DAIP

Bewoners en studenten maken een ontwikkelingsplan voor hun dorpslandschap De serie DAIP maakt deel uit van de serie Werkplaats Dorpslandschappen en wordt uitgegeven onder auspiciën van kenniscentrum Stichting Voorwerk en het Lectoraat Plattelandsvernieuwing van Hogeschool Van Hall Larenstein. Centrale taak is de gedachtewisseling over de mens en de kwaliteit van zijn leefomgeving te inspireren en hierbij verrassende dwarsverbanden tussen sectorale denklijnen te leggen.

Deze reeks, onder redactie van J.N.H. Elerie en W.R. Foorthuis, publiceert werkboeken over de praktijk van ruimtelijke ontwikkeling en de rol die bewonersparticipatie hierin heeft. Elk deel is gebaseerd op ervaringen uit actieonderzoek, experimenten en verkenningen. Ze zijn bedoeld als voorbeeld, handleiding of inspiratie om bestuurlijke vernieuwing en beleidsontwikkeling te genereren en een rijkere en maatschappelijk meer bevredigende praktijk op de werkvloer op te leveren. Het Belvedere project DAIP is gesitueerd in de dorpen , , Bareveld, Wildervank en 3 . Stevig fundament van het project was de kennis in het geheugen van de bewoners en hun kijk op de ontwikkelings- kansen. Deze zijn gebruikt als denklijn voor de revitalisering van het gebied. In DAIP is intensief samengewerkt tussen de bewoners van de vijf dorpen en het projectteam dat bestond uit studenten en docenten van de Hogeschool Van Hall Larenstein, de BOKD, Stichting Voorwerk en Bureau Daad. De plek waar alle activiteiten en ontmoetingen plaatsvonden is de Werkplaats voor Plattelandsvernieuwing Annerveenschekanaal.

DAIP werd uitgevoerd tegen de achtergrond van het project Van Turfvaart naar Toervaart dat op de Agenda voor de Veen- koloniën staat. Van Turfvaart naar Toervaart wil kanalen revitaliseren, delen opnieuw in gebruik nemen, bruggen herstellen, kades beschoeien etc.; kortom, een ingrijpend proces. Het eerste traject zal Oost-, ook via het Grevelingskanaal, verbinden met het Zuidlaardermeer. Het Grevelingskanaal vormt daarin een belangrijke spil; reden voor de gemeente, Voorwoord de dorpsbelangenverenigingen van Annerveenschekanaal en Eexterveenschekanaal en het wijk- en buurtbeheer van Bareveld om pro-actief met deze nieuwe ontwikkelingen om te gaan door een dorpsvisie en een lokaal ontwikkelingsprogramma uit te werken.

In DAIP hebben de bewoners als eerste stap in beeld gebracht wat voor hen beeldbepalende elementen in hun dorpen zijn. Hierbij is vooral gewerkt vanuit de eigen visie op het verleden om als tweede stap een ontwikkelingsvisie voor de toekomst van de dorpen uit te werken. Richtinggevend voor die visie waren de ontwikkelingen die op het kanaal afkomen. Daarbij kwamen onderwerpen als landschap, water, wonen, recreatie, bedrijvigheid en openbare ruimte aan bod. Tenslotte hebben de bewoners een prioriteitenlijst samengesteld, die de top vier van de meest wenselijke uitvoeringspunten beschrijft.

In deze brochure zijn de drie stappen beschreven. Lees hoe het belevingsonderzoek naar de beleving van de bewoners leidde tot een inspirerende planvorming vanuit de basis: de bewoners zelf.

