Państwo W Myśli Roberta Von Mohla
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Wydział Prawa i Administracji Instytut Nauk Prawnych Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego Paweł Lesiński Państwo w myśli Roberta von Mohla Praca doktorska napisana pod kierunkiem Dr hab. Małgorzaty Łuszczyńskiej Lublin 2020 Spis Treści Wykaz skrótów 4 Wprowadzenie 5-14 Rozdział I Robert von Mohl i jego epoka 1.1.Sytuacja polityczno-społeczna ziem niemieckich od początków XIX wieku do zjednoczenia Niemiec w roku 1871 15-31 1.2.Państwo w poglądach wybranych niemieckich myślicieli XIX wieku 1.2.1. Karl Ludwig von Haller 32-35 1.2.2. Friedrich Julius Stahl 33-40 1.2.3. Adam Müller 40-43 1.2.4. Karl von Rotteck 43-47 1.2.5. Karl Theodor Welcker 47-50 1.3.Życie i działalność Roberta von Mohla 1.3.1. Środowisko rodzinne, dzieciństwo i młodość 50-59 1.3.2. Działalność naukowa i uniwersytecka 1.3.2.1.Uniwersytet w Tybindze 59-68 1.3.2.2.Uniwersytet w Heidelbergu 68-71 1.3.3. Działalność polityczna 72-78 Rozdział II Prolegomena do nauki o państwie 2.1.Nauka o sferach i celach życia ludzkiego 79-90 2.2.Koncepcja społeczeństwa 2.2.1. Krytyka dotychczasowego pojmowania społeczeństwa 91-102 2.2.2. Pojęcie społeczeństwa 102-114 2.2.3. System nauk o społeczeństwie 114-124 2.3 Geneza, pojęcie i systematyka „nauk państwowych” 124-158 2 Rozdział III Pojęcie państwa 3.1.Geneza państwa 159-167 3.2.Definicja państwa 167-185 3.3.Ludność w państwie 3.3.1. Państwo i znaczenie jego mieszkańców 180-186 3.3.2. Państwo a narodowość 187-199 3.4.Nauka o „gatunkach i rodzajach państw” 199-211 Rozdział IV Państwo prawne w teorii i działaniu 4.1.Geneza i znaczenie pojęcia państwa prawnego 212-227 4.2.Państwo prawne i jednostka – wzajemne relacje 227-247 4.3.Źródła prawa 247-267 4.4.Administracja i jej działanie w państwie prawnym 267-289 Rozdział V Władza w państwie i jej sprawowanie 5.1.Władza państwowa 290-303 5.2.Reprezentacja parlamentarna i jej rola w państwie 303-319 5.3.Ocena demokracji. Prawa wyborcze 319-326 Zakończenie 327-343 Bibliografia 344-368 3 Wykaz skrótów 1. Geschicht.und.Lit.1 - R. v. Mohl, Die Geschichte und Literatur der Staatswissenschaften in Monographieen dargestellt, T. 1, Erlangen 1855. 2. Geschicht.und.Lit.2 - R. v. Mohl, Die Geschichte und Literatur der Staatswissenschaften in Monographieen dargestellt, T. 2, Erlangen 1856. 3. Geschicht.und.Lit.3 - R. v. Mohl, Die Geschichte und Literatur der Staatswissenschaften in Monographien dargestellt, T. 3, Erlangen 1858. 4. Polizeiwiss.1.1832 - R. v. Mohl, Die Polizeiwissenschaft nach den Grundsätzen des Rechtsstaates, T. 1, Tübingen 1832. 5. Polizeiwiss.1.1844 - R. v. Mohl, Die Polizeiwissenschaft nach den Grundsätzen des Rechtsstaates, T. 1, Tübingen 1844. 6. Polizeiwiss.1.1866 - R. v. Mohl, Die Polizeiwissenschaft nach den Grundsätzen des Rechtsstaates, T. 1, Tübingen 1866. 7. Staatsr.Württem.1.1829 - R. v. Mohl, Das Staatsrecht des Königreiches Württemberg, Erster Theil, Tübingen 1829. 8. Staatsr.Württem.1.1840 - R. v. Mohl, Das Staatsrecht des Königreiches Württemberg, Zweite Auflage, Erster Band das Verfassungsrecht, Tübingen 1840. 9. Staatsr.Württem.2.1831 - R. v. Mohl, Das Staatsrecht des Königreichs Württemberg, Zweiter Band, Tübingen 1831. 