegersberg. De komst: zo’n twaalf procent. Dat is veel minder dan het gemiddelde in de stad: een entwintig procent van de mensen bezoekt een religieuze bijeenkomst. Wellicht is dat ook wel te verklaren door het feit dat er in het Kleiweg kwartier geen orthodoxe geloofsgemeenschap- pen zijn, christelijk noch moslim.

Nassaukerk De Nassaukerk was de eerste kerk die werd gebouwd in het Kleiweg kwartier en behoorde tot de Gereformeerde kerken in Nederland. Op zich niet zo verwonderlijk als we bedenken dat de gereformeerde partij Anti Revolu tio- nairen (AR) in 1925 ruim twintig procent van de stemmen kreeg in Hillegersberg. Ook burgemeester Van Kempen was Interieur Nassaukerk met gereformeerd en zou elke zondag met orgel.

114 architect was A.C. Lengkeek; ook hij op een Rooms Katholieke kerk in het was lid van de gereformeerde kerk. De Kleiweg kwartier. Begin jaren twintig zou gebroeders Later uit Nieuwerkerk aan de kerk haar oog hebben laten vallen den IJssel bouwden de kerk. op de landtong Lommerrijk. Zij wilde Het orgel werd gebouwd door de Dor– daar een kerk bouwen met een kloos- d rechtse muziekrma Spiering. Herman ter. Dit werd verijdeld door een groep de Wolf is tijdens het bestaan van de rijke Bergenaren. Zij richtten de N.V. Nassau kerk de enige organist geweest. Lommer rijk op en kochten het buiten. Tien jaar later kwam het er toch van. Vanaf de jaren zeventig liep het kerkbe- In 1930 verrees de Christus Koning- zoek sterk terug als gevolg van de verre- kerk aan het Staten plein. Het bisdom gaande seculering van de Nederlandse Haarlem, waar Rotterdam destijds onder samenleving. Het kerkgebouw raakte viel, pakte ink uit. Zij gaf de gerenom- buiten gebruik in 1988. De kerkgan- meerde architect H.P.J. de Vries de gers ‘kerkten’ verder in de Oranjekerk. opdracht tot het ontwerpen van een Uiteindelijk werd het kerkgebouw kerk met bijbehorende gebouwen, die gesloopt in 1992. een buurtfunctie zouden moeten krijgen. Het werd een complex van het kerk- Christus Koningkerk gebouw met losse toren, een parochie- De aanloop naar de bouw van deze kerk huis, een pastorie, een dubbele school verliep minder soepel. De gemeente en gymnastiekzaal. Kosten: . 375.000 Hillegersberg zat niet zo te wachten (circa 3.7 miljoen in 2016).

Wij gingen naar de Christus Koning kerk. Je leefde in je eigen zuil (eigen bubbel).

De kerk vind ik wel mooi, hoewel het Rondom de Christus Koningkerk staan ook zijn negatieve kanten heeft. In de grote huizen. We hadden hier toch wel jaren vijftig had ik al zo mijn twijfels bij het rijke roomse leven. De hele buurt de absolute opvattingen. Ik ben ook bij was rijk. In de andere wijken was er de uitwijding geweest. Dat vond ik heel een duidelijk verschil. Minder rijk, meer emotioneel. Alle dingen werden de kerk middenklasse. Later ging ik niet meer uitgedragen die daarmee ontheven naar de kerk. Al tijdens de studenten- werd van zijn functie. Je realiseert je dat opstanden kreeg ik een grote drang er een stuk van je cultuur verdwijnt. naar vrijheid.

115 In 1931 telt de parochie ongeveer 1.800 naar de mis. De laatste dienst in de parochianen. De kerk wordt ingewijd Christus Koningkerk vindt plaats op 28 op 11 december 1931. In 1940 heeft september 2003. Het kerkgebouw blijft de parochie 4.500 parochianen en rond gesloten tot 23 april 2016. Op die dag de 1.000 kerkbezoekers per week- vindt de slotviering plaats onder leiding end. De parochie telt in 1950 rond de van Bisschop, monseigneur Van den 5.000 ingeschrevenen. Op initiatief Hende en wordt de kerk onttrokken aan van Paus Johannes XXIII kwam het de eredienst. Tweede Vaticaans concilie (1962-1965). Het luidde een nieuwe tijd in binnen Oranjekerk de katholieke kerk van Nederland. Het derde vooroorlogse kerkgebouw Heftige discussies volgden en een werd in 1934 gebouwd door de Neder- snelle ontvolking van de kerken was het landse Hervormde kerk (PKN) aan de gevolg. Nog geen tien jaar later zijn er Rozenlaan 20. De architect was geen nog 3.000 parochianen met ongeveer onbekende in de buurt. Net als veel nog 700 kerkbezoekers per weekend. huizen en een school in de Bloemen- Weer twintig jaar later, 1990, komen buurt ontwierp L.N. Krijgsman ook de er in het weekend nog ongeveer 200 kerk. Hij was als gemeentelid ook geen kerkbezoekers. In het jaar 2000 heeft de onbekende in de kerk zelf. De bouwkos- parochie nog 1200 leden en komen er ten: ca . 60.000. De klok in de toren ongeveer vijftig mensen per weekend heeft lange tijd niet gewerkt. Het kerklid

Vanaf de zolder van het huis van mijn zus keken we naar de sloop van de toren. De klokken werden door een hoge kraan uit de toren gehaald.

Natuurlijk begon die te slingeren en dus te luiden. Toen de klok eenmaal In de nacht van 4 op 5 beneden was werd hij weer omhoog november 1991 komt het vuur uit de hemel. Twee getild en werd het ritueel herhaald. In van de vier pijlers waarop de wijde omgeving was het afscheid de spits rust raken ernstig beschadigd. Het bovenste van de klok te horen. deel van de 48 meter hoge toren wordt direct gesloopt.

116 Henk de Koning heeft een tekening gemeenschap als door mensen daar- gemaakt van het uurwerk. Samen met buiten is hard gewerkt om de sluiting docenten en studenten van Christiaan van het laatste oude kerkgebouw in het Huygensschool is naar de tekening Kleiweg kwartier te voorkomen. En dat is en het uurwerk gekeken. Er bleek een gelukt. ontwerp- en een constructiefout in het Vanaf september 2018 worden in de uurwerk te zitten. Met elkaar is de fout Oranje kerk twee kerkdiensten gehou- hersteld en sindsdien wijst de klok de den: één door de ‘oude’ Oranjekerk - juiste tijd aan. Tijdens latere verbouwin- gemeenschap en één door een gen kwam naar voren dat de klankkasten kerkgemeenschap binnen PKN Het in orgel lekten en zijn kranten gevonden Noorder licht, een kerkgemeenschap die uit 1933 om de kieren te dichten. Ook hoofdzakelijk bestaat uit jonge mensen. dit is hersteld. Beide gemeenschappen dragen bij aan de instandhouding van het gebouw. Ondanks het samengaan met de leden Daarnaast is er voor het niet religieus van de voormalige Nassau kerk bleef het gebonden diaconale werk de stichting ledental teruglopen. Het kerkgebouw Vrienden van de Oranje kerk opgericht. werd te groot. De Oranje kerk staat al decennia bekend als verbindingskerk. Adventkerk De Oranje kerk heeft veel contact met In 1968 wordt er een vierde kerk bewoners en instellingen binnen het gebouwd in het Kleiweg kwartier: Kleiweg kwartier. Deze twee aspecten De Advent kerk aan de Minstreel straat. hebben ertoe geleid dat het interieur Het gebouw van de architecten van van het kerkgebouw in 2009 grondig is Asperen en Hallema is een moderne aangepast en gereed is gemaakt voor kerk zonder toren. Vooral het inte- zowel religieuze als maatschappelijke rieur van de kerk is architectonisch functies. Sindsdien wordt er ‘gekerkt’ en interessant. De kerk is het huis van de worden ruimten verhuurd voor bijeen- zevendedagsadventisten. Op zondag- komsten op maatschappelijk en cultu- middagen wordt de kerk gebruikt door reel gebied. De kerk organiseert ook de Evangelische Broeder gemeente. eigen sociaal culturele activiteiten. De Advent kerk richt zich niet op het Kleiweg kwartier, maar heeft vooral een De veranderingen bleken toch niet regionale functie. voldoende inkomsten te genereren om het gebouw te onderhouden en TSOFOUNA de kerkgemeenschap te laten functio- Tsofouna was in de jaren voor de neren. Sluiting van de kerk heeft lang Tweede Wereld oorlog een ‘Vereeniging als het zwaard van Damocles boven de ter behartiging van de belangen der kerkgemeenschap gehangen. In 2018 Joodsche inwoners van Hillegers berg, zou een besluit worden genomen. Door Schiebroek en Noord Rotterdam’. Het zowel mensen van binnen de kerk- doel van deze vereniging was: het

117 houden van godsdienstoefeningen, het grote sociaal economische verschillen verstrekken van godsdienstonderwijs geweest. Aanvankelijk was er zeker en het ‘bevorderen der saamhorigheid’. sprake van een sociaal economische De gemeenschap had geen eigen Sjoel, verzuiling (vermenging rijk-arm). Hoewel maar kwam bij elkaar in Lommerrijk. ik dat niet heb kunnen achterhalen is er, gezien de maatschappelijke ontwikke- lingen van die tijd, waarschijnlijk in de Zuilen en het verdwijnen jaren zestig en zeventig sprake geweest ervan van enige ontzuiling. Tot in de jaren zestig werd sterk in zuilen geleefd. Vanaf de vroege jaren zeventig begon de ontzuiling. Deze ontzuiling De huidige plaats is in Kleiweg kwartier niet alleen te zien van de kerken in het in de terugloop van het kerkbezoek en Kleiweg kwartier sluiting van twee kerken; ook op het De Oranjekerk is sinds september gebied van de scholen is dit te zien. Het 2018 het ‘thuis’ van zowel een kleine aantal basisscholen is teruggebracht Oranje kerk gemeente als een grotere naar twee: een openbare school en een en groeiende gemeente Noorderlicht. algemene school vanuit de rooms-katho- Daarnaast fungeert de kerk steeds lieke traditie. Ook is het conventionele meer als ‘Huis van de wijk’. Het is een vervolgonderwijs verdwenen en samen betekenisvolle ontmoetingsplek voor gegaan in één scholengemeenschap. wijkbewoners. De kerk organiseert Het conventionele verenigingsleven Inloopochtenden, Culturele ochten- in het Kleiweg kwartier is zo goed als den, Informatieochtenden, Muziek bij verdwenen. de kofe, beheert een wijkbibliotheek, Zoals we eerder hebben kunnen lezen ondersteunt de voedselbank en heeft zijn er in het Kleiweg kwartier altijd een eigen zangkoor Zanggroep Oranje.

118 Het sociaal culturele leven

Eén van de eigenschappen van een andere aspecten van de groepscultuur groep is, dat deze graag wil blijven worden namelijk voor een belangrijk bestaan. Het is daarom voor een groep deel op school overgedragen. Tijdens belangrijk dat de kennis, de normen de bouw van het Kleiwegkwartier was de en waarden en het gedrag en houding samenleving sterk verzuild. Elke groepe- wordt overgedragen aan de volgende ring had zijn eigen school. generatie en andere nieuwe leden. Ouders spelen hierin en belangrijke rol, Van de vier openbare scholen in het net als vooraanstaande leden van een Kleiweg kwartier is alleen de openbare groep en bepaalde instituten. Kerken en Bergse Zonne bloem school aan de Humanistische en Socialistische organisa- Elektroweg overgebleven. De school ties speelden tot de jaren zeventig van de heeft ongeveer vierhonderdvijftig vorige eeuw daarbij een belangrijke rol. leerlingen. Niet alleen kinderen uit het In de vorige paragraaf hebben we gezien, Kleiweg kwartier bezoeken deze school, dat de rol van de kerken bijna uit het ook kinderen uit aangrenzende wijken. openbare leven is verdwenen. De rooms-katholieke Tarcisiusschool aan de Johan de Wittlaan bestaat nog steeds en heeft een dependance in Onderwijs de voormalige Wilhelmina school in de De school is een belangrijk instituut Margriet straat. De school heeft veel con- waar kinderen in dit geval niet alleen tact met de buurt. Er zitten ruim vierhon- komen om kennis op te doen. De derd leerlingen op deze school.

1921 Julianaschool Prot. Chr. Prinses Margrietlaan Lager onderwijs en ULO

1922 Bewaarschool Openbaar Hoofdlaan Kleuteronderwijs

1924 Wilhelminaschool Prot. Chr Margrietsstraat Lager en kleuter onderwijs

1927/1929 Hillegondaschool Openbaar Hillegondastraat Lager onderwijs en ULO

1928 Electroweg Openbaar Elektroweg Lager en kleuteronderwijs

1930 Bilderdijkschool Openbaar Koraalstraat Lager en kleuteronderwijs

1930/1938 Tarcisiusschool R.K. Joh. de Wittlaan Kleuter-lager en ULO

1930 Nassauschool Geref. Ant. Duyklaan Kleuter-lager en ULO

1932 Da Costaschool Prot.Chr. Saferstraat Lager en kleuteronderwijs

119 In 2014 is de voormalige Juliana school Sport aan de Prinses Margrietlaan onderdeel Sport is belangrijk voor fysieke en gees- geworden van de Goede Herder school. telijke gezondheid. Sport verenigingen In 2018 zijn er bijna 900 basisschoolkin- zijn eveneens belangrijk voor de sociaal deren in het Kleiweg kwartier. emotionele ontwikkeling van mensen. In de gebouwen van de voormalige Ze bieden onderling contact maar zor- Hillegondaschool en de Da Costaschool gen ook voor het samenbinden van de is nu speciaal onderwijs gevestigd, dat gemeenschap. niet wijkgebonden is. In de jaren dertig waren er tal van sport- Het voortgezet onderwijs is in de loop verenigingen in het Kleiweg kwartier. In de van decennia gefuseerd en uiteindelijk gemeentegidsen uit die tijd staan onder opgegaan in Melanchton Schiebroek, meer de zwemvereniging genoemd van een scholengemeenschap met Sport vereeniging Hillegers berg (S.V.H.), gymnasium-vwo-havo. een Voetbal- en Atletiek vereniging, Aan de Melanchtonweg is, naast het Gymnastiek vereniging Hille gonda, ook metrostation, het Hout en Meubilerings- voor boksen en massage en ‘des zomers college (HMC) te vinden. Deze mbo kent ook tennissen in sportpark Lommerrijk’. drie hoofdrichtingen: Meubel & Hout, Niet te vergeten de IJsclub, de water- Design & Mode accessoires, Interieur & sport- en zeilverenigingen. Wonen. In 1936 werd door de gemeente Hillegers berg het overdekte zwembad gebouwd aan de Willem van Hillegaers- Opening van De Overdekte berg straat. Op de landtong van in 1936

120 Lommer rijk lag een tenniscentrum. Ook had elke zuil zijn eigen politieke vereni- lagen er tennisbanen tussen de Willem ging, een plaatselijke afdeling van de van Hillegaers berg straat en de Straat- eigen omroepvereniging en plaatselijke weg (op de ruimte waar nu de Advent- vakbondsverenigingen. Genoemd wordt kerk staat). bijvoorbeeld De Christelijke Nationale In 1983 is het tennispark bij Lommer rijk Werkmansbond, die tot doel had: a. Het er nog steeds. Ook is er een tennis- aankweken van liefde van het evangelie park, sporthal en zwembad aan de van in de Nederlandse Hervormde kerk en Enckevoirt laan. Advendo zit nog in de voor Vorstenhuis en Vaderland en b. Het Johan de Wittlaan 7. RKVS Leonidas bevorderen op christelijke wijze van de heeft haar velden en gebouwen aan het stoffelijke belangen der leden. Erasmuspad. De wandelsportvereniging Blauw-wit met het adres Uitweg 6, de Er was zelfs een buurtvereniging in het watersportverenigingen OWV aan de oudste deel van het Kleiweg kwartier: Emmalaan en Ons Buiten aan de Bergse Buurtvereeniging Oranje Nassau voor de Achterplas worden allemaal vermeld in bewoners van de Oranje Nassau straat de deelgemeentegids uit die jaren. (nu Philips Willemstraat) en Willem van In 2014 zijn alle sportverenigingen nog Hillegaers berg straat. Ook was er een actief. Alleen de wandelsport vereniging middenstandsvereniging en een winke- Blauw-Wit lijkt te zijn opgegaan in liersvereniging met zowel een geestelijk De Regionale Wandel sport vereniging adviseur als een rechtskundig adviseur. Zuid-Holland. Natuurlijk waren er de nodige zondags- scholen, zendings- en evangelisatiecom- missies, jongens- en meisjes-, mannen- Verenigingen en en vrouwenverenigingen elk vanuit de organisaties eigen religieuze of maatschappelijke De functie van verenigingen is, net als gemeenschap. de sport, niet alleen belangrijk voor het individu. Het vormt ook een scha- In de loop van de jaren na de Tweede kel tussen het individu of gezin en de Wereld oorlog is dit allemaal verdwenen samenleving. uit het Kleiweg kwartier. Wat wel wordt Elke zuil had naast een eigen school ook genoemd in de Stads gids Hillegersberg- eigen verenigingen, die de saamhorig- Schiebroek van 1983 is de Bouw- heid binnen de groep moest bevorderen speeltuin Kleiweg kwartier ‘Vreugderijk’ en overdragen. Zo had het Kleiweg- en de Gereformeerde Jeugdraad kwartier tal van muziek-zang- en ora- Hillegersberg-Schiebroek, die bijeen toriumverenigingen. Ze waren meestal komt in de Nassau kerk aan de Kleiweg. Nederlands Hervormd of Rooms- In de Deelgemeentegids van 2013-2014 Katholiek. Soms gewoon ‘christelijk’, is er geen categorie Verenigingen meer. zoals Christelijke Oranje vereniging Hillegersberg-Schiebroek. Natuurlijk

121 Op dit moment is aan verenigin- Bieling in 1935 een tentoonstelling in gen en plaatsen van samenkomst Lommerrijk. binnen het Kleiweg kwartier wel te noemen: Lommerrijk en centrum De Stadsgids Hillegersberg-Schiebroek Djoj. De Oranjekerk en BOK. Buurt- meldt in 1983 het Hillegersbergse tuin Het Zwembad, geopend in 2006 Mannenkoor dat op dinsdagavond repe- en De Torteltuin als opvolger van de teert in de Oranjekerk. De RET heeft bouwspeeltuin. een eigen muziekvereniging die op De watersportverenigingen zijn wel donderdagavond repeteert in de kantine gebleven. Ons Buiten is er vanaf 1925. aan de Kleiweg. Cabaret/Poppentheater Mensen gingen zich organiseren om zo Pinokkio repeteert op woensdagavond te kunnen overleggen en tegengas te in de Juliana van Stolberglaan. Het kunnen geven aan de strenge regels die sociaal-cultureel werk van het Initiatief- werden gehanteerd door de gemeente comité Kleiweg kwartier heeft een Hillegersberg. buurthuis De Duikelaar en een jonge- renkeet ‘Punt 5’ waar allerlei activitei- ten worden georganiseerd door zestig Kunst en cultuur vrijwilligers uit de buurt. In de jaren Kunstenaars zijn observatoren van de tachtig zijn er onder het motto ‘In de samenleving. Ze houden ons een spie- wijk gespeeld’ optredens van onder gel voor en/of prikkelen ons tot naden- andere Drs. P., Hans Dorresteijn, Jules ken over onze normen en waarden, ons Deelder en de Berini’s. Theatergroep Tijdens de Tweede Wereld- gedrag en onze houding. Diskus geeft regelmatig een voorstel- oorlog gaat het leven blijk- In de gemeentegids van Hillegersberg ling met ‘diskussie’ na. Vrouwentoneel baar verder… uit 1936 staat een grote advertentie van Het Conservatorium. Deze muziekschool aan Straatweg 32 had een ruim aanbod. In de jaren dertig was Lommerrijk de plek waar het sociaal culturele leven van Hillegersberg zich afspeelde. Er waren niet alleen allerlei religieuze en politieke bijeenkomsten. Van 1931 tot en met 1939 organiseert Lommerrijk bijvoor- beeld ook Venetiaanse operavoorstellin- gen op het water. Het circa 2.500 man koppige publiek dobbert in bootjes op de plas om te kijken en te luisteren naar de voorstelling. Daarna wordt een biertje gedronken. Ook waren er allerlei tentoonstellingen en verkoop van schil- derijen. Zo had bijvoorbeeld Herman

122 Simpla Rosa komt naar de Duikelaar met In de openbare ruimte van het Kleiweg- ‘Niet zomaar een spel’ of toneelgroep kwartier is weinig kunst te zien. ’t Foetligt met ‘Dan maar de lucht in’. In het Melanchtonpark is de bank Er zijn ook kindervoorstellingen van De Ruggengraat (2010) te bewonde- Theater Pepijn, Pieleke Poep en Smikkel ren, die is gemaakt door Daan Kempen & Knappekop. Ook worden er in de als afstudeerproject. Het kunstwerk is Duikelaar allerlei lms vertoond. Tijdens geschonken door het HMC aan de wijk. de jaren negentig verdwijnt dit allemaal. De RET remise aan de Kootsekade heeft een plaquette van Ineke van der Kooij. In 2014 is er niet veel meer te doen in Dit ter nagedachtenis van de Razzia’s het Kleiweg kwartier op dit gebied. Het van 1944. Ook is er kerkelijke kunst te Hillegersbergse Mannenkoor bestaat zien. Zo heeft de Oranjekerk een raam nog. Er is nu ook een interkerkelijk koor van Marius Richters (1878-1955). Deze INTERCESSION aan de Rozenlaan en kunstenaar was schilder en glazenier. Hij een koor dat repeteert in Centrum Djoj. woonde en werkte aan de Grindweg en De Oranjekerk heeft zich ontwikkeld tot is begraven in Hillegersberg. een cultureel centrum met bibliotheek, culturele ochtenden, muziek bij de kofe Kunstenaars en de zangroep Orange. In het Kleiweg kwartier zijn altijd kunste- naars werkzaam geweest. De sprook- spreker Willem van Hildegaersberg woonde niet in het Kleiweg kwartier. Zijn naam leeft wel voort als straatnaam in de Margrietlaanbuurt.

Willem van Hildegaersberg W. van den Hoonaard doet in zijn boek van 1824 verslag van ‘Bijzonderheden betreffende eenen Hillegersbergschen dichter uit de veertiende eeuw’. Het gaat hier over Willem van Hildegaers- berg, die rond 1350 in Hillegersberg geboren is. Het is waarschijnlijk dat hij behoorde tot de kring in of rond het kas- teel Huis te Berghe. Van Hildegaersberg Christus verschijnt aan reisde rond en droeg, tegen betaling, Johannes op Patmos. ca. zijn teksten voor. Het waren meer 1934. Het raam is gerestau- columns dan gedichten. Hij liet zich kri- reerd en hangt nu in een tisch uit over de kerk, de Adel, de boe- frame met verlichting in de ren en de burgers. Aangenomen wordt Oranjekerk.

123 dat hij niet alleen kritisch was, maar ook vermakelijk.

Heeft v God in macht genoecht, Daer van seldi hem dancken zeer, Ende vergheuen veels te meer, Dit is schulde sonder twy, Die elc in machte schuldich sy, Daer men ter werlt cleen op acht; Want heren worden wreet in macht, Ende onder hem, van grade te grade, Soe ryst nyt ende onghenade

Herman Bieling (1887-1964) Bieling was schilder, beeldhouwer en gracus. Hij volgde avondlessen aan de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam. Bieling maakte hoofdzakelijk realistisch werk in kubistische en expres- sionistische stijl. In zijn jeugd woonde hij met zijn ouders aan de Straatweg-hoek Kleiweg. Hij zou regelmatig binnen en buiten Hillegersberg verhuizen. In 2017 verscheen een boek over het leven en werk van deze maatschappelijk zeer betrokken schilder.

Pieter den Besten (1894-1972) Den Besten was decorontwerper, tekenaar, kunstschilder en grasch ontwerper. Hij was één van de hoofd- ontwerpers bij Van Nelle. In de jaren dertig woonde Den Besten aan de Schiebroeksesingel 9. Boven Herman Bieling. ‘Schilder in de stad’ Aart Glansdorp Geïdealiseerd zelfportret 1903-1989 1923. Olieverf 109 x 78 cm. Glansdorp was schilder, tekenaar en docent aan de academie voor beel- Links Pieter den Besten. dende kunsten in Rotterdam. Hij Aquarel en potlood op tekende en schilderde in expressionisti- papier. Heksendans 1921

124 sche stijl. Onderwerpen waren stillevens, landschappen en naakten. Hij woonde aan de Emmalaan.

Leni Saris Rechts Aart Glansdorp. Mevrouw Saris leefde van 1915 tot Knotwilg. 1999 en werd dus 84 jaar. Ze is nooit getrouwd geweest en heeft altijd bij Onder Marina Radius. haar ouders gewoond. Nadat haar vader Bloemkopje. Brons gepa- overleed is ze samen met haar moeder tineerd met bladzilveren aan de Straatweg gaan wonen. Eerst op hoofddeksel op een sokkel nummer 116 en later alleen op nummer van Belgisch hardsteen. 91 nadat haar moeder was overleden. Ze schreef meer dan honderd meisjes- boeken, die altijd over de liefde gingen. Ze verkocht meer dan een miljoen boe- ken. Haar laatste boek had als titel: Wij drieën. (2000) kwam uit na haar dood. Haar naam leeft voort in de wijk. Het Leni Sarishof is gebouwd op het voor- malige terrein van het drinkwaterbedrijf.

Nog steeds zijn er kunstenaars actief binnen het Kleiweg kwartier. De voorma- lige openbare Bilderdijk school aan de Koraal straat 17 is een centrum met tien ateliers voor beeldende kunstenaars. De oude school wordt gehuurd van de gemeente Rotterdam door de Stichting Kunst Accommodaties Rotterdam (SKAR). Eén van de ateliers is het domein van Marina Radius.

Marina Radius Het kunstenaarschap zit Marina in het bloed. Haar grootvader was de edelsmid en koperslager George Henri Lantman (1875-1933). Haar (jn)schilderkunst van landschappen en stillevens is guratief en zo nu en dan magisch realistisch te noemen. Ze maakt ook sculpturen en

125 penningen van brons of steen. Haar Willem Bijl beelden en penningen zijn klassiek van Willem Bijl is 71 jaar en voorheen aard en hebben vaak een erotische of werkzaam geweest in het onderwijs en Hieronder Frans Stuurman. symbolische betekenis. Marina maakt de journalistiek. Willem heeft zijn atelier De Tramremise. Olieverf op voor een deel vrij werk. Ze schildert ook en galerie op de hoek van de Kleiweg paneel 40 x 30 cm. 1992 vaak portretten in opdracht. Haar werk en de Saferstraat. Schilderen heeft is regelmatig te zien en te koop tijdens hij altijd gedaan, maar pas de laatste Rechtsboven Willem Bijl. exposities in binnen- en buitenland. En jaren fulltime. Willem is een geboren De Bergse plassen. Acryl op natuurlijk, om dicht bij huis te blijven, in Rotterdammer en woonde in zijn jeugd linnen. 2012 haar atelier. aan de Maas. Het water, de oude havens met zijn schepen en industrie Rechtsonder Dick Carlier. Naast Marina Radius wil ik u kennis laten zijn vaak het onderwerp van zijn doeken. Bergse en Broekse verlaat. maken met nog een aantal kunste naars Daarnaast schildert hij ook stadsland- 2003 uit het Kleiweg kwartier.

Frans Stuurman Treinen, trams en de stad als landschap zijn meestal het onderwerp van zijn schilderijen. Op zijn doeken is de mens niet zichtbaar. Een enkele keer is er een spoor van menselijke activiteit waar te nemen. Frans wil de aanwezigheid van de mens tonen door een gebouwde omgeving te laten zien, met daarin de trams waarin de mens zich beweegt in die omgeving. Frans heeft altijd werk verkocht, maar heeft ook weleens les gegeven en gewerkt in een museum. Niet alleen particulieren kopen zijn doe- ken; ook de ING bank heeft 10 werken van hem. Musea, zoals Museum More en het Drents museum bezitten werk van Frans.

126 schappen onder het motto ‘Willem Dick Carlier schildert Rotterdam’. Regelmatig zijn er De en plein air aquaralist Dick Carlier meerdere objecten te zien op het doek, senior is geboren in Hillegersberg en herkenbaar aan de contouren, semi heeft met zijn gezin gewoond aan de abstract geschilderd in heldere kleuren. Bergse Rechter Rottekade. Zijn eerste expositie was in 1975 en vond plaats in het oude raadhuis. Hij werd uitgenodigd door de toenmalige exploitant en jour- nalist Martin Mensing. Daarna volgden er vele exposities in Nederland en ver daarbuiten. Dick’s werk is zeer in trek. Daarnaast heeft hij schilderles gege- ven en leidde hij de familiezaak Carlier kantoorboekhandel. Dick is altijd actief betrokken geweest bij de buurt. Hij sloot zich aan bij het Initiatiefkomité Kleiweg- kwartier (IK) en was medeoprichter van de Vereniging Stedenbouwkundig Wijkbehoud (VSW). Hij maakte tal van tekeningen en aquarellen, die het werk van het IK en de VSW ondersteunden. Ook maakte Dick twee zwevende duiven voor de Christus Koningkerk, waarbij hij actief betrokken was. Inmiddels is Dick bijna tachtig jaar en doet het rustiger aan.

Rob Hilz Rob Hilz is afgestudeerd als architect. Tevens is hij fotograaf en schrijver. Hoewel Rob niet in het Kleiweg kwartier woont is hij wel betrokken. Hij werkte voor de ondernemersvereniging Klei- weg kwartier, maakte plannen voor de transformatie van de Christus Koning- kerk en de oude Allan fabriek, nadat deze door de RET werd afgeschre- ven. Het gedicht Mijn Kleiweg kwartier schreef hij aanvankelijk voor een speciale gelegen heid en paste het later aan.

127 Mijn Kleiweg kwartier Glasatelier Smelt Midden de oude Bergpolder Judith is al ruim dertien jaar werkzaam de oude Cleyweg als glazenier. Voor die tijd werkte ze als ooit als zeewering advocaat, maar is daar uit gebrek aan door monniken en broeders bevrediging mee gestopt. Glas heeft aangelegd altijd haar belangstelling gehad. Ze de noordrand afgegraven heeft het vak geleerd van een ervaren door veendelvers glazenier. die uitgestoken plassen ‘Ik ben begonnen in een atelier aan de leeggehaald Peppelweg in Schiebroek en heb mij en stil hebben verlaten daar verder ontwikkeld. Later ben ik de zuidank scherp afgesneden verhuisd naar mijn huidige atelier aan de door autostroken en 19e eeuws staal Kleiweg 265,’ vertelt ze. In dit pand zat langzaam afgezonderd voor haar een tweede hands witgoed- tot een eiland zaak. Eerder was het de tabakszaak van enkel met ‘het muizegaatje’ Wijnand Sprik. nog net verbonden aan de oude stad Judith maakt eigen ontwerpen voor nieuwe glas in lood ramen en repareert/ dit kwartier restaureert bestaande ramen. Ze voelt Judith Smelt. Gerestaureerde dit verborgen stukje land zichzelf geen kunstenaar maar meer een schuifdeuren met glas in ruim 80 jaren geleden ambachtsvrouw. lood. verorberd door expansiedrift der havenstad is zijn isolement ontstegen en verworden tot een enerverend raakvlak een raakvlak tussen stad en land waar levendigheid uitkijkt over weelderige rust waar diversiteit het wint van saaie repetitie waar rijk en arm elkaar betasten waar binnen- en buitenland elkaar verstaan daar wil ik zijn alleen daar om nooit meer weg te gaan Je bent van mij, mijn Kleiweg kwartier! 2012

128 Architectuur, Cultureel en werken van de Schiebroekse polder. industrieel erfgoed Gezichtsbepalend ligt het centraal in Zoals we in hoofdstuk 1 hebben gezien het kwartier gelegen driehoekige Berg- is vanaf 1909 planmatig gebouwd in het polder plein. Aan de noordkant staan de Kleiweg kwartier. De grote uitbreidingen panden van de lintbebouwing: de tuin- vonden plaats in de jaren twintig en dershuisjes en de landhuizen: het blokje dertig van de vorige eeuw. De bebou- van Poot in de Amsterdamse School wing aan het begin van de Straat weg stijl met platte daken ligt aan de zuid- en het Villa park getuigt nog van de kant, net als de (voor de verbouwing) in plannen om van Hillegers berg Zuid een Delftse School gebouwde panden met chique buurt te maken. De grote pan- een hoog zadeldak. Midden op het plein den zijn gebouwd in verschillende stijlen staat het elektriciteitshuisje met (dicht- en staan op de lijst om gemeentelijke gemetseld) openbaar toilet. Verspreid monumenten te worden. Het Kleiweg- over het hele Kleiweg kwartier staan nog kwartier heeft geen rijksmonumenten. tal van gebouwen die de moeite waard Wel enkele gemeentelijke monumenten. zijn om goed te onderhouden. Al decen- De Christus Koning kerk en het com- nialang maakt de Vereniging Stede- plex eromheen zijn zo’n gemeentelijk bouw kundig Wijk behoud (VSW) zich monument. Net als de NS loods aan hard voor het behoud van waardevolle de Ceintuur baan, die nu dienst doet gebouwen en de omgeving. als radiomuseum. Aan de rand van wijk staat, direct na het Muizengaatje, Vereniging Stedebouwkundig NS station Noord. Dit gemeentelijke Wijkbehoud (VSW) monument is ontworpen in de stijl van Deze, niet uitsluitend aan de wijk de Nieuwe zakelijkheid. gebonden, vereniging werd opgericht Toch zijn er meer delen binnen het in 1977 door een groep mensen uit Kleiweg kwartier, die de moeite waard Hillegers berg-Schiebroek. De aanleiding zijn om te koesteren. Zo zijn er nog was verontrusting over de gang van enkele huizen van de oude lintbebou- zaken in Rotterdam ten aanzien van de wing te vinden aan het Berg polder plein omgang met waardevolle gebouwen en de Kleiweg. Ook de tuindershuisjes en gebieden in de stad. Dick Carlier en aan de Bergse Rechter Rotte kade stam- Ank Tuijnenburg Muis-Breugem (beiden men uit de agrarische periode. Uit de inwoners van het Kleiweg kwartier) jaren twintig stamt het rond gebouwde, waren betrokken bij het Initiatief comité gesloten bouwblok aan de Willem van Kleiweg kwartier (IK) en mede oprichters Hillegaers berg straat met woningen en van de VSW. pakhuizen. In diezelfde periode is de De vereniging heeft als doel: Het Erasmus singel gebouwd aan de voor- behouden en waar mogelijk herstellen malige Achterweg. De Achterweg met van geschiedkundig, architectonisch, singel stamt uit de achttiende eeuw en stedenbouwkundig en landschappelijk is een restant van de droogleggings- waardevolle elementen, binnen de gren-

129 zen van de opgeheven gemeente Schie- stellen van geschriften en beeldma- broek en van de opgeheven gemeente teriaal betreffende Hillegersberg en Hillegers berg voor zover niet gelegen Schiebroek. De stichting organiseert binnen de huidige deelgemeente lezingen, tentoonstellingen, beheert een Alexander, éen en ander met inbegrip website en stimuleert publicaties. van hun omgeving. Industrieel erfgoed Stichting Historisch Hillegersberg Het Kleiweg kwartier was oorspronkelijk Schiebroek (SHHS) niet alleen een woongebied, maar ook Ook deze stichting is niet uitsluitend een werkgebied. Tal van bedrijven, die gebonden aan het Kleiweg kwartier, zich hier vestigden waren afkomstig uit maar houdt zich bezig met de histo- Rotterdam. Daar hadden deze bedrijven rie van het gebied, waar de wijk deel geen uitbreidingsmogelijkheden meer. van uitmaakt. De stichting Historisch De oudste industriële gebouwen zijn het Jaren vijftig. Een tram rijdt Hillegersberg Schiebroek werd opge- fabrieksgebouw van Van Stolk & Reese via de Hillegondastraat richt in 2012 en heeft als doel: Het aan de Ceintuurbaan en Elektrische naar de remise aan de onderzoeken, beheren en tentoon- malerij aan de Bergse Rechter Rotte- Kootsekade.