Burgemeester van de gemeente Drs. R.W. Munniksma 4

Een bijzondere variant van een dorpsomgevingsplan In ontwikkelt zich al enige jaren een de bloedsomloop van de veenkoloniale economie. 5 nieuwe praktijk in de interactieve planvorming. Helaas zijn veel kanalen in de Groningse- en Dorpsbewoners krijgen de mogelijkheid om na te Drentse veenkoloniën gedempt toen het weg- denken over veranderingen in hun leefomgeving vervoer de rol van de scheepvaart overnam. en kunnen met ondersteuning van deskundigen Bestuurders uit de regio hebben met het project plannen laten uitwerken die kunnen meeliften ‘Van Turfvaart naar Toervaart’ het initiatief genomen met het beleid van provincie en gemeenten. om een deel van het nog bestaande kanalenstelsel In het Hunzeproject werd in Dorp2000anno voor vanaf Zuidoost-Drenthe tot aan het Zuidlaarder- het eerst geëxperimenteerd met deze planvorming meer te revitaliseren en zo geschikt te maken van onderop en sindsdien is er een nieuwe reeks voor de recreatievaart. Het Grevelingskanaal van van zogenaamde dorpsomgevingsplannen ver- Annerveenschekanaal, Eexterveenschekanaal en spreid over de provincie uitgevoerd. Het gaat hier Bareveld op de grens van Groningen en Drenthe niet alleen om betrokkenheid en draagvlak van vormt in dat traject een belangrijke verbinding. bewoners maar ook om het benutten van lokale Een speciale werkgroep van dorpsbewoners heeft kennis en ideeën die het beleid verrijken met de op de nieuwe ontwikkelingen geanticipeerd door verfrissende geur van de ‘couleur locale’. zich bij de gemeente Aa en Hunze en de Brede Een belangrijke voorwaarde tot het initiatief van Overleggroep Kleine Dorpen in Drenthe (BOKD) het dorpsomgevingsplan is verandering, dat wil aan te melden voor een soort dorpsomgevings- zeggen dat er sprake moet zijn van bepaalde plan waarin de visievorming rond hun ‘daip’ ruimtelijke of maatschappelijke ontwikkelingen centraal staat. Voor de bewoners van de op elkaar die in positieve of negatieve zin het leefklimaat aansluitende veenkoloniën behoort het Grevelings- van een dorpsgemeenschap kunnen beïnvloeden. kanaal als openbare ruimte tot de kern van hun emotionele dorpslandschap. Dankzij de nog vrij- Het project DAIP kan worden gezien als een bij- wel complete infrastructuur van bruggen, sluis en zondere variant van een dorpsomgevingsplan. rolpalen in combinatie met de bebouwing behoren ‘Daip’ is de streekeigen benaming voor het hoofd- de dorpen tot het meest authentieke deel van de diep of kanaal, de centrale openbare ruimte van ‘oude veenkoloniën’. Tegen die achtergrond een veenkolonie. Eens vormde het kanalenstelsel zouden we het proces van DAIP kunnen typeren 6 als een schoolvoorbeeld van cultuurhistorische in de vorm van een toegankelijke mental map. 7 participatie waarbij het van binnenuit denken Daarnaast werd een inspirerende scenariomethode wordt geconfronteerd met de ‘buitenwereld’ van beproefd die de bewoners heeft gestimuleerd tot beleid en vakwereld. Dankzij de ondersteuning visievorming en het ontdekken van kansen. vanuit Belvedere, provincie en gemeente hebben Tenslotte zijn ze erin geslaagd het interactieve wij dit boeiende proces tot een goed einde kunnen proces van DAIP te vertalen in een aansprekend brengen. DAIP heeft een kleurrijk palet opgeleverd dorpsomgevingsplan met een juiste balans tussen van visies, ideeën, kennis en plannen en verdient woord en beeld. Met dit eerste experiment heeft alleen al daarom het etiket ‘voorbeeldproject’ dat de Werkplaats heeft haar naam gevestigd: een een methodiek heeft opgeleverd waar de andere innovatieve plek waar onderwijs en praktijk elkaar veenkoloniën hun voordeel mee kunnen doen. ontmoeten en waar het leefomgevingbeleid zich blijvend kan verjongen. Ook vanuit een andere optiek was DAIP een boeiend experiment. Het werd uitgevoerd als project van de Werkplaats voor Plattelands- vernieuwing, een initiatief van het lectoraat platte- landsvernieuwing van de Hogeschool Van Hall Larenstein. Professionals van het Bureau DAAD, van de gemeente, Stichting Voorwerk en van de Hans Elerie BOKD, hebben in de Werkplaats intensief samen- Brede Overleggroep gewerkt met bewoners, studenten en docenten. Kleine Dorpen in Vooral het contact tussen de werkgroep DAIP die Drenthe bestond uit vertegenwoordigers van de dorpen, en de studenten was zeer intensief. De creatieve Willem Foorthuis