10. SVuP.1 - R. v. Mohl, Staatsrecht, Völkerrecht und Politik, T. 1. Staatsrecht und Völkerrecht, Tübingen 1860. 11. SVuP.2.1 - R. v. Mohl, Staatsrecht, Völkerrecht, Politik, T. 2, Politik, T. 1, Tübingen 1862. 12. SVuP.3.2 - R. v. Mohl, Staatsrecht, Völkerrecht und Politik, T. 3, Politik, T. 2, Tübingen 1869. 4 Wprowadzenie Celem niniejszej dysertacji jest dokonanie kompleksowej syntezy i omówienia poglądów Roberta von Mohla na państwo. Dowiedzione zostaną przede wszystkim racjonalność i kompleksowość pojmowania państwa przez tego uczonego. Ponadto na kanwie analizy wydarzeń historycznych wykazane zostanie czerpanie von Mohla z dorobku dwóch epok w odniesieniu do rozumienia roli państwa w życiu jednostek. Z jednej strony występować będzie u niego inspiracja czasami absolutyzmu i Polizeistaat1, a z drugiej obecna będzie liberalna refleksja w postaci idei Rechtsstaat. To właśnie rozpięcie poglądów uczonego pomiędzy dwiema wielkimi epokami w historii pojmowania państwa, oraz próba ich syntezy czyni z jego dokonań fascynujący i inspirujący obiekt badań. Założeniem niniejszej dysertacji jest ukazanie Mohlowskiego postrzegania państwa w sposób kompleksowy. Również sam uczony starał się, aby każdy jego postulat składający się na całościowe postrzeganie państwa był ze sobą spójny i tworzył kompletną oraz logiczną całość. Zagadnieniem wyjściowym wydaje się tu być refleksja nad pytaniem : jak powinno wyglądać nowoczesne (jak na warunki dziewiętnastowieczne), odpowiadające wysokiemu poziomowi rozwoju ludności państwo? Bazując na wyżej wskazanych założeniach, za temat niniejszej pracy doktorskiej obrano poglądy na państwo w myśli Roberta von Mohla. Użytym w temacie dysertacji zwrotem „w myśli” posłużono się świadomie. Celem takiego działania było zakreślenie możliwie jak najszerszego pola badawczego. Posłużenie się słowem „myśl” rozumianym jako zbiór powiązanych ze sobą poglądów, pozwala na dokonanie ich rozbudowanej i wielopłaszczyznowej analizy. Robert von Mohl uznawany jest za jednego z twórców i popularyzatorów idei Rechtsstaat2. Zasada państwa prawnego jest dziś bez wątpienia jedną podstaw konstytucyjnych ustrojów większości cywilizowanych państw. Jednak Mohlowska idea państwa to nie tylko odwołanie się do państwa prawnego. Uczony przedstawił bowiem kompleksową wizję państwa i jego roli w życiu człowieka. Analiza poglądów w tym zakresie wpisuje się więc w przedstawiony wyżej paradygmat, stanowiący nie tylko o swoistej 1Polizeistaat – w dosłownym tłumaczeniu „państwo policyjne”, jest rozumiane jako idea państwa będącego przecwiwwagą dla rozwijanej w XIX-wieku koncepcji Rechtsstaat (państwa prawnego). Na potrzeby niniejszej dysertacji pod pojęciem „państwo policyjne” (Polizeistaat) rozumie się pochodzące z czasów absolutyzmu państwo, dążące za pomocą rozbudowanego aparatu administracyjnego do zapewnienia swym mieszkańcom maksimum dobrobytu i opieki. Brak jednak było w tym państwie wolności obywatelskich i równości wobec prawa. Kluczową pozycję zajmowali urzędnicy aparatu administracji służącego absolutystycznemu monarsze. 2W niniejszej dysertacji pod pojęciem idei rozumie się pewną myśl przewodnią, pogląd, wyobrażanie lub zbiór ocen, wyznaczających cel i kierunek działania. 