130 kade. Het kantoor van Electrostoom aan en directeur van Correct H. de Jong sr. de Elektroweg is van 1914. Ook is de Het museum is geopend op donderdag Opslagloods NS uit deze periode. In de tot en met zondag van 13.00 tot 16.00 jaren twintig werd de RET tram remise uur. en werkplaats gebouwd aan de Kootse- kade. Het jongste indus triële gebouw is TIMS limonadefabriek, dat is gebouwd De natuur in de jaren vijftig. Alle panden hebben In de openbare ruimte van het Kleiweg- tegenwoordig een andere bestemming, kwartier is weinig groen te vinden. die varieert van museum tot kantoor en De eerste groene buitenruimte was van sportaccommodatie tot restaurant. gepland in het Villa park. De bomen aan de Straat weg werden in 1910 gerooid. Stichting RoMeO In de jaren dertig volgde een tweede Stichting RoMeO heeft als doel: de geplande bomenpartij in de Staten- geschiedenis van het openbaar vervoer laan en het Staten plein. Ook de Prinses in en rond Rotterdam levendig houden. Margriet laan heeft oude bomen. Op de Om dit doel te realiseren verzamelt de landtong achter Lommer rijk staan nog stichting voertuigen en laat deze rijden steeds veel grote kastanjebomen. In de in de stad. Lijn 10 is daarvan een voor- jaren zeventig ontstond het Melanchton- beeld. Vanaf 2010 is het museum geves- park. Deze eeuw kwamen daar nog tigd in het uit 1923 stammende histo- kleine speelparkjes zoals Het Zwembad rische RETM pand aan de Kootsekade en Het Koeien pleintje bij. Voor het 19. Van april tot en met oktober is het speelpark Het Zwem bad moest door museum elke maand een dag open. Er buurtbewoners hard en lang worden is tal van materieel te zien, dat er ook gestreden. Het door chloor vervuilde wordt gerestaureerd. Het museum bezit stuk grond zou aanvankelijk worden ook een aantal Allan motorrijtuigen, die gebruikt voor woningbouw. Uiteindelijk zijn gemaakt in de voormalige fabriek kwam er een deal tot stand: elders in aan de Kleiweg. het gebied zou een groenbestemming worden bebouwd, zodat dit stukje grond Stichting Rotterdams Radiomuseum als ‘groen’ kon worden bestemd. Het radiomuseum is gevestigd in Het Kleiweg kwartier is wel omgeven een voormalige opslagloods van door veel water en groen: de Bergse de Nederlandse Spoorwegen aan Plassen, de Rotte, het Prinsen molen park Ceintuurbaan 117. Het museum bezit en het Berg en Broekpark. een unieke verzameling radio’s, televisie- toestellen, ontvangstapparatuur en com- De Bergse plassen puters. Het bezit ook een uitgebreide De Bergse Plassen zijn ontstaan aan bibliotheek met boeken, tijdschriften en het einde van de zeventiende eeuw. mediadragers. Het museum is in 1998 Hillegers berg en Schiebroek liggen in opgericht door de voormalige eigenaar het veengebied van Holland. Al in de

131 middeleeuwen werd het veen afgegra- Rotterdammers er ook hun buitens en ven en als brandstof gebruikt door de zomerverblijven. Tussen 1880 en 1930 directe omgeving. In de zestiende eeuw werden de buitens opgesplitst in klei- ontstond de commerciële afgraving nere kavels en verkocht als bouwgrond. van het veen voor de turfwinning. Het De ‘nieuwe mens’ wilde buiten wonen. land werd omdijkt en het grondwater Hillegers berg werd in die ow een werd verlaagd. Eind zeventiende eeuw aantrekkelijke gemeente met veel water was er zo diep gegraven dat er een waar je direct bij je nieuwe woning kon uitgebreid plassengebied ontstond. zeilen, roeien, zwemmen en schaatsen. Huizen en boerderijen zakten weg. Er Op de landtongen en eilandjes in de ontstond veel armoede. Men ging het Bergse Achterplas lag vroeger het turf land terugwinnen door het droogleggen te drogen. Vanaf het begin van de van de polders. In de achttiende eeuw twintigste eeuw werden hierop zomer- Links Roeien op de Rotte. ontstond er op deze manier landbouw- verblijven gebouwd. De bedrijven Op de achtergrond het grond. Eind negentiende eeuw ging rondom de plas, de snel gegroeide Bergse en Broekse Verlaat het Hoog heem raad schap van Schieland recreatie en de riolen die nog uitkwa- met sluisje. De sluis verbindt verder met de drooglegging van allerlei men in de plassen zorgden voor een de Rotte met de Bergse polders in het gebied. Tegen de zin van behoorlijke vervuiling van het water en plassen. het Hillegers bergse gemeentebestuur de omgeving. Zelfs zo, dat het voor de bleven de Bergse Plassen nat. Rondom gezondheid van mens en dier beden- Rechts De Bergse Achter- de plassen ontstond er bedrijvigheid, kelijk begon te worden. De gemeente plas met de talloze eiland- zoals we hebben laten zien hoofdstuk 1. Hillegers berg nam maatregelen (al dan jes die zijn bebouwd met Naast deze bedrijvigheid bouwden rijke niet met zachte hand gedwongen door vakantiewoningen.

132 Rotterdam en de Rijksoverheid). Het De Rotte en de Bergse plassen horen legde een persleiding aan voor het formeel niet bij het Kleiweg kwartier, riool. Om verdere bebouwing van de maar zijn wel belangrijke onderdelen kades en eilandjes te voorkomen wilde van de openbare ruimte. de gemeente de grond kopen. Voor het zover was werden de plassen in 1927 Melanchtonpark opgenomen in een nieuw uitbreidings- Het Melanchtonpark is aangelegd in plan, zodat de gemeente meer controle de jaren zeventig. Het Initiatief comité kreeg over deze natuur. Het water werd Kleiweg kwartier heeft een belangrijke een waterpartij en de oevers en eiland- rol gespeeld bij de aanleg en de inrich- jes werden plantsoengrond. In 1937 ting van het park. Het ligt direct achter lukte het de gemeente om de grond de Ring vaart en het dijklichaam aan de te kopen waar nu het Plaswijck park en Achterweg/Erasmussingel. Aan de weg Berg en Broek park ligt. De zuidelijke die door het park loopt lagen vroeger delen waren eigendom van de heer boerderijen, die in de jaren voor de Watson (vijlenfabriek) de familie Berger aanleg van het park zijn gesloopt. Door (houthandel) de familie van Brummelen de glooiing in het park is het verschil en Lommerrijk. Overige grote delen van van hoogte tussen de oude polder en de grond was van de Joodse familie de dijk goed te zien. Het glooiende deel Vieijra. De onderhandelingen over de is meer open. In het poldergedeelte verkoop liepen nog en duurden lang. liggen kleine paadjes en een pad met Tijdens de Tweede Wereld oorlog zou knotwilgen. Aan de noordkant van het het heel anders lopen... park liggen voetbalvelden. Aanvankelijk

133 hoorde het Melanchtonpark formeel bij broek. Het park heeft veel kleine wan- Schiebroek, maar het is tegenwoordig delpaden, een kinderboerderij en een onderdeel van het Kleiweg kwartier. informatie-educatiecentrum.

Tot slot noem ik nog twee parken, die Prinsenmolenpark geen onderdeel zijn van het Kleiweg- Het smalle en langgerekte Prinsen- kwartier. Beide parken liggen op buur- molen park ligt tussen de Rotte en de grond en vormen dus een aangrenzende Bergse Voor plas. Zodra je het bruggetje buitenruimte. over bent bij het Bergse en Broekse Verlaat zie je links de oude landtong, Berg- en Broekpark die werd gebruikt om het turf te laten Het park ligt tussen de Schiebroekse drogen. Aan die landtong ligt nu een Ringvaart/Ringdijk en de Bergse Achter- jachthaven en, iets verder, hebben ver- plas. Het is een gebied, dat niet is schillende scoutinggroepen hun onder- afgegraven, omdat de grond daar meer komen. Fietsend op het jaagpad ligt Links Het Wilgenlaantje in van klei was dan van veen. Tot de jaren rechts aan de Rotte de roeivereniging het Melanchtonpark zestig liepen hier de koeien van boer Nautilus. Het jaagpad ligt langs de hele Poot. Daarna werd het een park. Het route tot aan het Boter dorps Verlaat Rechts De enig overgeble- oude landschap is zoveel mogelijk in (1740). Halverwege de route staat de ven oude bebouwing aan de tact gebleven. De eeuwenoude Vliet- Prinsen molen (1648). De trekschuiten voormalige Achterweg. De sloot ligt in dit park en was de vroegere in de Rotte werden voortgetrokken huizen liggen nu bij ingang grens tussen Hillegers berg en Schie- vanaf het jaagpad door kinderen, jonge van het Melanchtonpark.

134 mensen of een paard. Vanaf het wandel- bewoners lid te zijn van een sportclub pad is de Rotte niet zichtbaar. Je hebt of vereniging. Gemiddeld in Rotterdam wel een prachtig uitzicht over de plas en is dat 36 procent. Ook het percentage zicht op de bebouwing aan de over- mensen, dat vrijwilligerswerk doet is kant. De gemeente Hillegers berg heeft met 31 procent hoger dan gemiddeld in samen met de gemeente Rotterdam al de stad: 23 procent. Bewoners van het in 1930 deze strook grond gekocht. Dit Kleiweg kwartier nemen vaak deel aan om te voorkomen dat die bebouwd zou het sociaal culturele leven: 71 procent worden door particulieren en het zicht gaat regelmatig uit (gemiddeld is dat op de Voorplas ook vanaf deze kant 53 procent) of neemt deel aan sport- ontnomen zou worden. activiteiten: 62 procent ten opzichte van 45 procent gemiddeld. Meer dan de helft van de Kleiweg kwartierbewoners Tot slot (55 procent) bezoekt culturele voorzie- Cijfers van de gemeente Rotterdam ningen. Gemiddeld in Rotterdam is dat (2017) laten zien dat bewoners van het 39 procent. Ook de wekelijkse contacten Kleiweg kwartier actieve mensen zijn, die met buren zijn veelvuldiger dan gemid- relatief vaak deelnemen aan het sociale deld in Rotterdam de gewoonte is: leven. Zo blijkt 51 procent van de 62 procent tegenover 51 procent.

135 Gezondheid en welzijn

Inleiding tot aan de Rotte tussen de Prins Bern- ‘Gezondheid is het belangrijkste bezit hard kade en de Prinses Margriet laan. De van de mens’ wordt nogal eens gezegd. gemeente Hillegers berg wilde graag uit- Meestal hebben we het dan over onze breiden. Bouwgrond is meer waard dan lichamelijke gezondheid. Daarnaast weidegrond. Redenen genoeg om het krijgt ook onze psychische gezondheid land te verkopen. De boerderij sloot dan de nodige aandacht: hebben we teveel ook in 1923 en verhuisde naar Noord stress, zijn we gedeprimeerd of hebben Hillegers berg. Er werd een nieuwe boer- we last van angsten. Wat minder heb- derij gebouwd aan de Grindweg. ben we het als mens over onze sociale gezondheid: hebben we voldoende In 1918-1919 heerste de Spaanse griep; contact met mensen uit onze directe een epidemie die vele miljoenen slacht- omgeving, horen we ergens bij en voe- offers heeft geëist. Er was nog niet veel len we onszelf zinvol. We doen er van tegen te doen. Het begrip virus was nog alles aan om gezond te blijven en oud te onbekend en er was nog geen antibio- worden. tica. Ook in het Kleiweg kwartier moeten veel mensen ziek zijn geworden en zijn In de tweede helft van de negentiende overleden. Er zijn berichten van opont- eeuw ontdekte Louis Pasteur de bacterie houd bij de Tol door ziekenauto’s van de als veroorzaker van ziekten in plaats van GGD die patiënten wegbrachten naar het inademen van vieze lucht. Tegen het onder andere het Bergwegziekenhuis. einde van die eeuw werd voor het eerst een vaccin gebruikt op de mens, dat zorgde voor genezing. Tevens ontdekte Gezondheid en omgeving hij dat deze bacteriën werden gedood De directe leefomgeving is van invloed door verhitting (het pasteuriseren). op de gezondheid van mensen. De afgelopen honderd jaar heeft de leef- Toch was er in het Kleiweg kwartier een omgeving binnen het Kleiweg kwartier organisatie, die zich vóór het pasteu- op verschillende manier onder druk riseren van melk bezig hield met de gestaan. gezondheid. Aan de Straat weg stond de Hygiënische Model boerderij De Vaan. De grond is tijdens de industriële bedrij- Deze boerderij bezat TBC-vrije koeien, vigheid vervuild. Vijlenfabriek Watson, die graasden op weiden achter de boer- Electrostoom/BBC en Engelen Heeren derij en streng werden gecontroleerd. hebben verontreinigde grond achter Na de uitvinding van Louis Pasteur gelaten. De vraag is wat Van Stolk & raakte het business model van De Vaan Reese achter heeft gelaten in het grond- uit de tijd. Het land van de boerderij lag water bij de papierproductie. In de jaren

136 zestig kwam er naast de Robert Owen- organisatie InHillegersberg en Sandra straat een vuilnisbelt. De grond daar van der Lubbe van de bewonersorgani- was ernstig vervuild, deels afgegraven satie 110-Morgen hebben in 2017 het en bedekt. Het kleine poldertje en de initiatief genomen om te komen tot het golfbaan liggen er nu op. Luchtmeetnet Hillegersberg Schiebroek (LHIS). Samen met bezorgde bewo- De kwaliteit van het water in de Bergse ners uit de genoemde wijken wordt de Achter plas en daarmee ook in de Voor- luchtkwaliteit in de gaten gehouden plas was in de jaren dertig sterk vervuild en worden de gegevens verzameld en omdat onder andere het riool daarin geanalyseerd. Ook de andere bewo- uitkwam. In 2005 is een integrale aanpak nersorganisaties binnen Hillegersberg- gestart voor de verbetering van bodem Schiebroek, zoals de BOK hebben en water. Het gevolg daarvan is nu een zich aangesloten. Inmiddels staan er schone plas met natuurlijke en groene ongeveer dertig meetstations in het randen. gebied. In het Kleiweg kwartier staan de stations op verschillende plekken in De kwaliteit van de lucht kwam de laat- de wijk. We hebben gezien, dat totaal ste helft van de vorige eeuw steeds ver- ‘slechts’ vijftien procent van het jnstof der onder druk te staan. Vanaf de jaren in Nederland wordt geproduceerd. negentig is de verontreiniging door Het doel van het meetnet is niet alleen jnstof en stikstof wel met de helft ver- weten aan hoeveel jnstof we in het minderd. Toch is deze reductie niet vol- gebied blootgesteld staan, maar ook doende om gezondheidsproblemen te om te kijken waar en wanneer de pieken voorkomen. Het huidige jnstof is voor liggen. Natuurlijk met het uiteindelijke vijf procent afkomstig van de scheep- doel om via beïnvloedbare factoren vaart, de industrie en de verwerking de hoeveelheid te reduceren. In deze van afval. Het verkeer en de landbouw omgeving zou dat zijn: het terugdrin- in Nederland is goed voor tien pro- gen van het verkeer en het niet verder cent. Van de totale hoeveelheid komt laten toenemen van vliegbewegingen. vijfenveertig procent in de lucht door De LHIS website is te zien via een link menselijk handelen in het buitenland en op de site van bewonersorganisatie veertig procent is niet herleidbaar. De 110-Morgen. Wereld Gezond heids organisatie (WHO) Ook stikstof is een luchtvervuiler, die heeft een maximale grens voor jnstof de gezondheid negatief beïnvloedt. bepaald. Binnen Europa ligt de grens Behalve het jnstof wordt ook de hoe- hoger en mag het dus wat viezer zijn. veelheid stikstof gemeten in de diverse Het gebied Hillegersberg-Schiebroek wijken met behulp van reageerbuisjes is een zogenoemde Hotspot door de (Palmes). Het grote verschil is dat jnstof aanwezigheid van diverse rijks wegen continu gemeten en digitaal doorgege- en het vliegveld Rotterdam-Den Haag. ven wordt terwijl de gegevens van de Margreet Hovenkamp van de bewoners- stikstof gemiddelden per maand zijn.

137 In het Kleiweg kwartier worden hoge 174B. Alle drie hadden ze aanvankelijk concentraties stikstof gemeten aan het een apotheek aan huis. begin van de Straat weg (Muizengaatje) In 1909 had Hillegersberg één huisarts. en aan de Rozen laan. Beide punten zijn Deze dokter D. Heineke was gevestigd drukke verkeerspunten, die zowel aan aan de Straatweg nummer 19. In de het begin als aan het eind van de werk- jaren twintig kwamen er nog twee bij. dag levorming laten zien. Verwacht Beiden in Hillegersberg Noord. Dokter wordt dat in maart 2019 er voor het F.F. Dingemans vestigde zich in 1933 eerst twaalf maanden ononderbroken aan Rozenlaan 59. Het jaar daarop

NO2 is gemeten. NO2 metingen zijn een volgde dokter F.J.A.M. v.d Lugt aan duidelijke maat voor uitlaatgassen. De Straatweg 10. Advertentie uit 1937. eerste conclusies kunnen in de loop van 2019 worden verwacht.

Gezondheidszorg De gezondheidszorg is de laatste eeuw sterk ontwikkeld. De GGD is honderd jaar oud en heeft al die tijd infectie- bestrijding als belangrijkste taak gehad. Ook is de Jeugd gezond heids zorg ruim honderd jaar oud en heeft een belang- rijke rol gespeeld in de steeds beter geworden gezondheid van kinderen. In het Kleiweg kwartier werd deze zorg verleend door Het Groene Kruis (1911) en het rooms-katholieke Wit-Gele Kruis (1931). Na de Tweede Wereld- oorlog gingen beiden op in de Stichting Samen werkende Rotter damse Kruis- vereniging, dat een bureau kreeg aan de Van Slingelandtlaan.

De gezondheidszorg binnen het Kleiweg kwartier was en is vooral de taak van de huisarts. In de jaren dertig had Schie broek vier huisartsen, van wie er drie hun praktijk hadden aan de Klei weg. Dokter J. Albronda & M.H. Albronda - v.d. Nagel op nummer 154 en dokter B. Hoogvliet op nummer

138 Dokter Heineke had ook een eigen apo- een fabriek voor de vervaardiging van theek. Daarnaast was er de Hillegers- extracten, tincturen, stropen en andere bergse Apotheek aan Straat weg 31. In preparaten, die weldra een goede naam het artikel Apothekers en Apotheken te kreeg’. Deze fabriek was gevestigd aan Rotterdam gedurende de laatste 125 de Rozenlaan 115, het latere kantoor jaar van Dr. J.C. de Keuning (1971) lezen van Industria Rotterdam. we dat ‘Enkele bekende apothekers uit Natuurlijk waren er in de jaren dertig deze tijd waren M. Lansberg en diens ook al een aantal tandartsen gevestigd zoon dr. L. M. Lansberg. Zij hadden een in het Kleiweg kwartier, net als een aantal rma met drie apotheken. Zij stichtten verloskundigen. De Kleiweg telde er onder de naam rma Lansberg en Zoon zelfs drie: op nummer 10, 180B en 196B.

Dokter Kunst veel zien veranderen. De sociale cohesie in de wijk is veel minder dan in de jaren zeventig en daarvoor. Dokter Koen Kunst nam de praktijk over van dokter De stress is veel hoger dan voorheen. Dat heeft B. Hoogvliet en vestigde zich in 1966 aan de Klei weg. natuurlijk gevolgen voor de volksgezondheid. Zeker Hij zou hier blijven tot 1998. Hij was al ongeveer vijf- als daar ook nog eenzaamheid of sociaal isolement entwintig jaar in deeltijd verbonden aan de Erasmus bijkomt. De winkels aan de Klei weg en de Straat weg Universiteit bij de huisartsenopleiding en dit werk waren belangrijke ontmoetingsplekken voor mensen. heeft hij na 1998 nog een aantal jaren voortgezet. Men maakte gemakkelijker een praatje met elkaar. Het was een praktijk met veelal geschoolde arbei- Deze functie heeft de Kleiweg nu niet meer. Ook in ders. Er was in die tijd weinig werkloosheid. Zeventig de gezondheidszorg zelf is minder cohesie volgens procent van de patiënten was verzekerd via het dokter Kunst. ‘Als huisartsen hadden we veel con- ziekenfonds. De rest was particulier verzekerd. In tact met elkaar en namen voor elkaar waar. Ook was het begin had dokter Kunst nog een aantal boeren er regelmatig contact met de kruisverenigingen en als patiënt. Ook was hij de huisarts van kinderhuis vanaf de jaren zeventig ook met het maatschappelijk Moria. Al snel ontdekte hij, dat er veel familiever- werk. Er was destijds een aantal ziekenhuizen in de banden waren te leggen. De mensen die hier waren buurt zoals het gemeentelijke Berg weg zieken huis en geboren bleven in de buurt wonen. In de jaren zestig het christelijk Eudokia zieken huis. De lijnen met deze werd dat moeilijker, omdat de woningnood hoog ziekenhuizen waren kort. We kenden elkaar, consul- was. Ze trokken tijdelijk weg naar de omliggende, teerden elkaar en stuurden patiënten in. Naarmate de nieuw gebouwde wijken. Vaak kwamen mensen wel tijd vorderde werden de lijnen door allerlei bureau- terug zodra er een huis beschikbaar was. Vanaf de cratie en zakelijkheid steeds langer. Nu lijkt het er jaren tachtig kreeg dokter Kunst steeds meer stress vaak op, dat niemand meer verantwoordelijk is of kan gerelateerde klachten te zien. Het leven werd sneller zijn. Dat levert problemen op, omdat echt niet alle en de druk op mensen werd steeds groter. Tijdens de mensen even zelfredzaam zijn, zoals tegenwoordig drie decennia dat hij huisarts was heeft dokter Kunst wordt verwacht.’

139 De komst van het Franciscus Gasthuis trok het ziekenhuis veel mensen, door de & Vlietland kosteloze verpleging. Een principe dat In 1968 wordt besloten tot de nieuw- was vastgelegd in de statuten van het bouw van het ziekenhuis dat toen ziekenhuis. In 1893 wordt er verhuisd naar gevestigd was aan de Schiekade in Schiekade 64. Er is daar plaats voor vijftig Rotterdam. Dit nieuwe complex moest tot zestig bedden en twintig zusters. Drie tot stand komen op het oude Xerxes jaar later wordt het pand op nummer 66 terrein aan de Kleiweg. De eerste paal erbij gekocht. Er volgen daarna nog wordt geslagen op 31 juli 1972. Het allerlei uitbreidingen. In 1915 wordt een werd, zeker voor die tijd, een hyper- nieuw pand neergezet, nadat de oude modern ziekenhuis, dat voorzien werd panden zijn afgebroken. In 1931 volgt er van een mechanisch transportsysteem een nieuwe vleugel. en allerlei andere technische innovaties. Ook nieuw was de gescheiden ingang Tijdens de Tweede Wereld oorlog blijft voor de bezoekers van de poliklinieken het ziekenhuis gespaard. Het staat net en de kliniek. Op deze manier zou er op de brandgrens van de gebombar- meer rust ontstaan in het gebouw. deerde binnenstad. Er volgt een grote De bouw duurde ruim drie jaar. Op toeloop van patiënten door de verwoes- 16 december 1975 arriveert de eerste ting van het Coolsingelziekenhuis. Op patiënt in het splinternieuwe ziekenhuis. 5 februari 1941 valt er toch een bom van Er vindt op die dag een spectaculaire de Britse luchtmacht op het gebouw. Er verhuizing plaats van alle patiënten en ontstaat brand op de bovenste verdie- staf van de Schiekade naar de Kleiweg. ping. Er vallen vijf doden te betreuren Personeel en materieel van de GGD en een aantal gewonden. Het pand en de geneeskundige troepen van de wordt hersteld en het ziekenhuis blijft landmacht helpen het personeel van functioneren. het SFG om de verhuizing tot een goed einde te brengen. Al vrij snel na de opening in 1975 vinden de eerste verbouwingen plaats. Bijna jaar- Het ziekenhuis is dan 83 jaar oud. Pater lijks zullen er renovaties, verbouwingen, Hubertus Kusters legde zich aan het uitbreidingen en aanpassingen worden einde van de negentiende eeuw toe op uitgevoerd. Er komt onder meer ook een de verbetering van de gezondheidszorg zorghotel, een diagnostisch centrum en voor de Rotterdamse (katholieke) armen. de huisartsenpost Noord bij het complex. In 1892 opent het ziekenhuis haar deuren In 2011 wint het Sint Franciscus Gast- met twaalf bedden en vijf zusters. Het huis meerdere prijzen: De Zorgprijs in betreft hier een verdieping boven een de categorie ‘Topziekenhuis overall’ en distilleerderij aan de Oppert 129. De ‘Topklinisch ziekenhuis’. In de ‘AD top gebrekkige hygiëne in de stad en de 100 beste ziekenhuis’ eindigt het op de alcoholdampen blijken niet gunstig voor eerste plaats. het herstel van de patiënt. Bovendien

140 Op 1 januari 2015 fuseert het SFG juri- tie ging het vooral om Sociaal cultureel disch met het Vlietlandziekenhuis. werk, Jongeren werk en Opbouw werk. In de loop van de jaren zijn de zusters Als snel volgde de komst van professio- Augustinessen steeds verder uit beeld nals. Er wordt inspraak geëist bij beslis- verdwenen. In 1995 verlaat de laatste singen, die de directe leefomgeving religieuze zuster het ziekenhuis. aangaan. Er komen hoorzittingen en inspraakavonden. Later werd ook het maatschappelijk Welzijn werk hier deels in onder gebracht. In de Aan het begin van de twintigste eeuw jaren tachtig splitst het opbouwwerk zich was welzijn vooral een particuliere af van het Sociaal cultureel werk. Tijdens verantwoordelijkheid. Sociale contacten de jaren negentig wordt De Nassau- had men met name binnen de eigen zui- kerk aan de Kleiweg gesloopt. Kerken len. Hulp kwam vooral vanuit de directe gaan samenwerken. Woongroepen eigen omgeving. Naast de hulp vanuit voor senioren komen in zwang met als de kerken kwam er ook hulp vanuit resultaat de komst van De Kleyburg. Het de overheid. De gemeente Hille gers- opbouwwerk en samen levings opbouw berg had in de jaren dertig een ‘Bureau wordt door de gemeente afgebouwd. sociale zaken, arbeidsbemiddeling, Er wordt een beheercoördinator aan- werkloosheidsverzekering, armbestuur, gesteld, die de openbare ruimte gaat steunverlening aan valide werkloozen, beheren. Tijdens deze eeuw wordt het werkverschafng en crisis-aangelegen- welzijnswerk en het opbouwwerk verder heden’. Het bureau had de heer A. gereduceerd en uiteindelijk opgeheven. Nijland in dienst als controleur-armen- Ook het maatschappelijk werk verdwijnt. bezoeker. Ook Schiebroek had een der- Voor hulp kan men terecht bij het loket gelijke voorziening: de Gemeentelijke van De Vraagwijzer. Voor sociaal cul- dienst voor maatschappelijk hulpbe- turele initiatieven zorgen burgers zelf. toon. Voorzitter van het bestuur was Financiële ondersteuning kan worden wethouder J.C. van Dam. De agent van aangevraagd als bewonersinitiatief bij het bureau, dat gevestigd was aan de de gebiedscommissie. Plaslaan was de heer J.M. van Rosmalen. Hij was tevens secretaris-penningmees- ter van het bestuur. Maatschappelijke opvang Na de Tweede Wereld oorlog leefde Binnen het Kleiweg kwartier komen al vrij men binnen het Kleiweg kwartier hoofd- snel ook voorzieningen op het gebied zakelijk verder binnen de eigen zuil. Dat van jeugdhulpverlening tot stand. Veelal werd minder vanaf de jaren zeventig. In wordt door de gegoede burgerij het ini- de ow van de emancipatiegolf en de tiatief genomen dat wordt ondersteund ontzuiling werd in die jaren door wijk- door geldschieters en vanuit de kerken. bewoners het Initiatief comité Kleiweg- kwartier (IK) opgericht. In eerste instan-

141 Kinderhuis Moria transformeerde het tehuis naar een Het kinderhuis werd gesticht in 1928 behandelingshuis voor jongeren. Begin door de heer G.M. Gieseler en mevrouw jaren negentig fuseert het kinderhuis F. Gieseler – Van de Giessen. Het met de geestelijke gezondheidszorg echtpaar woonde aan de Straat weg RNO. Het kinderhuis krijgt in 1996 een 276. De heer Gieseler was eigenaar/ nieuw onderkomen in Krimpen aan den directeur van een handels maatschappij. IJssel. Door allerlei veranderingen in de Ook mevrouw L.C.M.M. de Buy jeugdzorg is Moria op dit moment een Wenniger-Hulsebos stond aan de wieg behandelgroep van Stek Jeugdhulp. van het kinderhuis. Ze was een gebo- ren Rotterdamse, die als arts werkte Jongenshuis Don Bosco in het Cool singel zieken huis. Ze was De priester Don Bosco leefde en werkte ook politiek actief en was namens De van 1818 tot 1888 in Turijn. Hij trok zich Vrijheidsbond lid van de gemeenteraad het lot aan van verwaarloosde straatkin- van Rotterdam en Provinciale staten van deren en jongeren. Hij zorgde ervoor, Zuid-Holland. dat deze kinderen onderdak hadden en De rma van de familie Gieseler kocht onderwijs kregen. In hun vrije tijd ging twee panden aan de Prins Bernhard- hij met hen tuinieren, huizen bouwen en kade 15 en 16 en verhuurde dit aan zorgde hij ervoor dat ze leerden goo- het Kinderhuis. Het zou daar tot chelen of zich andere circusactiviteiten 1997 gehuisvest blijven. Hoewel eigen konden maken. Zijn familiaire en Moria bij aanvang was aangesloten speelse aanpak bood veiligheid en deed bij de Centraal-Bond voor Inwendige het zelfvertrouwen en de eigenwaarde Zending en Christelijk Philantropische van de kinderen vergroten. De priester Inrichtingen waren kinderen van alle werd in 1934 heilig verklaard en uitge- gezindten welkom. roepen tot beschermpatroon van de Het eerste bestuur – college van regen- jeugd. ten – werd gevormd door het echtpaar Gieseler, mevrouw De Buy Wenniger en Jongenshuis Don Bosco was gevestigd door de heer Max J. Schreuder. De heer in drie naast elkaar gelegen woningen Schreuder was tevens penningmeester/ aan de Statenlaan 75. Het linker huis was secretaris van de vereniging Zoekt het bestemd voor de kleine jongens; in het Verlorene van het August Hermann rechterhuis woonden de lagere school Franckehuis. Ook was hij voorzitter van jongens tot twaalf jaar. In het middelste het ondersteuningsfonds ‘Helpt elk- huis was het kantoor gevestigd en de ander’. Tijdens het interbellum was hij kamer van overste Pantsers. Ook was dit blijkbaar geen onbekende in het land huis het verblijf van de oudere jongens. van de protestant-christelijk jeugdzorg. Naast de Staten laan was er tevens een De eerste vijftig jaar van haar bestaan huis voor werkende jongens dat aan de was Moria een verzorgingshuis voor Straatweg was gelegen. zuigelingen, peuters en kleuters. Daarna

142 De jongens sliepen op een slaapzaal. De meeste jongens werden geplaatst De groepsleiders waren veelal leken- in Don Bosco, omdat hun huiselijke broeders. Ze woonden in het huis en omstandigheden daarom vroegen. De sliepen ook op de slaapzaal in een door jongens werden daar zowel geplaatst een gordijn afgeschermd gedeelte. door de kinderbescherming als op

Herinneringen aan Jongenshuis Don Bosco een ritje maken. Het eten was goed en we kregen regelmatig nieuwe kleren. We gingen dan naar het ‘Ik ben geboren in de Tweede Wereld oorlog. Mijn Groothandelsgebouw en kochten daar kleding bij moeder was een alleenstaande vrouw en bracht mij een katholieke zaak. Volgens mij hadden de mensen naar een kinderhuis. Op driejarige leeftijd kwam ik bij van Don Bosco goede contacten met allerlei mensen, mijn pleegouders. Mijn pleegouders hadden verder bedrijven en organisaties, die het huis op de één of geen kinderen. Ik voelde me vaak alleen en niet echt andere manier steunden. Tijdens mijn verblijf in Don ‘gezien’. Op mijn twaalfde jaar hoorde ik pas van Bosco werkte ik ook om wat geld bij te verdienen. mijn eigen moeder. In die tijd was ik misdienaar in Zo heb ik bijvoorbeeld mijn eerste brommer kunnen het Lieve Vrouwen Gasthuis. De mystiek van de kerk kopen. Ik bracht schoenen weg voor een rma en trok me wel aan. Ik werd natuurlijk ook zo opgevoed. heb ook bij bloemenzaak Kouwen op de Kleiweg In die tijd kon je niet zomaar een ziekenhuis inlopen, gewerkt. Tijdens mijn vier jaar in Don Bosco ben ik maar ik mocht als misdienaar zomaar in- en uitlopen. ook iets kwijt geraakt: mijn geloof zelf, maar ook het Voor een jongen is dat heel wat natuurlijk. Omdat vertrouwen in de Rooms Katholieke kerk. Wellicht ik niet gelukkig was en ook wel opstandig, werd kwam dat voor een deel door de gesprekken die ik onderzocht door een psycholoog. Er was niets ik had met Toon Remmerswaal. Hij was één van de mis met me, maar ze vonden wel, dat ik meer met lekenbroeders. Met hem praatte ik veel. We hebben leeftijdsgenoten zou moeten omgaan. Zo kwam ik als altijd contact met elkaar gehouden en ik ben op Amsterdamse jongen op mijn veertiende in 1957 in zijn begrafenis geweest. Na mijn eindexamen ben Rotterdam terecht. Waarom de ander in Don Bosco ik terug gegaan naar mijn pleegouders en heb daar zat wist je eigenlijk niet. We praatten daar niet met gewoond tot ik in dienst ging. In die tijd heb ik mijn elkaar over. Ik heb het altijd erg naar mijn zin gehad HBS examen gedaan en ben gaan werken in de nan- in Don Bosco en bloeide er helemaal op. Het leven ciële wereld. Ik ging trouwen en kreeg kinderen. Het daar was veel vrijer en liberaler dan bij mij thuis. Er contact met mijn pleegouders ben ik in die tijd kwijt was een televisie, we gingen na het maken van ons geraakt. Na mijn scheiding ben ik fysiotherapie gaan huiswerk kaarten met een paar jongens die ook op de studeren heb decennialang een praktijk gehad. Mijn mulo zaten. Ook overste Pantsers legde graag een vier jaar in Don Bosco zijn voor mij niet alleen goed kaartje met ons. De andere jongens moesten vroeger geweest, maar hebben mijn leven ook in positieve zin naar bed dan wij. Pantsers hield van het rijke roomse beïnvloed.’ leven. Hij rookte graag een sigaartje en had een auto. Op zondag mocht een groepje jongens met hem mee Ben N.J. Heuer

143 vrijwillige basis. De ouders of de familie van het kind ‘breken’. Daarnaast bena- betaalden dan zelf het verblijf. drukte hij dat de pupil moet leren vlijtig Hoewel het een rooms-katholiek huis te arbeiden en zijn plicht te doen. was stond het niet direct in verbin- In 1929 krijgt de vereniging een school ding met het complex van de Christus met twaalf lokalen aan de Hofdijk. Op Koning kerk. De jongens bezochten wel de school en in het August Herman de vieringen in deze kerk. De jongere Francke huis krijgen de ‘moeilijk opvoed- kinderen gingen uiteraard naar de bare’ kinderen een ‘heil-peda go gische katholieke school binnen het complex. behandeling’. In 1935 werd de villa Dit in tegenstelling tot de ouderen. Zij Huize Bellevue aan de Kleiweg 427 gingen veelal naar katholieke scholen gekocht en verbouwd tot jongenshuis. in de stad. Tussen het jongenshuis en Er is plaats voor 47 jongens, die alle- de buurt was eigenlijk geen contact. maal een eigen kamertje krijgen. De Ook hadden de jongens zelden of geen vereniging sticht ook het meisjeshuis contact met leeftijdsgenoten uit de Huize Vredestein aan de Straatweg 280. buurt. Er wordt wel gezegd, dat de aan- Penningmeester van de vereniging was wezigheid van Don Bosco werd getole- in die tijd M. Siezen, CHU wethouder in reerd door de buurt. Meer zou het niet Hillegersberg. geweest zijn. Bij het consultatiebureau werden veel August Hermann Franckehuis ‘niet psychopathische kinderen’ aange- De Rotterdamse onderwijzer Daniël meld, die geen hulp kregen. Om hen Zwiep gaat aan het begin van de toch te kunnen opvangen en helpen twintigste eeuw jongens opvangen, die wordt er in Hillegersberg uitgebreid. Op niet naar school gaan en ’s avonds tot het terrein kwam een apart kleuterhuis laat buiten zijn. Vrij snel biedt hij ze drie en een gebouw voor dertig leerplichtige perioden per dag onderwijs en opvang jongens. In 1951 wonen er 123 jongens aan. Dit werk groeit uit tot de vereniging met heel verschillende niveaus; school- Zoekt het verlorene. Deze vereniging jongens, ambachtsschoolleerlingen en sticht scholen voor ‘psychopathische zogenoemde werkjongens. Psychiater jongeren’, opent in 1922 een kinderhuis in die tijd is dr. Joh van der Spek. Hij en start een ‘medisch-paedagogisch werkte ook in Maasoord. Directeur is Consultatie-bureau’. dan de heer K. de Bloois. De protestants-christelijke organisa- tie baseerde zich op het werk van de De villa werd gesloopt in 1971 en het Duitse theoloog en pedagoog August internaat verhuisde naar Schiebroek. Hermann Francke (1663-1727). Francke Later in de jaren zeventig wordt werd vooral bekend om zijn opvatting het A.H. Franckehuis opgesplitst in dat het kind gehoorzaamheid moet Browndale huizen. Op dit moment is de leren. De opvoeder moet daarom de wil organisatie een onderdeel van Enver.