ruimte die op deze manier ontstond, is door de Lector studenten goed benut. Plattelandsvernieuwing Zo zijn zij erin geslaagd een oplossing te vinden Hogeschool Van Hall voor de representatie van het perceptieonderzoek Larenstein Het dorpslandschap in het kort Annerveenschekanaal, Eexterveenschekanaal, Het veel snellere wegvervoer nam de rol van de tieke schutsluis, de marechausseekazerne met de 9 Bareveld, Wildervank en Nieuwediep behoren tot scheepsvaart over en in de traagheid van de nieuwe bijbehorende gevangenis, die dateert uit woelige de ‘oude veenkoloniën’. Het Grevelingskanaal periferie ontwikkelde Annerveenschekanaal zich tijden, en het strategische knooppunt Bareveld waarlangs beide dorpen zich hebben ontwikkeld, tot een vitaal woondorp in het stedelijk veld van van waaruit het Grevelingskanaal werd aangesloten is vernoemd naar de landmeter en ontginner Groningen en Veendam. De schaalvergroting in op het Oosterdiep en het Stadskanaal. Die strate- Lambertus Grevijlink op wiens initiatief het kanaal de landbouw zorgde voor een tweede transfor- gische ligging heeft Bareveld ook in de moderne in 1771 op korte afstand van en evenwijdig aan de matie: van de 32 boerenbedrijven van na de oorlog tijd kunnen vasthouden door de op- en afritten Semslinie werd gegraven. Aan de kop van het zijn er nog maar twee over! Daarnaast werden de van de N33, waardoor het dorp nu wederom op kanaal staat het statige woonhuis van Grevijlink meeste wijken gedempt, terwijl de achterkant van een centraal knooppunt ligt tussen Groningen, dat zijn voortvarendheid en gezag onderstreepte. de boerderijen werd ontsloten door de nieuwe Veendam, Stadskanaal en . Polderweg. Vanwege de nog bijzondere samen- Het oudste dorp Annerveenschekanaal geldt nu hang tussen nederzetting, waterstaat, bebouwing als één van de meest authentieke veenkoloniën. en beplanting is enige jaren geleden een procedure Bijzonder is de goede staat van het kanaal in gestart voor ‘beschermd dorpsgezicht’. relatie tot de waterstaatkundige kunstwerken en de daarbij behorende bebouwing. Nergens anders Het aangrenzende Eexterveenschekanaal ontwik- in de veenkoloniën is die oorspronkelijke samen- kelde zich pas na 1870 tot een dorp van arbeiders hang zo gaaf gebleven. Opvallend is ook de grote en neringdoenden. Een echte dorpssamenleving verscheidenheid aan boerderijen met hun sierlijk ontstond pas na de vestiging van de aardappel- aangelegde voortuinen en de vele ‘neringen’ in meelfabriek in 1903. In tegenstelling tot Anner- soorten en maten. Die laatste danken hun ont- veenschekanaal vestigden zich in het dorp geen staan aan de glorietijd van Annerveenschekanaal boeren. Deze bleven wonen in het verder gelegen toen in 1870 de dam bij Bareveld werd geslecht dat werd aangesloten op het wijken- en het Grevelingskanaal de kortste doorgaande stelsel vanuit het Grevelingskanaal. Bij het com- verbinding van Stadskanaal naar Groningen werd. plex van de aardappelmeelfabriek is een recreatie- In het hoogseizoen waren tweehonderd tot drie- park ontwikkeld dat zich wat betreft inrichting en honderd schepen per dag heel gewoon. Na de aanzicht geheel van dorp en kanaal heeft afgekeerd. oorlog was het snel gebeurd met die gouden tijd. Bijzonder in Eexterveenschekanaal zijn de authen- Mental map Samen met het projectteam hebben de bewoners 11 De beeldbepalende elementen een mental map gemaakt. Dit is een kaart waarop alle plekken staan die de bewoners dierbaar zijn, de plekken waaraan zij waarde hechten en waar- aan zij bepaalde herinneringen hebben, de plekken Hoe kijken de bewoners van DAIP die de bewoners ook in de toekomst niet willen missen. Er zijn verschillende technieken om al tegen hun directe omgeving aan? die gegevens boven water te krijgen. Zo waren er bijvoorbeeld in het najaar van 2004 excursies en huiskamergesprekken en werd er een foto- opdracht gegeven én een enquête gehouden. Bij de foto-opdracht kreeg iedere deelnemer een weg- werpcamera met de vraag om acht karakteristieke en acht niet-karakteristieke elementen in het land- schap te fotograferen. Wat is leuk en wat vind je lelijk? Wat past in het landschap en wat valt uit de toon? Huiskamergesprekken werden gevoerd aan de hand van meegebrachte voorwerpen. Bij alle onderzoeksmethoden was vooral de vraag welke landschappelijke en cultuurhistorische aspecten bewoners waardevol vinden.