5 nierozerwalności państwa i prawa, ale również postulujący aby u ich fundamentów leżała określona i kompletna idea. Stan badań, w którym znajduje się obecnie myśl państwowa Roberta von Mohla to kolejny powód, dla którego zdecydowano się podjąć tę tematykę. Nie będzie błędem stwierdzenie, że na gruncie nauki polskiej von Mohl i jego dokonania nie są popularnym obiektem badań. Brak jest również opracowania monogaficznego traktującego o jakimkolwiek aspekcie poglądów von Mohla, (w tym również o państwie). Zasługę przybliżania postaci niemieckiego uczonego na gruncie polskim przypisać należy Adamowi Bosiackiemu. Uwspółcześnił On oraz opatrzył wstępem jedyne przetłumaczone na język polski dzieło niemieckiego uczonego czyli Encyklopedię umiejętności politycznych3. Idee von Mohla, przede wszystkim odnoszące się do Rechtsstaat funkcjonują jako tematy kilku artykułów naukowych oraz obecne są w opracowaniach zbiorowych jak i podręcznikach akademickich do historii doktryn politycznych i prawnych. Nie powinno natomiast dziwić, że na gruncie nauki niemieckiej dorobek von Mohla był analizowany częściej, jednak trudno porównać go, chociażby pod względem ilościowym, z publikacjami dotyczącymi takich uczonych jak Immanuel Kant czy Wilhelm von Humboldt. Mohlowska idea państwa była więc analizowana przez przedstawicieli nauki niemieckiej. Publikacje dotyczące tej problematyki są już jednak albo stosunkowo wiekowe (powstałe np. w latach 60-tych XX wieku) albo mają formę artykułów naukowych lub rozdziałów w monografiach, będących siłą rzeczy formami krótkimi4. Kluczowy zakres czasowy dysertacji ogranicza perspektywa życia i twórczości uczonego. Jest to więc przede wszystkim okres od początków wieku XIX aż do powstania i pierwszych lat II Rzeszy Niemieckiej. Z uwagi na czerpanie przez von Mohla z dorobku czasów oświeconego absolutyzmu, w pracy obecne będą również odwołania do drugiej połowy XVIII wieku. Nie ulega wątpliwości, że temat pracy określa idee von Mohla dotyczące państwa jako główną oś dysertacji. Obecne będą w niej jednak koncepcje innych ówczesnych polityków, uczonych i myślicieli5. Stanowić będą one nie tylko swoiste wzorce porównawcze dla dokonań Wirtemberczyka6, ale osadzą jego poglądy na państwo w szerszym kontekście. 3Samego tłumaczenia dokonał natomiast przed 150-ciu laty Antoni Białecki. Tłumaczenie tego autora wykorzystywane było dla celów porównawczych. Dla potrzeb niniejszej dysertacji będzie używane tłumaczenie tytułu : Encyklopedia nauk państwowych. Wyjaśnienie przyjęcia tego tłumaczenia znajduje się w rozdziale drugim dysertacji. 4Dokładniejszy opis publikacji odnoszących się do poglądów uczonego został poczyniony w dalszej części wstępu. 5Mowa tu między innymi o Friedrichu Julisie Stahlu, Karlu von Rottecku czy Karlu Ludwigu von Hallerze. 6Dla zachowania estetyki wypowiedzi w niniejszej dysertacji von Mohl nazywany będzie również Wirtemberczykiem, co również podkreślać będzie jego pochodzenie z jednego z najbardziej liberalnych niemieckich krajów. 6 Niniejsza praca składa się z pięciu rozdziałów, z których każdemu przypisano określoną rolę i zadanie badawcze. Rozdział pierwszy ma przede wszystkim charakter