144 Herinneringen aan het August Hermann te werken. Mijn broer is niet oud geworden. Hij is Franckehuis op 31-jarige leeftijd overleden aan een hersentumor. Hij liet een vrouw en een jong kind achter. Ik denk ‘Ik kom uit een gereformeerd orthodox gezin met weleens, dat zijn gedrag misschien toen al werd beïn- zeven kinderen. Tijdens het bombardement van 1941 vloed door de tumor. In mijn werk binnen de jeugd werden ons huis en onze winkel in Kralingen getroffen. hulp verlening leerde ik groepsleidsters uit het August We verhuisden naar Spangen. Mijn vader werd tijdens Herman Francken huis kennen. Het waren betrokken de razzia’s van 1944 opgepakt door de Duitsers en dames die werkten uit volle overtuiging vanuit het tewerkgesteld. Mijn moeder bleef in de oorlog achter christelijk geloof.’ met haar kinderen. Mijn oudste broer is acht jaar ouder dan ik. In die periode probeerde hij zo goed mogelijk ‘Mijn grootouders verloren een kind; mijn vader voor ons te zorgen. Regelmatig kwam hij thuis met een was een vervangkind. Opa had een drukkerij en had heel brood of iets anders te eten. We wisten dat hij dit een zeker aanzien. Oma was een labiele vrouw. Op ergens gestolen had. Ook klom hij op kolentreinen en vierjarige leeftijd wilde mijn vader de kat verwarmen gooide dan grote stukken steenkool naar beneden, die en stookte een vuurtje op de zolder van het huis... hij meenam voor thuis. Regelmatig werd hij beschoten Hij is op die leeftijd direct uit huis geplaatst en in 1936 door de Duitsers. Tijdens de oorlog werd dit gedrag ondergebracht in het August Herman Franckehuis. Hij gewaardeerd door mijn moeder. Op deze manier over- woonde daar tot zijn achttiende jaar. In de veertien leefden we. Na de oorlog kwam mijn vader terug als jaar dat hij daar verbleef heeft hij geen contact gehad een gebroken mens. Hij heeft geprobeerd zijn groente- met zijn ouders. Na zijn ontslag is hij niet meer naar zaak weer nieuw leven in te blazen. Dat is niet gelukt. zijn ouders gegaan maar elders in een opvanggezin Drie kinderen kregen TBC en kwamen terecht in een gaan wonen. Tijdens zijn verblijf heeft hij zich goed sanatorium. Mijn broer bleef stelen, maar kreeg daar kunnen ontwikkelen en deed de HBS. Toch moet hij het geen waardering meer voor. Hij moest ook weer wen- daar wel moeilijk hebben gehad. Ik heb bijvoorbeeld nen aan zijn plaats als kind en aan het gezag van mijn een Franse tekst van hem gevonden; “Ik ben goed, vader. Dat vond hij moeilijk en hij werd gezien als een maar het Franckehuis maakt mij slecht.” Hij leerde een kind met gedragsproblemen. Ook speelde schaamte meisje kennen uit het Kleiweg kwartier en is daarmee mee over de problemen in ons gezin ten opzichte van getrouwd. Ze is mijn moeder. Er werd eigenlijk nooit de kerkelijke gemeenschap. Hij werd uit huis geplaatst gesproken over zijn verblijf in het kinderhuis. Het was en kwam zo terecht in het August Herman Franckehuis. een smet op het verleden. Mijn vader vond het moeilijk Hij had het er niet naar zijn zin en liep een aantal keren om liefde te tonen. Hij toonde sowieso geen emoties. weg. Hij kwam dan naar huis, maar werd telkens weer Hij zorgde echter wel goed voor ons en werkte altijd opgehaald. Tijdens zijn verblijf had hij wel goed contact erg hard. Hij droeg altijd een stropdas, ook in de met een vrouw, die op de naaikamer werkte. Na zijn vakantie. Dat zou een gevolg zijn van de regel vanuit verblijf heeft hij nog lange tijd contact met haar gehou- het AH Franckehuis. Mijn vader heeft zich ontwikkeld den. In het A.H. Franckehuis volgde hij de mulo, deed binnen de Electro en is bij het radarwezen terecht examen en kwam op het kantoor van Electrostoom gekomen. Hij is maar 65 jaar geworden.’

145 Leven & Dood tijdens de Tweede Wereld oorlog

Nationaal Socialisme in In 1931 ontstaat in Nederland een Hillegersberg-Schiebroek Nationaal Socialistische Beweging De Tweede Wereld oorlog wordt nogal (NSB). Ondanks de anti parlementaire eens gezien als een gevolg van de opvatting deed de beweging mee met Eerste Wereld oorlog. Duitsland heeft één Tweede Kamer verkiezing en één enorme schulden terug te betalen aan Provinciale Staten verkiezing. Tijdens de geallieerden en de oorlogsschade de Provinciale Staten verkiezingen van die andere Europese landen hebben 1935 krijgt de NSB ruim 8 procent van geleden. Europa is bang voor het de stemmen. In Hille gers berg stemt communisme. Men heeft de revolutie in 17 procent van de burgers op de NSB. Rusland nog op het netvlies. Een aantal In Schiebroek is dat 21 procent. Tijdens jaren na deze Russische revolutie komt in de Tweede Kamer verkiezingen in 1937 Europa opnieuw het fascisme op, in eer- halveert de aanhang weer tot rond de ste instantie in het Italië van Mussolini. 4 procent. Ondanks de neergang van Fascisme is antidemocratisch en antipar- de beweging en de openlijke steun aan lementair, maar ook anticommunistisch, Nazi Duitsland en het Anti semitisme antiliberaal en anti-intellectueel. Als we blijft de NSB populair in Hillegers berg het omdraaien zou je kunnen zeggen dat en Schiebroek: 8,62 procent van de het autoritair-nationalistisch is. Eén partij en/of één persoon, De Grote Leider, heeft alle macht en wordt aanbeden en gehoorzaamd door zijn volk. De econo- mie en de sociale maatschappij worden beheerst door de partij en de Leider. Nationalisme komt voort uit de mythe dat de staat voortvloeit uit een volk die een sociaal-culturele eenheid vormt, die is voortgekomen uit de geschie- denis van dat volk. Het Nationaal- socialisme van Nazi Duitsland is zowel Nationalistisch als Fascistisch. Het voegt echter nog een kenmerk toe. Namelijk Racisme waarin rassen worden onder- scheiden en gerangschikt in een supe- rieur ras – het Arische – tegenover een inferieur ras – het Semitische.

146 Hillegers bergse inwoners stemde op Neder land weer neutraal zou blijven de NSB. In Schiebroek was dat 10,46 zoals in de Eerste Wereld oorlog. Ook in procent. De leden van de NSB organi- het Klei weg kwartier werden soldaten in seerden zich in zogenoemde ‘Kringen’. stelling gebracht. Bij voldoende leden zocht men een eigen ‘Kringhuis’. Halverwege de jaren 10 mei 1940 vallen de Duitse troepen in dertig krijgt Hillegersberg-Schiebroek alle vroegte Nederland binnen. Eigenlijk Links Ingekwartierde solda- haar eigen Kringhuis in de Oranje is Nederland niet goed voorbereid en ten tijdens de mobilisatie mei Nassau straat 2B; de huidige Philips moet zich vrij snel overgeven. Rotterdam 1940 in de Juliana school aan Willem straat. was een belangrijk doelwit, dat de de Prinses Margrietlaan. Duitsers snel in handen wilden krijgen. foto: Collectie Museum Om het verzet te breken werd de stad Rotterdam Mobilisatie op 14 mei 1940 gebombardeerd. In 1939 werd het ook voor de Neder- Rechts Eén dag na het uit- landse regering duidelijk dat de drei- breken van de oorlog worden ging van een oorlog onvermijdelijk was Oorlog mensen benoemd bij de geworden. Vanaf augustus van dat jaar Tijdens de Tweede Wereld oorlog veran- wacht- en alarmeringsdienst. werden meer dan 150.000 mannen derde er veel in het leven van mensen. De heer J.H. van Ravesteijn, opgeroepen voor de militaire dienst. De basisbehoeften van de mens kwa- broodbakker wordt op het- Tijdens de mobilisatie werden stellin- men ernstig onder druk te staan. Al in zelfde adres vermeld in het gen ingenomen en voorbereidingen de eerste dagen van de oorlog raakten adresboek van Hillegersberg. getroffen. Heel erg serieus zou dat niet na de bombardementen van 14 mei Collectie Museum Rotterdam genomen zijn, men ging ervan uit dat 100.000 mensen, die in het centrum van Rotterdam woonden, hun huis kwijt. Kort na het bombardement trokken men- sen onder andere richting Kralingen, Hillegers berg en Schie broek. Ze wer- den opgevangen in scholen en andere gebouwen zoals Lommerrijk. Anderen trokken in een vakantiehuisje of een boot. Het was in die dagen vrij zonnig weer met een temperatuur van twintig graden. Schiebroek ving 7.000 daklozen op; 1.000 van hen bleven voorgoed in Schiebroek wonen. Een klein deel van hen werd gehuisvest in de leegstaande woningen. Ongeveer 54.000 mensen vonden in de stad weer een vorm van onderdak. De rest bleef in de buitenge- meenten. Dit betekende grote veran- deringen in het Kleiweg kwartier. Veel

147 bewoners uit Rotterdam kregen één tijd verstreek werden die maat regelen van de vele leegstaande woningen. De steeds wreder en mee dogen lozer. Het eerste maanden van de oorlog bleef het gevolg was een totale ineenstorting van vrij warm en zonnig. Bovendien werd het moreel, zeker in de ‘hogere kringen’. de klok direct op Berlijnse tijd gezet en Daarnaast speelde nog een ander werd de zomertijd ingevoerd. De dag mechanisme een rol dat ervoor duurde op deze manier ruim anderhalf zorgde dat de gruwelmachine van uur ‘langer’. Daarbij ging het er de eer- Nazi-Duitsland kon blijven werken. De ste tijd gemoedelijk aan toe. De Duitsers uitvoerders van de Nazi-maatregelen vertelden, dat ze Nederland niet wilden waren mensen, die verantwoordelijk- overheersen. De meeste mensen geloof- heid hadden voor een klein onderdeel. den dat. Ze deden wat hen werd opgedragen te doen. Daarbij werd niet zelf nage- Hitler en de zijnen vormden echter dacht over de gevolgen. Ze deden het een totalitair regime met de daarbij gewoon. Door Hannah Arendt werd behorende behoefte aan totale con- dit na het proces van Adolf Eichman trole. Om dit te realiseren werden in 1961 De banaliteit van het kwaad tijdens de Tweede Wereld oorlog de genoemd. bestaande machtsstructuren, besturen en personen ingezet. Op plaatselijk Tijdens de Tweede Wereld oorlog niveau moet men denken aan burge- bekleedden NSB leden allerlei banen meesters. Burgemeester Van Kempen in het midden en lagere segment. Ze (Hillegersberg) sprak de eerste maanden genoten bepaalde privileges, waardoor van de oorlog de gemeenteraad toe opportunistische mensen alsnog lid met de boodschap dat de bezetter ‘cor- werden van de NSB. Op deze ‘brood rect’ optreedt en verzoekt de raad om NSB’ers’ werd binnen de beweging loyaal te zijn. Hij waarschuwde de raad neergekeken. In januari 1937 had het en de bevolking zelfs op te zullen treden district Rotterdam 5.202 leden. Juni als er verzet zou worden getoond. 1940 was dat gehalveerd tot 2.623. Burgemeester Dhont van Schiebroek Door de aanwas van deze zogenoemde zou zich in de loop van de oorlog tweede banleden steeg het aantal leden ontwikkelen tot een NSB burgemees- weer behoorlijk: 5.395 in januari 1944. ter. In eerste instantie verliep alles dus Bij de leden van voor het uitbreken van redelijk soepel. In het volgende hoofd- de oorlog, de eerste ban, zaten nogal stuk zal ik nader ingaan op de rol van wat fanatieke leden, die zich in uniform de burgemeesters tijdens de Tweede staken. In het Kleiweg kwartier speel- Wereld oorlog. den geüniformeerde NSB’ers al vanaf het begin van de oorlog een rol in het Al vrij snel werd het nodig represaille- openbare leven. In februari 1941 gingen maat regelen te nemen om de macht te ze langs de horecagelegenheden om kunnen continueren. Naar gelang de de eigenaren te dwingen een bordje

148 met “Joden niet gewenscht” op te de Coolsingel was Albert Herbschleb hangen. Bij weigering zouden repre- (1904-1962). Hij zou ervoor hebben sailles volgen. De NSB bleef tijdens de gezorgd, dat dit huis beschikbaar zou oorlog een belangrijke rol spelen in het worden als Kringhuis. Op 28 maart van openbare leven in het Kleiwegkwartier. dat jaar opende Anton Mussert het In 1942 werd Villapark 2 gevorderd door kringhuis. In deze periode nam het gezin de NSB. De (Joodse) familie M.E. Hertz Herbschleb haar intrek in een even- werd uit hun huis gezet. Eén van de NSB eens geconsqueerde woning aan de vertrouwensmannen op het stadhuis aan Statenlaan (waarschijnlijk nr. 28).

Mijn man is op 18 jarige leeftijd bij Watson weggehaald om in De Arbeidsinzet Gedurende de hele oorlog was er Duitsland te werken. Ik kende hem toen nog niet. Hij was ouder en sprake van dwangarbeid. Jonge mannen woonde op de Kleiweg. Ik woonde op de Ringdijk. werden gerekruteerd door de bezetter op basis van benodigde arbeidskrach- Hij heeft twee en een half jaar in Duitsland gewerkt. In de plaats ten met kennis en vaardigheden die Kassel. De laatste drie maanden van de oorlog heeft hij in het in Duitsland nodig waren. Veelal was het gebrek ontstaan omdat veel jonge bevrijde Limburg gewoond. Duitsers elders in Europa waren gestati- Er waren veel jongens en mannen weg. De achtergebleven mensen oneerd als soldaat. Onder dwangarbeid wordt verstaan dat men onder bedrei- hadden het slecht en hadden weinig te eten. ging arbeid verricht tegen zijn wil. Al op 28 februari 1941 kwam er een verordening van de Rijkscommissaris. Volgens deze verordening ‘konden Mijn vader was journalist en werd werkloos. De ‘Rotterdammer’ bewoners van het bezette Nederland werd gesloten, omdat de directeur zich niet bij de Kultuurkamer door het gewestelijk Arbeidsbureau worden verplicht, voor een bepaalde wilde laten inschrijven. Mijn vader kwam te werken bij het tijd op een aangewezen plaats binnen Gewestelijk arbeidsbureau. Daar haalde hij onder andere kaarten Nederland diensten te verrichten’. Het arbeidsbureau kon bedrijven verplichten uit de bakken, zodat mensen ‘niet meer bestonden’. Hij is opgepakt arbeidskrachten af te staan. In maart en gedeporteerd naar Vught. We kregen een tip en hoorden waar 1942 werden de woorden ‘binnen Nederland’ geschrapt uit de verorde- en wanneer hij en anderen op de trein zouden worden gezet. Mijn ning. Vanaf die tijd werden als eerste de moeder en ik zijn gaan kijken en hebben mijn vader even kunnen metaalarbeiders getroffen. Binnen het Kleiweg kwartier betrof het bijvoorbeeld spreken en hebben hem uitgezwaaid. Dit was ons laatste contact... Vijlenfabriek en slijperij G.H. Watson. In 1945 is hij omgekomen in Buchenwald. Tot twee maal toe werden werknemers

149 geselecteerd en in Duitsland te werk van de gemeenteraad namens de SDAP. gesteld. 21 december 1940 wordt hij ontheven Voordat de razzia’s van 1944 plaatsvon- uit zijn functie. Precies tien maanden den werden 40 tot 50.000 mensen uit later wordt hij opgepakt en uiteindelijk Rotterdam te werk gesteld in Duitsland. vermoord in kamp Mauthausen. Vanaf 22 oktober 1940 volgde de ver- plichte opgave van Joodse bedrijven Joodse inwoners en ondernemingen met een Joodse De stad Rotterdam (inclusief de gean- eigenaar. Op 12 september (zes weken nexeerde gemeenten) telde in 1940 eerder!!) stuurt de politie Hille gers berg 12.000 Joden. Het nationaal- socialisme een brief naar de Sicher heits polizei was echter zeer antisemitisch. Joden Rotterdam met daarin dertien namen van werden bestempeld als de gevaarlijkste bedrijfs- of praktijkeigenaren of mensen en gemeenste vijand van nationaalso- met een directievoering. Eén van hen cialistisch Duitsland. Al vrij snel na de betrof het bedrijf van L.M. Lansberg aan bezetting volgden dan ook de eerste de Rozen laan. Op grond van Verordening maatregelen om Joden te isoleren. Voor 154/1941 moesten alle Joodse onroe- 26 oktober 1940 moesten alle amb- rende goederen en hypotheken wor- tenaren en leraren een Ariër verklaring den aangemeld bij de Niederländische inleveren. Vanaf november 1940 werd Grundstückverwaltung (NGV). Na de aan- begonnen met het ontslaan van Joodse melding nam de NGV het beheer over en ambtenaren en leraren. Dat verliep begon vervolgens met de onteigening en veelal zonder enige ophef. Joseph verkoop van de onroerende goederen. Pienas, 24 jaar en werkzaam op de De Haagse familie Vieyra bezat grond afdeling sociale zaken van Hillegers berg rondom de Bergse Plassen. Tijdens de wordt op 22 november 1940 ontslagen. oorlog werd de gemeente Rotterdam In Schiebroek is Rudolph Querido lid eigenaar van deze grond.

Volgens Stapelkamp zijn in Links Anton Stapelkamp schreef in 2009 het boek Hillegersberg 203 mensen vermoord ‘Een gedenkteken en een en in Schiebroek 45. Totaal 248 naam’ ter nagedachtenis aan de Joodse inwoners van mensen. Van hen woonde de helft Hillegersberg, Schiebroek en (125) in het Kleiweg kwartier. 100 uit Terbregge. Sybren Vlasblom maakte het ontwerp. het Hillegersbergse deel, 25 uit het

Schiebroekse deel. Rechts Stolpersteine in de Juliana van Stolberglaan 71

150 Op 10 januari 1941 is de verordening geven gehoor aan deze oproep. Voor van toepassing dat iedereen zich bij het tweede transport, twee dagen later de gemeente moet laten registreren melden 800 mensen zich van de even- als zijnde ‘van geheel of gedeeltelijk eens 2.000 opgeroepen mensen. Voor Joodse bloede’. Wel op eigen kosten: het derde transport komen nog minder . 1 per persoon. 398 inwoners van mensen: 520 van de 2.000. Al deze Hillegersberg staan genoteerd op deze transporten worden begeleid door de lijst. 294 als Jood, 6 als driekwart Jood, Joodse Raad afdeling Rotterdam, die 79 als half Jood en 19 als een kwart vanaf maart 1942 is gevestigd aan de Jood. Op de lijst van Schiebroek staan Essenburgsingel 24. 133 mensen. Op 8 en 9 oktober 1942 volgen er De isolatie begon vanzelf na afkon- razzia’s en worden mensen uit hun huis diging van de maatregelen. Ook wel gehaald. Op 9 oktober zijn er ook straat- geholpen door de dreiging van fana- razzia’s. Daarna lijkt het tot februari 1943 tieke NSB leden. Zo sloten bioscopen wat rustiger te worden. Dan wordt het en verenigingen hun deuren voor Joodse ziekenhuis aan de Schiet baan- Joden. Plaswijckpark bijvoorbeeld straat, het Gesticht voor oude lieden werd voor hen verboden terrein. In het aan de Claes de Vries laan en het Joods Kleiweg kwartier mochten Joodse kin- Weeshuis aan de Mathenesserlaan leeg- deren niet meer deelnemen aan het gehaald. Totaal worden 250 zieke en schoolzwemmen. oude mensen, kinderen en hun verzor- gers op transport gezet. In juli 1942 vinden de eerste transporten plaats vanaf Loods 24 op het terrein van Eind september 1943 wordt de Joodse de Gemeentelijke Handelsinrichtingen. Raad opgeheven en worden alle men- Voor het eerste transport worden 2.000 sen weggevoerd. Het aantal Joden in mensen opgeroepen. 1.120 mensen de stad is op dat moment geminimali- seerd. Eigenlijk zijn alleen de gemengd gehuwden nog over. Zij worden in juni 1944 opgeroepen om te werk te wor- den gesteld ergens in Nederland. De behandeling van hen wordt ‘niet slecht’ genoemd.

Het is 2 februari 2018. Ik heb een afspraak met de kunstschilder Frans Stuurman. Het is mooi weer dus ik loop vanaf het Bergpolderplein naar de Kootse kade. Via de Juliana van Stol berg laan ga ik naar de Straat-

151 weg. Onderweg loop ik langs twintig familie het huis toegewezen door de ‘Joodse huizen’. Dertien in de Juliana Evacuatiecommissie. Het was te huur van Stol berg laan. Sta even stil bij de voor . 37 per maand. Het huis was struikelsteen (Stolpersteine) op num- leeg. Er hing alleen nog een kalender mer 71. In het stukje Straatweg richting aan de zijkant van de schoorsteen in Kootsekade kom ik langs zeven adres- de achterkamer. Boven lagen er nog sen waar Joden hebben gewoond. nieuwe papierwaren. En de lamp in de hal natuurlijk. Nadat ik heb aangebeld doet Frans zelf de deur beneden open. ‘De deur klemt Dit alles was van de eerste huurder, de Links De lamp uit 1925 hangt en gaat niet meer automatisch open’ familie Pienas. De heer Meyer J. Pienas er nog steeds. zegt hij. Meteen stap ik de jaren twintig en zijn vrouw Grietje Pienas-Slagter binnen. De hoge hal heeft een fraaie trouwden in 1915. Tien jaar later kwa- Rechts 10 deuren die trap. Aan de muur zitten prachtige don- men ze naar Hillegersberg en bewoon- symbool staan voor de vele ker geelbruine tegels met donkergroene den het huis met hun drie kinderen. deuren waar in het Kleiweg- randen. Het stucwerk heeft strakke Helena Rosalie werd geboren in 1916, kwartier 125 mensen zijn motiefversieringen. Aan het plafond Joseph Meyer in 1918 en de jongste, doorgegaan. En nooit zijn hangt de lamp van de eerste bewoners, Nanette Leonie, in 1920. Ze woon- terug gekomen omdat die het huis in 1925 betrokken. We den hier tot het einde van de zomer ze werden vermoord lopen naar boven. De voorkamer heeft van 1942. Helena en Joseph hebben door Nazi-Duitsland of een erker die gevormd wordt door twee zich in juli 1942 gemeld bij Loods24 omkwamen in erbarmelijke driehoeken. De bovenlichten hebben en zijn september 1942 vermoord in omstandigheden. nog het gele glas uit de begintijd van Auschwitz. Meyer werd ’s nachts uit huis het huis. De achterkamer heeft een gehaald. Grietje, die op dat moment in strakke symmetrische pui met open- het Bergwegziekenhuis lag werd daar slaande deuren. Aan beide kanten van opgehaald. Beiden zijn naar Auschwitz de schoorsteen hangt werk van Frans. gebracht en daar vermoord in november Eén schilderij, een vroeg werk vertelt hij, 1942. Alleen Nanette heeft de oorlog herken ik direct aan zijn geheel eigen overleefd en is verhuisd naar Amerika. stijl. De kamers zijn gescheiden door Haar man Meijer Frank is februari 1945 schuifdeuren met aan beide zijden een omgekomen in kamp Flossenbürg. kast. Eén van deze kasten is open en Eénmaal aan de kofe vertelt Frans dat fungeert als boekenkast. hij hier zijn hele leven heeft gewoond. Als Frans aan het kofezetten is loer Eerst met zijn ouders, broer en zus. Nu ik even naar de inhoud van deze kast. is hij de huurder van het bijna honderd- Ik zie het hele werk van Dr. L. de Jong jarige pand. Aan de hand van stratenlijs- staan en veel andere boeken over de ten en het adresboek uit de jaren dertig Tweede Wereld oorlog. De boeken heb ik een lijst van bewoners gemaakt blijken van zijn vader te zijn geweest. van de Kootsekade in die tijd. Ik geef Hij was in leven Hofmeester bij de hem aan Frans. Hij kent de meeste men- Holland Amerika Lijn. In 1943 kreeg de sen en vertelt er allerlei verhalen over.

152 De dochter van de familie In het Hol op en zie deze concrete aanwijzingen van nummer 12B was bevriend met Nanette. de aanwezigheid van de familie Pienas. Ze hebben na de oorlog nog met elkaar De vader van Frans vond dat die niet gecorrespondeerd. moesten verdwijnen. Frans vertelt dat Bij nog een kopje kofe vertel ik hem binnen afzienbare tijd de erker vervan- dat ik in de boekenkast heb gekeken gen gaat worden, net als de pui aan de en dat het me opviel dat ik ook boeken achterkant. ‘Het zijn dan niet meer de zag over het antifascisme. Van zijn vader ramen waardoor ook de familie Pienas heeft Frans geleerd, dat discriminatie en naar buiten heeft gekeken. Daar denk ik uitsluiting heel kwalijk is en dat het kan wel eens aan als ik hier zo zit’ zegt Frans. leiden tot uitwassen. ‘Het huis waarin ik ‘ Net zoals ik aan hen denk als ik iets woon draagt een beladen geschiedenis aan het doen ben in het huis. Soms voel in zich. Het huis is niet zo maar een huis. ik de aanwezigheid van de leden van Het is een symbool dat met respect de familie Pienas’ vertelt hij verder. ‘We behandeld dient te worden’ vertelt leven als het ware met elkaar in dit huis. Frans. In verschillende deurposten zitten Ik ben niet bang en heb geen schuld- nog zichtbare putjes waarin de schroef- gevoel. Ik voel wel een verantwoorde- jes hebben gezeten van een mezuzah lijkheid over deze afschuwelijke gebeur- (mezoeza). Op de veranda zit nog een tenis in onze historie, waarvan mijn huis stopcontact met een snoertje naar het getuige is geweest. We moeten ervoor plafond dat leidt naar een tting. Ik krijg zorgen, dat dit nooit meer gebeurt’. een kleine rondleiding door het huis

153 Ik loop terug via de Kleiweg. Onderweg het paramilitaire verzet op de afdeling denk ik: ‘Waarom hebben de leden van gevangenis van het hoofdbureau van de familie Pienas geen struikelsteen?’ politie aan het Haagse Veer sprak zeer tot de verbeelding.

Stolpersteine De Duitsers wilden voorkomen, dat in Stolpersteine is een project van de Nederland hetzelfde zou gaan gebeuren Duitse kunstenaar Gunter Demnig. Hij als in Frankrijk en België. Na ‘geheime brengt gedenktekens aan op het trottoir beraden’ werd besloten om de ‘weer- voor de huizen van mensen die door de bare mannen’ van zeventien tot veertig nazi’s verdreven, gedeporteerd, ver- jaar op te pakken in de grote steden moord of tot zelfmoord gedreven zijn. van West Nederland: Amsterdam, In het Kleiweg kwartier zijn op twee Rotterdam, Den Haag en Utrecht. plaatsen stenen gelegd. We zagen Rotterdam zou als eerste aan de beurt al eerder de stenen voor de heer en komen. De stad was immers van grote mevrouw van Gelder-van Dantzig. Op strategische en operationele betekenis de Straatweg 68a zijn stenen gelegd geworden voor de Duitsers. voor de Familie Reens. Ze hadden daar Van deze zeer geheime actie ‘Aktion ‘een winkel in bloemen’ volgens het Rosenstock’ kwam het verzet in adresboek van 1938. Rotterdam toch op de hoogte. Men zag ook wel meer militaire beweging in de stad. Bijvoorbeeld dat er veel Duitsers Pamet dat door Duitse De razzia’s van 1944 werden ingekwartierd in de remise aan soldaten huis aan huis werd Tegen het einde van de oorlog had de de Kootse kade. Al snel bleek dit één bezorgd. bezetter steeds meer arbeiders nodig van de verzamelplaatsen te worden www.derazziavanrotterdam.nl om de oorlogsmachine draaiend te houden. Toch was dit niet de eigen- lijke reden van de razzia’s op 10 en 11 november 1944. Duitsland leidde ernstige verliezen in Frankrijk en België. Van grote betekenis was de hulp die de geallieerden kregen van de bevolking. Het verzet in Nederland en Rotterdam was in het laatste jaar van de oorlog sterk gegroeid. Niet alleen in aantal, maar ook in georganiseerdheid. De gevolgen van Dolle Dinsdag, 5 septem- ber 1944, waar men uitging van een snelle bevrijding van de rest van Europa maakten de bezetter nerveus. Ook de overval van 24 oktober 1944 door

154 vanwaar de jongens en mannen verder Soldaten traden soms hardvochtig op en werden vervoerd per schip, trein of controleerden het hele huis. Regelmatig gewoon te voet. leek het echter ook op een verplicht In de nacht van 9 op 10 november was nummer voor de soldaten en keek men om 4.00 uur de stad volledig afgeslo- de andere kant op. De volgende dag ten van de buitenwereld. De razzia zou ging men minder zachtzinnig te werk en plaatsvinden op 10 en 11 november. was er sprake van intimidatie en geweld. De binnenstad en omliggende wijken op de 11e. De buitenwijken op Zuid en De omstandigheden in de verzamel- het noordelijk gelegen Hillegersberg plaatsen waren erbarmelijk. Het was en Schie broek op de 10e. Waterwegen bovendien koud en er viel een kille werden gebruikt als natuurlijke grens. regen. Vrouwen en familie van de Eén daarvan was het Noorder kanaal mannen die op straat waren opge- langs de Ceintuur baan. Het muizenga- pakt brachten eten en kleding. Bij de tje en de boogbrug bij Allan werden remise werden deze bezoekers op afgesloten. Elke straat werd afgezet. afstand gehouden door de brand- Soldaten drongen huizen binnen en spuit op hen te zetten. Op andere deden huis aan huis het pamet BEVEL plaatsen richtte men geweren op de in de brievenbussen. behulpzame familieleden. De vol- gende dag vertrokken de jongens en

Ik was 6 jaar. Het is deels langs me heen gegaan. Wel weet ik dat er In 1944 was de razzia. De Duitsers opeens een SS-er aanbelde en binnen kwam. We waren verstard. gingen alle huizen in. Mijn vader

was verstopt. Iemand riep: ‘X is

binnen de leeftijd hoor en kan ook Er stond een motorrijder bij het bruggetje over de vaart bij de naar Duitsland’. Ik weet niet meer Achterweg. Hij moest voorkomen dat mensen zouden ontsnappen naar of het een NSB-er was of gewoon de Schiebroekse polder. Toch ontsnapte mijn broer. een fanatiekeling.

Op verzoek heeft een agent op

Er werd niet veel over de oorlog gesproken bij ons. Ik heb weleens het bureau aan de Straatweg mijn verhalen gehoord dat mijn vader en zijn broer zijn opgepakt tijdens een vaders persoonsbewijs aangepast. razzia. Ze zijn beiden weten te ontsnappen en hebben nooit gewerkt Hij viel toen net buiten de leeftijds- voor de Duitsers. grens van veertig jaar.