In de mental map geven de bewoners voorbeelden van unieke kenmerken van het land, het leven, het werken en het water in en rond Annerveenschekanaal en Eexterveenschekanaal. Een aantal voorbeelden. 12 Het land 13 In het wijde land geeft de zon een altijd wisselend schouwspel. ‘Als de zon is ondergegaan, is de sterren- hemel ook prachtig. Zeker op de plaatsen waar geen lantaarnpalen staan.’ ‘Eind juni is de mooiste tijd. Niet alleen als de aardappelvelden bloeien, zie je een hele rijke kleur- schakering, maar ook later als het graan begint af te rijpen. De graanoogst begint in augustus, gevolgd door de aardappeloogst in september en de bieten- oogst in oktober.’ Aan de stille kant komen veel reeën voor, ze zijn goed te zien in het open land. Aan de mate van zichtbaarheid is goed het microreliëf van het land te zien. Het ene moment zie je het hele dier en het andere moment alleen maar de kop. Hoewel het land op het eerste gezicht vlak lijkt, zit er een kleine glooiing in, een oude zandrug. ‘Het meest unieke van het wonen hier is toch wel het enorme uitzicht, zowel voor als achter het huis.’ In de open vlakte waait het altijd. Om de ‘veen- stormen’ te verminderen, moet er gewas op het land blijven staan. In het vlakke land valt alles op wat boven het maaiveld uitsteekt. Achter de boerderijen aan de landskant stonden verschillende windmolentjes. ‘Die ene is voor mij heel speciaal, mijn vader heeft ‘m er nog neergezet.’ 14 Het leven Het Grevijlinkhuis is in 1785 door de vervener De exploitant van het bungalowpark Aqualanda 15 Het meest karakteristieke van dit gebied is toch Lambertus Grevijlink gebouwd. Op de gevelsteen verhuurde een jaar of wat geleden zijn park als wel de lintbebouwing. ‘Je woont met z’n allen aan staat dat de bouwtijd van het huis 16 dagen heeft een asielzoekerscentrum. Dit stuitte op protest één straat, je hebt overburen, en buren aan weers- geduurd. Het Grevijlinkhuis deed dienst als woon- van de inwoners van Eexterveenschekanaal: ‘Het kanten, en voor de rest is er niets. Meer zoek ik ook huis en kantoor, later werd er een boerderij inwoneraantal van het dorp werd in één klap meer niet.’ gevestigd. Op initiatief van de BOKD werd het dan verdubbeld!’ Na de vastgestelde termijn van Het kanaal vormt de kern van de dorpen. In en Grevijlinkhuis in 1983 verbouwd tot twee woning- vijf jaar probeerde de exploitant de bewoners over om het bruine water is altijd wat te doen. wetwoningen in het voorhuis en zestien twee- te halen om het centrum permanent te maken. Kinderen zwemmen in het kanaal, mensen zitten persoonseenheden in het schuurgedeelte. De bewoners gingen niet overstag en het centrum te vissen en ‘s winters kun je schaatsen voor de De bewoners van Annerveenschekanaal zijn blij is verdwenen. Om het terrein staat een hoog deur. Of het kanaal ligt er gewoon in stilte bij, met hun nieuwe multifunctionele centrum, hek en vanaf het kanaal is het park hermetisch om naar te kijken. ‘In alle jaargetijden bij alle weers- ‘De Badde’, met daarin de school en het dorps- afgesloten. omstandigheden het eindeloze zicht op het kanaal.’ huis, maar de ‘grijze doos’ had anders gemogen. Het Grevelingskanaal ligt precies langs de grens Het kerkje in Bareveld staat al lang leeg en is Ook Eexterveenschekanaal heeft een nieuw dorps- tussen Groningen en Drenthe. Deze grens is in tot spijt van de bewoners sterk verwaarloosd. huis, ‘De Kiep’, nadat het oude was afgebrand: 1611 bepaald door de landmeter Johan Sems en Het staat te koop en wacht op een nieuwe ‘Jammer, jammer, maar dit gebouw waar zoveel wordt Semslinie genoemd. Daarvoor lag de grens bestemming. werk in gestoken was, is in één nacht in de vlammen ‘ongeveer daar waar de Hondsrug overging in de De mensen uit Annerveenschekanaal gingen vroe- verdwenen.’ moerassen’. Met het vervenen werd het belangrijk ger aan de overkant van de Hunze ter kerke. Om Huize Bareveld stond er al in 1768. ‘Vroeger waar de grens lag. Door een rechte lijn te trekken bij hoog water toch naar de kerk te kunnen gaan, kwam je hier om te drinken en om te vechten.Tegen- tussen de Martinitoren en het klooster in kregen ze een eigen kerk in Annerveenschekanaal. woordig is het een wegrestaurant en partycentrum.’ werd dit duidelijk. De grens leeft nog steeds: De kerk is een zogenaamde ‘waterstaatskerk’ De speeltuin onder de hoge bomen, die in 1965 ‘Dat witte hekje staat precies op de grens.’ onder leiding van het ministerie van Waterstaat verdween, was erg geliefd in de omgeving. De ver- gebouwd, in opdracht van Koning Willem I. grote mobiliteit in de jaren zestig heeft gezorgd De dominees stonden hier of een paar jaar of hun voor het verval van de speeltuin. De opening van halve leven. Eén dominee heeft maar liefst 54 jaar het kanaal voor de toervaart biedt nieuwe moge- in Annerveenschekanaal gestaan, van 1845 tot lijkheden voor Huize Bareveld. 1898! De laatste dominee stopte in 1980. 16 Het werk Eén winkeltje in Annerveenschekanaal hield het werkloze boerenarbeiders bij de machinefabriek 17 De veenarbeider stak het veen met de hand. Eerst nog lang vol. Voor sokken, wol, naaigerei, thee- ‘Maagd’ aan de slag. werden de bovenliggende zoden en een dunne doeken, aardappelschilmesjes enzovoort, kon je Er zijn nog maar twee boerenbedrijven over. laag van de bovenste turf, de zogenaamde bonk, tot 1989 terecht bij het winkeltje van vrouw Vos. Voeger waren er in Annerveenschekanaal verwijderd. De afgegraven bonk en plaggen werden Vrouw Vos was 86 jaar toen ze de winkel sloot. 