155 mannen vanuit de remise te voet naar 40.000 mannen te kunnen oppakken en Delft en Gouda om zo verder per trein zo de vitaliteit in de samenleving geweld naar elders te worden gebracht. Het aan te doen. Het verzet en de hulp aan was nog steeds koud en nat. Schamel de bevrijders zou op deze manier ernstig gekleed en op slechte schoenen zeul- verzwakt worden. Het werden er 12.000 den ze met koffers en dekens richting meer. Totaal werden 52.000 jongens en onbekende bestemming. mannen in Rotterdam opgepakt. Van hen vluchtten 2000 man of stierven door Eind 1944 zouden er nog 70.000 van de omstandigheden. 10.000 bleven in de 120.000 mannen in de stad moeten Nederland en werden aan de oostgrens zijn. Die andere 40.000 tot 50.000 waren te werk gesteld. De rest, 40.000 mannen elders door de Arbeidsinzet. Joodse gingen naar Duitsland om daar te werken Geschreven door de dochter mannen waren afgevoerd en vermoord in als hulparbeider aan de spoorwegen van J. Bout, boekhouder, de kampen, gevlucht of ondergedoken. en versterkingen of in de industrie. De Philips Willemstraat 47 / Veel mannen waren in die periode onder- mannen werden veelal ondergebracht in Oranje Nassau straat. gedoken. De bezetter rekende erop barakken, leegstaande schoolgebouwen Collectie Museum Rotterdam

156 en dergelijke Het eten was eentonig, der en herhaalt de actie tot de die auto maar vaak beter dan in Rotterdam. Veel vol genoeg zit. De gevangen genomen van hen keerden ziek, getraumatiseerd mannen worden in het politiebureau aan en sterk vervuild terug. het Haagse Veer gevangen gehouden en afgevoerd naar Duitsland. Er was veel discussie over het ‘succes’ van de razzia. Het verzet verweet de Op 16 januari 1945 wordt er nog een bevolking slapheid en ervoer het als een straatrazzia gehouden in Hillegersberg slag in het gezicht van hen die hun leven en Schiebroek. Ook vrouwen en kinde- riskeerden voor de vrijheid. Anderen ren worden van straat geplukt. Ze wor- benadrukten dat de hele operatie zeer den ’s avonds weer naar huis gestuurd. goed was voorbereid en uitgevoerd. Het verrassingseffect werkte in het voordeel van de Duitsers. Ook de deplorabele Het verzet gesteldheid van de bevolking speelde In de eerste periode van de oorlog een rol bij zoveel intimidatie en geweld bestond het verzet vaak uit kleine en zou een factor voor het ‘succes’ zijn groepjes. Dit plaatselijk georganiseerde geweest. Verder speelde het verraad van verzet was afkomstig uit de diverse ondergedoken mannen een rol. Buren zuilen. Vanaf het begin was er onder- en andere omwonenden waren angstig scheid te maken in verzorgingsgroe- voor de represaille van de bezetter: het pen, spionagegroepen en paramilitaire in brand steken van het huis, met gevaar groepen. Binnen het Kleiweg kwartier voor de woning van de buren. heeft de gereformeerde Nassau kerk een zekere rol gespeeld in het verzet. De De remise is het vertrekpunt In Den Haag en omgeving heeft de eigenzinnige en rechtlijnige dominee voor de jaarlijkse 4 mei her- bezetter later razzia’s uitgevoerd. Het D. Couvée predikte niet alleen voor vrij- denking. Op het gebouw is ‘succes’ was aanzienlijk minder. De heid en verzet tegen de bezetter. Door een plaquette aangebracht. geplande razzia’s in Amsterdam en contacten te onderhouden in het verzet Gemaakt door Ineke van der Utrecht zijn nooit uitgevoerd. In totaal werd het mogelijk om Joodse inwoners Kooij. zijn 74.000 mannen opgepakt bij de te helpen onderduiken. Ook de gere- razzia’s in de Randstad. formeerde bakker Van der Meer die aan Het doel om de vitaliteit in de samen- de Prins Bern hard kade woonde nam leving ink te ondermijnen is maar ten deel aan het verzet. In het boek De red- dele bereikt. Het verzet en de weerstand ding van de familie Van Cleeff (Kok & werden na november 1944 alleen maar Michielsen 2015) wordt hier uitgebreid sterker en groter. Des ondanks ging de over geschreven. bezetter door met razzia’s. Er vonden Binnen de drie kerken in het Kleiweg- zogenoemde Blitz-razzia’s plaats. Een kwartier werd ook extra geld ingeza- dichte auto stopt in de buurt van jon- meld. Hiervan werden gezinnen onder- gens en mannen. Ze worden gedwon- steund waarvan de man of oudere zoon gen plaats te nemen: De auto rijdt ver- was weggevoerd om in Duitsland te

157 gaan werken. Ook de Joodse gezinnen, De bevrijding en de die zonder inkomsten zaten werd steun nasleep verleend. In de Christus Koning kerk Op 5 mei 1945 capituleerde Duitsland. zouden wapens zijn verstopt, net als in Nederland werd bevrijd door de gealli- het verenigingsgebouw van voetbal en eerde legers. cricket vereniging VOC. Deze vereniging had toen nog zijn velden aan de Kleiweg De Duitse soldaten, die gelegerd waren op de grens van Over schie. Op de web- in de diverse scholen in het Kleiweg- site van de vereniging wordt vermeld kwartier vertrokken. De vele NSB’ers dat materiaalmeester Roel Vermeulen werden gearresteerd en weggevoerd. op 12 november 1944 is gefusilleerd. Het Kring huis aan het Villa park werd gesloten en onder andere door jongens Door de toenemende vraag naar leeg geroofd. Na de jaren van repressie, onderduikadressen ten behoeve van angst en honger komt ook de ontlading. Joden, mensen die vluchtten voor de Vrouwen en meisjes die zich hebben arbeidsinzet, studenten en oud-mili- opgehouden met de Duitse solda- tairen kwam in 1942 het verzet in een ten werden naar het Bergpolder plein stroomversnelling. Er was niet alleen gebracht. Ze ondergingen een vernede- Persoonsbewijs van C. Bos, behoefte aan onderduikadressen, maar rende behandeling door het afknippen Juliana van Stolberglaan, ook aan bonkaarten waarop eten en van het haar. Hillegersberg. andere levensbehoeften te krijgen Collectie Museum Rotterdam waren. Knokploegen gingen daarvoor zorgen. De zogenoemde distributie- kantoren werden overvallen om de benodigde bonkaarten buit te maken. Door de invoering van het persoonsbe- wijs werd het nodig om die te kunnen vervalsen. Er ontstond een illegale pers. Er ontstonden illegale fondsen. In 1941 werd in Hillegersberg gestart met de Zeemanspot. Later ontstond ook het Landrottenfonds. Uit beide fondsen ont- stond het Nationaal Steunfonds.

158 Na verloop van tijd werd de zoge- Al snel werd, voor zover mogelijk, het noemde Spertijd afgeschaft. Tijdens de gewone leven opgepakt. Het levens- oorlog was er een uitgaansverbod tus- motto was vaak: vooruit kijken, niet sen 20.00 en 4.00 uur voor alle mensen. achterom. In de talrijke gesprekken die ik voerde tijdens de samenstelling van De zomer van 1945 was lang en warm. dit boek is de Tweede Wereld oorlog een De hele zomer werd er gefeest. In oorlog die voor een deel van de bewo- allerlei straten organiseerden mensen en ners lang geleden is en onderdeel is van buurtcomité straatfeesten. de geschiedenis. Het is voor anderen in het Kleiweg kwartier een oorlog, die minder lang geleden lijkt en nog een rol speelt in het huidige leven.

Bevrijdingsfeest in de Gladiolusstraat (Bloemenbuurt Oost) zomer 1945.

159 160 Bestuur, macht en invloed

Tussen burgemeester Jonkheer de Villeneuve en burgemeester Ahmed Aboutaleb.

Maatschappelijk gezien was het begin betaalde en bepaalde burgerrechten van de twintigste eeuw in heel Europa had. In de praktijk betekende het, dat een roerige tijd. Bestuurlijk zijn nog minder dan de helft van de mannelijke de laatste resten van de zogenoemde inwoners kon stemmen. De zetels in de Nacht wakers staat te zien. De overheid is gemeenteraden en College van B&W in een dergelijke staat klein. Zij bemoeit werden verdeeld tussen de leden van de zich zo weinig mogelijk met haar betrekkelijk kleine, plaatselijke elite van burgers. De staat zorgt alleen voor de ingezeten boeren, invloedrijke notabelen veiligheid van de burgers en verdedigt en middenstanders. De burgemeester het land. Ons land kent vanaf het begin van Hillegers berg was een Jonkheer. van het Koninkrijk drie bestuurslagen: de Schie broek had geen eigen burgermees- overheid, de provincie en de gemeente. ter. De burgemeester van Overschie of Er is echter nog een laag, die stamt uit Hillegersberg was ook burgemeester van de Grafelijke tijd en de Franse reorgani- Schiebroek. Er was eigenlijk nog niet echt satie heeft overleefd: het waterschap of sprake van een plaatselijke partijpolitiek. hoogheemraadschap. Het was meer een bevriende commis- sie vanuit de lokale elite. Deze raad en Voor de grondwetswijziging van 1917 college van B&W besloot in samenspraak hadden vooral de klassieke liberalen met het polderbestuur om het grondwa- het voor het zeggen. Kenmerkend was ter in de polder te verlagen en maakte de laisser-faire houding waarmee zij de eerste plannen voor de uitbreiding bestuurden, die past bij een Nacht- van Hillegersberg. Het polderbestuur De acht gemeente raadsleden wakers staat. Tot die tijd hadden alleen bestond eveneens uit de plaatselijke elite, met burgemeester, secretaris mannen van 25 jaar en ouder stemrecht. met name de grondbezitters. Besturen en politiefunctionaris van Deze man kon overigens alleen stem- en ondernemen liep in die tijd nog door Schiebroek rond 1919. men wanneer hij voldoende belasting elkaar. Niet alleen in de polderbesturen;

161 de gemeenten waren vanaf het einde In Nederland vertelde P.J. Troelstra van de negentiende eeuw ook onder- van de SDAP zijn gehoor: ‘De arbei- nemend. De gemeenten stichtten een dersklasse in Nederland grijpt thans de eigen waterbedrijf en aan het begin van politieke macht’. Die revolutie kwam er de twintigste eeuw ook een elektriciteits- niet. De economie trok in 1919 enorm bedrijf, een gasbedrijf en telefoonbe- aan. Er kwam veel werk en verbetering drijf. Na de Eerste Wereldoorlog werd binnen de bevolking. er al veel samengewerkt met de grote buurgemeente Rotterdam. Het bleek al Met de Russische revolutie in het achter- snel nodig om meer regionaal te gaan hoofd was men echter niet gerust. Als samenwerken. tegenactie kwamen er burgerwachten, die werden bemand door vrijwilligers. Ze wer- Na de grondwetswijziging van 1917 den getraind in het hanteren van wapens kregen alle mannen van 25 jaar en ouder en traden op bij ongeregeldheden. Ook stemrecht. Vrouwen konden wel geko- Hillegersberg en Schiebroek kenden een zen worden als Tweede Kamerlid. De burgerwacht en een schietvereniging. nieuwe kieswet zorgde niet alleen voor Hille gers berg had drie Vendels met elk een verbreding van het politieke spec- een eigen commandant. In de jaren trum, maar ook voor een verdergaande dertig was K. Mulder commandant van democratisering van het bestuur. Naast Vendel III (Kleiweg). Ze oefenden in het de klassieke Liberalen kwamen ook de gymnastieklokaal aan de Julianastraat. confessionele partijen ARP, RKSP en CHU (Prinses Margrietlaan). P.J. Gouweleeuw enorm op. Ook de socialisten kregen was in de jaren dertig de commandant veel aanhang. In 1919 werd het alge- van de Schie broekse burgerwacht en meen kiesrecht ingevoerd voor mannen schietvereniging. Deze schietoefeningen en vrouwen van 25 jaar en ouder. vonden plaats in de openbare school aan De gemeenteraden, die direct na de de Bilderdijkstraat (Koraalstraat). Eerste Wereldoorlog werden geïn- stalleerd waren dus gekozen door alle Jhr. V.H. de Villeneuve was van 1907 tot kiesgerechtigde mannen van de beide 1924 burgemeester van Hillegersberg. dorpen. Hillegersberg had toen 1025 Na de verkiezingen van 1919 werd kiesgerechtigden; in Schiebroek waren hij tevens tot 1924 burgemeester van dat er 158. Alle raadsleden waren in 1919 Schiebroek benoemd. nieuw; de vorige raden waren namelijk unaniem afgetreden. Tijdens de verkiezin- Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen gen van 1919 waren er eigenlijk ook nog van 1923 stemmen voor het eerst ook geen partij programma’s. Alleen de SDAP alle vrouwen mee. In Hillegersberg stijgt had dat in die tijd. Andere partijen volg- het aantal kies gerechtigden van 1.025 den in de loop van de jaren. Van lieverlee naar 2.345. Ook in Schiebroek zijn er dat kregen deze plaatselijke programma’s jaar tweemaal zoveel kiesgerechtigden: meer relatie met de landelijke politiek. van 158 naar 355.

162 Gemeente Hillegersberg

De gemeente Hillegersberg dateert Na de annexatie van Hillegersberg door van 1816, direct na de stichting van de gemeente Rotterdam is het samen het Koninkrijk der Nederlanden. Het met Schiebroek een stadsdeel. Het gebied van Hillegersberg werd ontwik- wapen is overgedragen aan Rotterdam, keld vanuit de Rotte richting Schiebroek maar wordt niet meer gebruikt. voor wat betreft het Klei weg kwartier. Ook Hillegersberg kreeg direct na De zandheuvel met de voorloper van de Eerste Wereldoorlog een nieuwe de Hille gonda kerk werd bij de grote gemeenteraad, die bestond uit elf overstromingen rond 1150 gespaard mannen. Het College van B&W werd terwijl de kapel verder stroom neer- gevormd door burgemeester Jonkheer waarts verwoest werd. Daardoor werd V.N. de Villeneuve en de wethou- de kerk in Hille gers berg de moederkerk ders A.J. Breedveld en J. Schiereck. van andere parochies langs de Rotte. Breedveld zou tot 1941 raadslid blijven. Op deze manier ontstond al vroeg het Hij was van 1918 tot 1931 wethouder. ambacht Hillegersberg. Dit college heeft gezorgd voor de grote Het wapen wordt al genoemd in het jaar uitbreidingsplannen van Hillegersberg 1500 en toont de reuzin Hillegonde. noord en zuid. Het zand loopt uit haar schort en vormt Links Burge meester De volgens de legende de heuvel waarop Villeneuve. het kasteel en de Hillegondakerk zijn Aantal inwoners en Rechts wethouder gebouwd. kiesgerechtigden Breedveld. Aan het begin van de twintigste eeuw was Hillegersberg een dorp met een kleine kern rondom de heuvel. Het gebied van het dorp bestond voor het grootste deel uit onbebouwd land en waterplassen. In het zuidelijkste deel van Hillegersberg stonden de meeste woningen. Bijna 4.000 van 7.000 geregistreerde inwoners zijn bij de grenswijziging van 1903 Rotterdammer geworden. Pas tijdens de urbanisatie in de jaren twintig en dertig zou het aantal inwoners weer gaan groeien. Op een spectaculaire wijze nog wel: van 5.000 in 1920 naar 15.000 in 1931. In 1941 had Hillegersberg 26.800 inwoners.

163 Stemgedrag en de socialisten van de SDAP leverden Hillegersberg was voor de Tweede de andere twee wethouders. Wereldoorlog vooral een christelijk dorp. Ruim de helft van de mensen Wie waren die vertegenwoordigers van stemden op een christelijke partij met de bevolking? Om een idee te geven de gereformeerde AR als aanvoer- van de status binnen de gemeenschap der naast de hervormde CHU en de heb ik een overzicht gemaakt van de rooms-katholieke RKSP. De socialisten laatste gemeenteraad. De leden die en vrijzinnigen waren goed voor onge- in het Kleiweg kwartier woonden zijn veer een kwart van de stemmen. Vijftien aangeduid met een *. Tevens heb ik procent was in die periode voor de gekeken naar hun adres en beroep. Het liberalen. Het lijkt erop dat in de jaren blijkt een heel gemêleerd gezelschap dertig eerst een deel van deze stemmen te zijn geweest, afkomstig uit alle delen naar het Verbond voor Nationaal Herstel van de gemeente en met een diversiteit en later naar de NSB is gegaan. Een aan sociale klasse. deel van de sociaal democraten zou ook overgegaan kunnen zijn naar deze par- De meeste raadsleden deden naast hun tijen. Een deel van hen zou echter ook werk in de gemeenteraad meer in de naar de vrijzinnigen zijn overgestapt. Dit gemeenschap. Natuurlijk wel binnen hun zijn echter speculaties. Immers tussen eigen zuil. Zo was P.H. Dijkshoorn ook 1929 en 1933 kreeg de gemeente ruim lid van het polderbestuur, bestuurslid 3000 nieuwe ingezetenen met kiesrecht, bij de Boerenleenbank en de Hollandse De bevolking bekijkt die de uitslag hebben kunnen doen maatschappij voor de landbouw. Ook de aangeplakte verkie- bepalen. In 1931 werd de raad om deze M.C. Siezen was lid van het polder- zingsuitslagen. Hoek reden uitgebreid van elf naar zeventien bestuur. Voor de vereniging Zoekt het Straatweg-Kleiweg. zetels.

Samenstelling van de laatste gemeenteraad De samenstelling van de gemeenteraad liet ook hier de dominante aanwezigheid van de conventionele partijen zien. Van de zeventien raadszetels werden er tien door hen bezet. Tussen deze partijen was niet echt sprake van broederliefde: ze zagen elkaar eerder als concurrenten. Het laatste college had alleen een verte- genwoordiger van de RKSP, hoewel de burgemeester de AR stem wel liet gel- den. De liberalen van de Vrijheidsbond

164 verlorene was hij penningmeester en Opvallend is, dat binnen de rooms- hij was bestuurslid van de kiesver- katholieke zuil de functies altijd werden eniging voor het CHU. M.J. Janssen ingenomen door een kapelaan of was bestuurslid van woningbouw- andere geestelijke functionaris binnen vereniging Onze Woning en van de de kerk. Vereniging Ziekenhuisverpleging. Ook A.J. Breedveld deed er van alles naast: Het laatste College van B&W bestond Vereniging voor volksbelangen en de na de gemeenteraadsverkiezingen van AR kiesvereniging. Binnen de socia- 30 juni 1939 uit Burgemeester (vanaf listische zuil was B. Mensen actief in 1924) F.H. van Kempen (AR) en wethou- de commissie tot wering van school- ders W.L.M. Daniels (RK), J. Spronkers verzuim, woningbouwvereniging Aller (SDAP) en Ir. J.J. Terwiel (VB). Belang en de plaatselijke toneelvereni- Net als A.J. Breedveld, waren ook ging De Epigonen. Binnen de liberale W.L.M. Daniëls en J. Spronkers gedu- gemeenschap was J.J. Terwiel actief rende een aantal perioden gemeente- in het Volksonderwijs en de Centrale raadslid en/of wethouder. In de jaren oudercommissie van het openbaar dertig was M.C. Siezen (CHU) zes jaar onderwijs. Hij was ook bestuurslid van lang wethouder. Hij komt naar voren als de kiesvereniging van de Vrijheidsbond een ambitieuze man, was vanaf 1927 en van De buiten sociëteit Lommerrijk. raadslid, verdreef in 1931 op slinkse

Gemeenteraadsverkiezingen Hillegersberg in raadszetels

1919 1923 1927 1931 1935 1939

Anti Revolutionaire Partij 3 3444

Christelijk Historische Unie 1 2332

Rooms-Katholieke Staatspartij 1 1333

Sociaal Democratische Arbeiders Partij 1 2433

Vrijheidsbond 322

Verbond Nationaal Herstel 2* 0

Vrijzinnige Democratische Bond 1

Lijst Janssen 2

11 11 11 17 17 17

*1 lid scheidde zich al snel af en ging verder als ex VNH. Hij was lid van de NSB

165 wijze Breedveld uit het college en werd Openbare orde en in 1938 burgemeester van Vlaardingen. veiligheid Er waren meer gemeenteraadsleden Brandweer met een lange staat van dienst. Vanaf juli 1920 kende Hillegersberg B. Mensen (SDAP) was lid van 1919 tot een Vrijwillige Brandweer. De brand- 1941, D. van der Kooy (AR) van 1919 tot weer telde zes handbrandspuiten met 1939 en M.J. Janssen (RKSP en later lijst elk een eigen Brandweervereniging Janssen) van 1919 tot 1941. met brandspuitmeester. De gehele brandweer stond onder leiding van een opperbrandmeester-commandant. In

Gemeenteraadsleden van Hillegersberg 1939-1941

J.L. v.d Pauw * AR J. v. Stolberglaan 29b Adjunct accountant

A.J. Breedveld AR Grindweg 54 Zonder beroep

L. Kolpa * AR Hillegondastraat 3a Bouwkundige/aannemer/taxateur

W. v.d. Have * AR Rozenlaan 45b Bestuurder vakvereniging

P.H. Dijkshoorn CHU Dorpsstraat 116 Veehouder

J.W. Verbeek CHU Berglustlaan 47a Adjunct accountant

J.S. Beemer * RKSP J. v. Stolberglaan 73a Administrateur

W.L.M. Daniels RKSP Straatweg 156 Koopman in uurwerken

A.H.J. Steeman RKSP Grindweg 48 Directeur

A. Heus SDAP v.d. Veldelaan 31 Houtbewerker

B. Mensen * SDAP Robert Owenstraat 13 Blikslager

J. Spronkers SDAP Grindweg 70 Secretaris SDAP

Mr. W.J. Jongeneel * VB Straatweg 115 Advocaat-procureur

Ir. J.J. Terwiel VB Hoofdweg 25 Werktuigkundig ingenieur

Chr. Fetter VDB Plasoord 14 Inspecteur directe belastingen

M.J. Janssen Lijst Janssen

J.H. Hermsen Lijst Janssen W.v. Hillegaersbergstr 35 b Houtzager

166 het Kleiweg kwartier stonden twee van de politie. Deze inspecteur moest het deze zes spuiten: Spuit 3 stond in de toneel verlaten, omdat hij door collega’s Hillegondastraat, naast het politiebureau in Delft werd betrapt met een andere en viel onder de Brandweervereniging vrouw dan waar hij mee getrouwd ‘De Eersteling’. Spuit 6 was te vinden was. Het bureau werd al snel te klein. in de Electroweg, naast de openbare Er moest worden uitgebreid. In 1936 school. Brandweervereniging ‘Jan van werden daarom de gebouwen van de der Heyden’ was verantwoordelijk voor Hygiënische Modelboerderij De Vaan deze spuit. aan de Straatweg 140 aangekocht door de gemeente. In 1937 was S. Voswijk Politie Inspecteur van politie en werd het Het nieuwe Politiebureau van Hillegers- nieuwe bureau gebouwd. In 1938 is het berg werd in 1921 of 1923 gebouwd politiebureau verhuisd naar Straatweg aan de Hillegondastraat. In 1934 is de 138a-140. Dit bureau bleef in gebruik heer J. de Vries nog inspecteur van tot 1971.

Vrijwillige brandweer spuit 6 aan de Electroweg.

167 Gemeente Schiebroek

Het gebied Schiebroek behoorde heeft het eerste uitbreidingsplan van bij Overschie. Rond 1266 zou het Schiebroek gemaakt. Na de gemeen- een ambacht zijn geworden van teraadsverkiezingen van 1923 krijgt Overschie met Engelbert van Broek Schiebroek een eigen burgemees- als Ambachtsheer. Het is waar- ter. De heer J.P.H. Dhont is van 1916 schijnlijk dat de ontwikkeling van gemeentesecretaris en wordt in 1924 Schiebroek is begonnen bij de huidige tevens burgemeester. Dit college had Schiebroekseweg nabij de Broeksevliet. grootse plannen met Schiebroek. Ze Deze vliet heet nu Vlietsloot en ligt in maken plannen voor uitbreiding in de het Berg en Broek park. Na de vorming Schiebroeksepolder. De bouwmaat- van het koninkrijk de Nederlanden schappij Hibex zou het project bouwen (1815) werd het ambacht in 1817 De en leende van de gemeente Schiebroek gemeente Schiebroek. ruim 1 miljoen gulden. Aangezien Schiebroek dit geld weer leende van de Het wapen werd in 1896 aan de overheid en de huizen niet werden ver- gemeente toegekend. Het wapen heeft kocht en snel in waarde daalden kwam een gouden schild met daarop een de gemeente in nanciële moeilijkhe- azuurblauwe ster. Het is afgeleid van het den. Schiebroek stond lange tijd onder wapen van het geslacht van Cralinghen. verscherpt toezicht en moest eigenlijk Na de annexatie van Schiebroek door op alle uitgaven bezuinigingen. Dit de gemeente Rotterdam is het samen latere Tuindorp Schiebroek krijgt in 1930 met Hillegersberg een stadsdeel. Het een nieuw Raadhuis aan de Ringdijk. De wapen is overgedragen aan Rotterdam, kosten voor de bouw van het Raadhuis maar wordt niet meer gebruikt. werden betaald door een nieuwe bouwmaatschappij. De burgemeester Tijdens de eerste gemeenteraadsver- woonde in de Adrianalaan. Eigenlijk kiezingen in 1919 telde de gemeente wilde hij een eigen ambtswoning. Zover zoals we eerder hebben gezien 158 is het nooit gekomen. Het middelpunt kiesgerechtigden. Op de foto aan het van Schiebroek wordt verlegd naar dit begin van dit hoofdstuk zijn de acht nieuwe Schiebroek. Het oude raadhuis/ leden van de gemeenteraad van 1919 te school aan de Kleiweg wordt gesloopt. zien. Ook Burgemeester de Villeneuve, gemeentesecretaris en latere burge- meester J.P.H. Dhont en de plaatselijke Aantal inwoners en veldwachter Willem Naaijen (1864-1935) kiesgerechtigden staan op deze foto. Aangenomen wordt Aan het einde van de Eerste dat zij voor het oude gemeentehuis aan Wereldoorlog telde Schiebroek 158 kies- de Kleiweg poseren. Dit gezelschap gerechtigden en 258 inwoners. Tussen

168 1920 en 1930 vermenigvuldigt het inwo- één raadszetel. In datzelfde jaar waren neraantal met factor vier als gevolg van er ook provinciale statenverkiezingen. de woningbouw in het Kleiweg kwartier 21 procent van de Schiebroekse inwo- en het Tuindorp langs de Ringdijk. Vijf ners stemde toen al op de NSB. Tijdens jaar later is dat getal weer verdubbeld de Tweede Kamerverkiezingen in 1937 naar 6.162 inwoners. was de aanhang teruggelopen tot 10,46 procent. De NSB deed niet mee aan de gemeenteraadsverkiezingen van 1939. Stemgedrag Waar die stemmen naar toe gegaan zijn Schiebroek was, net als Hillegersberg, is niet helemaal duidelijk. Misschien naar voor de Tweede Wereldoorlog vooral Gemeentebelangen? Van oud-bewoners een christelijk dorp. De helft van de uit de Edel stenen buurt heb ik verschil- mensen stemde op een christelijke partij lende onafhankelijke verhalen gehoord met de gereformeerde AR als aanvoer- van de vele NSB families die daar woon- der, de katholieke RKSP als tweede den in die tijd. partij, gevolgd door de hervormde CHU. De socialisten en vrijzinnigen waren goed voor ongeveer een kwart van de Samenstelling van de stemmen. Een kleine negen procent was laatste gemeenteraad in die periode voor de liberalen. In 1933 De christelijke partijen hadden in de ging bijna vijf procent van de stem- laatste jaren van Schiebroek meer dan men naar het Verbond voor Nationaal de helft van het aantal zetels bezet. Herstel. In 1935 vertaalde zich dat in Alleen in 1935 niet. Toen had de CHU

Gemeenteraadsverkiezingen Schiebroek in raadszetels

1919 1923 1927 1931 1935 1939

Anti Revolutionaire Partij 1222

Christelijk Historische Unie 2212

Rooms-Katholieke Staatspartij 2222

Sociaal Democratische Arbeiders Partij 2222

Vrijheidsbond 111

Verbond voor Nationaal Herstel 1

Gemeentebelangen 1222

8 8 8 11 11 11

169 één raadszetel. Het zou goed kunnen NSB. In 1935 deed er wel een andere dat de verloren gegane stemmen naar autoritair-conservatieve-fascistische het VNH zijn gegaan. CHU en VNH partij mee: het Verbond voor Nationaal konden het wel redelijk met elkaar Herstel (VNH). In Hillegersberg zaten vinden. De sociaal democraten zijn vrij J.C. den Baars en A.A. Onderdelinden constant gebleven met twee raadszetels, in de gemeenteraad voor VNH. Voor net als de partij Gemeentebelangen. De Schiebroek zat J.J. Rutgers in de raad. liberalen speelden in Schiebroek een Ook was de Schiebroekse burgemees- ondergeschikte rol in de raad. ter J.P.H. Dhont van deze partij. De tabel burgemeester zou zich later aansluiten De NSB deed niet mee met de gemeen- bij de NSB, net als het hoofd van de teraadsverkiezingen van 14 mei 1935. Schiebroekse politie. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 30 juni 1939 was de partij eveneens Wie waren die vertegenwoordigers van afwezig. Gezien de grote neergang van de bevolking? Vier raadsleden* woon- de partij besloot de Algemeen Leider, den in het Kleiweg kwartier, twee leden dat het beter was om door te gaan als kwamen uit het oude gebied buiten het beweging. De gemeenten Hillegersberg Kleiweg kwartier en vijf leden kwamen en Schiebroek hebben dan ook nooit uit de nieuwe uitbreidingsgebieden. De gemeenteraadsleden gehad van de

Gemeenteraadsleden van Schiebroek 1939-1941

B.P. v. Meggelen * AR Schiebroeksesingel 22 Kantoorbediende

T. Tieleman AR Iepenlaan 72 Boekhouder

J.v.d. Eijk CHU Ringdijk 39 Veehouder

P. Hoijtink CHU Beukenlaan 91 Pianohandel

S.M. Bosman * RKSP Kleiweg 184 Adj. Comm. RvA

A.J. v. Lieshout RKSP Buitenzorg 22 Industrieel

G. v. Dantzig SDAP Adrianalaan 220 Boekhouder

R. Querido SDAP Iepenlaan 32 Kantoorbediende

N.P. Haremaker VB Adrianalaan 355 Adj. Insp. Rdam Lloyd

M.A. v. Eijsden * Gem. Bel. Hoofdlaan 8 Notarisklerk

J.C. v. Dam * Gem.Bel. Stationsweg 9 Assuradeur

170 sociale status was in Schiebroek minder Openbare orde en gemêleerd dan in Hillegersberg. veiligheid Binnen de Schiebroekse gemeenschap Brandweer zijn de raadsleden ook elders actief. De gemeente Schiebroek beschikte in A.J. van Lieshout is opperbrandmeester 1933 over twee nieuwe handbrandspui- bij de vrijwillige brandweer. Ook is hij ten. Eén in de Adriana laan (spuit 2) en bestuurder van de RKSP kiesvereniging. één in de Bilderdijk straat (Koraalstraat) Van Dam, Tieleman en Van Meggelen naast de openbare school (spuit 1). zijn de bestuurders van Het crisis Brandmeester van deze laatste spuit comité. B.P. van Meggelen is ook was W. v.d. Kraan. Hij woonde aan bestuurder binnen de Oranjevereniging. de Kleiweg. A.J. van Lieshout was de R. Querido en G. van Dantzig waren Schiebroekse brandmeester. Hij was actief binnen de socialistische zuil. De tevens raadslid voor de RKSP. eerste was bestuurslid bij het Instituut Arbeidersontwikkeling. De laatste was Politie bestuurder bij de woningbouwvereni- Lange tijd was er in Schiebroek één ging Ons Aller Belang. Burgemeester gemeenteveldwachter. Er is niet bekend J.P.H. Dhont was regelmatig ere- waar deze veldwachter zijn kantoor voorzitter of beschermheer en werd had. Aangenomen wordt, dat hij een ‘De Edelachtbare Heer J.P.H. Dhont’ plaatsje had in het gemeentehuis aan genoemd. de Kleiweg. Tijdens de groei van de Het laatste College van B&W bestond gemeente werd ook het politiekorps na de gemeenteraadsverkiezingen van uitgebreid. In 1930 werd het korps 30 juni 1939 uit burgemeester (vanaf ondergebracht in het nieuwe gemeente- 1924) J.P.H. Dhont (VNH) en wethouder huis aan de Ringdijk 50. In 1935 bestond T. Tieleman (AR) en G.A.E. Visser (CHU). het korps uit drie agenten 2e klasse, één agent 1e klasse en hoofdagent Van ’t Hof. Eind jaren dertig werd agent 1e klasse J. Biezepol de Schiebroekse hoofdagent.

171 Gemeente Rotterdam

In het jaar 1000 staat er aan de bene- mogelijk opbouwen. Rotterdam moest denloop van de Rotte een nederzetting een belangrijk handelscentrum wor- en kerk Rotta. Door de overstromingen den in het grote Duitse Rijk, dat Nazi tussen 1100 en 1150 trok men verder Duitsland wilde stichten. De industrie het binnenland in naar de bovenloop en de haven moesten zo snel mogelijk van de Rotte. Bij één van de eerste worden aan- en ingepast in de Duitse nederzettingen in Hillegersberg ves- oorlogseconomie. En natuurlijk was de tigde men zich. Daar werd ook de stad ook belangrijk voor de oorlogs- kerkelijke functie overgenomen en voering. Ir. W.G. Witteveen was al vanaf werd de Hillegondakerk de moederkerk 1924 werkzaam als stedenbouwkundige van Rotterdam. Later in de tijd werd in Rotterdam. Witteveen komt naar ter hoogte van de huidige Hoogstraat voren als een visionair, die in hoofdlijnen een dam met sluis gelegd in de Rotte. de toekomst van een groot Rotterdam De dam beschermde het land tegen schetst. Al vrij snel in 1940 presenteert het water. De sluis zorgde voor de hij zijn plannen voor de opbouw van afwatering van de Rotte naar de Maas. de stad aan Rijkscommissaris Seyss- Vanaf 1281 wordt de naam Rotterdam Inquart. De plannen vallen in goede genoemd. Graaf Willem IV schenkt aarde. Er komt tien miljoen beschikbaar. Rotterdam in 1340 stadsrechten. De Nationaal Socialisten houden niet van getreuzel en teveel inspraak. Al vrij snel wordt besloten tot een grootscha- De annexatie lige onteigening van de binnenstad. Zo Al in de jaren twintig is er sprake van kan er snel en efciënt gebouwd gaan annexatieplannen van beide dorpen worden. Ook worden plannen gemaakt door Rotterdam. De verschillende om de wegen, de waterwegen en de pogingen zijn nooit doorgegaan. De spoorwegen aan te passen. Er moet betreffende gemeenten waren fel tegen een Groot Rotterdam komen met zo’n annexatie en stelden alles in het werk twee miljoen inwoners. In de ogen van om een annexatie te voorkomen. de secretaris-generaal van Binnenlandse Tijdens de Tweede Wereldoorlog zaken mr. dr. K.J. Frederiks (1881-1961) verloopt het anders. Na het bombar- helpt het niet om kleine stukjes grond Gemeentewapen van dement van 14 mei 1940 worden al toe te voegen aan Rotterdam; het moet Rotterdam sinds 1948. snel plannen gemaakt voor de weder- groots worden aangepakt. In de plannen De wapenspreuk werd opbouw. De gemeente Rotterdam wil moeten niet alleen de kleinere gemeen- in 1948 toegevoegd met zo snel mogelijk de winkels herstellen ten zoals Hillegersberg en Schiebroek toestemming van koningin en de bedrijven de gelegenheid geven worden ingelijfd; ook Schiedam, Wilhelmina. De witte balk in zich weer op te bouwen. Ook de Duitse Vlaardingen en Maasssluis moeten bij het groene veld symboliseert bezetter wilde Rotterdam weer zo snel Rotterdam komen. Dat laatste zou niet de Rotte.