28 landbouwers, in Eexterveenschekanaal vier afgevoerd en bewaard en later vermengd met een Het natuurmuseum in Annerveenschekanaal en in Bareveld één. zandlaag. Zandgrond vermengd met deze bovenste heeft de jongste directeur van Nederland, 16 jaar. Krabbers dopjes werden vroeger gebruikt om de turf is een grondsoort die uitermate geschikt is Het museum bevindt zich in een schuur in de nagels te beschermen bij het aardappels rooien. voor landbouw. De tussenliggende lagen werden tuin van zijn ouders. De collectie bestaat uit een Er werd een doek om de vinger gewikkeld waar vergraven tot turf. De turf werd op maat gestoken geschilderd panorama van het boerenlanden en het dopje overheen geschoven werd. Vroeger en te drogen gelegd. Als de turf droog was werd een grote verzameling opgezette dieren waarvan bestond het krabberverlof van drie weken, tegen- het per schip verder vervoerd. sommige meer dan 100 jaar oud zijn. woordig noemt men dit herfstvakantie. In die Het tolbrugwachtershuisje en de klapbrug in Waar nu de Agrarische Unie huist, zat vroeger de tijd moest iedereen, ook kinderen, meehelpen Annerveenschekanaal zijn goed bewaard gebleven Aardappelmeelfabriek ‘Bareveld’. op het land om de aardappels op tijd van het en herinneren aan de drukke scheepvaart van Als de fabriek in het begin van de herfst begon land te halen. Het was een regel dat alle aard- vroeger. De schepen moesten bij elke stadsbrug met het vermalen van aardappelen, begon ook de appels voor de derde dinsdag van oktober op tien cent draaigeld betalen en bij elke voetgangers- periode van stank in Wildervank. Maar zo zei de de markt moesten zijn. De aardappels werden brug (‘draaigie’) twee cent. toenmalige opzichter: ‘Deze stank brengt voor veel verscheept met de praam door de wijken naar Het kapiteinshuisje staat aan de rand van het mensen brood op de plank.’ De aardappelzetmeel de aardappelmeelfabriek. In de huizen werd de dorp. De vroegere eigenaar werkte op de scheeps- was bepalend voor de dorpen: kachel niet eerder aangestoken dan de derde werf, en werd wel ‘de kapitein’ genoemd. Naast Het AVEBE gebouw is een karakteristiek element dinsdag in oktober. het huisje staat een grote kastanjeboom. voor Eexterveenschekanaal en maakte deel uit De kazerne was het onderkomen voor de mare- Iedereen kent het postagentschap in Wildervank. van de aardappelmeelfabriek ‘Wildervank en chausseebrigade Bareveld. De brigade werd Vroeger stond er een hele rij winkels hier. ‘Ik kan Omstreken’ die in 1903 werd opgericht. Het was aangesteld om de vechtpartijen te sussen, die ze nog zo allemaal opnoemen: eerst het huis van een coöperatieve fabriek die in de eerste jaren van ontstonden nadat de arbeiders van de aardappel- de sluismeester, dan de sigarenboer, de fietsenwinkel, de twintigste eeuw zijn grootste omzet had. meelfabriek hun loon in drank hadden omgezet. de bakker, de cafetaria, de kruidenier, de kapper, Door de mechanisatie in de landbouw zijn er In de kazerne zijn nu woningen. de schoenenzaak, het bedden- en textielwinkeltje, sinds de Tweede Wereldoorlog veel boeren- Eens in de zoveel tijd komt er nog een stoomtrein de groothandel en de slager.’ bedrijven verdwenen. Gelukkig konden veel langs het station Bareveld. 18 Het water Vroeger werd een brug genoemd naar de (meestal 19 Alle turf werd per schip over het Grevelingskanaal vrouwelijke) brugwachter en een sluis naar de vervoerd. Langs het kanaal werden Annerveensche- eerste sluismeester. Het Loksverloat is vernoemd kanaal en Eexterveenschekanaal gebouwd met naar sluismeester Lok. Bij de sluis staat een klein scheepswerven, smederijen, winkels en vooral groepje huizen. Vroeger was het hier een drukte veel cafés. De meeste boerderijen stonden aan de van belang in het nu stille dorp. stille zijde van het kanaal, dus niet aan de wegzijde. Het jaagpad was jarenlang de belangrijkste route In de topjaren, eind vorige eeuw, passeerden hier langs het kanaal. Tijdens de reconstructie van een zo’n 20.000 schepen per jaar de sluis. Het kanaal gedeelte van het Oosterdiep werd een beeld van was een levensader voor het gebied. Dit is te zien een scheepsjager geplaatst. aan de vele bruggen en de sluis. (Zie ook de uitklappagina achterin). ‘De scheepsjager Toen in 1820 werd besloten om de Eextervenen trok met zijn schonkige paard met behulp van wijken te ontwateren op het van verlaat naar verlaat.’ Grevelingskanaal, moest er een sluis worden gebouwd om het hoogteverschil in de waterstand Marja G. Morreau, ‘t Scheepsjagerspaard op te vangen. ‘Als ik de sluis hier open zet, krijgen jullie daar natte voeten,’ grapt een inwoner van De draaibruggen over het kanaal zijn redelijk Eexterveenschekanaal tegen iemand uit Anner- goed bewaard gebleven. Deze handmatige veenschekanaal. De sluis heeft een extra brede bediende bruggen werden vaak door de boeren schutkolk, zodat er verschillende schepen tegelijk zelf gemaakt en onderhouden. kunnen worden geschut. Bij de herberg was ook De in 1998 herstelde klapbrug, Brongersklap een schutstal voor de paarden van de scheeps- (of ‘Brongers Klabbe’), kan weer open. De rolpaal jagers. Binnen in de herberg konden de reizigers werd vroeger gebruikt om boten door de bocht eten. De schipper betaalde het schutgeld op het te kunnen draaien. In Eexterveenschekanaal en sluiswachterkantoor. Het scheepvaartverkeer zorg- Annerveenschekanaal staan nog de gerestaureerde de voor veel bedrijvigheid. Die verdween toen het originele rolpalen. kanaal in 1976 werd gesloten. Scenario 0 We weten wat we willen maar wat kunnen we doen? De ontwikkelingsvisie De bewoners aan het woord Er komen veel ontwikkelingen op de dorpen aan 21 het Grevelingskanaal af. De kunst is deze ontwik- kelingen zo te gebruiken en ook zo te sturen dat ontwikkelingen kansen worden. Dat kan alleen als je inzicht hebt in de mogelijkheden en verder kijkt dan je neus lang is. Zogenoemde ‘scenario’s’ hiel- pen de bewoners om dieper na te denken over het verloop én de gevolgen van deze ontwikkelingen.