172 doorgaan. In mei 1941 is er nog geen zou nog wel decennia lang dienst doen enkele gemeenteraad of College van ten behoeve van ondersteunende dien- B&W op de hoogte van de plannen. sten. Het betrekkelijk nieuwe bureau van Op 6 mei krijgt men een brief van de Hillegersberg aan de Straatweg wordt provincie met de aankondiging van de het onderkomen van 29 politiefunctiona- annexatie. Als reden wordt opgegeven rissen, twee rechercheurs, een fotograaf dat Rotterdam ruimte nodig heeft voor en administratieve krachten. De inspec- woningbouw en bedrijven, die niet meer teur had de leiding. in de stad kunnen terugkeren. Protesten vanuit de gemeente Hillegersberg, Het raadhuis aan de Ringdijk in Schie- Schiebroek en Overschie maken geen broek wordt opgeheven. Het Hillegers- indruk: men heeft immers al lang bergse raadhuis aan de Straat weg wordt besloten. De overdracht zou 1 juli gaan een hulpsecretarie. Hillegers berg Zuid plaats vinden. Het wordt uiteindelijk 1 en Schiebroek Zuid aan de Kleiweg wor- augustus 1941, dat zowel Hillegersberg den samen de wijk Kleiweg kwartier. als Schiebroek ophouden te bestaan als zelfstandige gemeenten. Burgemeester Van Kempen van Hillegersberg en De bestuurders tijdens de burgemeester Dhondt van Schiebroek oorlog worden ontheven uit hun ambt, net Burgemeesters onderhielden ook voor als de wethouders. Alle ambtenaren de Tweede Wereldoorlog hun netwerk komen in dienst van Rotterdam. De om zaken op elkaar af te stemmen en gemeenteraadsleden zijn overbodig om elkaar te consulteren. Het hand- geworden. Alleen A.J. Breedveld wordt haven van de openbare orde is altijd als gemeenteraadslid toegevoegd aan een belangrijke opdracht geweest van de gemeenteraad van Rotterdam. Hij de burgemeester. Net als het leiden van zou dat één maand zijn. Op 1 septem- het gemeentelijke apparaat en het zijn ber 1941 wordt volgens verordening van een ‘burgervader’ voor de bevol- 152/1941 de gemeenteraad opgeheven. king. Gezag was bijna synoniem voor De burgemeesters nemen gedurende het ambt. Ontzag hebben voor hogere de rest van de Tweede Wereldoorlog de machten en gezag uitstralen naar het beslissingen. lagere echelon. Schakelen, schikken en rimpels/kreukels wegwerken zullen De politiekorpsen van Hillegersberg en belangrijke eigenschappen zijn geweest Schiebroek worden samengevoegd. De bij de uitoefening van het ambt. Zoals nieuwe eenheid valt onder het korps van in hoofdstuk twee aangehaald werd Rotterdam. De Rotterdamse inspecteur de bestaande bestuursstructuur door H.C.J. Duindam krijgt de leiding over de bezetter ingezet om de nazicering beide politiekorpsen. Hij besluit, dat één van de Nederlandse samenleving te politiebureau voldoende is. Het bureau realiseren. De burgemeesters waren van Schiebroek wordt gesloten, maar binnen deze structuur een belangrijke

173 schakel tussen de gemeente en de van de inboedel uitgezonderd Rijksoverheid. Door de annexatie in het zilverwerk tot een waarde van 1941 waren burgemeester Van Kempen 3500 gulden. (Hillegersberg) en burgemeester Dhont (Schiebroek) tijdens de Tweede Er werd gesproken over ‘de nieuwe Wereldoorlog maar ruim een jaar in orde’. De oude samenleving met grote functie binnen de beide gemeenten, sociale verschillen in een verzuild waar het Kleiweg kwartier onderdeel van landschap paste niet in het Nationaal uitmaakte. Socialistische beeld van Duitsland. Ook de moderne bestuurders van voor de F.H. van Kempen (1879-1966) was bezetting wilden hier vanaf. Het leek burgemeester van Hillegersberg van erop dat beide opvattingen goed op 1924 tot 1941. Na de annexatie ging elkaar aansloten. Al vrij snel begon de hij met pensioen. Hij bleef tot zijn verwarring bij de aankondiging van dood in Hillegersberg wonen. J.P.H. Duitse maatregelen. Zo werd in de Dhont, (1884-1983) was burgemeester zomer van 1940 al aangekondigd dat van Schiebroek van 1924-1941. Vanaf voor alle ambtenaren en leraren een 1916 was hij ook gemeentesecretaris. Ariërverklaring verplicht werd. Gevolgd Voor de Tweede Wereldoorlog was door de registratie van joodse bedrijven hij lid van het Verbond voor Nationaal en, in januari 1941, de aankondiging Herstel (VNH). Hij wilde na zijn ontslag van het verplichte persoonsbewijs voor in Schiebroek graag opnieuw ergens elke inwoner met daarbij de registratie burgemeester worden en doet bij de van joodse ouders en grootouders. Toen autoriteiten diverse pogingen. Met door de registratie duidelijk was wie ingang van 6 januari 1942 werd hij Joods of Arisch was kon de tweedeling sympathiserend lid van de NSB en per een aanvang te krijgen. De burgemees- 15 januari 1943 werd hij lid. Het lukt ters hadden hier blijkbaar ook een rol hem om in 1943 NSB burgemeester in: het college van burgemeester en te worden van Sliedrecht. Direct na de wethouders van Hillegersberg stuurt een oorlog wordt hij opgepakt en vastge- brief naar alle schoolhoofden met het zet in het Bewarings-en Verblijfskamp verzoek toe te zien dat het verbod om te Hoogerheide. Het Tribunaal voor joodse kinderen te laten schoolzwem- het arrondissement Dordrecht doet op men zou worden nageleefd. 16 december 1946 uitspraak. Ze acht de heer Dhont schuldig aan zeven ten laste Ook het tegengaan van werkeloos- gelegde feiten en voegt een aantal heid, losbandigheid en zedelijk verval overwegingen toe. Oud Burgemeester kreeg de aandacht. De arbeidsinzet J.P.H. Dhont wordt veroordeeld tot werd daarom aangekondigd. Armoede- 1: Een interneringstijd van drie jaar. bestrijding zou moeten worden tegen- 2: Ontzetting uit het recht van kiezen en gegaan door een algemene organisatie, verkiesbaarheid. 3: Verbeurdverklaring die los zou komen te staan van de

174 bestaande zuilen uit het maatschappelijk het politiecorps van beide gemeen- middenveld. Winterhulp Nederland en ten sympathieën waren. Natuurlijk zal Nederlandse Volks Dienst zouden dit ook het grote aantal NSB burgers in gaan organiseren. De burgemeester het Kleiweg kwartier een rol hebben werd aangewezen als Plaatselijk Leider, gespeeld. Binnen dit krachtenveld was de gemeenteontvanger werd de pen- diplomatiek omgaan met de verschil- ningmeester. Ook kreeg de burgemees- lende opvattingen van belang bij het ter een rol bij alle eerder genoemde nemen van beslissingen en het uitdra- maatregelen die werden genomen door gen van opvattingen. Er zou een groot de Duitsers. beroep worden gedaan op het eigen morele kompas van elke bestuurder. Binnen het politieke mijnenveld dat door de Duitsers was gecreëerd moest De kerken (ook de drie kerken in het elke bestuurder zijn eigen weg vinden Kleiweg kwartier), verschillende scholen en inschatten wat de reikwijdte van al en andere maatschappelijke organisaties deze maatregelen was. Van burgemees- begonnen zich te roeren wat uiteinde- ter Van Kempen wordt gezegd, dat hij lijk zou uitlopen op de Februaristaking weinig actief verzet heeft geboden, in 1941. Het geduld van de bezetter heeft gehandeld vanuit angst en zich raakte op. Men wilde haast maken met dat eerste oorlogsjaar loyaal opstelde de realisatie van de Nieuwe Orde. Drie en loyaliteit verwachtte van ambtenaren maanden later zou het duidelijk worden en bevolking. Als tegenhanger breng ik dat er spoedig een eind zou komen naar voren, dat hij alleen het eerste jaar aan het burgemeesterschap van beide ‘Burgemeester in oorlogstijd’ is geweest. heren. Hillegersberg en Schiebroek Het eerste jaar deed de bezetter zich hebben per 1 augustus 1941 gezamen- vredelievender voor dan hij was. Het kan lijk een nieuwe burgemeester: de heer dus ook goedgelovigheid zijn geweest P.J. Oud. Eind augustus 1941 werd van Van Kempen of misschien gezond door de Rijks commissaris het collegiale opportunisme. Burgemeester Dhont was bestuur opgeheven. Binnen twee maan- voor de oorlog al lid van het Verbond den hebben de burgers van Hillegers- voor Nationaal Herstel. We hebben berg en Schiebroek geen gemeenteraad net gezien hoe hij zich gedurende de meer en opnieuw een andere burge- oorlog heeft ontwikkeld tot een NSB meester: Ing. F.E. Müller (1889-1960) burgemeester. volgt op 10 oktober 1941 burgemeester P.J. Oud op. De burgemeesters hadden ook te maken met hun wethouders, hoofdamb- Frits Müller was de zoon van een Duitse tenaren en raadsleden. Ik heb niet uitge- fabrikant van lijm en schoensmeer in zocht of er binnen het ambtenarencorps Utrecht. Zijn moeder was Nederlands van beide dorpen NSB aanhangers en overleed op jonge leeftijd. Zijn waren. Wel is bekend, dat er binnen tweede moeder was afkomstig uit de

175 Duitse Hoge Adel. Het gezin was vaak in Joden. In juli 1942 was bijna iedereen Duitsland en had contacten met aanhan- weg gevoerd. Sneller dan in Amsterdam gers van Hitler. Na zijn studie werd Frits bijvoorbeeld. eerst procuratiehouder van de fabriek Zowel de burgemeester als zijn secreta- en later samen met zijn broer directeur. ris Dijkhuis werden alleen veroordeeld Vanaf 1935 is Müller lid van de NSB voor hun daden. Hun positie en aan- (stamnummer 543) en NSB Kringleider deel c.q. verantwoordelijkheid voor het in Utrecht. Hij werd commissaris van het werk van hun organisatie wordt in de gewest Utrecht en algemeen gemach- strafmaat niet mee gerekend. Beiden tigde van A. Mussert. werden in 1946 veroordeeld tot tien jaar Er wordt verschillend over Müller gevangenisstraf. geschreven. J v.d. Pauw (Rotterdam in de WO II) is positiever: hij was gematigd en tegen de totale verwoesting van de Na de Tweede havens. T. Pollmann (Mussert en co.) Wereldoorlog noemt hem een schrijftafelcrimineel, die P.J. Oud wordt in 1945 weer burge- anderen het vuile werk liet doen. meester van Rotterdam en er wordt een Vanuit Utrecht kwam de veel jongere nood-gemeenteraad aangesteld. Het Mr. Dr. J.F.P. Dijkhuis met hem mee militair gezag in Nederland heeft in die naar Rotterdam. Dijkhuis bracht in kaart periode tijdelijk de macht in handen in welke politieke overtuiging elke amb- het land. tenaar had, deed het personeelsbeleid zelf en hield er vertrouwensmannen op 28 mei 1946 werd het basisplan aan- na. Op deze manier ontstond ‘de terreur genomen door de gemeenteraad: van de Coolsingel’, die in snel tempo Hillegersberg en Schiebroek zouden werd ‘genaziceerd’. Een feit is dat bij groene buitenwijken van Rotterdam zijn aantreden het ambtenarencorps gaan worden. dertig NSB leden telden. Een jaar later Op 26 juli 1946 wordt de eerste waren dat er ongeveer 1.200. Naast de naoorlogse gemeenteraadsverkiezing eerder genoemde A. Herbschleb als gehouden. De socialisten en commu- vertrouwensman was er een tweede die nisten krijgen iets meer dan 56 procent op de voorgrond trad: NSB Kringleider van de stemmen. De confessionele van Overschie J.H. Rosman. Hij werd partijen behalen circa 35 procent van directeur van de RET die als gevolg van de stemmen. Bijna zeven procent was deze aanstelling snel naziceerde. Beide voor de liberalen. De bewoners van vertrouwensmannen kregen twintig jaar het Kleiweg kwartier hadden dus na gevangenisstraf voor de gepleegde de oorlog een gemeenteraad van een daden. Burgemeester Müller was een heel andere signatuur dan die van voor krachtig voorstander van de arbeidsin- de Tweede Wereldoorlog. Bovendien zet. Hij was tevens verantwoordelijk voor staan voor het eerst de gemeentelijke de snelle deportatie van de Rotterdamse bestuurders van de beide dorpen op

176 veel grotere afstand van de burger dan Op 8 mei 1947 werd door de gemeen- ooit tevoren. De komende 56 jaar zou teraad de ‘Verordening op de Wijkraden Rotterdam een gemeenteraad heb- in de gemeente Rotterdam’ vastgesteld. ben waarin de PvdA de politiek en het Deze wijkraden zouden plaatselijk bur- bestuur domineert. gerschap ontwikkelen.

Hillegersberg en Schiebroek worden De stad en de wijkraad samengevoegd tot één territorium Al voor de Tweede Wereldoorlog zag en krijgen in 1948 gezamenlijk een men ook de nadelen van grote gemeen- wijkraad. Het doel van deze raad is ten, die snel groeiden door annexaties. ‘Burgers meer betrekken bij het bestuur Het zou ‘de burgerzin kunnen doden’: van de stad en de participatie bevor- de belangstelling van de burger voor deren’. De wijkraad krijgt als taak de ontwikkeling van de gemeenschap. ‘De gemeenteraad en het College van Tijdens de oorlog en direct erna werd B&W te adviseren’. binnen de gemeenteraad van Rotterdam De eerste wijkraden werden benoemd al gesproken over decentralisatie en door het College van B&W. De samen- vormen van behoud van een zekere zelf- stelling van de raad moest een afspie- standigheid van de voormalige randge- geling zijn van kerkelijke, politieke en meenten. ‘Daar waren voor de annexatie maatschappelijke organisaties binnen immers veel personen bekwaam en het gebied. Het aantal leden werd geba- bereid om iets te doen voor de publieke seerd op de grootte van de deelge- zaak,’ was de gedachte. Men ging ervan meente zoals dat werd gedaan met het uit, dat die er ook in de nieuwe situatie aantal gemeenteraadsleden. De aanstel- zouden zijn. De vraag was alleen op ling was telkens voor vier jaar. welke manier de burgerzin gestalte zou moeten krijgen. Moest het een wijkbe- In 1952 werd onderzoek gedaan naar de stuur worden met een sociaal-culturele eerste ervaringen met en in de wijkra- functie of moest het een orgaan worden den. Het doel van het onderzoek was met publiek gezag en bestuurlijke func- het functioneren van de wijkraden ver- ties? Men zocht tevens naar een balans beteren. Uit één van de resultaten van tussen centraal besturen versus decen- het onderzoek bleek dat de raad beter traal besturen. Er werden eenheden functioneerde en zelf meer tevreden gevormd van voormalige gemeenten en was naarmate het gebied verder van het woongebieden. centrum lag. Er werd een aantal advie- Elke eenheid zou een wijkbestuur zen geformuleerd: krijgen, dat ervoor moest zorgen dat · Breid het aantal taken uit met die eenheid zich in sociaal-culturele zin bestuurlijke taken naast de (verder) zou ontwikkelen en zou gaan bestaande sociaal-culturele taken. dienen als sociale beschutting tegen het · Draag bevoegdheden over van de onpersoonlijke stedelijke leven. gemeenteraad naar de wijkraden.

177 · Stel een op maat gemaakt statuut op opgebouwd. Het bestuur werd dan ook voor elk gebied. gevormd door vertegenwoordigers van · Laat de burgers niet hun eigen de verschillende kerkgenootschappen, wijkraadsleden kiezen. Dit zou het Humanistisch Verbond en de vakbe- een kleinburgerlijke mentaliteit in weging. Ook in het Molen laankwartier de hand werken en zorgen voor werd in de periode 1945-1968 veel dorpspolitiek. gebouwd. Dit in tegenstelling tot het Kleiweg kwartier waar 84 procent van de Ook de landelijke overheid deed woningvoorraad dateert van voor 1945. onderzoek naar decentralisatie binnen Hier werd slechts vijf procent van de gemeentegrenzen en adviseerde de woningen gebouwd tussen 1945-1968. deelraden meer wettelijke bevoegd- heden te geven c.q. over te dragen van Aangenomen kan worden dat in het gemeenteraad naar deelraden. Kleiweg kwartier van na de Tweede Wereld oorlog werd verder geleefd bin- Van 1958 tot 1970 was Prof. Dr. nen de bestaande sociale structuren van Wim Couwenhoven (KVP) lid van de voor 1940. Wellicht is dit de reden dat er gemeenteraad. Hij woonde vanaf in het Klei weg kwartier relatief laat met 1962 in het Kleiweg kwartier aan de samenlevingsopbouw werd begonnen. Akkerwindestraat. In zijn tijd begon de discussie over de In de wijkraadsverordening van 1963 deelgemeenten. Couwenhoven pleitte worden de bevoegdheden van de - tevergeefs - voor een andere benade- wijkraad uitgebreid en krijgt deze een ring. ‘Je kan toch niet vanuit je politieke eigen budget. De leden worden nog ideologie over de problemen van de niet gekozen. De vertegenwoordiging is buurt praten?’ Couwenhoven zag meer nu niet meer gebaseerd op een afspie- in wijkopbouworganen met een belang- geling van kerkelijke en maatschappe- rijke rol voor de sleutelguren in de wijk. lijke organisaties, maar van politieke partijen. De wijkraad krijgt tevens de Eind jaren vijftig ontstaan er op initia- mogelijkheid tot het instellen van een tief van bewoners en maatschappelijke dagelijks bestuur en mag commissies organisaties wijkopbouworganen. Het instellen. De wijkraden gaan in deze eerste Rotterdamse opbouworgaan De periode meer richting deelgemeente. Schiebroekse Gemeenschap ontstaat in De gemeenteraad heeft in haar besluit- 1956. vorming geanticipeerd op de gemeen- Op zich begrijpelijk: van de totale tewet van 1964. De gemeenteraad krijgt woningvoorraad in Schiebroek werd daarin de mogelijkheid om bevoegd- immers 59 procent gebouwd in de heden over te dragen aan commissies. periode 1945-1968. In korte tijd kreeg Schie broek er veel inwoners bij. De Er ontstaat van lieverlee een vermeende sociale structuren moesten nog worden tegenstelling tussen de wijkraad en de

178 opbouworganen. De vraag ‘wie verte- zouden zich meer richten op de relatie genwoordigt nu eigenlijk de bewoner?’ tussen de bevolking in de wijk en de is daarbij een belangrijk punt van dis- gemeentelijke overheid. De sociale cussie. Dit zou destijds in Hillegersberg- opbouworganen richten zich meer op Schiebroek niet of nauwelijks hebben de zelfwerkzaamheid van mensen en gespeeld. De samenwerking tussen groepen en hun onderlinge relatie. In opbouworgaan Schiebroek en wijkraad 1968 wordt de proefperiode beëindigd zou goed verlopen. Na veel discussie en wordt de gelegenheid geopend aan wordt in 1963 tevens besloten om een de wijken om initiatieven te ontplooien vijfjarig experiment aan te gaan door voor een deelgemeenteraad of een in vijf gebieden zowel een wijkraad als sociaalopbouworgaan. De wijkraad van een sociaal opbouworgaan te hebben. Hillegersberg-Schiebroek zou blijven Beiden krijgen het recht om namens bestaan tot 1983. de bevolking te spreken. De wijkraden

J. Kolpa als de zwakte van het instituut. Daar komt nog een beperking bij: ik zie een deelraad nog niet naar J. Kolpa werd in 1974 lid van de wijkraad namens het buiten komen met een grote visie op de inrichting CDA. Hij woonde en werkte in het Kleiweg kwartier. van de stad; daarvoor is het blikveld te beperkt en In Historisch Perspectief van de Deelgemeenten ontbreekt het aan de noodzakelijke deskundigheid Rotterdam (2002) vertellen bestuurders en oud- … Hillegersberg is een goed voorbeeld van hoe het bestuurders over hun ervaringen. De onderstaande in stedenbouwkundig opzicht niet had gemoeten. tekst komt uit deze uitgave. De opzet is weliswaar vooroorlogs, maar op de Straatweg zie je absoluut niet dat je door een uniek ‘... Het frustrerende van een instituut als een wijkraad plassengebied rijdt … Hetzelfde zie je bij een fraai vond ik dat deze slechts een adviserende func- monument als de Hillegondakerk. Die is rondom vol- tie had en de adviezen niet altijd serieus werden gebouwd, zodat hij vrijwel geheel aan het zicht wordt genomen. Als het de gemeente Rotterdam minder onttrokken. Je mag wel stellen dat in het verleden goed uitkwam, werden de adviezen gewoon onder- een visie op de ontwikkeling van een bestemmings- uit gehaald. Dat was erg jammer, hoewel we soms plan zeer beperkt aanwezig was ...’ wel succes hadden, bijvoorbeeld als de bevolking heel duidelijk bezwaar maakte tegen een bepaalde Kolpa heeft niet de hele periode volgemaakt. Door maatregel … De deelgemeente kreeg een aantal zijn werkzaamheden als makelaar, taxateur en bevoegdheden en kon dus daadwerkelijk aanpakken vastgoedeigenaar vond hij dat er sprake was van wat belangrijk was voor de bevolking. De beperking verstrengeling van belangen. Hij trok zich terug als van dat bevoegdhedenpakket zie ik tegelijkertijd wijkraadslid.

179 De samenstelling van de wijkraad is kwartier. Woningen zijn slecht onderhou- vanaf 1964 gebaseerd geweest op den en er zijn veel ‘huisjesmelkers’ in vertegenwoordigers van politieke bepaalde delen van het Kleiweg kwartier. partijen. Tijdens de laatste periode van Er ontstaat veel onrust bij bewoners in 1978-1982 bestaat de wijkraad uit 21 die buurten. Woningen worden gesplitst leden. Het CDA en de PvdA hebben en verkocht. Er zijn in de stad spannin- elk zeven zetels, de VVD heeft er zes gen tussen autochtone en allochtone en D66 heeft één zetel. De stemver- Rotterdammers. Het Kleiweg kwartier is houding in de stad als geheel is nogal één van de wijken waar weinig alloch- afwijkend in vergelijking met de wijkraad tone Rotterdammers wonen. Er is in de in Hillegersberg-Schiebroek. Ruim 50 stad veel werkloosheid en mensen zijn procent is daar voor de PvdA, 21 pro- langdurig afhankelijk van een uitkering. cent CDA, twaalf procent VVD en zes Ondanks het sluiten van talloze bedrij- procent D66. Tijdens de laatste wijkraad ven in deze periode is er binnen het periode worden vier zetels bezet door Kleiweg kwartier een lage werkloosheid. inwoners uit het Kleiweg kwartier. De Het gevoel van veiligheid is in de stad heren R.S.F. Bekker en G.S. Schippers over het algemeen genomen ver te namens het CDA. Vanuit de PvdA zijn zoeken. In deze periode ontstaat uit een dat de dames I.M. Schwedler-Maes en werkgroep binnen het Intitiatiefcomité A.S. Tuijnenburg Muis-Breugem. Kleiweg kwartier de bewonersorganisatie BOK, met als doel: de leefbaarheid bin- nen het Kleiweg kwartier te bevorderen. De stad en de De stad kent een hoog aantal moor- deelgemeente den, die bovendien vaak niet worden Decennialang ging het goed met de opgelost. In het Kleiweg kwartier wordt stad. Rotterdam proteerde van de iemand vermoord in zijn auto, die staat activiteiten, die nog steeds gebaseerd te wachten voor het rode stoplicht bij de waren op de industriele economie. De Uitweg. Twee mannen op een scooter stad heeft een laag opgeleide bevol- schieten het slachtoffer dood. Zijn king. Er is veel sociale woningbouw. vrouw zit naast hem. Inwoners hebben De politiek heeft een binding met de steeds meer het idee, dat de mantra van bevolking, die over het algemeen stemt de stad ‘Geen woorden maar daden’ op de PvdA. In de jaren tachtig trekt is geworden tot ‘Meer woorden dan veel van het middenkader de stad uit daden’. Het bestuur lijkt het contact met om zich te vestigen in de randgemeen- de bevolking kwijt te raken. ten. Er ontstaan allerlei sociale spannin- gen. Er is veel overlast als gevolg van Met ingang van 11 januari 1983 is drugsgebruik en de criminele wereld Hillegersberg-Schiebroek een deelge- daaromheen. Er wordt prostitutie in de meente met een raad van 25 leden. In wijk bedreven en er wordt veel overlast 1988 werden dat er zelfs 27. Van 1992 ervaren van horecazaken in het Kleiweg- tot 2014 heeft de deelgemeente negen-

180 tien leden. In verband met de nanciële twee zetels krijgt. Uiteindelijk krijgt ook situatie van de gemeente Rotterdam de PvdA er twee en het CDA één. Het wordt er in 1983 geëxperimenteerd met werk kan beginnen. een deelraad, die een beperkte amb- telijke ondersteuning krijgt. De deelge- De bevoegdheden, die de gemeen- meente moet het doen met de ambte- teraad overdraagt aan de deelge- lijke ondersteuning, zoals de wijkraad meente wisselen per deelgemeente. die had. Normaal zou de deelgemeente Aanvankelijk worden aan Hillegersberg- één miljoen gulden per jaar gaan kos- Schiebroek bevoegdheden zoals het ten. Hillegersberg-Schiebroek doet het verlenen, weigeren of intrekken van de eerste jaren met . 250.000. De start bouwvergunningen overgedragen. Net van de deelgemeente was moeilijk. Het als het kunnen beslissen over allerlei dagelijks bestuur van de wijkraad gaat verkeers- en straatvoorzieningen, hin- een gesprek aan met de wethouder. derwetvergunningen verlenen, wijzigen Men wordt het eens over de onder- of weigeren, leerkrachten aanstellen en steuning. Ook kan op de ambtenaren bestemmingsplannen vaststellen. Ook van de Coolsingel worden gerekend stelt de deelgemeente een welzijns- indien nodig. Er was nog een ander plan op en legt dat vast. In de laatste probleem: een gebied kon een deelraad gemeentegids van de deelgemeente of een sociaalopbouworgaan hebben. Hillegersberg-Schiebroek staat de vol- Als besloten werd, dat de wijkraad een gende opsomming van bevoegdheden: deelgemeenteraad zou worden, bete- kende dit het einde van het opbouwor- Openbare ruimte gaan De Schiebroekse Gemeenschap. · het uitwerken van De bevolking zou het laatste woord bestemmingsplannen; krijgen. Het werd zoals we net hebben · het onderhoud van wegen, pleinen, gezien een deelgemeente. Bij de ver- ets- en voetpaden, openbaar groen kiezingen van 10 november 1982 wint en bruggen; de VVD met bijna 35 procent van de · verkeersveiligheid en stemmen. De PvdA wordt tweede met verkeersmaatregelen; ruim 26 procent. Het CDA krijgt bijna 24 procent. De overgang van wijkraad Welzijn naar deelgemeenteraad bracht direct · het subsidiëren van peuterspeel- veel beroering met zich mee. Er moest zaalwerk, jeugd- en jongerenwerk, een coalitie worden gevormd met een opbouwwerk, bewonersorganisaties, bestuur dat zou bestaan uit vijf zetels. ouderenwerk en maatschappelijk Tussen de PvdA en het CDA ontstaat werk; veel gekibbel over de zetelverdeling. · het exploiteren van voorzie- Beide partijen claimen er twee. De VVD ningen zoals volkstuinen en is de riant toekijkende derde partij, die gymnastiekzalen;

181 · het vaststellen van de tarieven · het toepassen en uitvoeren van de van voorzieningen voor sport en Wet Milieu beheer, Drank- en Horeca- recreatie; wet, Wet op de dierenbescherming, · wijkgerichte werkgelegenheids- Wet op kansspelen en de Algemene projecten stimuleren; Plaatselijke Verordening (APV);

Handhaving Economie · het toepassen van de Winkel tijden wet; · de wijkeconomie bevorderen · het instellen van markten, de tijden (zonder bevoegdheden). dat deze worden gehouden en via de gemeente vergunningverlening Een deel van de wijkraadsleden wordt voor standplaatsen; gekozen tot deelraadslid.

Ida Schwedler-Maes deelgemeente in ons stadsdeel’. Als kind zat Ida Maes op de openbare school aan de Bilderdijkstraat Mevrouw I. M. Schwedler-Maes was van 1983 tot (Koraalstraat) en ging tijdens de Tweede Wereldoorlog 1994 drie perioden lid van de deelgemeenteraad naar de huishoudschool. Verder heeft ze zich als auto- Hillegersberg-Schiebroek voor de PvdA. Ze is gebo- didact ontwikkeld. ‘Deze gebrekkige opleiding heeft ren en getogen in het Kleiweg kwartier. Met haar me altijd parten gespeeld tijdens mijn werk als deel- ouders woonde ze in de Diamantweg. Tijdens haar raadslid. De politiek is een arena waar echte gevech- huwelijk woonde ze met man en haar twee zoons aan ten plaatsvinden. Je moet dus altijd op je hoede zijn, het Bergpolderplein. Een dag voor de gemeente- je dossier goed kennen en strategisch kunnen opere- raads verkiezingen bezoek ik haar op 20 maart 2018 ren. Aan de politiek houd je geen vrienden over’ ver- in de Kleyburg waar ze, inmiddels 87 jaar, al weer telt ze. ‘Je moet een goede thuisbasis hebben om het twintig jaar woont. Als ik haar vraag hoe ze in de vol te kunnen houden. Mijn man wachtte vaak op me politiek terecht gekomen is antwoordt ze direct fel als ik ’s avonds weer eens weg was. Ik kon mijn verhaal maar lachend; ‘Uit boosheid’. In die tijd was er in doen en hij relativeerde dingen als ik boos of gefrus- het huisje op het Bergpolderplein ook een openbaar treerd thuis kwam’. Ook dit vertelt ze serieus maar toilet. ‘Het stonk daar vreselijk zo naast de tramhalte. lachend. Tijdens haar eerste twee perioden was ze Mannen liepen al half met hun gulp open naar binnen. voorzitter van de commissie Welzijn en Onderwijs en Ik ben toen naar de wijkraad gegaan om ervoor te lid van het dagelijks bestuur. In die tijd had ze inten- pleiten dit toilet te sluiten. Ze schreven daar helemaal sief contact met de Initiatiefgroep Kleiweg kwartier niets op en de wijkraadsleden reageerden amper. Ik en allerlei andere organisaties. Het Kleiweg kwartier was daar boos over en voelde me niet echt serieus was haar aandachtsgebied. Een bepaalde periode genomen. In die tijd was ik verder actief in de ouder- voerde ze ook een kinderspreekuur en etste vaak commissie van school en deed nog wat dingen, was lid door de deelgemeente om alle hoeken en gaten te van de PvdA en werd zo kandidaat-lid voor de eerste leren kennen en met mensen te praten. We komen zo

182 De heer G.S. Schippers en de en de bevoegdheid om beslissingen dames I.M. Schwedler-Maes en A.S. te nemen binnen de juiste juridische Tuijnenburg Muis-Breugem worden en bestuurlijke kaders. Na twee jaar is deelraadslid. De eerste periode blijft de situatie onhoudbaar en treedt de een moeilijke voor de deelgemeen- voorzitter af. Rondom de verkiezing teraad. Rondom de eerste voorzitter van een nieuwe voorzitter ontstaat een mevrouw H.E. Verhagen (VVD) is er veel heel drama. Aanvankelijk zou een PvdA onrust binnen het dagelijks bestuur. lid voorzitter worden, maar de raad Mevrouw I.M. Schwedler-Maes is daar besliste op het laatste moment anders: lid van. Ook het functioneren van de de voorzittershamer bleef in handen van raad zelf verloopt onrustig. Men moet de VVD. erg wennen aan de formele procedures

op het thema inspraak. ‘Ik vind het heel belangrijk dat gaandeweg opdoet en als derde noemt ze het leren er echt naar bewoners wordt geluisterd en dat er een kennen van andere werelden. Ze kijkt er met veel dialoog plaats vind. Ambtenaren hebben veel macht. plezier op terug. Ze is het nog niet verleerd trouwens Ze worden niet voor niets de vierde macht genoemd. want ze is nu voorzitter van de bewonerscommissie in De diensten komen vaak met uitgewerkte voorstel- de Kleyburg en actief tijdens de bewonersbijeenkom- len, waar ze moeilijk van af te brengen zijn. Mensen sten in de kofekamer. denken vaak dat er niets meer valt in te spreken. Het tegendeel is waar’. Ze vertelt dat niet alleen burgers te Bij het weggaan vraag ik haar nog of ze morgen gaat maken hadden met de macht van de ambtenaar, maar stemmen. ‘Natuurlijk ga ik stemmen. Je hebt anders ‘de politici moesten ook nog wel eens een robbertje geen recht van spreken. Ik zit alleen nog met het vechten met hen’. We praten verder over de invloed referendum in mijn maag, weet het nog niet’. en de macht van de deelgemeenteraad. ‘Intern waren Ik opper dat ze misschien vanavond nog naar Nieuws- er natuurlijk de verschillen tussen de partijen. In onze uur kan kijken dat aandacht besteed aan deze wet. deelgemeente had de VVD en in bepaalde tijden het Maar ze heeft geen tijd om te kijken, want ’s avonds CDA de overhand. De PvdA was in de gemeenteraad is de repetitie van het zangkoor in de Oranje kerk. Ze altijd de grootste partij. Het was dus nog weleens moppert nog even over het idee dat alle ouwe mensen ingewikkeld. Voor de zaken die de deelgemeente verplicht bezocht gaan worden door de gemeente om overstegen hadden we als fractie gemakkelijk toegang te kijken of ze niet eenzaam zijn. ‘Niet iedereen die en overleg met de fractie in de stad’. oud is en alleen woont is eenzaam’.

Tegen het eind van ons gesprek vraag ik mevrouw Mevrouw Schwedler-Maes ontving op 14 april 1994 Schwedler wat ze hoofdzakelijk heeft overgehouden de Wolfert van Borselenpenning van de gemeente aan haar werk als deelraadslid. Als eerste noemt Rotterdam voor haar jarenlange inzet binnen de deel- ze mensenkennis, vervolgens de feitenkennis die je gemeente Hillegersberg Schiebroek.

183 In 1984 wil de AMRO bank haar pand wisselen steeds gemakkelijker van partij. aan de Straatweg hoek Statenlaan De keuzes lijken meer strategisch dan afbreken. Op deze plaats zou een nieuw op basis van overtuiging te worden gebouw worden gezet. Modern van genomen. uiterlijk en met meerdere verdiepingen. Ook veranderen de verhoudingen Deze plannen stuitten op veel verzet van binnen de deelgemeenteraad. De VVD de omwonenden. Er volgde hoorzittin- verliest een zetel en zakt naar vijf. De gen met bewoners en discussies binnen Onafhankelijke Partij Leefbare Wijk de deelgemeenteraad. De raad besloot (OPLW) stijgt van twee naar vijf zetels. geen sloopvergunning en geen bouw- Ondanks deze overwinning gaat deze vergunning af geven op basis van haar partij geen deel uitmaken van de coa- net verkregen bevoegdheden. litie. Dat doen de VVD, CDA en PvdA wel. Ze hebben gezamenlijk elf zetels. Tot 2006 blijven de VVD, het CDA en De heer A.B. Stapelkamp (CDA) woont de PvdA het politieke landschap binnen in het Kleiweg kwartier en wordt lid van de deelgemeente domineren. Op één het dagelijks bestuur. Hij zou dat blijven periode na blijft de VVD de grootste tot 2010 om zijn carrière voort te zetten partij. Alleen in 1988 gaat de PvdA als burgemeester elders in het land. voorop. Het CDA is veelal gelijk of iets In 2006 verliest de VVD haar meerder- kleiner dan de PvdA. Alleen in 1992 heid ten gunste van de PvdA. Deze is zij de tweede partij. In de centrale partij krijgt, net als Leefbaar Rotterdam De sloop van het markante gemeenteraad is de PvdA al die jaren 5 zetels. De PvdA neemt de leiding gebouw aan de Straatweg is de grootste partij. De VVD en het CDA en vormt een coalitie met het CDA (2) voorkomen door het besluit waren altijd de helft tot een derde GroenLinks (2) en OPLW (1). Samen van de eerste deelgemeente- kleiner. Er is dus tot 2002 altijd een dus een krappe meerderheid van tien raad om geen sloopvergun- behoorlijke discrepantie geweest tussen zetels. De oppositie wordt gevormd ning af te geven. de stedelijke politieke kleur en die van Hillegersberg-Schiebroek.

In het nieuwe millennium gaat het roer om. Tijdens de Gemeente raads verkie- zingen van maart 2002 wint de nieuwe partij Leefbaar Rotterdam 34 procent van de stemmen. Ze krijgt 17 van de 45 zetels. De PvdA verliest voor het eerst na 1946 haar positie als grootste partij en gaat terug naar elf zetels. In de jaren daarna versnippert het politieke land- schap steeds meer. Het lijkt erop, dat ook binnen de politiek de oude zuilen ink aan waarde hebben ingeboet. Kiezers

184 door VVD en Leefbaar Rotterdam. in het Kleiweg kwartier: A.P. Moeken Het zou een periode worden met veel (LR), E.M. van der Kroft (GroenLinks), spanningen en onderlinge ruzies. In C.G. Mast (PvdA) en C.B. van Holst 2010 krijgt Hillegersberg-Schiebroek (OPLW). haar laatste deelgemeenteraad. De VVD (4) neemt deze keer de leiding weer In de periode 1983-2010 waren en vormt een coalitie met Leefbaar totaal 23 mensen deelraadslid binnen Rotterdam (4), D66 (2) en CDA (2). Het Hillegersberg-Schiebroek en woonach- jaar daarop verlaat Leefbaar Rotterdam tig in het Klei weg kwartier. Zes van hen het dagelijks bestuur. Haar plaats in de waren van de PvdA, drie van het CDA en coalitie wordt ingenomen door de PvdA. van Leef baar Rotterdam, twee van D66, A. Pieterson (D66) is bestuurder gedu- Groen Links en OPLW en één van het rende de jaren 2010-2012. Hij woont in SGP, 55 plus en VVD. Van twee leden is het Kleiweg kwartier. Er wonen in deze het onbekend. Van de 23 leden uit het periode ook weer een aantal raadsleden Klei weg kwartier zaten vier personen één

Het terrein van Engelen Heere aan de Bergse Achterplas krijgt een woonbestemming.

185 of meerdere perioden in het dagelijks deelgemeente. Ook de herinrichting van bestuur: Mevrouw I.M. Schwedler-Maes het terrein aan de Bergse Achterplas is (PvdA), mevrouw A.S. Tuijnenburg Muis- daar een voorbeeld van. Breugem (PvdA), A.B. Stapelkamp (CDA) en A. Pieterson (D66). Eén van de langstzittende raads- leden van de deelgemeente is Adriaan Het werk van de deelgemeente in relatie Pieterson. Naast de twee eerder tot het Kleiweg kwartier is het meest genoemde concrete voorbeelden zichtbaar als het gaat om beslissingen waar de deelraad zich mee bezig heeft die zijn genomen over de in- of herin- gehouden in relatie tot het Kleiweg- richting van de openbare ruimte. We kwartier zijn er nog tal van punten waar hebben eerder gezien, dat het voor- de heer Pieterson en zijn collega raads- malige gebouw van de AMRO niet is leden zich voor hebben ingezet. afgebroken door beslissingen van de

Adriaan Pieterson zelfspot vertelt hij dat mensen zeggen: ‘Adriaan, ben je nou nog steeds bezig?’ ‘Jaja,’ zegt hij dan, ‘ik ben De heer Pieterson is twintig jaar betrokken geweest nog steeds bezig’. Hij blijkt een wetenschapper met bij de deelgemeenteraad Hillegersberg-Schiebroek. humor: ter voorbereiding is hij in zijn archief gedoken Hij was van 1992 tot 2006 veertien jaar lid van de en heeft een opsomming gemaakt van zo’n kleine deelraad en twee jaar was hij bestuurder; van 2010 vijftig ‘Kleiweg kwartierpunten’ waar hij zich mee tot 2012. In die ene periode dat D66 geen zetel in bezig heeft gehouden in de deelgemeenteraad. Ik de raad had volgde hij de lokale politiek wel door krijg ook een stapel archiefmappen van hem, die vol middel van de discussie en planning van de A13/16 zitten met informatie. Rotterdam. Hij studeerde organisatie- en klinische Ik vraag hem op welke manier hij hier mee bezig is arbeidspsychologie in Utrecht en heeft decennialang geweest. Hij heeft daar een duidelijk idee van: ‘Maak gewerkt als sociaal wetenschappelijk onderzoeker bij gebruik van de kennis en ervaring die bewoners het ministerie van defensie. hebben; mobiliseer medestanders en beïnvloed de Als echte Rotterdammer (hij groeide op in Kralingen) publieke opinie; zorg voor politieke medestanders wilde hij graag met zijn gezin in Rotterdam blijven binnen je eigen fractie en andere partijen.’ Dit zijn wonen, maar niet te ver van Den Haag. Het werd vaardigheden, die hij zichzelf gaandeweg heeft het Kleiweg kwartier, in de buurt van het NS station aangeleerd. ‘Door de technologische ontwikkelingen Kleiweg. zijn de mogelijkheden om burgers te betrekken sterk gegroeid,’ vertelt Adriaan. ‘Denk bijvoorbeeld aan de Tijdens onze gesprekken blijkt dat hij nog heel goed enquête, die is gehouden onder de inwoners van het op de hoogte is van de plaatselijk politiek en hij nog Kleiweg kwartier over de parkeerproblemen. Ook de veel contacten heeft. Lachend en met gevoel voor BuitenBeter app is een voorbeeld van het betrekken

186 Openbare ruimte aan de Klei weg, de herbestemming · In de jaren negentig was de stads- RET remise aan de Kootse kade, vernieuwing volop aan de gang in de herinrichting van het Berg- de stad. Voor Rotterdam Noord was polder plein, de uitbreiding van het Integraal Plan Noordrand Rotterdam politie bureau aan de Prins Frederik (INPR) gemaakt. Het Kleiweg kwartier Hendrik straat, twee maal groot viel hieronder. Er zijn tal van plan- onderhoud en herinrichting van het nen gemaakt, die echter nooit zijn Melanchton park en de eilandjes in gerealiseerd. de Bergse achterplas. ·W e hebben ons in het kader van het · De A20 werd steeds drukker en de Bestemmings plan Kleiweg kwartier overlast door het autoverkeer werd bezig gehouden met de geplande steeds erger. We hebben ons samen woningbouw op Leonidas voetbal- met allerlei partijen ingezet voor de terrein, de herinrichting RET terrein aanleg van geluidsschermen.

van inwoners. Via deze app kan de burger proble- ‘Mensen horen en zien en deze groep vervolgens men melden die hij ervaart in de buitenruimte. Ook representeren vond ik het leukste om te doen binnen kan via deze app worden meegedacht over veran- de deelgemeenteraad,’ vertelt Adriaan. ‘Het besturen deringen die in de openbare ruimte zouden kunnen past minder bij mij. Het omgaan met conicterende plaatsvinden.’ belangen gaat mij minder af. Ik kan dan voor mijn idee minder bereiken ten behoeve van het algemeen ‘Je moet er wel voor zorgen, dat je niet alleen “de belang,’ zegt hij tot slot. ‘Dat werd ook wel beves- roepende minderheid” aandacht schenkt die daar tigd, toen ik eens meedeed met een onderzoek. nadrukkelijk om vraagt. Je moet ook zelf actief zijn en Volgens de typologie van Tops kon ik mij meer vinden aandacht schenken aan “de zwijgende meerderheid”. in mijn rol als “Ombudsman”, dan als “Bestuurder”.’ Op deze manier kan je het best de lokale democratie gestalte geven.’ December 2011 is de heer Pieterson gestopt met zijn raadswerk. Inmiddels is hij met pensioen. Hij is nog ‘Het is altijd moeilijk om te zeggen, wat je aandeel is wel actief in een landelijke D66 groep Internationale geweest bij bereikte resultaten. In hoeverre je macht/ Veiligheid en Defensie, is lid van de Werkgroep invloed als raadslid gewicht in de schaal heeft kunnen Planologie (Schiebroek) en betrokken bij de stichting leggen weet je nooit precies. Duidelijk is het wel dat ‘Vrienden van de Oranjekerk’. het altijd zinvol is gebleken om je draagvlak zo groot Bij zijn afscheid ontving hij de Erasmusspeld van de mogelijk te maken en wanneer bewoners betrokken gemeente Rotterdam. De speld wordt uitgereikt aan zijn en zich laten horen.’ personen die zich lange tijd op sociaal, cultureel, economisch of sportief gebied verdienstelijk hebben gemaakt voor de Rotterdamse samenleving.

187 ·W e hebben ons bezig gehouden met en de bijbehorende funderingspro- de effecten van de aanleg van de blemen hadden de aandacht van de A13 en A16 op het leefklimaat van deelgemeenteraad. het Kleiweg kwartier en omstreken. · Het spoor werd ook steeds drukker. Welzijn We hebben ons ingezet voor de ·W e hebben de sluiting van ‘De aanleg van geluidschermen langs de Overdekte’ in verband met lek zuidgrens van het Kleiweg kwartier. in het bad op de agenda gehad, Ook de overlast bij het oude sta- maar ook de bouw van zwembad tion Kleiweg vroeg onze aandacht. ‘De Wilgenring’ en de uitbreiding We hebben geprobeerd de over- van de sporthal. Jongerenhonk Punt5 gang ondergronds te maken. We hebben we gesloten. We hebben zijn bezig geweest met de aanleg ons sterk gemaakt voor de herinrich- van Randstadrail en de aanleg van ting van speeltuin ‘De Torteltuin’. De Station Melanchton weg. problemen met de voetbalkooi aan · De tramhalte aan de Straatweg werd de Johan de Wittlaan waren hardnek- verplaatst naar de andere kant van kig. Het is niet gemakkelijk geweest het muizengaatje. We hebben ons om tot een oplossing te komen. sterk gemaakt voor de terugplaatsing · Zorgcentrum aan de Petristraat. van de halte naar de Straat weg. Ook vroeg de herinrichting van tramhalte Milieu Berg polderplein onze aandacht. · De verontreiniging van de grond · Het Kleiweg kwartier heeft twee onder het huidige golfterrein drukke verkeerswegen: de Straatweg heeft ons veel tijd en aandacht en de Rozenlaan. Eigenlijk zijn er gevraagd. In samenwerking met het daardoor twee probleemkruisin- Hoogheemraadschap hebben we gen: Uitweg/Kleiweg en Straatweg/ gewerkt aan de sanering van het Kleiweg. Regelmatig is hier aandacht water in de Bergse Plassen. Maar ook voor geweest. Echt opgelost is het eenvoudiger zaken zoals de vuilcon- eigenlijk nooit. De parkeerproblemen tainers op de Ceintuurbaan vroegen binnen het Kleiweg kwartier zijn ook om aandacht. al jaren actueel. We hebben deze eigenlijk nooit kunnen oplossen. Economie · Continu waren we als raad bezig · Het verdwijnen van delen van de met de Woningbouw. Bijvoorbeeld detailhandel aan de Kleiweg en de de sloop en herbouw in de Lis- herprolering van het winkelge- bloem straat en de Baronie straat. De bied heeft jarenlang onze aandacht bouw van woningen aan de Bergse gekregen. Achterplas in de Johan de Wittlaan hoek Straat weg. De grondwaterstand

188 De ondergang van de De Stad en de deelgemeenten Gebiedscommissie Niet alleen in Rotterdam vindt er een Het gebied Hillegersberg-Schiebroek politieke aardverschuiving plaats, maar krijgt een gebiedscommissie met dertien ook in de landelijke politiek. In 2002 leden, die zijn gekozen door de inwo- komt de LPF (Lijst Pim Fortuin) in één ners van het gebied. Het adviseert het keer met 26 zetels in de Tweede Kamer. College van B&W net zoals de wijkraad Er volgt een periode, die bekend staat dat deed. De gebiedscommissie heeft als ‘de Haagse Heksen ketel’. wel een budget om bewonersinitiatieven In 2006 komt de PVV voor het eerst in te subsidiëren. de Tweede Kamer met negen zetels. In 2010 worden het 24 zetels.In deze ‘De kracht van de gebiedscommissie periode wordt er in de landelijke poli- is dat die haar bevoegdheid haalt uit tiek ook steeds vaker gesproken over het draagvlak onder buurtbewoners, ‘bestuurlijke drukte’. De overheid moet en niet uit formele bevoegdheden en kleiner worden, efciënter gaan werken budgetten. Een gebiedsplan dat samen en de besluitvorming moet transparan- met bewoners, ondernemers en maat- ter worden (de zogenoemde achter- schappelijke organisaties in een gebied kamertjes politiek moest verdwijnen). tot stand kwam, weegt zwaar voor de Deze periode wordt gekenmerkt door gemeenteraad’. dadendrang. Er moest iets gedaan wor- De praktijk zal leren welk gewicht zwaar den aan bestuurlijke vernieuwing. Terwijl genoeg is voor de gemeenteraad om te in Rotterdam nog wordt gewerkt aan de luisteren naar de stem van de burger via ontwikkeling van de verhouding tussen de gebiedscommissie. de gemeenteraad en de deelraden doet het kabinet Rutte I een wetsvoorstel om De gebiedscommissie zou geen politiek de deelgemeenten af te schaffen. moeten bedrijven, maar moeten funge- Rotterdam had veertien deelgemeenten ren ‘als oren en ogen’ van de wijk. Toch met in totaal 272 deelraadsleden en 49 zijn de leden van een gebiedscommissie bestuurders, die met ingang van 2014 veelal afkomstig vanuit een politieke zijn opgeheven. De Gemeentewet blijft partij, maar kunnen ook los daarvan kan- na afschafng van de deelgemeenten didaat zijn. In Hillegersberg-Schiebroek ruimte bieden voor andere, lichtere vor- hebben bijvoorbeeld de bewonersorga- men van binnengemeentelijke decentra- nisaties zich verenigd. lisatie. Op basis van deze mogelijkheid Rollen die de gebiedscommissie zou wordt in 2014 een gebiedscommissie kunnen vervullen en een belangrijke geïnstalleerd in elke voormalige deel- toegevoegde waarde kunnen hebben gemeente. De Deelgemeente heet voor de stad worden beschreven in Een voortaan Gebied. kwestie van kiezen (2016):

189 · Aanjager Deze organisaties krijgen twee van Het mobiliseren en ondersteunen de dertien zetels, net als de VVD en van maatschappelijke initiatieven van Leefbaar Rotterdam. D66 krijgt drie onderop. zetels. PvdA, CDA, GroenLinks en SP · Adviseur krijgen elk één zetel. Vanuit het Kleiweg- Het gevraagd en ongevraagd advise- kwartier zijn inwoners vertegenwoordigd ren over gemeentelijk beleid dat het in de gebiedscommissie. Namens D66 is gebied raakt. dat Fedde Peutz. Berent Stapelkamp zit · Spreekbuis er namens het CDA. Het agenderen van thema’s en issues die in de wijk of de buurt leven en In de periode 2014-2018 kent de die aandacht behoeven. gebiedscommissie nog een bezoldigd · Makelaar bestuur, dat bestaat uit de voorzitter en Het leggen van verbindingen tussen de vicevoorzitters. Een belangrijk deel maatschappelijk initiatief in het van de leden van deze eerste gebieds- gebied en het bestuur. commissie had ervaring als deelraads- · Waakhond lid. Vanuit deze positie is men direct Het escaleren richting bestuur als bij begonnen met het vormen van een het nemen of uitvoeren van beslis- coalitie. Vanuit hun ervaring begrijpelijk, singen de belangen van het gebied maar binnen de nieuwe taakstelling van ernstig worden geschaad. niet politiek orgaan ongewenst. De VVD · Scheidsrechter leverde aanvankelijk de voorzitter met Het bemiddelen bij waardenbotsin- als vicevoorzitters de vertegenwoordiger gen in het gebied. van GroenLinks en één van D66. Net als destijds bij de start van de deelge- Om deze rollen zo goed mogelijk te meente in 1983 moest men ook nu weer kunnen vervullen stelt de gebiedscom- opnieuw wennen aan de positie in het missie een wijkagenda op. Met daarin politieke krachtenspel. Het gaat immers een plan voor de wijk met vijf doelen niet meer om uitoefenen van macht, voor een periode van vier jaar. De maar om het aanwenden van invloed. gebiedscommissie betrekt bewoners en bedrijven bij het maken van het Vanaf 2018 hebben ook zestien- en wijkplan. De commissie adviseert de zeventienjarigen actief en passief wethouder wat er speciek nodig is in stemrecht voor wat betreft de gebieds- het gebied of de wijk. De commissie commissies. De bewonersorganisatie honoreert bewonersinitiatieven. Kleiweg kwartier (BOK) vormt samen met de bewonersorganisaties uit Oud- Bij de verkiezingen van 2014 doen zeven Hillegersberg, 110-Morgen, Schiebroek politieke partijen en de gezamenlijke en Terbregge één fractie. Tijdens de bewonersorganisaties mee. verkiezingen van 2018 behalen ze drie zetels. Er zit opnieuw geen vertegen-

190 Politiek krachtenspel: macht versus invloed grote problemen werden meer veroorzaakt door de achterdocht en het elkaar geen successen gunnen. Op basis van individuele gesprekken met een viertal De leden van de gebiedscommissie werden gecon- leden van de eerste gebiedscommissie heb ik een fronteerd met gevraagde of gekwaliceerde advie- schets gemaakt van hun ervaringen. Met Henk Kamps zen, die in de meeste gevallen werden overgenomen. (GroenLinks), Fedde Peutz (D66), Berent Stapelkamp De meningen zijn hier echter wel verschillend over. Er (CDA) en Jan Pierweijer (Bewoners HiS) heb ik drie werden ook ongevraagde en dus ongekwaliceerde maanden na de verkiezingen van de nieuwe commis- adviezen gegeven door de gebiedscommissie aan de sie gesproken. raad. Deze werden zelden of niet overgenomen. Het Ieder van hen is het werk gaan doen vanuit persoon- gebiedsplan heeft in de eerste periode een marginale lijke motieven: Iets bijdragen aan de samenleving; rol gespeeld. Het was een ambtelijk stuk, dat door altijd betrokken geweest bij mijn directe omgeving; de participatiemolen moest, maar waar nauwelijks vond de politiek het niet goed doen in de tijd van Pim ruimte was voor aanpassingen door de commissie en Fortuin en vond dat ik zelf iets moest bijdragen. participanten.

De leden die vanuit de deelgemeente in de gebieds- De belangrijkste wapenfeiten in deze periode zijn commissie kwamen moesten nog wennen aan de het op de agenda krijgen van de grondwaterpro- nieuwe rol. Je had geen bestuurlijke functie meer en blematiek en funderingsproblemen en het op de een beperkt publiek gezag. In de deelgemeenteraad kaart zetten van de problemen in Schiebroek Zuid: was er meer ruimte voor verschillende standpunten. armoede, veel schulden, hoge werkloosheid, onvei- Er werd gestemd en op basis van die stemming ligheid in de buurt, woonproblemen enzovoort. werden besluiten genomen. De leden binnen de Daarnaast is geadviseerd met betrekking tot proble- gebiedscommissie hadden geen macht meer, maar men rondom het vliegveld en A13/A16 Rotterdam: moesten meer hun invloed proberen aan te wenden luchtvervuiling en milieuaspecten. Het beleid rondom ten behoeve van het gebied richting gemeenteraad. de hondenuitlaat gebieden is aan de orde geweest. Dat vraagt opnieuw om specieke vaardigheden. Er is aandacht gekregen voor de probleemkruispun- Er is daarom veel minder ruimte voor verschillen: ten in het Kleiweg kwartier. We hebben kleinere zaken om de invloed zo optimaal mogelijk te laten zijn kunnen ondersteunen in het kader van honorering zullen er éénduidige adviezen richting gemeenteraad burgerinitiatieven. moeten gaan. De adviezen moeten een zo breed mogelijk draagvlak hebben binnen de gebiedscom- missie. Zoals in (bijna) alle voormalige deelgemeenten kende ook de gebiedscommissie van Hillegersberg Schiebroek haar opstartperikelen. Door de valse start van de gebiedscommissie zijn de persoonlijke frustraties de hele periode blijven spelen. Het ging eigenlijk niet zozeer over politieke verschillen. De

191 woordiger van de BOK in de gebieds- digde technische voorzitter. De nieuwe commissie. Wel vindt er maandelijks commissie leert van de voorgaande overleg plaats tussen de bewonersor- periode. De fractie van bewonersorga- ganisaties en bespreken ze de lopende nisaties levert de voorzitter. Men maakt zaken, die spelen in- en ten behoeve van zich op om de belangen van het gebied de gebiedscommissie. Bij de politieke te behartigen. Helemaal zonder politiek partijen zijn er wat verschuivingen: de SP gaat dat niet, maar men probeert zo verdwijnt uit de commissie, GroenLinks goed mogelijk de oren en ogen te zijn wint één zetel, D66 verliest er één. van en contact te onderhouden met bewoners, organisaties en bedrijven. Vanaf deze periode kent de gebieds- Aanvankelijk zitten er opnieuw twee commissie alleen nog een onbezol- inwoners vanuit het Kleiweg kwartier in

Jiska Schimmelpennink Hillegersberg als Schiebroek allerlei punten vast- gesteld, die de aandacht vragen. We zullen deze Jiska Schimmelpennink is 32 jaar en woont sinds agenda jaarlijks bijstellen indien nodig. De aandachts- begin 2017 met haar man in het Kleiweg kwartier. punten voor het Kleiweg kwartier zijn de parkeerpro- In het dagelijkse leven is ze werkzaam als adviseur blemen en de verkeersoverlast, het winkelgebied, Civiele Techniek. het grondwater en de funderingsproblemen en de ‘Ik wil graag iets bijdragen aan het leefklimaat in het positionering van de Ceintuurbaan. Het blijft natuur- Kleiweg kwartier. Ik vind het een heel leuke wijk, die lijk wel een punt, dat we iets willen bereiken en daar dichtbij de stad ligt en toch lekker als buiten voelt. de politiek voor nodig hebben.’ We lopen graag een rondje om de plas bijvoorbeeld,’ De behandeling van de bewonersinitiatieven vindt vertelt ze. ‘Dat is de reden, waarom ik me heb aan- Jiska een heel goede zaak. ‘Je kunt op deze manier gemeld bij D66 om zitting te nemen in de gebieds- direct iets doen.’ Ze maakt zich wel zorgen over de commissie. En voor mezelf dacht ik op deze manier voorgenomen verdere verkleining van het budget. gemakkelijk mensen te leren kennen en onderdeel ‘Wat ik ook nog wel een punt van aandacht vind is te kunnen worden van de wijk.’ Als ik Jiska vraag of onze bereikbaarheid en onze benaderbaarheid. Dat ze de gebiedscommissie politiek vindt geeft ze een zou best beter kunnen. We zouden meer actief de ontkennend antwoord: ‘Ik vind echt dat je meer de mensen en organisaties kunnen opzoeken en dui- oren en de ogen van de wijk bent. Dat is geen echte delijk moeten maken waar en op welke manier we politieke rol, omdat je niet kunt beslissen. Je hebt bereikbaar zijn. De bewonersorganisaties hebben nu meer een dienstbare rol, door de gemeenteraadsle- drie zetels en veel contact met de bewoners. Ik denk den te informeren over de situatie en de wensen van- dat een goed contact hebben met de BOK belangrijk uit het gebied. De nieuwe commissie is direct aan de is. We kunnen immers afzonderlijk minder berei- slag gegaan met het opstellen van een wijkagenda. ken voor de wijk. Samenwerking is volgens mij het Aan de hand van vijf thema’s hebben we voor zowel sleutelwoord.’

192 de gebiedscommissie. Erik van der Kroft, met gemeente en waterschap worden oud deelraadslid namens GroenLinks opgelost. Bewonersinitiatieven zijn en nieuwkomer Jiska Schimmelpennink daarbij belangrijk. In Hillegersberg Zuid namens D66. Vanaf maart 2019 zijn dat (Kleiweg kwartier) is de aanwezigheid van er drie: Adriaan Pieterson wordt namens groen en gebruiksgroen ink lager dan D66 lid van de gebiedscommissie. het stedelijk gemiddelde. De ervaren overlast van vuil naast con- tainers zet zich hier door. Wijkagenda 2019-2022 Het gebied rond de Ceintuur baan De nieuwe gebiedscommissie heeft een vraagt een integrale visie en aanpak nieuwe wijkagenda opgesteld en deze gebiedsontwikkeling op wonen, bedrij- besproken met allerlei organisaties en vigheid en verkeer. In verband met bedrijven. Het Kleiweg kwartier hoort de huidige leegstand in het gebied bij Hillegersberg. De vijf aandachts- wordt om een dergelijke ontwikkelvisie punten zijn nader ingevuld voor het gevraagd. Kleiweg kwartier. 3 Verbeteren van de maatschappelijke 1 Verbetering verkeerssituatie in situatie kwetsbare bewoners Hillegersberg: Lagere parkeerdruk in Eenzaamheid bij ouderen. Het Kleiweg- delen van Hillegersberg, waar moge- kwartier heeft weinig ouderen in ver- lijk betere verkeersdoorstroming op gelijking met de andere wijken in het de belangrijke wegen en verbeterde gebied. Toch vraagt dit wel de nodige verkeersveiligheid rond doorgaan- aandacht. dewegen en bij scholen. De kruispunten Straatweg-Kleiweg 4 Een gezondere leefomgeving en Rozenlaan-Kleiweg krijgen ook nu en vergroten leefbaarheid en weer de aandacht. Net als de steeds veiligheidsbeleving groter worden parkeeroverlast in het Diefstal van (brom)etsen en uit/vanaf Kleiweg kwartier. motorvoertuigen scoort in Hillegers berg Zuid objectief onder het Rotterdams 2 Verbeterde woonomgeving door gemiddelde. In alle buurten wordt het middel van het faciliteren en stimu- verkeerd auto parkeren met twee wielen leren aanpak funderings- en grond- op de stoep genoemd en het verkeerd waterproblematiek evenals het parkeren van etsen/etswrakken in verhogen van de kwaliteit buiten- Hillegersberg Zuid. ruimte. Verbetering woonomgeving door visie ontwikkeling gebied 5 Vitalere wijkeconomie Ceintuur baan. In overleg met winkeliers, ondernemers In de Statenlaan en in de Bloemen buurt en ZZPRO zal de positie van de onder- verzakken woningen door funderings- nemers de nodige aandacht krijgen. problemen. Dit moet in samenwerking

193 Stemgedrag in relatie tot Turkse bakker om de hoek. Het Kleiweg- Bevolkingssamenstelling kwartier zou voor een deel aangemerkt binnen het Kleiweg kwartier kunnen worden als een ‘Betere jaren Naast de traditionele indeling van twintig-dertig buurt’ waar D66, VVD, Inkomen en Religie als thema’s binnen GL en CDA de boventoon voeren. Voor de politiek wordt ook een indeling een kleiner deel kan het Kleiweg kwartier gemaakt tussen Hervormingsgezind (D66, GroenLinks, VVD) en Behoudsgezind (PvdA, SP, CDA en PVV). Bij de laatste indeling gaat het meer Progressief Links Liberaal Rechts om culturele issues zoals globalise- GroenLinks VVD ring, multiculturalisme, individualisme, D66 criminaliteit en migratie. Aan welke kant men staat zou vooral afhankelijk zijn van Behoudend Links Conservatief Rechts opleiding en leefstijl, terwijl het hebben PvdA CU CDA SGP van een hoger of lager inkomen daar SP FvD PVV los van staat. Mensen met een hoger inkomen zouden vaker stemmen op de VVD en de PVV. Mensen met een hoge opleiding, maar een lager inko- Stemgedrag Kleiwegkwartier Tweede Kamerverkiezingen 2017 men zijn vaker te vinden binnen D66 en Progressief Links Liberaal Rechts GroenLinks. Minder hoog opgeleiden en GroenLinks 14,93% VVD 23,7% minder welvarende stemmers zijn vaker te vinden binnen de PvdA, SP en ook D66 19,36% PVV. Om deze tegenstrijdige assen meer Behoudend Links Conservatief Rechts inzichtelijk en begrijpelijk te maken heeft PvdA 5,46% CU 2,76% CDA 5,46% SGP 0,83% Jesse de Voogd een matrix ontwikkeld.

SP 5,23% FvD 2,2% PVV 10,63% De leefstijl van mensen zou vaak samen- hangen met een woonvoorkeur; kleiner wonen in de stad met een bakets voor de deur en een Turkse bakker om de Stemgedrag Kleiwegkwartier Gemeenteraad 2018 hoek hangt vaak samen met een linkse Progressief Links Liberaal Rechts stem. Ruimer wonen in een nieuwe wijk GroenLinks 14,2% VVD 18,4% met tuin en carport hangt vaak samen met een rechtse stem. Zoals altijd zijn er D6 6 17,1% mengvormen te vinden. Het Kleiweg- Behoudend Links Conservatief Rechts kwartier heeft ruimere woningen met PvdA 10,2% CU 4,1% CDA 4,4% SGP 4,1% tuin en carport, maar behoort nog tot de stad. Er staan veel baketsen voor SP 3,6% LR-FvD 19,9% PVV 1,8% de deur, maar het ontbreekt aan een

194 ook een ‘Vooroorlogse arbeidersbuurt het juist een stuk minder dan elders in met gentricatie’ worden genoemd waar het land. Bij de rechts populistische par- vaker gestemd wordt op de PVV, SP, tijen scoort de PVV (10,63 procent) lager PvdA en GL. en FvD (2,2 procent) iets hoger dan het Rotterdamse gemiddelde, maar lager In hoofdstuk twee hebben we laten zien, dan het landelijk gemiddelde. dat de bevolking in het Kleiweg kwartier Ook zijn er onderlinge verschillen te relatief jong is, een hoge opleiding zien in de diverse buurten als we ervan heeft, voor driekwart bestaat uit autoch- uitgaan dat mensen in het stembureau tone Nederlanders en voor bijna 60 gaan stemmen dat dichtbij hun huis ligt. procent bestaat uit mensen die meer De VVD scoort bijvoorbeeld hoog in gericht zijn op de groep en minder op het stembureau Lommerrijk. D66 scoort het individu. Op welke manier vertaalt hoog in stembureau Tarcisiusschool. In zich dat in het stemgedrag? Welke stembureau Oranjekerk wordt het meest keuzes worden daarmee gemaakt als het op de PVV en GroenLinks gestemd in gaat om de inrichting van de samen- vergelijking met de andere bureaus. leving? Om hier zicht op te krijgen heb ik de laatste drie verkiezingen nader De Gemeenteraadsverkiezing en bekeken. De Tweede Kamerverkiezingen Gebiedscommissie van 2018 van 2017, de gemeenteraadsverkiezin- Tijdens de gemeenteraadsverkiezin- gen en de verkiezing van de gebieds- gen, met een opkomst van 46 pro- commissie van 2018 én de Provinciale cent, is hetzelfde beeld te zien als bij Statenverkiezingen van 2019. de Tweede Kamerverkiezingen. De VVD, D66 en GroenLinks scoren in het De Tweede Kamerverkiezingen Kleiweg kwartier ink boven het gemid- van 2017 delde ten opzichte van de stad. Bij De opkomst in Rotterdam is tijdens elkaar zelfs 19,24 procent. Ook de PvdD de Tweede Kamerverkiezingen van scoort hoger, net als de SP, 50Plus en 15 maart 2017 72,3 procent. Binnen PVV. Denk en NIDA scoren in de stad het Kleiweg kwartier gaat 58 procent bij elkaar 13,2 procent van de stem- van de stemmen naar liberale par- men. In het Kleiweg kwartier is dat nog tijen. Rechts liberaal de VVD met 23,7 niet één procent. procent, sociaal liberaal D66 met Leefbaar Rotterdam wordt ook in 19,36 procent en Progressief liberaal het Kleiweg kwartier de grootste GroenLinks met 14,93 procent. Vooral partij, gevolgd door de VVD, D66 en D66 en GroenLinks scoren ver boven GroenLinks. Leefbaar scoort in het het landelijk gemiddelde. De christe- Kleiweg kwartier iets lager dan het lijke partijen CDA met 5,46 procent gemiddelde in de stad. en ChristenUnie met 2,76 procent en socialistische partijen PvdA met 5,46 Ook zijn de verschillen per stem- procent en SP met 5,23 procent doen bureau weer gelijk aan die van de

195 Tweede Kamerverkiezingen. In Stemgedrag Kleiwegkwartier Statenverkiezingen 2019 Lommerrijk scoren de VVD en Leefbaar Progressief Links Liberaal Rechts Rotterdam het hoogst; D66 in bureau GroenLinks 17% VVD 17,5% Tarcisiusschool en GroenLinks in de Oranjekerk. D66 17% Behoudend Links Conservatief Rechts De Provinciale Statenverkiezingen PvdA 9% CU 4% CDA 5,5% SGP 0,5% van 2019 50Plus 2,5% Denk 0,5% Tijdens deze verkiezingen is de opkomst SP 4% PvdD 6% FvD 12,5% PVV 5% in Rotterdam 45 procent. Landelijk is de opkomst 56 procent. Binnen het Kleiwegkwartier krijgen de progressieve grootste met bijna 21 procent van de en liberale partijen behoorlijk meer stemmen. In de Oranjekerk is dat Groen- stemmen dan gemiddeld in Rotterdam: Links met 18,5 procent. D66 zeven procent meer, GroenLinks vijf procent meer en VVD 4,5 procent meer. Net als bij de leefstijlen, zoals genoemd Bij de conservatief rechtse partijen sco- in hoofdstuk twee zijn ook nu verschil- ren zowel PVV minder met drie procent lende groepen te onderscheiden. De minder, FvD 3,5 procent minder en Denk grootste groep in het Kleiwegkwartier met maar liefst 7,5 procent minder dan bestaat uit Progressief Links met gemiddeld in Rotterdam. 31,3 procent. Direct gevolgd door Ook zijn er tijdens deze Staten verkie- Conservatief Rechts met 30,2 procent. zin gen weer verschillen te zien in Liberaal Rechts met 18,4 procent is de stem gedrag per stem bureau te zien. In derde groep. De kleinste groep bestaat Lommer rijk is de VVD de grootste met uit Behoudend Links met 17,9 procent. 33 procent en FvD met vijftien procent. In bureau Tarcisius school is D66 de

196 Polderbesturen en Hoogheemraadschap

Polderen is een typisch Hollandse tuinbouwgrond. De landeigenaren en aangelegenheid. Een polder is een stuk dus de bestuurders van de polder waren laaggelegen land dat wordt voorzien veelal boeren. Ook de Nederlandse van een dijk en vervolgens droogge- Hervormde kerk in Hillegersberg en legd. In de meeste gevallen waren er Lommerrijk waren grondbezitter en lid meerdere landeigenaren of ingelanden van het polderbestuur. Het polderbe- bij een polder betrokken. Alle belangen stuur was tevens de eigenaar van de van deze ingelanden werden afgewogen Kleiweg en besloot in 1890 om de weg waarna binnen een consensus beslissin- te ‘bekeien’. gen werden genomen. Het wordt veelal gezien als een vroege vorm van demo- Er kwam een tol ter hoogte van de cratisch bestuur. Uitweg op de grens van Hillegersberg Voor de vorming van het Kleiweg- en Schiebroek. De opbrengsten waren kwartier bestond het gebied uit pol- uiteraard voor het polderbestuur. Deze derlandschap, waarop het vee graasde tol werd in 1924 opgeheven. en de grond werd gebruikt als land- en

Wapen hoogheemraad- schap van Schieland en de Krimpener waard sinds 2005.

Rechts Een ‘bekeide’ Kleiweg met de gemeentelijk Tol aan de Straatweg.

197 De Bergpolder bedrijven die zich vestigden aan de Zoals we in hoofdstuk 1 hebben gezien, Bergse Achterplas werden ingelanden. ligt het Kleiweg kwartier in drie polders. Zo werden ook de heren Watson, Berger Tevens ligt de wijk in een waterrijke en Ringlever lid van het polderbestuur buurt. Natuurlijk noemen we eerst de van de Verenigde polders Schiebroek, Rotte, die de oostelijke grens vormt van Berg en Broek en de 110-Morgen. het Kleiweg kwartier. De Bergse Plassen aan de noordkant van de wijk en het De Bergpolder behoorde aanvankelijk Noorderkanaal aan de Zuidkant. tot het grondgebied van Hillegersberg en Overschie. Na de overdracht van Door de eerste uitbreidingsplannen grond aan Rotterdam in 1903 behoorde in Hillegersberg begon het gebied alleen het deel tussen de Kleiweg en de voorzichtig en langzaam te verstede- Ceintuurbaan nog tot Hillegersberg. lijken. De grond kwam van lieverlee in Tol aan de Kleiweg ter bezit van de gemeente en particuliere Door de verdere verstedelijking van de hoogte van de Uitweg woningbouwers. Ook de eigenaren van Bergpolder in zowel Rotterdam als in rond 1900.