Een scenario is een schets die laat zien hoe de loop van gebeurtenissen kan zijn onder bepaalde omstandigheden. Zo geeft scenario 0 aan hoe het gebied eruit gaat zien als je niets doet. De bewoners van deze dorpen hebben in het verleden ontdekt dat zo’n afwachtende houding tot misstanden kan . Veel dorpelingen zijn bijvoorbeeld niet blij met een nieuw recreatiepark en ze missen de doorsteekjes naar de Polderweg.

De bewoners zijn met een aantal scenario’s aan de slag gegaan. Het resultaat is een eindscenario (zie ook de uitklappagina achterin), waarin concrete voorstellen worden gedaan. Uitgangspunten zijn onder andere kleinschalige recreatie, een verfijning van het padennetwerk en aansluiten op een regionaal netwerk. De lintbebouwing moet worden ontzien, waardoor ook de openheid blijft. Er is ruimte voor een nieuwe agrarische invulling. Landschap

22

Water

Wonen Landschap Water Wonen 23 Annerveenschekanaal wil graag een klein bos voor Vroeger turfvaart, nu toervaart, de bewoners zien De dorpen staan positief tegenover starters- een rondje om. In de ruilverkaveling is zo’n bos deze verandering wel zitten. Als er maar aan een woningen, ook mag er een beperkt aantal gepland achter de kerk. Dit vinden de bewoners aantal randvoorwaarden wordt voldaan. De zicht- woningen worden gebouwd voor overige woning- een geschikte locatie, omdat er ook een speel- lijn over de lengterichting van het kanaal moet zoekenden. In eerste instantie kan er gebouwd terrein en een ijsbaan kan komen. Ook achter worden vrijgehouden. Er kan een kleine haven worden op plaatsen waar vroeger ook al bebouwing het Grevijlinkhuis kunnen bomen worden gepland, komen in Bareveld, op de kop van het Grevelings- stond. Maar de lintbebouwing mag niet helemaal bijvoorbeeld eiken en beuken. Het open land krijgt kanaal, of bij de Agrarische Unie, waardoor het worden verdicht. Doorzichten moeten blijven. meer karakter met meer solitaire bomen dan kanaal open blijft. Aanlegplaatsen voor boten De voorkeur heeft het toevoegen van enkele er nu al zijn. De veelal verdwenen wijken zijn kunnen worden gerealiseerd in verbrede gedeelten woningen in de grotere open plekken, maar dan karakteristiek voor het landschap en de bewoners van wijken of aan het verlengde gedeelte van het moet wel heel kritisch worden bekeken welke willen ze ook graag terug. Niet voor gemotoriseerde Kieldiep. Voorwaarde is dat hier geen voorzieningen open plekken hiervoor wel en welke hiervoor niet vaart, maar kano’s zijn welkom. Torn niet aan de komen die overlast veroorzaken. geschikt zijn. openheid van het landschap. Om het huidige lint te sparen, is de Menweg als optie aangewezen voor nieuwe woningen. Deze woningen moeten dan wel zeer zorgvuldig worden ingepast. Het 'lint' moet transparant zijn voor doorzicht en het passeren van dieren. De bestaande bebouwing kan als referentie dienen voor het type te bouwen woningen. Een aandachts- punt vormen de bestaande mestsilo's aan de Menweg. Nieuwe woningen mogen niet uit de toon vallen en moeten aansluiten bij het dorpseigen karakter. Belangrijk is ook de kleur van de baksteen en het type dakpannen. Een beeldkwaliteitplan moet voorkomen dat er een wildgroei van 'glimmende kastelen' ontstaat. Recreatie