198 Hillegersberg werd het gebied ontpol- D.J. van Brummelen was de eigenaar derd. In 1931 neemt het dan zittende van twee hectare en had twee stem- bestuur het besluit tot ontpolderen. men. Ook Schiebroek had uitbreidings- Aan de samenstelling van het polder- plannen zoals we hebben gezien in bestuur in die jaren is de verstedelijking hoofdstuk 1. De gemeente wilde gaan goed zichtbaar: het bestuur bestaat bouwen in de Schiebroekse polder. in 1934 uit L. Hoogerbrugge Wzn. uit De samenstelling van het bestuur van de Overschie voorzitter, J. van Ballegooij Verenigde Polders is veel langer in han- Jr. (gemeentesecretaris Hillegersberg) den gebleven van de traditionele agra- secretaris-penningmeester en de leden: rische sector dan van de Bergpolder. In D. v.d. Berg, Overschie en A. Poot de jaren dertig bestaat het bestuur van (bouwkundige/aannemer/projectont- de Verenigde Polders uit: J. Dijkshoorn, wikkelaar Hillegersberg). In 1934 besluit voorzitter (veehouder), J. Kluit, Provinciale Staten van Zuid-Holland tot secretaris-penningmeester (zonder ophefng van de polder. In 1935 wordt beroep Hillegersberg) en de leden; dit goedgekeurd bij koninklijk besluit. G.H. Watson, (vijlenfabriek) Rijswijk, P.H. Dijkshoorn, (veehouder-gemeente- raadslid CHU van Hillegers berg) De Verenigde polders W.F.H. van Schouwen in 1936 (notaris Schiebroek, Berg en Broek Hillegersberg), M.C. Siezen in 1937 en 110-Morgen (wethouder Hillegersberg), J. Bijl Czn., In 1913 besluit het polderbestuur van (veehouder Schiebroek) J. van der Eijk, deze polders om het grond waterpeil (veehouder en gemeente raadslid CHU de komende jaren in de polder Berg van Schiebroek) en T. den Hartigh en Broek met vijftien centimeter te (zonder beroep Hillegersberg). verlagen. De argumenten die ten grondslag lagen aan dit besluit waren Vijftien jaar later is de situatie in de pol- a: het voorkomen van natte voeten; b: der en de samenstelling van het bestuur de grond geschikt maken voor bebou- behoorlijk veranderd. De ingelanden wing. Hillegersberg wilde niet alleen in de Tweede Wereld oorlog waren: uitbreiden in het zuiden, maar ook in Rotterdam vijf stemmen, de Joodse het noorden van het dorp. De grond familie J. Veiyra had vier stemmen, waarop de huidige Statenlaanbuurt zich maar moest in 1941 haar eigendom bevindt ligt in de polder Berg en Broek. verplicht verkopen: het eigendom en In 1918 kende polder Berg en Broek de stemmen kwamen in bezit van de twaalf stemgerechtigde ingelanden. gemeente Rotterdam. Anthony Julius Drie van hen bezaten grond of water Vieyra, zijn vrouw en hun twee zoons in het Kleiweg kwartier. NV. G. Watson werden 22 oktober 1943 vermoord in & Zn. had één hectare en één stem. Auschwitz. Plaswijck had drie stemmen, Houthandel C. Berger & Zn. bezat net als DEBETO. In 1944 besluit dit 1,6 hectare en had één stem. Tuinder polderbestuur om het grondwater nog

199 eens te verlagen, nu met elf centimeter. om het meest zuidelijke deel van de Plannen voor verdere bebouwing in de polder, te weten het Kleiweg kwartier Schiebroekse polder en 110-Morgen (Statenlaanbuurt), te ontpolderen. In waren het argument voor deze 1955 gaat tevens het grondwaterpeil beslissing. nogmaals met elf centimeter naar bene- den. De argumenten die ten grondslag In 1955 worden de Verenigde Polders lagen aan dit besluit waren: Plannen samengevoegd tot de polder Berg en voor verdere bebouwing in Schiebroek Bergpolder Broek. Tegelijkertijd wordt besloten en Hillegers berg Noord. In deze periode foto: Hoogheemraadschap Schieland

200 had de gemeente Rotterdam acht stem- Hoogheemraadschap men, Plaswijk bezat er vijf, Lommerrijk Schieland drie. Tien andere ingelanden bezaten Samenwerkingsverbanden waren samen twaalf stemmen van de 28. nodig om in groter verband het land te beschermen tegen het water. Het Hoogheemraadschap van Schieland Polder Berg en Broek dateert van 1273. Het kwam tot stand vanaf 1955 op initiatief van Graaf Floris V toen foto: Hoogheemraadschap duidelijk werd dat het onderhoud van Schieland onder andere de Schielandse Hoge

201 Zeedijk en de aanleg van de dammen van polder wordt ontnomen. De taak in de Schie en de Rotte alleen kans van van het hoogheemraadschap verandert slagen zou hebben als dat gezamenlijk daarmee. Het is alleen nog verantwoor- werd ondernomen. Tot dan toe waren delijk voor de hoofdwatergangen in de dijken eigendom van de Adel en het gebied. Voor het Kleiweg kwartier de Kerk, die elk hun eigen belangen zijn dat de Rotte, de Bergse plassen en hadden. de Ringvaart aan de Erasmussingel en Vrijwel vanaf het begin kregen de Ringdijk. De gemeente krijgt de ver- dijkgraaf en de vier hoogheemraden de antwoordelijkheid voor het grondwater bevoegdheid om verordeningen uit te en het onderhoud van de singels en de vaardigen ten behoeve van het onder- sloten. In een (agrarische) polder ligt houd van de waterstaatszaken, toe te deze verantwoordelijkheid bij de landei- zien dat deze verordeningen werden genaren en boeren. Bij de ontpoldering nageleefd en recht te spreken als het van de Berg polder werd Hillegers berg onderhoud niet werd uitgevoerd zoals dus verantwoordelijk voor de singels en werd verordend. Het Hoog heem raad- sloten. De sloot langs de Kleiweg en de schap Schieland zou 732 jaar blijven sloten in de polder werden gedempt, bestaan als instituut met dezelfde naam. net als het moerasachtige gebied in de huidige Bloemen buurt. Vanaf 1941 is de Door de eeuwen heen zijn de hoog- gemeente Rotterdam verantwoordelijk heem raadschappen altijd verantwoor- voor de sloten en singels in het hele delijk gebleven voor de bescherming Kleiweg kwartier. Een verantwoordelijk- van het land. Het onderhoud van de heid die zich beperkt tot de Erasmus- dijken en het geleiden van de water- singel, de sloot langs het poldertje aan stromen zijn altijd belangrijke onderde- de Kleiweg en de driehoekige vijver in len geweest. Zoals we in hoofdstuk 2 de Franciscus driehoek. hebben kunnen zien zijn de Bergse Plassen aan het eind van de zeventiende Honderd jaar geleden waren er in eeuw ontstaan door het diep afgraven Nederland ongeveer 3.000 waterschap- van de veengronden. Ook toen zorgden pen. In de jaren vijftig tijdens de waters- de waterschappen voor de dijken en noodramp waren dat er nog 2.500. het verlagen van het grondwater. De Men zag toen in dat waterbeheer niet drooglegging van grote delen van het alleen belangrijk was voor de agrarische watergebied was eveneens het werk van sector maar ook in het algemeen belang het Hoogheemraadschap. van de bevolking in de verstedelijkte gebieden. Vanaf 1954 werden daarom De verstedelijking van Hillegersberg en ook de bezitters van gebouwen als Schiebroek had dus de ontpoldering belanghebbenden gezien en gingen van de genoemde polders tot gevolg. belasting betalen. In de jaren zeventig Ontpolderen wil zeggen, dat de polder ontstonden ook zuiveringschappen, in het verstedelijkte gebied de status die zorgden voor de kwaliteit van het

202 water. Inmiddels zijn deze organisaties De hoogheemraadschappen staan onderdeel van de hoogheemraadschap- onder toezicht van de provincies. Ze pen. Ook bedrijven werden belangheb- vormen een bestuurslaag binnen de bend en verplicht tot het betalen van functionele democratie met eigen verontreinigingsbelasting. Het bleek bevoegdheden, wetgeving, strafrechte- nodig om de waterschappen verder te lijke sancties en belastingen. laten samengaan en op deze manier Het algemeen bestuur van Het de hoofdwatergangen beter te kunnen Hoogheemraadschap van Schieland en beheersen. Vanaf 1992 zijn alle inwoners de Krimpenerwaard bestaat uit der- belastingplichtig en hebben kiesrecht. tig leden. In het huidige bestuur zijn veertien leden afkomstig uit bestaande In 2005 waren er nog 27 waterschappen politieke partijen. Zeven leden komen of hoogheemraadschappen. In dat- uit voor het waterschap opgerichte zelfde jaar fuseerde Schieland met het partijen. Deze 21 leden worden gekozen Hoogheemraadschap Krimpener waard en dienen het algemeen belang. De tot Hoogheem raad schap van Schieland overige negen leden worden benoemd en de Krimpenerwaard. In 2018 zijn er en dienen een speciek belang, dat zijn nog 21 hoogheemraadschappen. De de zogenaamde geborgde zetels. Vijf huidige taken van het hoogheemraad- van hen komen uit het bedrijfsleven, schap zijn onder te verdelen in drie drie vanuit de agrarische sector en één categorieën: vanuit de eigenaren van natuurterrei- · Waterveiligheid nen. Het algemeen bestuur kiest uit hun De zorg voor de waterkeringen en de midden een dagelijks bestuur, dat nog dijken. steeds (sinds 1273!) bestaat uit vier tot · Waterkwaliteit zes mensen plus een dijkgraaf. Beide De zorg voor schoon oppervlakte- besturen worden voorgezeten door water, zonder vervuiling en met een de dijkgraaf, die door de kroon voor natuurlijke omgeving. zes jaar wordt benoemd. De secreta- · Waterkwantiteit ris-directeur ondersteunt het dagelijks Zorg voor het op peil houden van bestuur als secretaris, maar is directeur het grond- en oppervlaktewater. voor de organisatie. De leden van het dagelijks bestuur heten nog steeds hoogheemraden. Eén van deze hoog- heemraden is Agnes van Zoelen.

203 Agnes van Zoelen De eeuwenoude functie van de voormalige molen- driegang aan de Ringdijk wordt grotendeels opge- September 2018 bezoek ik mevrouw Van Zoelen heven. Alleen als het waterpeil van de plas te laag in het pand van het hoogheemraadschap aan de dreigt te worden zullen we dit systeem gebruiken Maasboulevard. Net als het Schielandhuis dat deed voor toevoer van water. in de zeventiende eeuw aan de Hoogstraat staat dit Onze derde taak is de waterkwantiteit. Allereest gebouw nu ook weer, symbolisch, aan het water. De zorgen we natuurlijk voor het waterpeil in de Rotte dijkgraaf, de hoogheemraden en de hele staf staan en de Bergse Plassen. Het grondwaterpeil in stede- oog in oog met onze natuurlijke vijand: het water. lijk gebied valt onder verantwoordelijkheid van de gemeente. Het wordt natuurlijk wel beïnvloed door Mevrouw Van Zoelen woont zelf ook in Hillegersberg- het peil van het oppervlaktewater, maar we kunnen Schiebroek: ‘Ik houd erg van de Bergse Plassen en niet zomaar aan de knoppen draaien en het waterpeil het groen eromheen’. Natuurlijk vraag ik haar op verhogen of verlagen. In de loop van de decennia is welke manier we in het Kleiweg kwartier het werk van het hele systeem op elkaar afgestemd: de hoogte het hoogheemraadschap merken. ‘Als het gaat om van de straten en tuinen, de loop van het riool. En veiligheid noem ik natuurlijk direct het onderhoud natuurlijk de funderingen van de huizen. We moeten aan de dijken van de Rotte en het onderhoud aan de er met elkaar ook voor gaan zorgen dat niet meer al oevers van de plassen. het regenwater in het riool terecht komt. Daar is het De kwaliteit van het oppervlaktewater van de plassen systeem eigenlijk niet op berekend en kan het niet is aanzienlijk verbeterd. In 2002 hebben we een inte- aan bij extreme situaties. We hebben het regenwa- graal verbeterplan opgesteld en deels uitgevoerd: ter ook nodig. We moeten er voor zorgen dat het de bodem is gesaneerd en afgedekt met zand zodat regenwater in de grond blijft en langzaam opgeno- fosfor en andere vervuiling geen kans meer krijgt. De men wordt, de bodem als een spons zien. De diepere vakantiehuisjes op de eilanden zijn aangesloten op zilte waterlaag wordt op deze manier naar beneden het riool. Ook hebben we een snoekenpaaiplaats aan- gedrukt. De kwantiteit van het grondwater bepaalt gelegd, die onderdeel is van een beter ecosysteem. op deze manier dus ook voor een deel de kwaliteit’. Eén onderdeel van de integrale aanpak hebben we nog niet kunnen uitvoeren: namelijk de doorvoer van Tot slot houdt mevrouw Van Zoelen een pleidooi overtollig water vanuit de Schiebroekse polder niet voor de transformatie van de straten. We moeten meer afvoeren via de plassen naar de Rotte en ver- ons afvragen op welke manier elke straat aantrek- volgens naar de Nieuwe Maas. We willen het voed- kelijker, duurzamer en klimaatbestendig zou kunnen selrijke water uit de Schiebroekse polder dus niet worden. ‘Dat is niet alleen de taak van het hoog- meer in de plassen hebben. Het bedreigt het nieuw heemraadschap, maar ook van andere bestuurslagen, ingerichte ecosysteem. Nu de nieuwe A16 aangelegd bewonersorganisaties en de eigenaren van huizen en gaat worden kunnen we deze laatste stap ook realise- andere gebouwen’. ren. We gaan het water uit de Schiebroeksepolder via een gemaal aan de Grindweg naar de Rotte leiden.

204 Bewonersorganisatie Kleiweg kwartier (BOK)

Bewonersorganisaties worden in de perioden niet alleen telkens een andere jaren zeventig erkend en genancierd de positie hebben binnen het politieke door de gemeente Rotterdam. De krachten spel, maar ook dat er om erkenning houdt in dat bewonersorgani- andere strategieën wordt gevraagd om saties een positieve bijdrage leveren aan het spel te spelen. de gemeentedemocratie en ze worden Ook de veranderende demograsche tevens aangemerkt als een specieke samenstelling van het Kleiweg kwartier vorm van belangenbehartiging. vraagt telkens om een aanpassing van In een eerdere paragraaf is beschre- de activiteiten en aandachtsvelden. ven op welke manier de Rotterdamse Binnen het Kleiweg kwartier ontstaat gemeentelijke democratie zich na de er in 1976 een bewonersorganisatie Tweede Wereldoorlog heeft ontwikkeld Initiatief comité Kleiweg kwartier (IK) die van een gemeenteraad met wijkraden in 1988 wordt opgevolgd door Bewoners (1948-1983), via een gemeenteraad met Organisatie Kleiweg kwartier (BOK). deelgemeenten (1983-2014) naar een gemeenteraad met gebiedscommissies (2014-heden). 1976-1983 Op initiatief van diverse wijkbewoners, Tijdens deze verschillende perioden die elk bezig zijn met acties bundelen was ook telkens de verhouding tussen deze mensen de krachten en vormen de bewonersorganisaties en de politiek het IK. Zo was bijvoorbeeld Dick verschillend. In de jaren zeventig kan Carlier bezig met de ontwikkeling van de burgerbetrokkenheid of burgerparti- de Bergse Rechter Rotte kade; Ank cipatie vooral worden gekenmerkt met Tuijnenburg Muis maakte zich sterk voor het woord inspraak. De overheid was het behoud van de kastanje bomen op leidend. Halverwege de jaren negentig de landtong van Lommer rijk; Wil van gaat het om interactieve beleidsvorming Harskamp maakte zich sterk voor het of coproductie van overheid en burger. behoud van de bomen, de lantaren- In het laatste decennium verwacht de palen en de bestrating in de Statenlaan- overheid vooral actief burgerschap. De buurt. Ook voor de ontwikkeling van het burger is aan zet, neemt initiatieven voor Melanchton park voerden in die periode verbetering van de directe leefomge- enkele mensen actie. ving en draagt daarvoor verantwoorde- Het initiatief comité werd in die eerste lijkheid. De overheid volgt en faciliteert. jaren professioneel ondersteund door Voor de bewonersorganisaties betekent een buurtwerker en een jongerenwerker het dat zij gedurende deze verschillende vanuit Stichting Buurtwerk Hillegersberg.

205 Er werd gelobbyd voor een eigen wijk- vertegenwoordigd de coördinatoren van accommodatie. Die komt er uiteindelijk de diverse werkgroepen. De kerngroep begin jaren tachtig. In de Antony Duyk- coördineert, bespreekt de problemen laan komt het buurthuis De Duikelaar. en de te ondernemen activiteiten van Een jongerencentrum Punt 5 in de de werkgroepen. In de kerngroep zitten Van Enckevoirt laan. Een peuterspeel- tevens de IK vertegenwoordigers van de zaal in de Amerikaanse School in de stichting buurtwerk Hillegersberg en de Hillegondastraat. wijkwelzijnsgroep’. Citaat IK Buurtkrant november 1980 ‘Het Initiatief comité Kleiweg kwartier (IK) (vierde jaargang nr. 4) is een vrijwilligersorganisatie bestaande uit wijkbewoners. De wijkbewoners Het IK heeft op dat moment tien binnen het IK functioneren binnen werk- werkgroepen: Ontspanning, Jongeren, groepen, uiteraard naar eigen keuze. De Huis bezoeken, Buurt krant, Huurders- werkgroepen zijn zelfstandig en organi- belangen, Vrijwillige dienstverlening, seren op hun terrein activiteiten en/of Vrouwen café, Jeugd, Plano logie en acties en bepalen zelf hun beleid, mits Peuters. binnen de doelstelling en het huishoude- lijk reglement van het IK. De kerngroep is De organisatie positioneert zich als het overlegorgaan van het IK. Hierin zijn volgt:

Buurthuis de Duikelaar.

206 Ontmoeting en ontspanning Belangenbehartiging In diverse clubs, vakantie activiteiten en Vooral de werkgroep Planologie houdt een vrouwencafé. zich bezig met de ontwikkelingen van de gebouwde omgeving binnen het Ontwikkeling Kleiweg kwartier. Men ‘spreekt in’ bij Door middel van het aanbieden van cur- hoorzittingen en laat zich horen richting sussen zoals dansles, yogales, naailes, de wijkraad en de gemeenteraad. Het IK ‘anders ouder worden’ en een V.O.S. voert actie en mobiliseert bewoners. cursus (Vrouwen Oriënteren zich op de Samenleving) Informeren Al vanaf de start van het IK wordt er Dienstverlening een buurtkrant uitgebracht. Er worden Veelal in samenwerking met andere ook bijeenkomsten georganiseerd organisaties zoals het maatschappe- om bewoners te informeren over lijk werk, UWV en wijkwelzijnsgroep bijvoorbeeld horizontale verkoop en Bewoners komen in Hillegersberg. huurbescherming. actie en verlangen meer veiligheidsmaatregelen.

207 1983-2014 doet buurtonderzoek en gaat met In 1983 krijgt het Initiatief comité Kleiweg - ‘De Bokkenwagen’ langs alle wijken. kwartier een opbouwwerker, die zich in Vanaf november 1986 verschijnt de eerste instantie lijkt te hebben gericht Buurt krant als uitgave van de samen- op de werkgroep Planologie. Al vrij snel werkende BOK en IK. In de periode krijgen ook de werkgroepen Huurders- september-oktober 1987 verschijnen belangen en Vrij willige dienstverlening er elf Bokkranten waarin verslag wordt de aandacht, blijkt uit de reconstructie gedaan van de resultaten van het op basis van informatie uit de Buurtkrant. buurtonderzoek. De opbouwwerker lanceert het idee van de wijkwinkel, die in 1984 van start gaat Er lijkt meer behoefte te ontstaan aan en een eigen onderkomen heeft aan het formeel regelen van een aantal de Baronie straat. De klussendienst voor zaken ten behoeve van de organisatie werklozen Octopus wordt ondergebracht zelf. Vanaf 21 juni 1988 bestaat dan in de wijkwinkel. Het opbouwwerk houdt ook de Stichting Bewonersorganisatie kantoor in de Antony Duyklaan. Kleiweg kwartier (BOK). De stichting heeft ten doel: het bevor- Vanaf september 1985 ontstaat binnen deren van de leefbaarheid in de het Initiatief comité Kleiweg kwartier Rotterdamse wijk Kleiweg kwartier. De de werkgroep Bewoners Organisatie stichting tracht haar doel onder meer Kleiweg kwartier (BOK). Deze werkgroep te bereiken door:

De wijkwinkel en klussen- dienst op de hoek van de Baroniestraat.

208 1 Het plegen van overleg met wijk- 6 Het doen van aanbevelingen aan het bewoners, bewonersgroepen, instel- deelgemeentebestuur, casu quo aan lingen, verenigingen en overheden; het gemeentebestuur. 2 Het stimuleren van de betrokken- heid en zelfwerkzaamheid van Een deel van de vrijwilligers gaat over de wijk bewoners, instellingen en naar de BOK. Een ander deel blijft verenigingen; bij het IK. In deze overgangsperiode 3 Het coördineren, ondersteunen en schuurt het tussen deze twee groepen. initiëren van activiteiten ter behar- Een deel van de mensen stopt met het tiging van de collectieve belangen vrijwilligerswerk. van wijkbewoners; De Buurtkrant verschijnt in september 4 Het houden van voor de wijkbe- 1989 als uitgave van Bewoners organisatie woners openbare vergaderingen, Kleiweg kwartier, nummer 4 van jaargang waar het uitwisselen van informatie 14. Op de voorpagina staat een korte van verrichte en nog te verrichten mededeling, dat ‘er helaas op dit werkzaamheden van wijkbewoners, moment twee buurtkranten in de wijk bewonersgroepen, verenigingen en verschijnen. Eén van het I.K. en één van instellingen plaatsvindt; de B.O.K.’. Het exemplaar van het IK is 5 Het openbaar maken van activiteiten niet in het archief teruggevonden. Vanaf door middel van publicaties in dag- deze periode bestaat het IK niet meer en of weekbladen of anderszins; is de BOK haar opvolger.

Het onderkomen van de BOK in de Koraalstraat.

209 Na jaren wachten en voorbereiden krijgt In deze periode is de hoogte van de de BOK begin 1992 een eigen onderko- jaarlijkse begroting / exploitatie tus- men in het gebouw van de voormalige sen de . 65.000 en . 73.000 per jaar. Bilderdijk school aan de Koraalstraat. De Personele kosten van een opbouw- locatie aan de Baroniestraat sluit. Alle werker en administratieve kracht vallen activiteiten van de BOK vinden plaats buiten deze begroting. Tot 1996 is vanuit de Koraalstraat. er vanuit de Stichting samen levings- opbouw Noord veertig uur opbouw werk Voorzitters BOK gedetacheerd bij de BOK en 25 uur 1988-1992 Rob Noorlander administratieve ondersteuning. Vanaf 1992-1998 Aad van Bohemen 1996 tot 2003 is er voor het Kleiweg- 1998-2002 Mevrouw Len Amsterdam kwartier 25 uur opbouwwerk per week voorzitter ad interim beschikbaar.

Buurtkrant BOK; jaargang 30, no. 4 september 2004.

210 Ook de BOK hanteert, net als het IK Ouderen & sociale veiligheid, Groen een systeem met werkgroepen. De & Leefbaarheid: overlast A20, overlast voorzitters van de werkgroepen hebben geluid, vervuiling van lucht, water en zitting in het bestuur. Dit bestuur kon grond, park en speelgelegenheid. bestaan uit wel twaalf of meer mensen. Het dagelijks bestuur stroomlijnde alle Positionering van 1988 tot 2003 activiteiten en zorgde voor de organisa- Belangenbehartiging tie: nanciën, accommodatie, vertegen- Beheer van de fysieke en sociale omge- woordiging naar buiten, enzovoort. ving door de werkgroepen Beheer, Wonen en Groen & Leefbaarheid. In de periode 1991-2000 is er een aantal Tijdens de eerste periode wordt vooral werkgroepen, die een constante factor actie gevoerd en harde taal geuit over vormen. Dat zijn de Wijkwinkel, de de plannen van de gemeenteraad en de Buurtkant, Beheer gebouwde omgeving: deelgemeente. Er wordt nogal eens op verkeer, straten, grondwater, bestem- de man gespeeld. In de jaren negentig mingsplannen, Wonen: in de eerste wordt er meer onderhandeld. Er ont- jaren gericht op verbetering particulier staat ook meer ruimte voor co-creatie woningbezit en huurbescherming, in tussen deelgemeente, gemeente en de latere jaren ook het bouwen van bewoners (organisatie). woningen en het belang van VvE’s,

Rob Noorlander ieder project of belang van bewoners een groep van bewoners samen te stellen die dit belang gaan behar- ‘... De BOK stelt zich ten doel de leefbaarheid in de tigen, met ondersteuning vanuit de BOK. De BOK wil wijk te bevorderen en/of te behouden voor, maar dus wel het voortouw nemen, maar gaat er vanuit dat vooral met, zijn bewoners. Zij stelt zich daarvoor pri- de bewoners zelf het leeuwendeel verrichten, om dat mair op aan de zijde van de bewoners. Dit houdt niet wat het belang is. In een wijk waar bewoners niets in dat wij niet met anderen, bijvoorbeeld gemeente, willen is een bewonersorganisatie overbodig. Daarom deelgemeente, stadsontwikkeling enzovoort. zou ik een ieder willen uitnodigen: sluit u aan bij de samenwerken c.q. onderhandelen. Dit alles met het BOK, zodat wij in de toekomst nog meer en nog dui- doel iets te bereiken voor de bewoners, waarbij ons delijker de stem van de wijk kunnen zijn ...’ uitgangspunt is: de bewoners hebben ten allen tijde het laatste woord. Daarvoor is het ons idee om voor Citaat uit artikel zonder naam, Rob Noorlander.

211 Dienstverlening In bepaalde jaren (2006-2007) wordt Door de wijkwinkel, de Stichting melding gemaakt van het uitblijven van Fietsen stalling en de werkgroep Wijk- ondersteuning door Thermiek als gevolg net werk, die nieuwe inwoners welkom van personele problemen. In 2011 wordt heet door middel van welkomst pak- de ondersteuning afgebouwd naar nul. ketten en door hen te voorzien van Vanaf 2007 maakt de deelgemeente informatie. Oude en nieuwe bewoners prestatieafspraken met de bewoners- krijgen de gelegenheid om met elkaar organisaties. Ook wordt er met de BOK kennis te maken tijdens een door de dergelijke afspraken gemaakt. Eén van BOK georganiseerde bijeenkomst. de afspraken is, dat de bewoners- organisaties deelnemen aan de wijk- Informeren schouw in het kader van veilig, heel en De Buurtkrant blijft ook in deze periode schoon. een belangrijk medium om bewoners te informeren en indien nodig te Voorzitters BOK mobiliseren. 2002-2004 Alwin Schogt 2004-2014 Camiel Coremans In het nieuwe millennium wordt er meer onderscheid gemaakt tussen Tot 2014 varieert de begroting jaarlijks Permanente werkgroepen: de Wijk- in een range van € 20.000 tot € 30.000. winkel, de Buurt krant & website (2006), De BOK legt verantwoording af aan de Wijk netwerk, Wijk beheer en Tijdelijke deelgemeente. werkgroepen, die tot taak hebben een bepaald probleem in de wijk te helpen Positionering van 2004 tot 2014 oplossen of om in een bepaalde periode Belangenbehartiging extra aandacht te vragen voor bepaalde Door de werkgroep Wijkbeheer en zaken die spelen in het Kleiweg kwartier. veelal door de Tijdelijke werkgroepen. Enkele voorbeelden van belangenbe- In 2006 gaat de BOK terug naar de hartiging zijn: de komst van de geluids- Duikelaar in de Antony Duyklaan, schermen aan de A20 en de spoorscher- waar ook het sociaal cultureel werk men, de Buurt tuin ‘Het zwembad’ op het van Thermiek is gevestigd. De BOK voormalige terrein van ‘De overdekte’, huurt daar twee ruimten om kantoor te Petristraat opvang voormalige dak- en houden en de wijkwinkel in onder te thuis lozen, opknapbeurt Melanchton- brengen. De Koraal straat sluit en wordt park, het verdwijnen het NS station verkocht aan Zazou. Kleiweg ten behoeve van de komst van Tot 2009 is er nog wel ondersteuning Rand stad rail aan de Melanchton weg, van een opbouwwerker en administra- deelname wijkschouw en wijkoverleg. In tieve kracht mogelijk. Deze beroeps- 2008 maakt de BOK ten behoeve van krachten zijn inmiddels ondergebracht de deelgemeente een analyse van de bij de welzijnsorganisatie Thermiek. spreiding van alle speelplaatsen in het

212 Kleiweg kwartier en de staat van onder- De stichting heeft ten doel: het bevor- houd van de speelplaatsen. deren van de leefbaarheid in de Rotterdamse wijk Kleiweg kwartier. Het bevorderen van sociale cohesie De stichting tracht haar doel onder meer Door de werkgroep Wijknetwerk; het te bereiken door: welkom heten van nieuwe bewoners en Punten 1 tot en met 6, en het uitdelen van een ‘Welkomst tasje’, 7 Het in en buiten rechte optreden ter de start van een inloopochtend voor alle behartiging van de belangen van de wijkbewoners. WijkkansenZone (WKZ): bewoners van het Kleiweg kwartier en overleg met deelnemende welzijnsorga- ten behoeve van de doelstelling van nisaties, Sport en Recreatie, scholen, de de stichting, alles in de breedste zin Torteltuin, de wijkagent en de BOK. van het woord.

Informeren Voorzitters BOK Door de Wijkwinkel, de Buurtkrant en de 2014-2017 Sean Caesar website; de wijkwinkel verhuist naar de 2017-heden Fabian Lionaar Antony Duyk laan en wordt opnieuw inge- richt. De BOK website gaat de lucht in. In 2015 wordt de Duikelaar verkocht aan de particuliere accom modatie- verhuurder Centrum Djoj. Vanaf dat 2014-heden moment heeft het Kleiweg kwartier Om de belangen van de bewoners beter geen accommodatie meer voor soci- en vooral directer te kunnen behartigen aal cultureel werk en opbouwwerk. De vindt er op 30 maart 2017 een notariële BOK huurt nog één ruimte ten behoeve aanvulling plaats in de statuten. van het kantoor en de wijkwinkel. Deze

Sean Caesar maken. Dat is niet alleen belangrijk voor behoud van subsidie, maar voor het bestaansrecht van de ‘... De komende periode moet de BOK zich bezinnen BOK. De tijd van “wij -voor de bewoners- tegen op de toekomst. Vanuit welke visie gaat men het de gemeente” ligt ver achter ons. Tegenwoordig is eigen beleid bepalen? Welke taken gaat de orga- het meer van “wij samen met de bewoners en de nisatie op zich nemen? Welke plek neemt zij in ten gemeente”...’ opzichte van andere lokale organisaties of initiatie- ven? Ik adviseer om goed te kijken naar nut en nood- Citaat van een interview van Ciska Evers met zaak. Wat voegt de BOK toe? En hoe dat te organi- de scheidende BOK voorzitter Sean Caesar (de seren? Keuzes maken, daarop inzetten en het verschil Buurtkrant van januari/februari 2017).

213 organisatie en huisvestingkosten worden Er wordt niet meer gewerkt met werk- genancierd uit Couleur Locale, zodat er groepen. De organisatie bestaat uit een in het Kleiweg kwartier toch een orga- klein bestuur en een groep vrijwilligers, nisatie is vanuit de bewoners met een dat enerzijds initiatieven van bewoners verbindende functie en die kan optre- en groepen bewoners faciliteert en den namens een groep bewoners. waar nodig ondersteunt met kennis en Vanuit deze positie en organisatie ervaring. Anderzijds organiseert de BOK heeft de BOK ook een taak vanuit de eigen activiteiten. gebiedscommissie onder de naam De BOK positioneert en legitimeert zich Communicatie en Activiteiten. De Buurt- door de doelstelling van de stichting als krant en website, wijkgerichte bijeen- volgt te operationaliseren: komsten, informatiebijeenkomsten en wekelijkse kofe inloop worden vanuit Belangenbehartiging de gebiedscommissie genancierd. De · Politiek: door samen te werken met BOK maakt vooraf een begroting en de andere bewonersorganisaties rekent het boekjaar daarop af met de binnen het gebied en zitting te gebiedscommissie. Vanaf 2014 varieert hebben in de steunfractie van de de begroting jaarlijks in een range van gebiedscommissie. € 25.000 tot € 30.000. Verantwoording · Ambtelijk: door direct contact te gaat naar de gemeente Rotterdam. hebben met de gebiedsmanager. · Rechtelijk: kunnen optreden namens de belangen van wijkbewoners c.q. organisaties.

De BOK huurt nog één ruimte in zalen centrum DJOJ.

214 Bevorderen van cohesie binnen het de samenwerking ten behoeve van Kleiweg kwartier het tot stand komen van dit boek · Door netwerken te maken en/of Een eeuw Kleiweg kwartier. te ondersteunen tussen verschil- · Door opdracht te geven tot het lende bewoners en organisaties schrijven van de historie van (koningsdag/nieuwjaarsbijeenkomst/ het Kleiweg kwartier – Een eeuw netwerkbijeenkomsten). Kleiweg kwartier. · Door het faciliteren van initiatieven binnen de wijk: Grondwater op peil Om de bovenstaande doelen te (GOP) en het doen van luchtmetin- bereiken hanteert de BOK een aantal gen (LHIS). methoden en gebruikt ze de volgende · Door deel te nemen aan het Klei- middelen: weg kwartier Overleg (deelnemers: BOK, DOCK, wijkagent, scholen, Het gebruiken van haar eigen Ondernemersvereniging Kleiweg). organisatie · Door het organiseren van sociaal · Het bemiddelen van bewoners- culturele activiteiten ter bevorde- initiatieven en het afwikkelen van ring van de sociale cohesie: kofe- de nanciële zaken daaromtrent. ochtenden, pop quiz, buitenbio- · Het met elkaar verbinden van scoop en dergelijke. diverse bewonersinitiatieven en belangengroepen. Het bevorderen van de leefbaarheid in · Het faciliteren en ondersteunen de wijk van bewonersinitiatieven en Door middel van Heel, Veilig en Schoon, belangengroepen. het promoten van de app BuitenBeter. · Het opzetten, onderhouden van en deelnemen aan wijknetwerken. Het bewaken en opkomen van de culturele en historische waarde van het Het organiseren van activiteiten gebied. · Het houden van de wijkwinkel. · Door samen te werken met de · Het organiseren van een wekelijkse Vereniging Stedebouwkundig kofeochtend. Wijkbehoud (VSW) en gebruik te · Het organiseren van sociaal culturele maken van haar kennis en acties. activiteiten. Het meest recente voorbeeld is te zorgen voor een Cultuur-historische Het inzetten van Verkenning bij het bestemmingsplan communicatie middelen 2018. · Het uitgeven van de Buurtkrant. · Door samen te werken met de · Het beheren van een website. Stichting Historisch Hillegersberg · Het doen uitgeven van een boek en Schiebroek (SHHS). Een voorbeeld is andere publicaties.

215 Epiloog

De vijf centrale vragen nader beschouwd 1 Op welke manier is het Kleiweg kwartier ontstaan? Honderd jaar geleden bestond het Kleiwegkwartier niet. Er was een dun gezaaide lintbebouwing aan de Kleiweg en de Ringdijk in Schiebroek. Hillegersberg Zuid bestond voor de Eerste Wereldoorlog uit bebou- wing aan de Straatweg, de Kootsekade en Bergse Rechter Rottekade. Ook aan de Kleiweg was een lintbebouwing met veel open stukken. De beide gemeenten werden dus met elkaar verbonden door de lintbebouwing aan de Kleiweg. De gemeenteraad van Hillegersberg en de polderbesturen zagen voor de Eerste Wereldoorlog al brood in uitbreidingsplannen. Er zou buiten gewoond kunnen worden door mensen uit de grote stad. Er werden stedenbouwkundigen inge- huurd om plannen te maken. In de jaren na 1918 volgde ook Schiebroek. Beide gemeenten maakten globale plannen. De ontwikkeling van het gebied en de bouw werd gedaan door particuliere ondernemers, die de huizen verkochten aan particulieren en investeerders die gingen verhuren. De buurten worden dicht bebouwd. Er is geen ruimte voor singels en groen. Rond de Eerste Wereldoorlog bestond het gebied uit land- en tuinbouw en grasland. In deze periode vestigde zich langs de plassen, de Rotte en de Ceintuurbaan industrie en andere bedrij- vigheid. De meeste bedrijven waren afkomstig uit de stad, waar onvoldoende mogelijkheden waren om uit te breiden. In de jaren dertig besloot de gemeente Schiebroek het middelpunt van het dorp te verleggen van de Kleiweg naar de Ringdijk. In de polder zouden tuindor- pen voor de middenklasse verschijnen. Het gebied tussen de Ringvaart aan de Erasmussingel en de Kleiweg werd dichter bebouwd en was bedoeld voor de geschoolde arbeidersklasse. Op deze manier ontstond een lang gerekt stedelijk gebied ten zuiden van beide dorpen, dat het ontstaan van het Kleiweg kwartier zou inluiden.

2 Wat is de ontwikkeling geweest tot de huidige gebouwde omgeving? De oude hoofdwegen Straatweg, Kleiweg en Ringdijk/Achterweg hebben de structuur van het gebied blijvend bepaald. Er ontstaan in de jaren twintig en der- tig tussen de oude verbindingswegen een aantal buurten met elk een heel eigen karakter. De bedrijven worden regelmatig omsloten door woningbouw.

216 Ten zuiden van de spoorlijn Rotterdam-Utrecht wordt in de jaren dertig het Noorderkanaal gegraven. Een brug ter hoogte van de Straatweg zorgt voor de verbinding tussen Hillegersberg en Rotterdam. De enige verbinding met Rotterdam loopt via het Muizengaatje over deze brug. Voor de Tweede Wereldoorlog is het Kleiweg kwartier zo goed als volgebouwd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog loopt het gebied geringe schade op door oorlogsgeweld. In 1941 volgt de annexatie van beide gemeenten door Rotterdam. Na de Tweede Wereldoorlog worden de gemeenten buitenwijken van de stad Rotterdam. Hillegersberg Zuid en Schiebroek Zuid zijn beiden verstedelijkte gebieden aan de rand van de stad en zullen voortaan door het leven gaan als het Kleiweg kwartier. De ofciële naam is Hillegersberg Zuid. In de jaren vijftig wordt de Rozenlaan een tweede verbindingsweg tussen het nieuw gebouwde Schiebroek en Rotterdam. Er wordt een brug gelegd over de spoorlijn en het Noorderkanaal. De A20 gaat een derde fysieke grens worden naast de spoorlijn en het kanaal. Tijdens de jaren zeventig wordt deze aangelegd. De Kleiweg richting Overschie wordt onderbroken door de G.K. van Hogendorpweg. Tussen de jaren zeventig en negentig verdwijnt de industrie uit het Kleiweg- kwartier. Sommige gebouwen en terreinen krijgen een nieuwe bestemming. Andere gebouwen worden gesloopt. Tijdens de late jaren negentig en eerste jaren van de nieuwe eeuw worden er woningen gebouwd op deze plekken. In de jaren negentig wordt er in Rotterdam veel aan stadsvernieuwing gedaan. Vanwege het hoge percentage particulier woningbezit valt er binnen het Kleiweg kwartier niet op grote schaal te vernieuwen. Toch worden er zeer ambi- tieuze plannen gemaakt. Ze ondervinden veel weerstand bij de bewoners. Er wordt veel aandacht besteed aan het verbeteren van particuliere woningen. In de hoek van de Ringdijk en de Achterweg wordt in de jaren zeventig het Melanchtonpark aangelegd wat gaat behoren tot het Kleiweg kwartier. Een nieuw Schiebroek Zuid ligt achter het park en de Melanchtonweg. Het huidige Kleiweg kwartier bestaat voor 84 procent uit vooroorlogse dicht- bebouwde buurten. Er is weinig groen. Alleen het Melanchtonpark met de Erasmussingel, het poldertje in de Franciscusdriehoek en de randen van de Bergse Achterplas bieden verkoeling en rust. De Kleiweg met het Bergpolderplein vormt het centrum van de wijk.

3 Wie zijn en waren haar bewoners? Net voor de Eerste Wereldoorlog woonden er waarschijnlijk nog geen 1.000 mensen in het gebied dat nu het Kleiweg kwartier vormt. Rond de Tweede Wereldoorlog is dat aantal opgelopen tot circa 15.000. Verreweg de meeste nieuwe bewoners van het Kleiweg kwartier zijn mensen uit Rotterdam of mensen die in Rotterdam werken. Ze willen ‘buiten’ wonen. Na deze nieuwkomers kunnen

217 er hooguit vier generaties nieuwe ‘Kleiweg kwartierders’ zijn geboren. Door de gevarieerde bouw werd ook de bevolking gevarieerd van aard als het gaat om hun sociaal economische positie. Al snel werden er drie grote kerken gebouwd, die gingen dienen als centraal punt van zowel het religieuze als het sociale leven. Elke zuil stichtte zijn eigen school en verenigingen. De Tweede Wereldoorlog heeft veel leed veroorzaakt. Het Kleiweg kwartier had een bovengemiddelde aanhang bij de NSB en had een eigen kringhuis in het Villapark. De hele Joodse gemeenschap verdween. Er werkten bij bedrijven zoals Watson, Allan en Electrostoom relatief veel technische mensen, die door de Arbeidsinzet naar Duitsland werden gestuurd om daar te werken in de Duitse industrie. Er was veel armoede, honger en angst. Ook de razzia’s zorgden voor veel angst, ellende en dood. In de jaren vijftig en zestig wordt er hard gewerkt. De bevolking groeit snel. Voor de nieuwe generatie is het moeilijk om een woning te vinden. Men trekt weg naar nieuwe wijken in Schiebroek en Hillegersberg Noord. In de jaren zeventig waren er nog circa 9.000 inwoners. Men gaat steeds minder naar de kerk; het Kleiweg kwartier ontzuilt net als de rest van Nederland. Zowel de gereformeerde Nassaukerk als de rooms-katholieke Christus Koningkerk sluiten. De eerste kerk wordt gesloopt; de tweede heeft na jaren van leegstand een nieuwe bestemming gekregen en herbergt 24 appartementen. In 1976 ontstaat het Initiatief comité Kleiweg kwartier dat sociaal cultureel werk en opbouwwerk organiseert. Het comité met zijn grote aantal vrijwilligers gaat in plaats van de kerken steeds meer zorgen voor het onderhouden van de cohesie in de wijk. In 2018 telt het Kleiweg- kwartier 8.000 inwoners. Het Kleiweg kwartier is binnen Hillegersberg-Schiebroek de wijk met de jongste bevolkingsopbouw en is over het algemeen hoog opge- leid. Het percentage zelfstandigen op de arbeidsmarkt in het Kleiweg kwartier ligt rond de vijftien procent. De grootste werkgever is het Franciscus Gasthuis. Er wordt behoorlijk veel gesport in het Kleiwegkwartier . Er is meer contact met de buren dan in andere wijken in Rotterdam en ook nemen de bewoners vaak deel aan culturele activiteiten. Binnen het Kleiwegkwartier is nauwelijks nog sprake van sociaal cultureel werk. De Oranjekerk heeft zich ontwikkeld als sociaal cultureel centrum. De BOK biedt een contactmoment aan ten behoeve van ouderen.

4 Welke invloed hebben de bewoners gehad op de gebouwde omgeving? De oorspronkelijke bewoners van het gebied zoals de boeren, tuinders en andere grondbezitters hebben aanvankelijk veel invloed gehad op de omgeving. Agrarische grond was minder waard dan bouwgrond. Het was dus aantrekkelijk om grond te verkopen aan wat we nu projectontwikkelaars zouden noemen. Ook bepaalden tal van bedrijven, die grond kochten en zich in het gebied vestig- den hoe de gebouwde omgeving zich zou ontwikkelen. Als kritische kopers van kwalitatief goede woningen in de jaren twintig en vroege jaren dertig hebben de

218 toekomstige eigenaren en bewoners wellicht indirect enige invloed gehad op de kwaliteit. Tot 1941 woonden gemeenteraadsleden van de gemeente Schiebroek en Hillegersberg zelf in het gebied. Ze waren tevens vaak betrokken bij allerlei maatschappelijke organisaties. Het is aannemelijk dat zij, al dan niet in samen- spraak met inwoners, invloed hebben gehad op de gebouwde omgeving. Na de Tweede Wereldoorlog kwam het bestuur verder van de burger af te staan. Van leden van de wijkraad, deelgemeente en gebiedscommissie mag worden verwacht dat zij de belangen van de gebouwde omgeving en haar bewoners hebben vertegenwoordigd. Dat zij dat hebben gedaan blijkt uit tal van voorbeel- den. Tijdens de democratisering van de samenleving vanaf de jaren zeventig kreeg de burger meer inspraak. Via het opbouwwerk van het Initiatief comité Kleiweg kwartier (IK) c.q. Bewonersorganisatie Kleiweg kwartier (BOK) en acties van de Vereniging Stedebouwkundig Wijkbehoud (VSW) wordt geprobeerd bestuurders en politici te beïnvloeden ten gunste van de gebouwde omgeving. Zowel de heer Kolpa als de heer Pieterson geven aan dat er vooral succes is te boeken als bewoners hun stem duidelijk laten horen en als de krachten worden gebundeld.

5 In hoeverre is de gebouwde omgeving van invloed (geweest) op het welzijn/ welbevinden van haar inwoners? Aanvankelijk waren er veel bedrijven gevestigd die veel werkgelegenheid en dus inkomen boden. Er waren veel winkels in het Kleiweg kwartier. Alles was hier te koop. Het hart was de Kleiweg en de Straatweg aansluitend op de Kleiweg. Vanaf de jaren zeventig verdwenen er veel bedrijven. Het Franciscus Gasthuis kwam als grote werkgever naar het gebied. Men werd echter in deze periode steeds min- der afhankelijk van werk in de direct omgeving. Het werd steeds gebruikelijker om te gaan reizen naar het werk. De industrie heeft gezorgd voor vervuiling van grond. Dit speelde vooral in de jaren tachtig. Ook de vuilnisbelt in de Franciscusdriehoek veroorzaakte ernstige vervuiling van het milieu. De aanleg van de A20, de drukte op het spoor en de opkomst van het vliegver- keer drukken een stempel op de leefomgeving. De toename van het verkeer in de wijk, maar ook de A20 veroorzaakten veel geluidshinder en nog steeds vervuiling van de lucht. Door de toename van het aantal inwoners en het gebrek aan riolering raakten de Bergse Plassen in de jaren dertig ernstig vervuild. De industrie in die tijd, maar ook in de jaren zeventig zorgden voor vervuiling van het water en de randen om de plassen. De snelle toename van de recreatie op het water en de eilandjes zorgden voor de druk op de kwaliteit van de natuur. Door de verschillende buurten zijn er lokale initia- tieven ten aanzien van buurtgroepen (fysiek en digitaal)en belangengroepen (Statenlaan, Grondwater Op Peil, Margrietlaanbuurt). Elke buurt heeft wel een

219 speelruimte of buitenruimte ten behoeve van de jeugd waar ze elkaar kunnen ontmoeten en leren kennen. Watersport op de plassen en de Rotte oreert al vanaf de jaren dertig. Lommerrijk zorgde voor veel vermaak in de jaren voor de Tweede Wereld oorlog. Nog steeds is het idee buiten te wonen in de stad actueel. De wijk zelf heeft geen groen en is dicht bebouwd. Aan de randen van het Kleiweg kwartier liggen wel diverse parken en het water van de plassen en de Rotte.

Uitdagingen voor de toekomst Fysieke kenmerken en Openbare ruimte Het Kleiweg kwartier is een ‘stenige wijk’. Er is binnen de buurten weinig groen. De gezamenlijke overheden hebben de intentie uitgesproken om de stad ‘groener en duurzamer’ te maken. De infrastructuur en de waterhuishouding in het Kleiweg- kwartier vragen om aanpassingen om de gevolgen van de klimaatveranderingen aan te kunnen. Het Kleiweg kwartier is dicht bebouwd en heeft de structuur van de jaren twintig en dertig. Daardoor is de wijk niet berekend op veel verkeer en een groot autobezit. Al decennialang zijn er grote parkeerproblemen, die niet of nauwelijks kunnen worden opgelost. Niet alleen het overmatige autoaanbod in de wijk levert problemen op. Ook zijn de Straat weg en de Rozenlaan drukke verkeerswegen geworden, die het leefklimaat in het Kleiweg kwartier negatief beïnvloeden. Het Kleiweg kwartier kent aan de Kleiweg en de Straatweg veel winkelpanden. Ook zijn er veel van dit soort panden nog te vinden in de buurten. Lang niet alle winkel- panden hebben hun functie behouden. Ook lijkt het aanbod van winkelpanden veel te hoog geworden voor een wijk met 8.000 inwoners zonder regionale winkelfunctie. Een transformatie van deze winkels en bedrijfsgebouwen is reeds ingezet, maar zou wellicht meer kunnen opleveren met een gerichte aanpak.

Ondernemen Het Kleiweg kwartier heeft nog twee bedrijventerreinen. De eerste is de Ceintuur- baan met veel industriële panden. Een deel van deze panden wordt gebruikt als verkoopruimte; een deel heeft een recreatieve functie gekregen. Ook staan er langdurig panden leeg. De strook grond tegen de spoordijk aan kent veel kleinere bedrijven, die een rommelige aanblik geven. De herstructurering van deze strook met bijvoorbeeld ‘parkeren in het groen op een water doorlatende ondergrond’ en verbetering van het vestigingsbeleid zou de Ceintuur baan een veiliger en aange- namer deel van de wijk kunnen maken. Sinds het ontstaan van het Kleiwegkwartier vormt de Kleiweg een belangrijk winkelgebied. Door het teruglopen van het aantal inwoners en het veranderend koopgedrag liggen er grote uitdagingen voor de toe- komst om het winkelgebied aantrekkelijk te houden.

220 Wonen Het grootste deel van de woningen in het Kleiwegkwartier is van voor de Tweede Wereldoorlog. Ze zijn veelal matig tot slecht geïsoleerd. De aankomende ener- gietransitie vraagt om goed geïsoleerde woningen en gebouwen. Per wijk gaan gemeenten plannen maken om deze transitie mogelijk te maken. Het gereed maken van de woningen voor de energietransitie vraagt de nodige aandacht van de particu- liere eigenaren en VvE’s. Binnen bepaalde delen van het Kleiweg kwartier hebben woningen funderings- problemen als gevolg van een te lage grondwaterstand. Organisaties en eigenaren worden ondersteund om de problemen het hoofd te bieden, zodat niet nog meer woningen letterlijk wegzakken. Het Kleiweg kwartier kent een hoog percentage particuliere woningbezitters, die hun huizen verhuren. Het onderhoud aan deze panden laat nog wel eens te wensen over. Het stimuleren tot opknappen en onderhouden zou een taak van de gemeenschap kunnen zijn.

Gezondheid, welzijn en religie Het Kleiweg kwartier is een ‘hot spot’ als het gaat om geluidsoverlast en de lucht- kwaliteit, die onder druk staat. Aandacht voor de verbetering hiervan vraagt continu de aandacht. In het Kleiweg kwartier wonen circa 1.700 jongens en meisjes die jonger zijn dan 18 jaar. In elke buurt is er wel een speelhoekje te vinden, waar ze elkaar kunnen ont- moeten. Ook kent de wijk twee buurttuinen en een speeltuin in het Melanchtonpark. Het is niet helemaal duidelijk of dit voldoende is of voldoet aan de behoefte van deze jongeren. Het Kleiweg kwartier heeft 500 ‘zeventigers’ en 170 mensen die ouder zijn dan tachtig jaar als haar inwoner. De BOK en de Oranjekerk bieden momenten aan, waar ouderen elkaar kunnen ontmoeten. Ook biedt wooncentrum de Kleyburg mogelijkheden tot onderling contact. De overige 5.600 inwoners zijn dus tussen de 19 en 69 jaar. Driekwart van hen is jonger dan 54 jaar. Het leefstijlen- onderzoek in 2012 dat in opdracht van de gemeente Rotterdam is uitgevoerd laat heel verschillende behoeften zien. Hoewel het Kleiweg kwartier populair is en te boek staat als dorps lijkt door de verschillende levensstijlen enerzijds en het ontbre- ken van betekenisvolle ontmoetingsplekken in de openbare ruimte anderzijds de sociale cohesie onder druk te staan. De Oranjekerk als ontmoetingsplek en de BOK als verbindend platvorm verdienen als niet commerciële plekken de nodige onder- steuning. De huizen van de wijk in Schiebroek en Hillegersberg richten zich vooral op deze wijken binnen het gebied. Het Kleiweg kwartier is in de loop van de decennia een wijk geworden met eigensoortige kenmerken en behoeften. Een eigen Huis van de wijk lijkt me daarom gerechtvaardigd en zou ondersteund moeten worden.

221 Bestuur en invloed Hoewel de gemeente Rotterdam haar best doet om het contact met de burger zo goed mogelijk te houden staat de bestuurder toch wel ver af van de burger. Naast digitale mogelijkheden om te komen tot co-creatie en contact met de burger kent het gebied Hillegersberg Schiebroek een gebiedscommissie. Natuurlijk zijn de leden van de commissie ‘de oren en ogen’ van het hele gebied. Toch is het belangrijk om naast het algemene belang ook het belang en de behoeften van de afzonderlijke wijken te zien en te horen. Wellicht kunnen commissieleden die in de verschillende wijken wonen ‘hun’ wijk vertegenwoordigen. Ook de verschillende bewonersorga- nisaties zijn vertegenwoordigd in de gebiedscommissie. Het lijkt van groot belang dat vertegenwoordigers actief contact zoeken met burgers, maar ook dat de burger zelf contact zoekt met haar vertegenwoordigers. We leven in een netwerksamenle- ving, die zich kenmerkt door verschillende sterke kanten van een eenheid samen te voegen met sterke kanten van andere eenheden. Ten behoeve van de leefbaarheid, kwaliteit, de veiligheid en de saamhorigheid zouden we ons vaker moeten realiseren dat ‘Het geheel meer is dan de som van de afzonderlijke delen’.

222 Bronnen

Arendt Hannah (1969) Eichman in Jeruzalem de banaliteit van het kwaad. Amsterdam: Uitgeverij Atlas Contact, 6e druk 2016 Baghuis W., Mani H., Mulder J. (2015) Dit is mijn school. Oude, nieuwe, hergebruikte en soms zelfs verdwenen schoolgebouwen van Hillegersberg, Schiebroek en Terbregge. Rotterdam: Vereniging Stedenbouwkundig Wijkbehoud Hillegersberg-Schiebroek- Terbregge (VSW) Bloois de K. (1951) Veertig jaar ‘Zoekt het verlorene!’ Rotterdam: Vereniging Zoekt het verlorene Boot Yvonne (2001) Eilanden in Rotterdam een tijdreis over de Bergse Plassen en eilan- den. Rotterdam: de Boekaniers Bosboom F.C., Kaaden W.D.J. v.d., Piek J. & Edenburg J. (1940) Gids voor de Nederduitsche Hervormde Gemeente te Hillegersberg 1940. Hillegersberg: Kerkenraad der Ned. Herv. Gemeente Hillegersberg Brunekreef B. (2018) Effecten van luchtverontreiniging op de gezondheid. NTvG.jaar- gang 162, nummer 27, Juli 2018 Cossee A.W. (1934 en 1936) Welkom in Hillegersberg. Gemeente Hillegersberg. Cossee A.W. (1934 en 1935) Welkom in Schiebroek. Gemeente Schiebroek Deelgemeenten Rotterdam (2002) Historisch perspectief. Rotterdam: Verenigde Rotterdamse deelgemeenten Deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek (2008) Symposium Deelgemeenten nu, en hoe verder? Rotterdam: Deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek Deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek (2011) gebiedsvisie Kleiweg kwartier 2040. Rotterdam: Deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek Deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek (1982-83 tot en met 2013-14) Gemeentegids deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek Douwes P.A.C. (1977) Armenkerk de Hervormde diaconie te Rotterdam in de negen- tiende eeuw. Schiedam: Interbook International B.V. deel 19 van de reeks historische werken onder auspiciën van het Historisch Genootschap Roterodamum Duin van JC. (2017) Bieling. De strijdbare voorman van de Rotterdamse kunstenaars- federatie ‘De Branding’ (1917-1926) Rotterdam: Uitgeverij Hendriks Agency Elektriciteitsmaatschappij Electrostoom (1952) 1892 EME 1952 Zestig jaar Electrostoom. Rotterdam: EME Feder G. (1930) The Programma of the NSDAP. Vertaalde heruitgave (2003) van RJG Inc., Lincoln USA

223 Fens J. (1983) gebouwd in de wijk: monumenten en andere historische gebouwen in Hillegersberg-Schiebroek-Terbregge Gemeente Hillegersberg (1930 en 1938) Algemeen Adresboek der gemeente Hillegersberg Gemeente Hillegersberg (circa 1938) Alphabetische stratenlijst en Alphabetische Naamlijst der gemeente Hillegersberg Gemeente Rotterdam Selectie bominslagen te Rotterdam 1940-1945. Gemeentearchief Rotterdam Gemeente Schiebroek (1938) Algemeen Adresboek der gemeente Schiebroek Gemeente Schiebroek (circa 1938) Alphabetische stratenlijst en Alphabetische Naamlijst der gemeente Schiebroek Groeneweg R. (1997) Een gewoon huis waar toevallig veel kinderen wonen. Kinderhuis Moria in Hillegersberg 1928-1997. Rotterdam: RNO Harmsen J. (2017) Allan Rotterdam 1839-1960. Een vergeten bedrijf waarvan de produc- ten nog dagelijks kunnen worden gezien. Rotterdam: G. Ph. Verhagenstichting Hoonaard van den W. (1824) Geschiedkundige en topograsche beschrijving van de dorpen Hillegersberg en Bergschenhoek. Rotterdam: Mensing en van Westreenen. Herdruk 1972 Rotterdam: Hooymeyer’s Boekhandel en Boekhuis Heijink. Hoonaard van den W. (1842) Geschiedkundige en topograsche beschrijving van de dorpen Hillegersberg en Bergschenhoek. ‘Bijvoegselen en aanteekeningen’ bij dezelfde behorende. Rotterdam: Mensing & Van Westreenen. Digitale kopie via Google uit de universiteitsbibliotheek Gent Jong de S. & Oosten van T. (2017) Peilverlagingen polder Berg en Broek. Rotterdam: Bewonersorganisatie Oud Hillegersberg commissie Grondwater Joost Kingma (2012) De magie van het jaren ’30 huis. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt Joost Kingma (2012) Blijvend aantrekkelijk. Tuinwijken van de jaren ’30. Technische Universiteit Delft: Proefschrift Kaper H.P. & Veen J.H.S.M. (1974) Trams en tramlijnen. De Rotterdamse paardentrams. Rotterdam: uitgeverij WYT Kloot v.d. Meijburg Herman (1917) Bouwkunst in de stad en op het land. Rotterdam: L.&J. Brusse’s uitgeversmaatschappij Kok Leen (1985) De ambachtsman vertelt, Twaalf ambachten, dertien vertellingen ofwel Mijmeringen met ‘ouwe Bergenaren’. Rotterdam: Vereniging Stedenbouwkundig Wijkbehoud Hillegersberg-Schiebroek-Terbregge Koster A., Kunen A., Commerell & Pijpers P. (2012) Sint Franciscus Gasthuis 1892-2012. Rotterdam: Uitgeverij Voet Laar van der P. (2000) Stad van formaat Geschiedenis van Rotterdam in de negentiende en twintigste eeuw. Zwolle: uitgeverij Waanders Laar van der P., Lucassen L., Mandemakers K. (2006) Naar Rotterdam. Immigratie en levensloop in Rotterdam vanaf het einde van de negentiende eeuw. Amsterdam: Aksant

224 Leeninga M. (2008) Schiebroek doet mee! Rotterdam: Deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek Linden van den H., Ruis E. & Wils E. (2016) Rotterdam en de Eerste Wereldoorlog. Soesterberg: Uitgeverij Aspekt Mast C. (2014) ’t Zwarte Plasje een eeuw de oase van Hillegersberg. Rotterdam: Sport Vereniging Hillegersberg ter gelegenheid van haar 100 jarig bestaan Mast C. (2016) De Funderingskrant nummer 1 december 2016 en nummer 2 juli – augus- tus 2016. Rotterdam: Bewonersorganisatie Kleiweg kwartier Mens N. (2007) W.G. Witteveen en Rotterdam. Rotterdam: Uitgeverij 010 Nieuwenhuis J. (1961) Van Poort tot Poort. Rotterdam-Den Haag: Uitgeverij Nijgh & van Ditmar. deel 2 van de reeks historische werken onder auspiciën van het Historisch Genootschap Roterodamum Nieuwenhuis J.G.B. (1962) Inventaris van de archieven van de voormalige gemeenten Overschie en Schiebroek. Rotterdam: Gemeentearchief Rotterdam Pauw van der J.L. (2006) Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog. Amsterdam: uitgeverij Boom Poel van de S. (2017) Betwist bestuur. Wijkraden en deelgemeenten in Rotterdam. Amsterdam: uitgeverij Boom Pollmann T. (2012) Mussert & Co. De BSB-Leider en zijn vertrouwelingen. Amsterdam: Boom Ramperti M. (1983 8e druk) Overschie-Hillegersberg-Schiebroek in oude ansichten. Zaltbommel: Europese Bibliotheek Ravesteyn L.J.C.J. (1933) Rotterdam tot het einde van de achtiende eeuw. De ontwikke- ling der stad. Rotterdam: W. Zwagers (digitaal via dbnl) Ravesteyn L.J.C.J. (1948) Rotterdam in de twintigste eeuw. Rotterdam: AD Donker uitgever Renting R.A.D. (1962) Inventaris der archieven van de voormalige gemeente Hillegersberg. Rotterdam: Gemeentearchief Rotterdam Peter Romijn (2012 heruitgave) Burgemeesters in oorlogstijd. Amsterdam: De Bezige Bij Riet van F. A. M., (2008). Handhaven onder de nieuwe orde: de politieke geschiedenis van de Rotterdamse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zaltbommel: Aprilis Riet van F. A. M., (2017). Meer kommer en kwel in Rotterdam. Rotterdam: Uitgeverij Donker Rotteveel K., Krimpen van H., Koster B., Voet A. (2013) Groot Rotterdams Molenboek deel 2. Capelle aan den IJssel: uitgeverij Voet Schoor van der A. (2013) De dorpen van Rotterdam. Rotterdam: uitgeverij Ad. Donker Schoor van der A. (1999) Stad in aanwas Geschiedenis van Rotterdam tot 1813. Zwolle: uitgeverij Waanders Sloot van der H (1978) Zo was Hillegersberg. Schiedam: Interbook International B.V. Robin te Slaa onder reactie van het NIOD (2016) Leven in bezet Nederland 1941. Houten: Spectrum

225 Robin te Slaa & Edwin Klijn (2009) De NSB 1931-1935. Amsterdam: Uitgeverij Boom Sørensen R. (2003) Een gehate minderheid. NSB’ers in Rotterdam. Rotterdam: Speakers Academy Publishing Stapelkamp A.B. (2009) Een gedenkteken en een naam. Herinneringen aan Joods Hillegersberg en Schiebroek. Rotterdam: Deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek Stapelkamp A.B. (2009) Opeens vielen we onder de Coolsingel. Hillegersberg van Boerendorp tot Stadswijk. Rotterdam: Vereniging Stedenbouwkundig Wijkbehoud Hillegersberg-Schiebroek-Terbregge Termorshuizen Koos (2013) De Rotte. Van wilde Veenen tot wereldhaven. Zwolle: Uitgeverij Waanders Tops Pieter (2007) Regimeverandering in Rotterdam. Hoe een stadsbestuur zichzelf opnieuw uitvond. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Atlas Valk H.J. (onbekend) De Rotterdamse Joden tijdens de bezetting. Onbekend: pagina 210-218 Velde van de (1988) Schiebroek toen en nu. Zaltbommel: Europese bibliotheek Verheul J. (1936) De Rotte met de Bleiswijksche meren en de omliggende gemeenten Hillegersberg... Arnhem: Gijsbert & Van Loon. Vermeerderd met een voorwoord en illustraties van Leen Molendijk (1970) Voet H.A. & Klaassen H.J.S. (2005) Rotterdam door de tijd deel 9. Capelle aan den IJssel: Uitgeverij Voet Voogd J de (2012) Stemgedrag in de steden. https://geograe.nl/sites/geograe.nl/ les/paragraph/attachment/le/de-voogd-stemgedrag-in-steden.pdf Vos J. de (2009) Plaatsingslijst van het archief van L.N. Krijgsman jr. (1895-1961) Rotterdam: Nederlandse Architectuurinstituut (RAi) VSW (2003) Kijk op de wijk. Rotterdam: Vereniging Stedenbouwkundig Wijkbehoud Hillegersberg-Schiebroek-Terbregge VSW (2005) Tempelen en begraven. Godshuizen en kerkhoven in Hillegersberg, Schiebroek en Terbregge. Rotterdam: Vereniging Stedenbouwkundig Wijkbehoud Hillegersberg-Schiebroek-Terbregge VSW (2012) Gebouwen van Gezag. Rotterdam: Vereniging Stedenbouwkundig Wijkbehoud Hillegersberg-Schiebroek-Terbregge Wagenaar P., Kerkhoff T., Rugers M. Redactie (2011) Duizend jaar openbaar bestuur in Nederland. Bussum: Uitgeverij Coutinho Wallast M. (1981) 75 jaar Autobussen in Rotterdam 1906-1981. Nieuwerkerk a.d. IJssel Zelm van Eldik van J.H. (1919) Het onderzoek van papier. Rotterdam: Van Stolk & Reese Zeeuw van der L. (2005) Marius Richters Rotterdam. schilder en glazenier 1878-1955. Bussum: Uitgeverij Toth, Historisch museum Rotterdam

226 www.stadsarchief.rotterdam.nl www.vsw.biz wijkproel.rotterdam.nl/nl/2016/rotterdam/hillegersberg-schiebroek rotterdam.buurtmonitor.nl www.joodserfgoedrotterdam.nl/hillegersberg www.joodsmonument.nl www.loods24rotterdam.nl www.shhs.nl www.rotterdaminkaart.nl museumrotterdam.nl www.deoudrotterdammer.nl/de-krant/archief www.schielandendekrimpenerwaard.nl/front-page www.verkiezingsuitslagen.nl/verkiezingen/index/1 www.derazziavanrotterdam.nl historiek.net/getuigenissen-razzia-rotterdam-digitaal-beschikbaar/45864 www.stadsarchief.rotterdam.nl

Archief BOK Buurtkranten van 1977 tot en met 2018, diverse kleine persoonlijke archieven, jaarverslagen BOK.

Archief Stichting Historisch Hillegersberg-Schiebroek (SHHS) Deelgemeente HiS: Jaarboekjes 1983 tot en met 2014 Gemeentegidsen Welkom in Hillegersberg en Welkom in Schiebroek uit de jaren dertig

227 Interviews en bijdragen

A. van Bale, Mw. W. van den Berghe, Mw. H. van den Berghe, N.Th. Berkenbosch, Mw. E. Bliekendaal, P. Blonk, W. Bijl, D. Carlier, Mw. M. Delfgauw, C. van den Donker, J.C. van Duin, Mw. M.J.Th.M. Engelhard, T. van Eijsden, Mw. M. Fondse, A. Gazenbeek, F. van Harskamp, Mw. A.C. Haubrich-van der Horst, Mw. E. Henkes, B.N.J. Heuer, R. Hilz, J. Hokke, Mw. N. de Jager, R. Keesmaat, Mw. A.D. Klaassen, H. Kamps, Mw. R. Kolpa-Gazenbeek, H. de Koning, Mw. W. Korob-Wetsteijn, P. Kouwen, Mw. H. Kouwenhoven-de Winter, K. Kunst, E. van Leeuwen, F. Lionaar, Mw. S. v.d. Lubbe, Chr. Mast, Mw. S. Nelissen, Dhr. en Mw. Van Inge v.d. Spek, C. Numan, W. van Nunspeet, Mw. T. Opschoor, T. Oskamp, Th. Paalman, A. Pieterson, F. Peutz, J. Pierweijer, A. Pruijsten, Mw. M. Radius, Dhr en Mw. P. v.d. Ree, Stichting RoMeo, Mw. J. Schimmelpennink, Mw. I.M. Schwedler-Maes, Mw. J. Smelt, A. Smol, Mw. J. Snelleman, H. Stapels, B. Stapelkamp, F. Stuurman, Mw. A. Tuijnenburg Muis-Breugem, H.J. van Weelden, Mw. A. van Zoelen.

Colofon © 2019 In opdracht van Bewoners Organisatie Kleiweg kwartier (BOK)

© Henk Koetsveld, Rotterdam ([email protected]) vormgeving: A10plus, Rotterdam drukker: Veldhuis Media, Raalte

228 Verant woording beeld materiaal

Bij enkele illustraties is de bron direct vermeld.

Daarnaast zijn foto’s gebruikt die eigendom zijn van T. van Eijsden: brand van Lith en brandweer, A. Gazenbeek: Bergpolderplein, Elektroweg en gemeente gids Hillegersberg; Mw. A.C. Haubrich-van der Horst: Schiebroek Uitweg; K. Kunst: koeien op schapeneiland; A. Smol: vergunning; H.J. van Weelden: Kolenhandel woning en bedrijf. De nieuwbouw in de Margrietstraat is van Project ontwikkelaar CasaA. Alle luchtfoto’s komen uit de collectie Aviodrome Lelystad. Oude kaarten, foto’s en ander materiaal waar niets bij vermeld is zijn afkomstig uit de archieven van de BOK en de Stichting Historisch Hillegersberg-Schiebroek (SHHS). Overige nieuw gemaakte foto’s en getekende kaartjes: H. Koetsveld.

De uitgever Bewoners Organisatie Kleiwegkwartier (BOK) heeft er naar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever ([email protected]).

229 ‘Het enige wat niet is veranderd, zijn de mensen. Die blijven altijd hetzelfde.’

In de afgelopen eeuw is rond de oorspronkelijke Cleyweg de woonwijk het Kleiwegkwartier ontstaan. Henk Koetsveld beschrijft de ingrijpende transformatie van het agrarische gebied naar de levendige, populaire Rotterdamse wijk die het nu is. Hij gaat in op verschillende aspecten van de ontwikkelingen van de laatste eeuw en plaatst daarbij het Kleiwegkwartier temidden van de ontwikkelingen in de maatschappij. Niet alleen het ontstaan en de ontwikkeling van de gebouwde omgeving komt aan de orde, ook het leven en werk van de bewoners van het gebied worden boeiend beschreven. Het boek geeft nieuwe informatie over de stad Rotterdam en zijn bewoners in het algemeen en die van Hillegersberg en Schiebroek in het bijzonder.

Jan Cees van Duin

ISBN 978 9090319797