24

Bedrijvigheid

Openbare ruimte Recreatie Bedrijvigheid Openbare ruimte 25 Aansluiting op het regionale padennetwerk maakt Intensieve veehouderij die grote schuren en stank De bewoners hebben genoeg van automobilisten het gebied beter toegankelijk voor toeristen. met zich meebrengt, is uit den boze. Maar nieuwe die veel te snel rijden op de (te) rechte wegen. Daarvoor moet bijvoorbeeld het fietspad langs de teelten zoals teff, koolzaad en dergelijke kunnen Een herstructurering van de Greveling, Semsstraat Annerveenschemond doorlopen naar de overzijde best worden ingepast. Voorwaarde is wel dat de en Polderweg kan niet alleen het dorpsbeeld veel van het kanaal en aansluiten op een fiets/wandel- gewassen niet boven ooghoogte komen. leuker maken, maar ook dit verkeersprobleem pad aan de nieuwe vaarverbinding in het verlengde Veehouderij is alleen toegestaan als onderdeel oplossen. Als het maar geen drempels worden. van het Kieldiep via Langebosch naar Veendam. van kleinschalige biologische bedrijven. Achter de rijtjeshuizen bij de Ericastraat kan een Deze doorgaande route moet natuurlijk een goede De veranderingen in de kanaalvaart bieden kansen boomweide komen als duidelijke dorpsrand. bewegwijzering krijgen. om bedrijvigheid te koppelen aan waterrecreatie. En vergeet de mogelijkheden tot recreatie niet! In het dorp moet je een rondje om kunnen lopen. Leegstaande gebouwen, vooral ook boerderijen, Het knooppunt Bareveld is nu onoverzichtelijk en Dat kon vroeger over (boeren)paden aan de lands- kunnen een andere functie krijgen. De Agrarische onveilig. Door de plek een nog groener karakter kant, die door de ruilverkaveling zijn verdwenen. Unie en de AVEBE-loods zijn als mogelijkheden te geven, wordt de verkeerssituatie veiliger en is Het rondje om kan terug komen door paden aan genoemd voor bootreparatie en/of opslag. het punt een uitnodigende entree voor het dorp. de wijken te koppelen. Huizen in het lint kunnen als galerie of theehuis De historische bruggen moeten grondig worden Voor dagrecreatie zijn parkeergelegenheden en worden gebruikt, met de voorwaarde dat dit opgeknapt. voorzieningen nodig. Dat kan bijvoorbeeld op gebeurt in de bestaande bebouwing. Veel belang de locatie van het kunstwerk ‘De Boog’, centraal hechten de bewoners aan een goede bestemming in het gebied, vlakbij de sluis en met een goede voor de kerk en de daarbij behorende gebouwen ontsluiting naar de Kielsterachterweg. in Annerveenschekanaal en voor het kerkje in Het recreatiepark Aqualanda kan zich meer op Bareveld. waterrecreatie instellen. Zo blijft de drukte uit het lint. Meer vakantiewoningen vindt het dorp geen optie, maar wel kan het wandelen rond het park worden uitgebreid. 26 Hoe nu verder? De prioriteitenlijst. Wat moet nu het eerst gebeuren?

Het landschap langs het Grevelingskanaal is van het landschap door bewoners weergegeven. Herinrichting Drents-Groningse veenkoloniën 27 een grote cultuurhistorische waarde. Het land ver- Waardevolle toevoegingen zijn de verhalen van De plannen om de Drents-Groningse veenkoloniën telt de geschiedenis. Het afgraven van het hoog- vroeger, de verborgen elementen die in het land- opnieuw in te richten, liggen er al sinds 1997, maar veen leidde tot de kanalen en wijken. De aardappel- schap niet te zien zijn, maar die voortleven in het er wordt tot nu toe niets mee gedaan. Onderdeel teelt zorgde voor de economische bloei rond 1900. collectieve geheugen van de bewoners. Uit deze van deze plannen is de aanleg van het fietspad Nog steeds is de omgeving rond het Grevelings- schat aan kennis blijkt de sterke verbintenis die ‘Tussenveen’ tussen de Polderweg en de Greveling kanaal een landbouwgebied, maar door het ver- de meeste bewoners hebben met het landschap. en het bos achter de kerk in Annerveenschekanaal. beterde wegennetwerk en de verdwenen wijken Wat let wie om deze plannen uit te voeren? heeft het land een ander gezicht gekregen. Er komen veel ontwikkelingen op het gebied af. De kunst is deze ontwikkelingen zo te gebruiken en Schouwpad langs kanaal Het landschap in het gebied wordt gewaardeerd te sturen dat het kansen voor de dorpen worden. Er is veel onduidelijkheid over het schouwpad om zijn openheid en leesbaarheid. Er zijn prachtige Landbouw blijft de hoofdfunctie van het land, maar langs de landskant van het kanaal. Bij de gemeente vergezichten vanuit het lint en in het lint zelf is veel kleinschalige en extensieve recreatie en toerisme wordt het verzoek neergelegd om deze problema- groen. Kenmerkend zijn ook historische bebouwing worden bevorderd. tiek zo snel mogelijk op te lossen. Vanuit DAIP en de lintstructuur. Jammer dat veel karakteristieke (Cultuur)historische monumenten, boerderijen en is gevraagd dit schouwpad geschikt te maken als wijken zijn gedempt en op sommige plekken in het gebiedskenmerken moeten worden bewaard en nog fiets- en wandelpad. De mogelijkheden voor het lint de visuele relatie met het landschap door nieuw- versterkt. In het bestemmingsplan staan enkele leeg- dorpsommetje worden zo veel groter. bouw is vervaagd. Van de historische gebouwen staande kavels die nog mogen worden bebouwd, staat een deel leeg, waarop matig of geen onder- het recreatiepark Aqualanda heeft nog uitbreidings- Leegstaande gebouwen en kavels houd wordt gepleegd. Er is een tekort aan sociale mogelijkheden voor recreatie- en sportdoeleinden. De laatste tijd staan er nogal wat boerderijen te woningbouw, jongeren kunnen niet instromen koop. Met een ruimer beleid wordt het gemakke- en voor ouderen zijn er geen zorgwoningen. De bewoners van het dorp beseffen dat niet alle lijker om bijvoorbeeld meerdere huizen in een Het Aqualanda-terrein is niet goed toegankelijk genoemde punten op korte termijn kunnen worden boerderij te vestigen of om andere (kleinschalige) en vormt zo een vreemd aanhangsel aan het lint. verwezenlijkt. Ze gaven aan welke activiteiten bedrijvigheid aan te trekken. voorrang moeten krijgen. Voorop staat dat als de Er zijn veel rapporten en plannen gemaakt voor dorpen Annerveenschekanaal, Eexterveensche- Knooppunt Bareveld dit gebied. Voor het eerst is nu de beleving van de kanaal, Wildervank, Bareveld en Nieuwediep worden Het wegenknooppunt in Bareveld is onoverzichte- bewoners in kaart gebracht. En daarmee is een heel gezien als één woongebied langs het kanaal er lijk. Hier moeten op korte termijn aanpassingen andere invalshoek aangeboord. In de mental map beter kan worden omgegaan met de voorzieningen. komen, om een veiliger situatie te creëren. is een selectie van gegevens over de beleving van Immers: één kanaal - dezelfde behandeling. 28

Eindscenario 1 2

1 Brongers klabbe 3

2 Windmulders badde

4 3 Boddeveld badde

5 4 Roelf Roetert draaigie 6 5 Kremers draaigie

7 6 Boeren badde

7 Hovenkamps badde

8 8 Hulshof badde

9 9 Hovenkamps draaigie 10 bij Loks verloat

10 Hendriks klabbe

11 De Fabrieksbrug

12 Het Bruggetje 11 13 Bareveldbrug

12 13 30 De namen van de bruggen in het Grevelings- kanaal zijn grotendeels afkomstig van namen van (veelal vrouwelijke) brugwachters. De sluis is genoemd naar de sluismeester. 1 2 Voetgangersbrug nummer 12 in Bareveld wordt door iedereen nog steeds gewoon ‘het bruggetje’ genoemd. De nummers van de foto’s corresponderen met de nummers op de topografische kaart.

Klabbe = klapbrug Badde = draaibrug Draaigie = voetgangersbrug

De bruggen van het Grevelingskanaal

Alle bruggenfoto’s zijn gemaakt door 3 4 Gerrie Koopman 31

5 6 7

8 9 10

11 12 13 33 Colofon DAIP is uitgevoerd door: Mental Map en scenario’s studenten Werkplaats 34 Studenten van de Werkplaats Plattelandsvernieuwing Tekst studenten Werkplaats en Noortje Krikhaar van Hogeschool Van Hall Larenstein; betrokken opleidingen: Redactie Hans Elerie en Gerrie Koopman Plattelandsvernieuwing, Tuin- en Landschapsinrichting, Projectorganisatie Lectoraat Plattelandsvernieuwing, RianneVos Land- en Watermanagement Grafische vormgeving Corrie van der Wees BNO, Fotografie De foto’s zijn gemaakt door de bewoners aan het Daip en de studenten en docenten van de Werkplaats Drukwerk Plantijn Casparie Groningen Kaartmateriaal ANWB Topografische Atlas Drenthe 1:25.000 De dorpsverenigingen van Annerveenschekanaal, kaartbladen 11 en 19 Bareveld, Eexterveenschekanaal, Nieuwediep en Wildervank 2004, Topografische Dienst Kadaster, Emmen De gemeenten Aa en Hunze en Veendam

De Brede Overleggroep Kleine Dorpen in Drenthe BOKD

DAAD Architecten

Agenda van de Veenkoloniën

Het project DAIP werd mogelijk gemaakt door bijdragen van de Regeling projectsubsidies Stichting Voorwerk Belvedere, de gemeeente Aa en Hunze en maart 2006 de Agenda voor de Veenkoloniën.